2011

Jane Goodall Instituut Nederland

Bulletin 03/2011

Corridor project Oeganda JGI-dag in de Apenheul

“We have a choice to use the gift of our lives to make the world a better place” Jane Goodall

Colofon ISSN: 2211-4661 Dit bulletin is een uitgave voor de donateurs, adoptieouders en vrijwilligers van: Jane Goodall Instituut Nederland Adres: Polstraat 48 7411 KC Deventer Tel. 0570-658989 E-mail : [email protected] Website : www.janegoodall.nl Gironummer: 3026 Bankrekeningnummer: ASN Bank 91.33.54.880 Aan dit nummer werkten mee : Redactie: Diederik Visser Verder: Monique van de Burgt Moes Kakeci Marian Puijk Sofie Schrover Sonja Schulpen Patrick van Veen Fotografie: Roy Borghouts Margot Dopheide George Hezemans JGI-Congo, Fernando Turmo JGI-Zwitserland, Dani Hänni JGI-USA, Lilian Pintea Saskia de Kleer Patrick van Veen Diederik Visser Susanne Vogel Bestuur : Marcel Huisman Patrick van Veen Cora de Wit

(penningmeester) (voorzitter a.i.)

Raad van aanbeveling : Irene van Lippe Biesterfeld Margaretha de Boer Frans Evers Jessica Evers Leoni Jansen Ruud Lubbers Fred Matser Ivo Niehe Willemijn Verloop Hans Wijers

Inhoud Een tijdbom die elk moment af kan gaan

3

Afrika Projecten & Chimpanseebescherming Budongo-Bugoma corridor project

4

Chimpansees Delen, samenwerken en prosociaal gedrag bij chimpansees Verschillend of niet ? Een prikkelende vraag

9 11

JGI-NL JGI-dag in de Apenheul

12

Korte berichten Mijn JGI

13

Unieke en duurzame kerstgeschenken

13

Vrienden worden of facebook

13

Vrijwilligers gezocht infopunt Blijdorp

14

Nieuw Teacher’s Resource book, JGI Oeganda

14

Even Voorstellen Moes Kakeci & Sofie Schrover

15

Advertenties : Voor advertenties gelden de navolgende tarieven : 1/8 pagina 1/4 pagina 1/2 pagina hele pagina

50 € 90 € 165 € 295 €

Heeft u interesse om een advertentie te plaatsen ? Neem contact op met de redactie Tel. 06-12614164; e-mail [email protected] De redactie kan advertenties weigeren Foto voorkant omslag: Trotse boer die participeert in het corridor project, Fototograaf: Margot Dopheide Foto achterkant omslag: George Strunden, JGI Dit bulletin is geprint op FSC-gecertificeerd papier

2

Een tijdbom die elk moment af kan gaan

Een mooie close-up foto van een chimpansee mannetje in Kibale Forest, Oeganda. Tijdens een dag “habituation” afgelopen augustus kon ons gezelschap urenlang circa twintig leden van een gehabitueerde (= gewend geraakt aan menselijke aanwezigheid) chimpanseegroep in dit bos volgen. Voor de chimpansee-liefhebber een onvergetelijke ervaring om het sociale gedrag van de chimpansees, waarmee we door de films en boeken van Jane Goodall zo vertrouwd zijn geraakt, nu echt life mee te maken. Toch is er ook een schaduwzijde aan dit soort toerisme, want bovenstaande foto is op ca. drievier meter afstand gemaakt terwijl de veilig geachte afstand minimaal acht meter dient te zijn. En terwijl wij ons ter plekke bedenken dat we gelukkig alle benodigde vaccinaties hebben gehad tegen de meest voorkomende ziektes die overdraagbaar zijn op de chimpansees en zelf niet ziek zijn maken we plaats voor de eerste groep toeristen van die middag. Zij mogen tijdens het populaire maar dure chimptracking maximaal een uur in de buurt van de chimpansees komen om in die tijd, net als wij, hun spectaculaire foto’s te maken. Je zult maar verkouden zijn of grieperig en daardoor je duur betaalde tocht missen. Controle is er echter niet door de staf van het Nationale Park, en voor een extra fooi wordt vaak een oogje dicht gedaan. Deze verkoudheid of griep kan echter dodelijke

gevolgen hebben voor de chimpansees. Tot nu toe is het in de Oegandese bossen wonderwel goed gegaan. “Maar het is een tijdbom die op elk moment af kan gaan”, aldus dierenarts Peter Apell van JGI Oeganda. In een recent artikel in The Scientist wordt de dood van een gorilla met haar jong in 2009 door longontsteking in verband gebracht met toerisme in Rwanda. Deze en andere ontdekkingen helpen het team van Peter Apell in hun strijd om het bewustzijn en kennis bij de parken te verhogen en de bestaande richtlijnen te handhaven of te verbeteren. Een proces vol dilemma’s voor natuurbeschermers als JGI want de inkomsten uit ecotoerisme zorgen ook voor het behoud van het park. Verplichte vaccinatie van de rangers en de vele wetenschappers in de parken is een goed begin. Goede voorlichting van de toeristen door de touroperators en de parken zelf, gecombineerd met een strenge handhaving ter plekke, is een mooi vervolg. JGI-Oeganda maakt zich hard om deze veranderingen voor elkaar te krijgen en zij kunnen op onze steun rekenen. Diederik Visser Directeur

ADOPTEER NU EEN CHIMPANSEE 3

Budongo-Bugoma Corridor project

De totale populatie van chimpansees in Oeganda wordt geschat op ongeveer 5000 individuen. Deze zijn verdeeld over twaalf verschillende bosgebieden in westelijk Oeganda. Echter, in slechts vier van deze bossen is de chimpansee populatie hoger dan 500 individuen. Dit is volgens de wetenschappers het vereiste aantal individuen dat nodig is om een chimpansee populatie, genetisch gezien, voor de toekomst levensvatbaar te houden. Kleinere populaties zijn aangetroffen in een aantal gefragmenteerde bossen. Deze groepen zullen echter binnen enkele generaties verdwijnen, als we er niet voor zorgen dat deze “eilanden” worden beschermd door ze met de grotere bossen te verbinden door zogenaamde corridors. Lukt het ons om deze tropische wildwissels aan te leggen dan maken deze kleinere chimpansee populaties een kans om te overleven.

