2011

Jaarboek Integrale Geneeskunde 2010/2011 Naar een geïntegreerde theorie van ziekte en gezondheid R. van Wijk, C.W. Aakster, E.P.A. van Wijk [red.]

Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde Jaargang 26

Een uitgave van Stichting Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde

ISBN/EAN: 978-90-810186-6-1 Copyright © 2010 Stichting TIG Uitgever: Stichting TIG, Postbus 133, 3840 AC Harderwijk, The Netherlands Redactie: dr. R. van Wijk, dr. C.W. Aakster; dr. E.P.A. van Wijk, eindredacteur Vormgeving: Per Ontwerp, Utrecht, [email protected] Druk: HooibergHaasbeek, Meppel Verkoop & distributie: Boekenservice Bussum, www.TIG.boekenservice.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting TIG. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the copyright owner.

>

Inhoud

Ten geleide

n

deel 1 —Algemeen inleidend

1 Wat is gezondheid – thema van dit jaar

9

11 13

R. van Wijk

2 Concretisering door metafoor en metonymia: over verbeelding, verklaring en ervaring

25

van ziekte en genezing

S. van der Geest, A. Meulenbroek

n

deel 2 —Ziekteopvattingen

3 Ziekte vanuit het regulier medisch denken: Reumatoïde artritis als voorbeeld

87

C.W. Aakster, A.P. Noorden

7 Een brug van homeopathische naar reguliere geneeskunde

77

R. van Wijk

6 Ziekteopvattingen in de natuurgeneeswijze

57

N. Westerman

5 Manuele geneeskunde

39

K.M. Bongers, W. Schats, I.A. von Rosenstiel

4 Vitamine B12-deficiëntie als systeemaandoening

35

R. Stuut

103

>

8 Biofysische geneeskunde: de volgende stap in de geneeskunde?

115

H. Koning

9 Het effect van bioresonantietherapie op de kwaliteit van leven bij patiënten met

135

verschillende aandoeningen en klachten

G.J. Marseille, T. Schüsler, W. Kramers, M. Schüsler

10 Energiegeneeskunde

11 Ziekte en gezondheid in de antroposofische geneeskunde



J. Schroën

n

deel 3 —Input fundamenteel onderzoek

13 Basis-bioregulatiesysteem – de zoektocht naar een nieuw concept van gezondheid

243

251

259

H. Prins, M. Bakker, M. Huber, F. Wiegant

19 Systeembiologie integreert Chinese en westerse kennis over reumatoïde artritis

229

M. Weerts

18 Gezondheid als dynamisch en meetbaar begrip

209

R. Melsert, R. van Wijk, E.P.A. van Wijk

17 Salutogenese en elementaire gezondheidszorg

191

R. van Wijk, E.P.A. van Wijk

16 De switch bij dissociatieve identiteitsstoornis: betekenis voor het ziekteconcept

187

S.M.W. Gijzel, F.A.C. Wiegant

15 Biocoherentie in gezondheid en ziekte: mogelijke betekenis

173

R. van Wijk, E.P.A. van Wijk

14 De extracellulaire matrix in gezondheid en ziekte

163

C.W. Aakster, R. van Wijk

12 Een paradigmakloof overbruggen om elkaar te begrijpen



149

G. Godaert, R. van Wijk

H. van Wietmarschen, J. van der Greef

277

<

20 Placebo: doen alsof

291

R. Gaymans

21 Een algemene veranderingstheorie

C.W. Aakster

n

deel 4 —Integratie

22 Een integrale visie op gezondheid en ziekte

301

309 311



C.W. Aakster, R. van Wijk, E.P.A. van Wijk

n

bijlagen

337

i

Auteursgegevens

339

ii Index

343

iii Kleurfiguren

353

<

Ten geleide

Het is ons als redactie van het Jaarboek TIG

aard zouden we bijna zeggen – de reguliere visie,

2010/2011 een genoegen u hierbij dit jaarboek te

toegespitst op een specifieke categorie van ziekten

mogen presenteren. Zoals bekend bestaan er in de

en aandoeningen, en wel de reumatische.