Budongo-Bugoma Budongo en Bugoma Central Forest Reserves zijn twee van de bosgebieden met chimpansee populaties van meer dan 500 individuen (zie kaartje). Beide bosgebieden vormen samen met Kalinzu Central Forest Reserve verder in het zuidwesten de belangrijkste focus gebieden voor de activiteiten van JGI-Oeganda. Tussen Bugoma en Budongo Forest bevinden zich drie gefragmenteerde bosgebieden met kleine chimpansee populaties: Wambabya-, Bujawe- en Mukihani Forest Reserves. Door middel van een corridor, schematisch aangegeven door de gebieden A-D in bovenstaand figuur, is JGI van plan deze kleine bosgebieden met Budongo en Bugoma Forest te verbinden om hierdoor uitwisseling tussen chimpansee populaties weer mogelijk te maken. Te beginnen met het gedeelte tussen Bugoma en Wambabya Forest Reserves

(gebied D). Een ambitieus plan, zeker gezien de grote bevolkingsdruk op de kleinere bossen in de gebieden A en D maar in zeker ook gezien de druk op de beschermde grotere bosgebieden zelf.

Eerst Onderzoek Je kunt je dus afvragen of het eigenlijk wel zin om de chimps in de drie genoemde bosfragmenten te redden? Is het al eigenlijk te laat of gloort er toch nog hoop aan de horizon? Bij alle JGI-projecten is het de gouden regel dat er gedegen wetenschappelijk onderzoek plaatsvindt voorafgaand, gedurende en na afloop van het project. Met de komst van Dani Hänni van JGIZwitserland die in de Wambabya Forest Reserve zijn chimpansee-conservation gerelateerd promotieonderzoek doet zijn er een aantal kansen gecreëerd die de corridor dichterbij brengen. Het primatologisch onderzoek van Dani en een in 2010 afgesloten biodiversiteit onderzoek door JGI, WWF en Wildlife

4

Conservation Society (WCS) in het gebied laten zien dat de chimpansee populaties groot genoeg zijn (ca. 100 individuen) en het bosgebied dat ze ter beschikking hebben net nog gezond genoeg is dat de chimpansees erin zouden kunnen overleven. Maar het onderzoek toont ook aan dat de tijd dringt. Chimpansees en andere dieren begeven zich soms al op het land van de boeren en stelen en/of vernielen daar de gewassen, met alle gevolgen van dien.

Commitment Je begint echter niets zonder het commitment van de lokale bevolking en je hoeft niet te verwachten dat ze staan te juichen om spontaan bomen te planten en chimpansees terug te laten keren op het land. Het beginnen te praten over chimpansees is zelfs geen goede start, immers één van de redenen waarom ze bossen kapten was omdat ze in conflict kwamen met de wilde dieren en dus ook de chimpansees. Je kunt herbebossing ook niet los zien van het verbeteren van leefomstandigheden van de lokale bevolking dat van minimale middelen moet rondkomen. Voor hen is het branden van houtskool een verdienste: ze hebben het hout nodig om hun eten te koken, om mee te kunnen bouwen en het telen van hun gewassen is noodzakelijk om te overleven.

Bugoma Forest

Bos gekapt voor brandhout en landbouwgrond

De aanpak die JGI heeft gekozen is de beproefde holistische aanpak die in de dorpen rondom Gombe National Park in Tanzania haar succes heeft bewezen. Essentieel daarbij is om samen met partners zoals Heifer International Oeganda, de lokale bevolking intensief te betrekken. Een paar kernwaarden die in de aanpak voortdurend terug komen: • •

•

De mensen over wie het gaat moet je betrekken, je praat niet over ze maar met ze Zoek boodschappers, mensen waar je als eerste in investeert en die als je boodschapper kunnen dienen Zoek partners, als je gelijke doelen hebt kun je elkaar versterken

Rivierbos tussen Bugoma en Wambabya, gekapt om landbouw mogelijk te maken

5

• • • • •

Diplomatie, vriendelijk en met veel respect maar ook grenzen en voorwaarden stellen De mensen worden zelf verantwoordelijk gemaakt, voor slagen en voor mislukken Aan rechten zitten ook verplichtingen Je maakt iedereen duidelijk wat de voordelen zijn van de verandering op korte en lange termijn Totaal aanpak: educatie, genderaanpak (man en vrouw gelijke aanpak), praktische voordelen creëren

In 2010 is het corridor project van start gegaan. Bedacht en uitgevoerd door de capabele projectleiders Peter Apell en Robert Atugonza van JGI Oeganda wordt het voor een periode van drie jaar gefinancierd door de Canadese regering en JGI Canada. Het algemene doel van het project is het verbeteren van de gezondheid, het welzijn en het levensonderhoud van de lokale

bevolking in het projectgebied, terwijl het zich tegelijkertijd richt op het behoud van de populaties van wilde chimpansees in zowel Bugoma als Wambabya Forest Reserves. Op lange termijn beoogt het project het herstel van een boscorridor tussen de twee bosgebieden waarvan zowel de mens als de chimpansee profiteren. Het project komt ten goede aan 3500 mensen in 700 huishoudens in zeven dorpen in de subcounties Kiziranfumbi, Buseruka, en Kabwoya, gelegen tussen Bugoma en Wambabya Forest Reserves Deze huishoudens werden geselecteerd omdat ze zich bevinden in een gebied met een grote mate van aantasting van het milieu en een hoge mate van armoede.

Drie componenten Het corridor project omvat drie belangrijke componenten die nauw met elkaar verweven zijn: • Herstel (rivier)bossen en rivieren

•

•

Verbetering van het levensonderhoud en het bieden van alternatieve duurzame inkomstenbronnen Milieueducatie en engagement

Herstel bos en rivier Het kaartje hierboven geeft het gebied tussen Bugoma en Wambabya Forest weer. De uiteindelijke corridor bestaat uit de rivierbossen langs de Kasoma en Kanywabarogo beken. JGI krijgt daarbij hulp van de Oegandese wet die, in verband met de kwaliteit van het grondwater, stelt dat er binnen 50 meter van een rivier geen landbouw mag worden bedreven. De laatste 500 (bij the Kanywabarogo beek) en 1500 meter (bij de Kasoma beek) naar Bugoma Forest, zullen op lange termijn via nieuwe bosaanplant worden overbrugd. Samen met de bevolking in de zeven dorpen worden plannen gemaakt hoe men het beste het bestaande land kan

6

gaan gebruiken. Er wordt vastgelegd welk percentage op termijn wordt teruggeven aan de natuur en op welk deel de mensen zelf voor eigen gebruik gaan beplanten. De gezinnen die deelnemen vormen coöperaties waarmee de contracten worden gesloten. Geholpen door een droogte van vijf maanden, en de slechte waterkwaliteit in de beken, snappen veel deelnemers vrij snel waarom het zo belangrijk is voor de waterhuishouding om de bossen te behouden. De huishoudens worden door de JGI staf getraind in het planten van bomen, het opzetten van boomkwekerijen en in het collectief managen van de aanplant. Een aantal huishoudens dicht bij de rivier wordt geleerd hoe zij om moeten gaan met natuurlijke regeneratie van het bos en strategisch planten van soorten voor de chimpansee (Cordia sp.) terwijl ze tegelijkertijd nog wel hun normale landbouwgewassen blijven oogsten maar op termijn afbouwen. In maart 2011, een jaar na de start van het project waren er al negen boomkwekerijen opgezet en meer dan 15.000 zaailingen gedistribueerd en geplant. Hierbij gaat het veelal om soorten die dienen voor eigen gebruik als bouwmateriaal, brandstof of vruchtbomen. Inheemse soorten worden langs de rivieren geplant. Kerken en scholen zien al snel het economische nut van de boomkwekerijen participeren nu al op grote schaal.

De leden van een van de CFM (Collective Forest Management) groepen bij hun boom kwekerij. Vrouwen zijn hier duidelijk de baas

Een nieuwe waterput op een strategische plek bij een van de dorpen

Waterbronnen

Hope

Tot voor kort was de rivier vrijwel de enige bron van water voor de bevolking. Een zevental diepe en vier ondiepe waterputten die strategisch over de dorpen zijn verspreid zorgen nu voor schoon drinkwater. Daarnaast zijn er negen “water-user” comités opgericht, elk bestaande uit zeven personen waarvan vier vrouwen, die worden getraind in het technisch onderhouden en managen van de waterputten. Hygiëne is hierbij erg belangrijk, niet alleen bij de waterput zelf maar ook in en rondom de huizen. De bevolking wordt aangemoedigd om latrines te bouwen, hun huizen regelmatig te vegen, en driptaps voor het handenwassen te maken.

Een belangrijke pijler in dit project is de verbetering van levensonderhoud door o.a. door het plaatsen van bijenkorven en de introductie van geiten en varkens bij geselecteerde huishoudens. Heifer International Oeganda is als expert aangetrokken om dit laatste onderdeel te begeleiden. Op de vraag hoe zijn geit heette antwoordde een boer die het team van JGI-NL in augustus heeft bezocht: “Hope”. Waarom “hope”? Het was de boer zijn hoop dat in de komende zeven jaar zijn dromen zouden uitkomen: een beter huis voor zijn gezin te bouwen en zijn zeven kinderen goed onderwijs

te kunnen geven. En de geit: dat is de sleutel. In deze simpele bewoording legde hij eigenlijk de kracht uit van de gezamenlijke aanpak van JGI Oeganda en Heifer International Oeganda. Het doel van JGI is het herbebossen van de rivieroevers en het creëren van een veilige corridor voor de chimpansees tussen Bugoma Forest en Wambabya Forest Reserve. En de geit is één van de sleutels en dus de hoop voor onze boer en de chimpansees. De aanpak van herbebossing kan onmogelijk zonder de medewerking van de boeren. Het geven van een geit is slechts één stap van vele die

7

herbebossing mogelijk maken. De hoop die een goede geit biedt is vlees, melk en jonge geiten om te verkopen. In de gemeenschap is een fokprogramma opgezet dat streng gecontroleerd door de goedlachse veterinaire assistent Mozes in de gemeenschap ook wel Doctor Daktari genoemd. Hij bepaalt welke geit naar de bok mag.