wereld, en dus ook in ons land, vele uiteenlopende

Daarna volgt een reeks van complementair genees-

opvattingen over ziekte en gezondheid, regulier dan

kundige bijdragen in een min of meer oplopende

wel complementair. Wetenschappelijk gesproken,

reeks die begint bij de manuele geneeskunde als

kunnen zij niet alle tegelijk waar zijn, althans niet in

liggende het dichtst tegen de reguliere visie aan, en

dezelfde mate. Dus, wie heeft er nu gelijk?

die eindigt bij de energetische geneeswijzen, zijnde

Om in deze problematiek meer inzicht te krijgen

de meest ‘esoterische’ vorm ervan.

en uiteindelijk een geïntegreerde visie inzake de

Deel 3 (Fundamenteel onderzoek) is dan van een

begrippen gezondheid en ziekte te kunnen formu-

heel ander kaliber. Ging het hierboven om een

leren, verzochten wij een aantal beoefenaren van

inbreng van de practici, nu gaat het vooral om een

(uiteenlopende vormen van) de geneeskunst, alsook

inbreng vanuit de basiswetenschappen van de

aan onderzoekers op dit terrein, hun visie voor ons

geneeskunde. Deze werpen alle een eigen licht op

en de lezer uiteen te zetten. Dat leverde in totaal 21

de zaak, met bijdragen over het basis-bioregulatie-

hoofdstukken op, het ene nog interessanter dan het

systeem, de extracellulaire matrix, het coherentie-

andere.

fenomeen, het mechanisme van de dissociatieve

Daarna begon voor de redactie de uitdagende taak

persoonlijkheid, de salutogenese, meetproblemen

om al deze bijdragen in een soort model te vangen.

en -processen inzake gezondheid, systeembiologie,

Wij denken daarin aardig te zijn geslaagd en zijn

het placeboverschijnsel en veranderingsprocessen

nu zeer benieuwd naar de kritische reacties vanuit

in algemene zin.

‘het veld’. Als lezer kunt u wellicht beginnen met het

In Deel 4 (Integratie), tot slot, wordt al deze input

laatste, integrerende hoofdstuk, maar dat lijkt ons

bij elkaar gebracht en wordt getracht een integraal

niet de meest wenselijke aanpak. Want juist door

model te formuleren voor de fenomenen gezondheid

van alle bijdragen in de volgorde waarin de redactie

en ziekte.

ze heeft geplaatst, kennis te nemen, zal men de

De redactie dankt vanaf deze plaats iedere auteur

samenvattende interpretatie het meest kunnen

voor zijn of haar bijdrage aan dit boek, of beter ge-

waarderen en/of aanvullen.

zegd, aan het mede bouwen aan een integrale visie

De opbouw van het boek is als volgt: in Deel 1

op gezondheid en ziekte, die tegenstellingen kan

(Algemeen inleidend) schetsen wij de probleemstel-

overbruggen en tegelijk verschillen kan verhelderen.

ling van dit jaarboek en van zijn diverse aspecten, waaronder met name de problemen die praktijk en wetenschap hebben met het waardevrij definiëren

Dr R. van Wijk, moleculair celbioloog

van de begrippen gezondheid en ziekte.

Dr C.W. Aakster, medisch socioloog

In Deel 2 (Ziekteopvattingen) komen de uiteenlo-

Dr E.P.A. van Wijk, biologisch psycholoog

pende beoefenaren aan het woord met hùn visie op gezondheid en ziekte. Een eerste bijdrage is – uiter-