Verbinding en samenwerking

Maar het belangrijkste zijn de eisen die gesteld worden om een geit te krijgen. De boeren moeten een hok bouwen waarin ze een geit kunnen huisvesten. Ook hier wordt gekeken naar hygiëne in het huis, hen wordt geleerd een latrine te bouwen en afvalkuilen te graven. Voor het koken worden ze geholpen om de oude open vuurplaats in de keuken hut te vervangen door een eenvoudige aarden oven die de rook naar buiten afvoert en veel minder hout verbruikt, wat de kap van bomen en ontbossing verminderd. Er wordt gekeken naar de rol van de vrouw. Man en vrouw moeten beiden een rol in het boeren bedrijf hebben. Men moet deelnemen aan cursussen over duurzame landbouwtechnieken. Als belangrijke tegenprestatie moet de boer ook meewerken aan herbebossing. Ze krijgen hierdoor in de toekomst een extra inkomstenbron, omdat de snelgroeiende eucalyptusbomen al na drie jaar brand- en timmerhout produceren. De langzaam groeiende gewassen dragen bij aan een duurzame herbebossing. Het is een complexe samenhang van voordelen voor de boer binnen het project, maar ook verplichtingen. De geit kan namelijk ook weer afgenomen worden als men zich niet houdt aan de afspraken. Oh ja de laatste verplichting: men moet de geit een naam geven, zodat ervoor wordt gezorgd als een familielid.

Educatie In alle onderdelen van het project, van waterbeheer, onderhoud boomkwekrijen tot cursussen in duurzame landbouw, is educatie een belangrijk onderdeel. Vaak worden deze cursussen gegeven bij de

De geit “Hope”

Het Educatiecentrum

boeren zelf maar ook in publieke gebouwen zoals kerken. JGI’s projectleider Robert Atugonza, geeft deze cursussen samen met de eerder genoemde Daktari. Daarnaast wordt er vanuit een door JGI-Zwitserland opgezet educatie centrum middenin het corridorgebied milieueducatie gegeven aan acht lagere scholen. Drie dagen per week komen kleinere groepen leerlingen van Primary vijf en zes naar het educatiecentrum om daar les te krijgen. Tijdens de andere twee dagen geven de leraren les aan de lagere klassen op de scholen zelf. Roots & Shoots wordt momenteel op de scholen geïntroduceerd. De respons is zeer positief en al enkele Roots&Shoots groepen zijn al gestart.

Afgelopen augustus was een team van JGI-NL in de gelegenheid dit project te bezoeken. Na het lezen van dit artikel bent u waarschijnlijk, net als wij na ons bezoek, erg onder de indruk van de schaal en de resultaten na slechts vijftien maanden werk. Het simpel planten van bomen blijkt in werkelijkheid een complexe samenhang van factoren te zijn en minder om bomen te gaan en meer om mensen en cultuurveranderingen. JGI-NL bekijkt nu hoe ze aan dit project kan bijdragen en is daarbij in gesprek met de universiteit van Wageningen en de Nederlandse ambassade in Kampala. Nu zijn de zaailingen in de corridor nog klein maar het zijn dragers voor de hoop voor de chimpansees.

8

Delen, samenwerken en prosociaal gedrag bij chimpansees Bewerking van: The Primate Diaries, part of Scientific American​‘s blog network.

Charles Darwin had meer gemeen met de chimpansee dan hij zich bewust was. Voordat hij wereldwijde beroemdheid verwierf met zijn theorie over de natuurlijke selectie kwam de jonge natuurkenner al tot vergaande conclusies over het gedrag dat lang gezien werd als typerend voor de mens en dat ons fundamenteel zou onderscheiden van andere apen. In 1858, nog voordat “Het onststaan van de soorten” gepubliceerd werd, ontving Darwin een brief van zijn vriend Alfred Russel Wallace waarin deze zijn eigen opvattingen uiteenzette. De theorie van Wallace bleek de theorie waar Darwin in het geheim al meer dan twee decennia aan werkte, zeer dicht te benaderen. Darwin had er op dat moment voor kunnen kiezen zijn eigen onderzoek hals over kop te publiceren en de theorie van Wallace links te laten liggen. In plaats daarvan legde hij Wallace’s werk naast het zijne met als doel de twee werken een maand later samen te presenteren aan de Linnean Society. “Ik zou nog liever mijn hele boek verbranden dan bij Wallace of bij wie dan ook de indruk te wekken dat ik te kwader trouw zou handelen.” Deze vorm van prosociaal gedrag waarbij andermans welzijn een drijfveer is en gezocht wordt naar samenwerking, is nu ook gevonden in chimpansees, de soort waaraan Darwin ons zou nauw verwacht achtte.

Experiment met fiches De primatoloog Frans de Waal en zijn collega’s van het Yerkes National Primate Research Center at Emory University hebben chimpansees voor een versimpelde versie van Darwin’s keus gezet. Paren chimpansees werden in een onderzoeksruimte gezet waar zij slechts door draadgaas gescheiden waren. Aan een kant was een bak met daarin

Ngamba Island, Oeganda. Tumbo krijgt wortels aangeboden 30 fiches die de chimpansees aan de onderzoeker konden geven in ruil voor iets lekkers. De fiches waren verdeeld in twee verschillende kleuren. Het geven van de ene helft van de fiches resulteerde in een beloning alleen voor de chimpansee die het fiche afgegeven had. Het verstrekken van de fiches met de andere kleur hadden tot resultaat dat beide chimpansees iets lekkers kregen. Als chimpansees slechts gedreven zouden worden door zelfzucht, dan zou je verwachten dat ze zouden kiezen voor de methode die alleen henzelf beloonde (hooguit zou het fifty-fifty zijn als ze onwillekeurig zouden kiezen). Maar het bleek dat zij significant méér voorkeur hadden voor de prosociale methode waarbij ook de partner beloond werd. Frans de Waal voert aan dat eerdere studies die claimen dat chimpansees egocentrisch zijn, wellicht niet goed opgezet zijn. “De chimpansees moesten een complex systeem van voedselverstrekking begrijpen en werden vaak zo ver uit elkaar geplaatst dat zij niet konden zien wat voor effect hun acties op de ander hadden.” De Waal voegt hier nog aan toe dat zijn studie de mogelijkheid niet uitsluit dat de chimpansees beïnvloed werden door wederkerige uitwisseling buiten het studiemoment, zoals vlooien of sociale ondersteuning. Deze laatste mogelijkheid stelt toekomstig onderzoek

voor een spannende uitdaging. De chimpanseegemeenschap is gebaseerd op dergelijke wederkerige uitwisselingen. Wetenschap is een sociale activiteit. Het naast elkaar leggen en leren van elkaars bevindingen verhoogt het uiteindelijke resultaat. Net als de chimpansees waar hij ons mee verbond, zag Darwin de voordelen van het delen met elkaar. Te kwader trouw handelen was niet de juiste keus voor een samenwerkende aap. Enkele dagen na het verschijnen van bovenstaand artikel in Scientific American, kwam het NRC Handelsblad met een artikel op de jeugdpagina getiteld:

Chimp kiest voor zichzelf Het stuk is geschreven door Frans van der Helm en komt tot een tegenovergestelde conclusie. Het is interessant om dit artikel op deze plaats te vergelijken met een stuk uit “Een tijd voor empathie”(2009) van Frans de Waal.

NRC 8-10-2011

Chimps kunnen best samenwerken. Maar samenwerken uit aardigheid voor iemand anders, of voor een hoger doel? Dat interesseert ze geen bal.

9

Onderzoek met de ‘samenplank’ in Tchimpounga, Republiek Congo; eerst alleen (links) en dan samen Dat denken onderzoekers die een proef deden met chimpansees in een opvang in Oeganda. Voor de apen zag de proef er zo uit. Je pakt een touw. Je trekt eraan en je haalt zo van achter een hek een verderop liggende plank met bananen naar je toe, tot binnen het bereik van je lange, harige armen. Klaar. Voor even, want dan wordt de proef ingewikkelder. Aan de andere kant van je hok ligt buiten ook een plank met hapjes. En je buurman, in het hok naast je, heeft ook een touw. Alleen als je allebei touwtrekt komt die ‘samenplank’ binnen bereik. Met bananen en al. Ook geen probleem, chimpansees zijn dan handige samenwerkers. Een team. Allebei tasten ze toe aan hun kant van de plank. Maar de onderzoekers kunnen natuurlijk van alles veranderen, als ze maar genoeg bananen hebben. Hoeveel bananen op de eigen soloplank? Hoeveel op de samenplank – jouw stapel en die van de buurman? Je mag maar één touw kiezen. Chimpansees kiezen dan puur voor zichzelf. Eén banaan verschil kan al genoeg zijn om egoïstisch de soloplank te kiezen. Terwijl de arme buurman die om je hulp vraagt anders een hele stapel zou krijgen. De onderzoekers vinden dat een groot verschil met mensen. Misschien wel het grote verschil. Want mensen

werken graag samen, ook zonder directe beloning. Samenwerken zélf is al de beloning! Als een superbanaan in de hersenen, die heerlijk smaakt. Misschien zijn mensen daarom zo ‘succesvol’ geworden, en hebben ze de wereld veroverd. En chimpansees niet. Geen echte samenwerkers. Als het klopt, want reacties zijn er al heel veel. Vooral van mensen. Die zeggen: “Nou, ik werk ook helemaal niet zo graag samen. Geeft maar een hoop gedoe. En als ik het doe, ben ik stiekem heel egoïstisch.” Dus misschien is samenwerking niet het hele verhaal van dat grote succes van ons. Al hebben chimpansees dan geen Verenigde Naties, aldus Frans van der Helm.

Een tijd voor Emphatie Dan een stukje uit “Een tijd voor empathie” (2009) van Frans de Waal. Eerst belicht hij een onderzoek onder kapucijnapen dat vergelijkbaar is met dat uit het artikel in Scientific American. De kapucijnapen geven fiches af die per kleur een verschillende uitkomst hebben. Dan vertelt de Waal over een experiment met chimpansees dat in een reservaat in Oeganda is uitgevoerd door onderzoekers van het Max Planck Instituut in Leipzig.

een kameraad zien worstelen om een deur open te krijgen die toegang gaf tot een kamer waar, naar ze beiden wisten, voedsel lag. Deze kamer was echter afgesloten. Hij was alleen toegankelijk als een ketting die de deur blokkeerde werd verwijderd, maar deze ketting was buiten bereik van de kameraad. Alleen de eerste chimp kon hem losmaken. “De uitkomst van dit experiment verbaasde zelfs mij – aangezien alle voedsel naar de kameraad ging, wist ik niet waar het op uit zou draaien. Maar de resultaten waren ondubbelzinnig: de ene chimp verwijderde de pin die de ketting op zijn plaats hield, en maakte het zijn kameraad zodoende mogelijk het voedsel te bereiken. Wat deze mensapen deden was veel complexer dan de keuze tussen fiches waarvoor onze kapucijnapen waren gesteld. Ze moesten de bedoelingen van de ander begrijpen en besluiten wat de beste oplossing was voor wat de ander verlangde. Ze vertoonden gericht hulpgedrag, net als mensapen in hun dagelijks leven.” Dit experiment lijkt het bericht in het NRC Handelsblad ondubbelzinnig te weerleggen!

Vanachter de tralies kon een chimpansee

10

Verschillend of niet? Een prikkelende vraag nadenken, lijkt op werken zonder fantasie. Dan krijg je zware zinnen als: ‘speels gedrag moet tot stand komen in een ontspannen omgeving, vrijwillig zijn en niet helemaal functioneel.’ Oef.