tig jaargang 26

n

Ten geleide

9

>

Deel 1 Algemeen inleidend

11

tig jaargang 26

n

Deel 1: Algemeen inleidend

>

Ten geleide —Deel 1

In de afgelopen decennia zijn we getuige van de vele pogingen om de geneeskunde te plaatsen in het perspectief van beheersbaarheid van gezondheid. Onlosmakelijk daarmee verbonden is de vraag hoe ziekte moet worden onderscheiden van gezondheid. In het kader ‘gezondheid voor iedereen’ past de oorspronkelijke definitie van gezondheid van de World Health Organization (WHO): een toestand van volledig fysiek, geestelijk en sociaal welbevinden. Deze definitie betekent ook afwezigheid van ziekte en sluit daarmee ziekte als wezenlijk onderdeel van persoonlijke ontwikkeling gerelateerd aan een bepaalde leefomgeving uit. Een meer moderne kijk op gezondheid erkent dat gezondheid gerelateerd is aan het vermogen om zich aan te passen aan de omgeving. Dit kan voor ieder individu verschillend zijn. Gezondheid is daardoor niet langer een vaste grootheid maar geassocieerd met het vermogen zich in deze zin aan te passen. Op deze wijze wordt helaas de vraag ‘wat is gezondheid?’ nauwelijks in een biomedische opleiding gesteld. Van Wijk benadert deze vraag vanuit een historisch en cultureel perspectief, gebruikmakend van enkele vormen van geneeskunde. In het artikel komt een model van gezondheid en ziekte bovendrijven dat zowel holistisch als dynamisch is: het gezonde individu en de gezonde samenleving zijn integrale onderdelen van een overkoepelende ordening. ­—R. van Wijk: Wat is gezondheid? Van der Geest en Meulenbroek benaderen de ervaring van gezondheid en ziekte door de betekenis van de metaforen en metonymia’s te bespreken. Zij betogen – aan de hand van een voorbeeld uit een Afrikaanse samenleving – dat metaforen en metonymia’s ontleend aan dagelijkse ervaringen voor een belangrijk deel onze beleving van ziekte en geneeskunst sturen. Dit helpt ons scherper de symbolische dimensie van het denken over en beleven van ziekte en medische behandeling in onze eigen cultuur waar te nemen. —S. van der Geest, A. Meulenbroek: Concretisering door metafoor en metonymia: over verbeelding, verklaring en ervaring van ziekte en genezing

12

tig jaargang 26

n

Deel 1: Algemeen inleidend

>

Deel 2 Ziekteopvattingen

35

tig jaargang 26

n

Deel 2: Ziekteopvattingen

>

Ten geleide —Deel 2

Indien gezondheid wordt gerelateerd aan de leefomgeving en aan het vermogen om zich aan deze omgeving aan te passen, dan valt ziekte niet te beschouwen als een afwijking van een ‘normale’ toestand die statistisch kan worden uitgedrukt, maar als een toestand waarin relaties met een hogere ordening (als een samenleving) zijn geïntegreerd. De verschillende medische systemen geven hieraan een verschillende invulling. In dit deel komen enkele ziekteopvattingen ter sprake. Beginnend met de regulier medische benadering wordt door Bongers, Schats en Von Rosenstiel getracht de deur te openen voor enkele (gevalideerde) complementaire en alternatieve behandelmethoden. Zij illustreren, aan de hand reumatoïde artritis, dat toelatingscriteria nodig zijn waarbij het zwaartepunt ligt op de bewezen werkzaamheid aan de hand van Randomized Clinical Trials. —K.M. Bongers, W. Schats, I. von Rosenstiel: Ziekte vanuit het regulier medisch denken: reumatoïde artritis als voorbeeld Westerman gaat uit van de wens dat de geneeskunde in haar ziekteopvatting zich sterker richt op het systemisch aspect van het organisme. Hij suggereert dat B12-deficiëntie vanuit de reguliere medische visie als een systeemaandoening kan worden beschouwd en toont aan dat B12-deficiëntie als voorbeeld kan dienen om de werkwijze van complementaire behandelmethoden en hun meerwaarde te verduidelijken. —N. Westerman: Vitamine B12-deficiëntie als systeemaandoening Manuele geneeskunde is een voorbeeld van hoe binnen de reguliere geneeskunde van 100 jaar geleden het systemische aspect aandacht kreeg. Het systemische had met name betrekking op de toepassing van biomechanische technieken om relaties tussen structuur en functie in het spier-skelet-systeem te herstellen en daarmee door middel van neurohormonale communicatie andere lichaamssystemen te verbeteren. —R. van Wijk: Manuele geneeskunde Natuurgeneeskunde is een ander voorbeeld van systemisch geneeskundig denken. Aakster en Noorden bespreken de natuurlijke beginselen, die ten grondslag liggen aan de natuurlijke leefwijze en aan de natuurlijke geneeswijzen. Gezondheid wordt opgevat als het vermogen om als eenheid te functioneren op basis van een