In het vorige artikel leest u een stuk over delen, samenwerken en prosociaal gedrag bij chimpansees. Daarmee is nog niet alles gezegd. Het onderwerp houdt de gemoederen bezig want eind oktober verscheen er van de hand van Sindya N. Bhanoo in de New York Times een artikel met de titel “On Teamwork, at Least, Chimps and Children Vary” (Kinderen en chimpansees verschillen, in ieder geval waar het om teamwork gaat.) Dat ‘at least’ roept de vraag op of er dan ook kenmerken zijn waarin chimpansees en kinderen niet verschillen. Het artikel van Bhanoo geeft daar geen uitsluitsel over, maar wederom verschijnt er op de jeugdpagina van het NRC Handelsblad (zaterdag 19 Nov. 2011) een stuk dat hier mooi naast gelegd kan worden. “Van Kiekeboe naar tikkertje” lijkt speciaal geschreven om deze vraag te beantwoorden.

Samenwerken

Eerst het stuk uit de New York Times: ‘Coöperatie, de fijne kunst van het samenwerken aan een gezamenlijk doel heeft een grotere aantrekkingskracht op kinderen dan op chimpansees, volgens een nieuwe studie. “De maatschappij is gebaseerd op samenwerkingsverbanden,” zegt een van de auteurs, Yvonne Rekers, bioloog aan het Max Plank Institute for Evolutionary Anthropology in Leipzig. “Wij werken de hele dag samen ongeacht of het er nu om gaat een kar te duwen of een wolkenkrabber te bouwen.” Chimpansees werken ook samen. Om een voorbeeld te noemen: ze trekken er met elkaar op uit om te patrouilleren langs de grenzen van hun territorium. “Maar de mate van samenwerking is minder dan die van mensen en ze doen het minder vaak.” Aldus Yvonne Rekers, die de studie als onderdeel in haar doctoraal onderzoek opgenomen heeft. De wetenschappers gaven zowel kinderen als chimpansees een opdracht die zij naar eigen keus alleen uit mochten voeren of samen. Ze moesten aan de twee einden van een touw trekken om een beloning te ontvangen (snoep voor de kinderen, bananen voor de chimps).

In 78 % van de gevallen gaven de kinderen er de voorkeur aan om de opdracht samen te doen. Onze primatenneven kozen slechts in 58 % van de gevallen voor samenwerking met een partner. “Er was geen voordeel, de beloning was voor beide keuzes hetzelfde,” zegt Rekers. “Maar mensen waren vaker geneigd tot samenwerking.” Het is niet duidelijk waarom kinderen deze voorkeur hebben. Verdere studie moet uitwijzen of kinderen het louter en alleen doen omdat ze het leuk vinden. Rekers suggereert dat een soortgelijke studie bij bonobo’s, een diersoort wier sociale kenmerken veel op die van mensen lijken, zou kunnen helpen op het spoor te komen van de evolutionaire ontwikkeling van samenwerking bij primaten.’

“Van Kiekeboe naar tikkertje” Op gebied van samenwérken zijn er dus aanwijsbare verschillen tussen chimpansees en kinderen volgens Rekers. Maar samen spélen doen ze allemaal even graag, aldus Margriet van der Heijden in het NRC Handelsblad: ‘Spelen is fijn. Je wordt er vrolijk van. Je kunt er vrienden mee maken. Haast als vanzelf krijg je er ideeën van of leer je iets: rennen, klimmen of moeilijkere dingen. En na sommige spelletjes voel je je helemaal ontspannen. Maar als biologen zich afvragen wat spelen precies is, beginnen de moeilijkheden. Zo serieus over spelen

Toch is het niet verkeerd om goed over spelen na te denken. Want juist daardoor konden twee Italiaanse biologen nagaan of kleine kinderen en jonge chimpansees op dezelfde manier spelen. Die biologen turfden daarvoor allerlei spelgedrag bij twee groepen chimpansees. Eentje uit ZooParc de Beauval in Frankrijk. De andere uit Dierenpark Amersfoort. (Het staat allemaal in Plos One). Ze bekeken hoe vaak de kleintjes uit die groepen speelden. En deden ze dat meestal samen of liever in hun eentje? Slingerden, koprolden en renden ze – meer gymnastiek? Of beten ze plagerig, besprongen en kietelden ze elkaar – meer stoeien? De biologen bekeken ook welke gezichten de dieren daarbij trokken. Want zelfs al lachen chimpansees niet zoals mensen, ze hebben wel ‘speelgezichten’. Dan tonen ze hun ondertanden, soms ook hun boventanden, en maken geluidjes. Kom je spelen?, betekent dat. Of : ik heb het naar mijn zin. Klinkt bekend, hè? En dat klopt. Chimansee- en mensenkinderen spelen op dezelfde manier. Eerst met hun moeder (kiekeboe) of alleen. Daarna steeds vaker met leeftijdgenoten. Waarmee ze steeds ingewikkelder spellen bedenken (zoals tikkertje of iets wat daarop lijkt). Zo maken ze vriendjes en ontdekken wie de sterkste is, de snelste, de slimste… Ze leren hoe ze hun speelgezicht (bij mensen: hun lach) moeten inzetten, en wie echte vrienden zijn… Spelen is dus leerzaam. Maar ook gewoon: fijn.’ Hoeveel lijken chimpansees nou eigenlijk op ons? Kennelijk worden we zó geprikkeld door deze vraag dat we blijven zoeken naar een antwoord. En dat daarbij de een zoekt naar de overeenkomsten en de ander naar de verschillen, maakt in wezen ‘geen verschil’.

11

JGI-dag in de Apenheul René Malcorps vertelt over de samenwerking met JGI-NL

Na de nodige voorbereidingen door onze vrijwilligers Sonja Schulpen, Monique van de Burgt, Ria Bos en Anneke Keyl van de adoptiewerkgroep was het zaterdag 8 oktober j.l. dan eindelijk zover! Dankzij de geweldige medewerking van de Apenheul, Patrick van Veen van Apemanagement, en zijn team van medewerksters, werd het ons mogelijk gemaakt om op deze prachtige en zeer toepasselijke locatie de tweede JGI-dag te organiseren voor onze zeer gewaardeerde adoptie-ouders, donateurs en relaties.