36

dubbele balans, intern en extern. Ziekte is een complex van functionele en structurele decompensaties als gevolg van langdurige of heftige stress. —C.W. Aakster, A.P. Noorden: Ziekteopvattingen in de natuurgeneeswijze Homeopathie is rond 1810 ontstaan vanuit de reguliere geneeskunde en heeft een eigen ontwikkeling doorgemaakt, waarbij Hahnemann bij toeval de werking ontdekte van niet materiële geneesmiddelen, in samenhang met het zelfherstellend vermogen en een systemische aanpak van ziekteprocessen. —R. Stuut: Een brug van homeopathische naar reguliere geneeskunde Een moderne ontwikkeling vormt de biofysische geneeskunde. In deze ontwikkeling wordt een totaalvisie nagestreefd op gezondheid gebaseerd op moderne begrippen van informatie, informatie-uitwisseling en kwantumfysica. Koning bespreekt deze begrippen en hun betekenis voor diagnostiek en therapie in de praktijk. —H. Koning: Biofysische geneeskunde: de volgende stap in de geneeskunde?

tig jaargang 26

n

Deel 2: Ziekteopvattingen

Ten geleide —Deel 2

>

Een onderdeel van de biofysische geneeskunde met een eigen benadering van gezondheid is de bioresonantietherapie. Marseille, Schüsler, Kramers en Schüsler bespreken hun studie die poogt het effect van deze therapie op de kwaliteit van leven bij patiënten met verschillende aandoeningen en klachten in kaart te brengen. —G.J. Marseille, T. Schüsler, W. Kramers, M. Schüsler: Het effect van bioresonantietherapie op de kwaliteit van leven bij patiënten met verschillende aandoeningen en klachten In de energiegeneeskunde ligt de nadruk op behandelingen met energie die in principe onbekend of (nog) niet meetbaar is bij de huidige stand van de wetenschap. Godaert en Van Wijk geven een beeld van de ontwikkeling van deze stroming en presenteren een model waarmee nader begrip van deze ‘subtiele’ energie mogelijk wordt. —G. Godaert, R. van Wijk: Energiegeneeskunde De antroposofische geneeskunde is gebaseerd op een filosofisch natuurwetenschappelijk systeem waarin de energetische aspecten en hun relaties met het fysieke lichaam door Steiner tot een multi-dimensionaal mensbeeld zijn ontwikkeld. Gezondheid is gerelateerd aan een dynamisch evenwicht dat met behulp van ritmische processen gehandhaafd wordt. —C.W. Aakster, R. van Wijk: Ziekte en gezondheid in de antroposofische geneeskunde De reeks bijdragen over ziekteopvattingen en het begrip gezondheid wordt afgesloten met een bespreking van de traditionele Chinese geneeskunde (TCM). Schroën beargumenteert dat de systeemtheorie mogelijk de juiste methode is om de methodologie van de TCM en het gezondheidsbegrip te begrijpen. Hij benadrukt tevens dat om een andere ziekteopvatting te begrijpen een benadering wordt gekozen die de integriteit van het te onderzoeken object intact laat. —J. Schroën: Een paradigmakloof overbruggen om elkaar te begrijpen

37

tig jaargang 26

n

Deel 2: Ziekteopvattingen

>

Deel 3 Input fundamenteel onderzoek

187

tig jaargang 26

n

Deel 3: Input fundamenteel onderzoek

>

Ten geleide —Deel 3

In dit deel wordt vanuit enkele fundamentele (deel)wetenschappen relevante informatie aangedragen inzake de problematiek van ‘ziek en gezond-modellen’: fysiologie, moleculaire biologie, systeembiologie en psychologie. Als eerste wordt, in twee artikelen, aandacht besteed aan het basis-bioregulatiesysteem (BBRS), een biologisch concept van gezondheid waarin celbiologische, moleculair biologische en biofysische aspecten een rol spelen. Het is een belangrijk concept voor de wetenschappelijke opheldering van verschillende alternatieve therapeutische richtingen (klassieke natuurgeneeskunde, het Reckeweg-systeem, de neuraaltherapie en de biofysische geneeskunde) dat parallel loopt met de ontwikkelingen op biomedisch gebied. —R. van Wijk en E.P.A. van Wijk: Basis-bioregulatiesysteem – de zoektocht naar een nieuw concept van gezondheid —S.M.W. Gijzel, F.A.C. Wiegant: De extracellulaire matrix in gezondheid en ziekte Vanuit fundamenteel biologisch onderzoek wordt recentelijk aandacht besteed aan het begrip coherentie in relatie tot gezondheid. De coherentie tussen fysiologische subsystemen binnen een organisme bepaalt de efficiëntie van functioneren en de mogelijkheid tot aanpassen aan veranderende situaties. Gezondheid kan om die reden worden gedefinieerd als een toestand van integratie en coherentie; ziekte als een toestand van ontkoppeling en desintegratie. —R. van Wijk, E.P.A. van Wijk: Biocoherentie in gezondheid en ziekte De lichaam-geest-relatie in ziekte en gezondheid wordt besproken aan de hand van het verschijnsel van de dissociatieve identiteitsstoornis, een psychologische conditie die wordt gekenmerkt door het optreden van verschillende persoonlijkheden waarbij het proces van overgang, de ‘switch’, snel plaatsvindt. In dit artikel wordt ingegaan op enkele theoretische aspecten van de dissociatie van de persoonlijkheid en de verschillende psychobiologische systemen die de persoonlijkheden kunnen hebben. —R. Melsert, R. van Wijk, E.P.A. van Wijk: De switch bij dissociatieve identiteitsstoornis: betekenis voor het ziekteconcept