Een mooie opkomst Ondanks het voorspelde regenachtige weer was de opkomst enorm groot, er kwamen maar liefst 132 adoptie-ouders, donateurs en relaties naar de Apenheul! Vanaf 10 uur ‘s ochtends werd iedereen van harte welkom geheten in het prachtige Auditorium van de duurzame congres- en vergaderlocatie ‘De St@art’, Er was ruim de gelegenheid voor een kop koffie of thee met een heerlijk grote muffin en om even lekker te snuffelen tussen de merchandise. Hier vond men onder andere de vele boeken van Jane Goodall, T-shirts en authentieke handgemaakte boombast producten uit Oeganda.

Rond 11 uur begon de eerste presentatie verzorgd door Diederik Visser (directeur JGI-NL). Na een uitgebreid overzicht te hebben gegeven van onze steun in de afgelopen jaren aan de opvangcentra Ngamba Island en Tchimpounga, toonde hij het publiek een zeer indrukwekkende film over de redding van een chimpansee door het Vet Intervention Team in Oeganda. Uniek materiaal dat nooit eerder in Nederland was vertoond. Helaas komt het nog maar al te vaak voor dat een chimpansee met zijn hand of zijn voet in een strik terecht komt die door de lokale jagers uitgezet worden om andere diersoorten te vangen. Het Jane Goodall Instituut heeft een team van dierenartsen en deskundigen in het leven geroepen die het mogelijk maakt om gewonde chimpansees op te sporen, ze op een verantwoorde manier te verdoven en ze deskundig te ontdoen van de strik of val waar ze in vast zitten. Het publiek was adembenemend stil bij het aanschouwen van deze, helaas noodzakelijke, maar zeer succesvolle operatie. Vervolgens verzorgde Rene Malcorps (designer) van Art Nature Design de tweede presentatie. De zeer bevlogen en enthousiaste René toonde het publiek zijn passie en tevens levenswerk over de Mutuba boom in Oeganda, zijn

samenwerking met het Jane Goodall Instituut en zijn studiereis met zijn studenten van de Groene Campus Campus naar Oeganda afgelopen voorjaar. The Green Experience, de naam van het stageprogramma, richt zich op samenwerking voor mondiale duurzame economische ontwikkeling, zoals het planten van mutuba bomen. Door de enorme houtkap en dus vernietiging van de natuurlijke habitat van de chimpansees ontstaan er steeds meer “eilanden” waarop de chimpansees steeds meer geisoleerd leven en er steeds meer inteelt ontstaat. Om hun soortgenoten in de toekomst weer te kunnen bereiken is het van levensbelang dat deze “eilanden” via de aanplant van o.a de mutuba boom weer met elkaar verbonden worden. Tot slot gaf Patrick van Veen (Bioloog en schrijver van het boek “Help, mijn baas is een aap!”) een zeer enthousiaste en vooral hilarische presentatie, waarin hij het gedrag van de chimpansees op een zeer herkenbare manier terug koppelde naar het gedrag van ons mensen. A la minute had hij de hele zaal aan het lachen! Hij vertelde o.a. wat de overeenkomsten zijn tussen mensen en apen, over apestreken in ons dagelijks leven en waardoor ons gedrag bepaald wordt. Het was een prachtige afsluiting van die ochtend, waarna iedereen lekker naar buiten kon om de benen even te strekken en de lunch te nuttigen. Helaas begon het toen wel te regenen maar gelukkig stonden er overal grote parasols waardoor je toch enigszins “droog” je broodjes op kon eten en er werden meteen wegwerp regenjassen uitgedeeld door de medewerkers van de Apenheul. Na de lunch werden alle mensen verdeeld in een aantal groepjes, elk groepje kreeg een ervaren gids mee en gaven een mooie en leerzame rondleiding over de Apenheul! Ondanks de regen was het een zeer geslaagde dag en hebben we veel enthousiaste reacties mogen ontvangen van onze adoptie-ouders en donateurs!

12

Korte berichten Mijn JGI Op dit moment ontvangt elke donateur en adoptieouder het bulletin over de post. Een aantal van u heeft aangegeven het bulletin en adoptienieuws alleen digitaal te willen ontvangen. Dit is mogelijk door op onze website in te loggen via Mijn JGI (bovenaan de website). Mijn JGI is een speciale afgeschermde omgeving waar u uw gegevens, zoals bij ons bekend, kunt bekijken en wijzigingen kunt doorgeven. U krijgt ook toegang tot de digitale versies van het bulletin en adoptienieuws die u gemakkelijk kunt downloaden. De komende tijd zullen wij de donateurs en adoptieouders met emailadres invoeren in het systeem. Mocht u begin maart 2012 nog geen email van ons hebben ontvangen met inloggegevens dan is uw emailadres niet bij ons bekend. U kunt zich dan zelf via het Mijn JGI menu op de website

registreren of ons uw emailadres doorgeven zodat wij de registratie in orde kunnen maken. U krijgt van ons via

de email bericht wanneer er een nieuw bulletin of adoptienieuws via Mijn JGI beschikbaar is.

Unieke en duurzame kerstgeschenken Wie kent dat gevoel niet, “wat moet ik met kerst aan iemand geven die alles al heeft”, of wellicht heeft u lootjes getrokken en kent u degene waarvoor u iets moet verzinnen niet goed genoeg. Dan kan JGI-NL uitkomst bieden met unieke en duurzame cadeaus in onze webwinkel.

Vrienden worden op facebook

Kruip in de kerstvakantie lekker weg bij het haardvuur met een spannend boek van Jane Goodall. Plant een “kerstboom” voor de mensen in Tanzania, steun de lokale bevolking door aankoop van handgemaakte duurzame boombastproducten uit Oeganda, of steun de chimpansees in de opvangcentra en geef een adoptie cadeau.