188

Een belangwekkend concept waarin eveneens de lichaam-geest-relatie een dominante rol speelt is dat van salutogenese, zoals geïntroduceerd door Antonovsky. In dit concept staat gezondheid centraal en wordt ervan uitgegaan dat een persoon zich voortdurend in een ziekte-gezondheidscontinuüm bevindt, dat door middel van de innerlijke houding (‘sense of coherence’) kan worden beïnvloed. Dit coherentiebegrip wordt tevens besproken in verband met het recente gebruik van dit begrip binnen de lichamelijke gezondheidzorg. —M. Weerts: Salutogenese en elementaire gezondheidszorg Een overzicht van modellen wordt gepresenteerd in de bijdrage van Prins, Bakker, Huber en Wiegant. Definities van gezondheid worden besproken aan de hand van het medische model, het WHO-model, het model van welbevinden, het omgevingsmodel. Voor de analyse van gezondheidsbevorderende mechanismen wordt ingegaan op homeostatische en allostatische processen, en concepten als aanpassingsvermogen, veerkracht en robuustheid worden toegelicht. —H. Prins, M. Bakker, M. Huber en F. Wiegant: Gezondheid als dynamisch en meetbaar begrip

tig jaargang 26

n

Deel 3: Input fundamenteel onderzoek

Ten geleide —Deel 3

>

Input vanuit de systeembiologie wordt geleverd door Van Wietmarschen en Van der Greef, die daarbij gebruikmaken van de Chinese en westerse kennis. Reumatoïde artritis is als voorbeeld genomen om te laten zien hoe systeembiologie samen met een Chinese sub-typering van deze patiënten tot een beter begrip van reumatoïde artritis en tot meer preventieve en geïndividualiseerde behandelwijzen kan leiden. —H. van Wietmarschen, J. van der Greef: Systeembiologie integreert Chinese en westerse kennis over reumatoïde artritis Vanuit kennis over het begrip placebo legt Gaymans het accent op het doen-alsof-gedrag van zowel de arts als de patiënt. Hij illustreert zijn visie met vergelijkingen op de gebieden van de evolutiebiologie, cultuurhistorie, sociologie, psychologie en andere wetenschappen. —R. Gaymans: Placebo: Doen alsof De reeks met visies vanuit fundamenteel onderzoek wordt afgesloten met een hoofdstuk over een algemene veranderingstheorie. Leven is tenslotte een proces en als zodanig verloopt dit in het algemeen in fasen die een stijgend vermogen laten zien van het systeem om problemen op te lossen. Het is te verwachten dat begrip van veranderingsprocessen bijdraagt aan het diagnosticeren en behandelen van patiënten. —C.W. Aakster: Een algemene veranderingstheorie

189

tig jaargang 26

n

Deel 3: Input fundamenteel onderzoek

>

Deel 4 Integratie

309

tig jaargang 26

n

Deel 4: Integratie

>

Ten geleide —Deel 4

In dit deel heeft de redactie gebruikgemaakt van de informatie uit voorgaande hoofdstukken. Zij heeft deze informatie geordend en geïntegreerd in een overkoepelend theoretisch bouwwerk. —C.W. Aakster, R. van Wijk, E.P.A. van Wijk: Een integrale visie op gezondheid en ziekte

310

tig jaargang 26

n

Deel 4: Integratie