Jane Goodall Instituut Nederland gebruikt de sociale media steeds intensiever. Zo kunt u nu vrienden worden van JGI-NL op facebook. Dat kunt u doen via dit verkorte webadres: http://on.fb.me/smIoYB of klik onderaan op de hoofdpagina van onze website www.janegoodall.nl op het facebook icoontje. Vergeet niet om onze facebook pagina onder de aandacht te brengen bij uw vrienden en kennissen !

13

Vrijwilligers gezocht infopunt Blijdorp Jane Goodall Instituut Nederland is van april tot en met oktober aanwezig in Blijdorp. Sofie en Moes kijken al uit naar begin volgend jaar waarin ze een nieuwe lichting vrijwilligers opleiden om samen met de ervaren krachten weer een succesvol jaar tegemoet te gaan. Ze zijn daarom zoals elk jaar druk op zoek naar nieuwe vrijwilligers, want extra krachten zijn welkom. Mocht u zelf interesse hebben of iemand kennen die ons kan ondersteunen, neem dan contact op met onze vrijwilligerscoördinator Saskia de Kleer, 06-13293797 of stuur een email naar [email protected]. De vrijwilligers van 2010 in het infopunt in Blijdorp

Nieuw Teacher’s Resource Book, JGI Oeganda Onze vestiging in Oeganda timmert al een aantal jaren serieus aan de weg op het gebied van milieueducatie. Zo voorziet zij de leraren van basisscholen in westelijk Oeganda en rondom de hoofdstad Kampala al een aantal jaar van, in eigen beheer ontwikkeld, lesmateriaal voor primary 5, 6 en 7. Daarnaast verzorgt JGI-Ug workshops voor deze leraren waarin zij kennis maken met de lespaketten, alternatieve lesmethoden voor milieueducatie leren en tegelijkertijd hun eigen lesmethodes verbeteren.

In het “Teacher’s Resource Book for Primary 1 and 2” wordt ingegaan op de belangrijke milieu aspecten van vier thema’s : “Weather, Food and Nutrition, Things we make en Our Environment””.

Op dit moment loop er een pilot op 1000 scholen rondom Kampala en in West Oeganda. Daarna zal het Resource boek worden uitgezet op meer dan 6000 lagere scholen in West Oeganda.

Een donatie van € 5000,- van de Stichting KICI Kledinginzameling uit Den Haag heeft het mede mogelijk gemaakt om nieuw lesmateriaal te ontwikkelen voor de laagste klassen, primary 1 en 2. advertentie

14

Even voorstellen Moes Kakeci en Sofie Schrover zijn beiden coördinator van de infostand van Jane Goodall Instituut Nederland (JGI-NL) in Diergaarde Blijdorp. In deze rubriek stellen ze zich aan u voor.

Sofie: “Als klein meisje keek ik altijd al naar natuurdocumentaires. Vooral mensen als Jane Goodall, JacquesYves Cousteau en Dian Fossey bewonderde ik om hun liefde en hun kennis van het gedrag van dieren.” Door een drukke studieperiode en daarna een fulltime baan, verdwenen de dieren naar de achtergrond. “Precies op het moment dat ik de wens had om iets te gaan doen voor iets of iemand anders, kwam een advertentie voorbij voor vrijwilligerswerk voor JGI-NL in Blijdorp. Het was meteen duidelijk; dit is dé vrijwilligersbaan voor mij.” Moes: “Ga je dan in een apenpak rondlopen? Dat was de meest voorkomende vraag die ik kreeg toen ik begin 2010 aan mijn vrienden vertelde dat ik vrijwilliger was geworden voor JGI-NL”. Het concept van je tijd besteden aan een goed doel, zonder daarvoor te worden betaald ging er bij de meesten niet helemaal in. Op zich wel begrijpelijk. Ik ben bedrijfsfiscalist en mijn vrienden werken voornamelijk in de financiële sector. Vrijwilligerswerk is daar nog niet helemaal ingeburgerd.” Net als Sofie wilde Moes ‘iets voor anderen betekenen’. Zo kwam hij bij JGI-NL terecht. “Ik had toen alleen een paar criteria voor vrijwilligerswerk. Bijvoorbeeld liever geen organisatie met een politieke of religieuze grondslag en beschikbaarheid alleen in het weekend. Bij het eerste gesprek met de toenmalige vrijwilligerscoordinator Margot klikte het meteen. Door haar enthousiasme werd ik het ook. Daarna heb ik veel over Jane Goodall gelezen en leerde ik steeds meer over haar en haar levenswerk voor de chimpansees. Een nieuwe wereld ging voor mij open.”

Feest Na een intensief opleidingsprogramma begonnen Moes en Sofie eerst in 2010 als vrijwilligers bij de infostand van

Blijdorp. Dat beviel meteen goed. Sofie: “Het is een feest om samen met andere enthousiaste en geïnteresseerde mensen dit werk te mogen doen.” Moes: “Datzelfde jaar kwam Jane Goodall ook naar Nederland en zag ik haar voor het eerst. Een tengere, fragiele vrouw met een enorme uitstraling – het lijkt alsof zij dwars door je heen kijkt.” Het duocoördinatorschap volgde in 2011. De twee coördineren samen een groep van ongeveer twintig vrijwilligers, met elk een eigen drive om zich in te zetten voor JGI-NL. Sofie: “We verdelen de taken die nodig zijn om de infostand goed te laten draaien. Zoals de planning van de vrijwilligers, het organiseren van evaluatiedagen en de communicatie met de vrijwilligers en met Blijdorp. Ook zijn wij betrokken bij de werving en selectie van nieuwe mensen en de opleidingsdagen die voor hen worden georganiseerd.” Moes: “In mijn werk geef ik leiding aan een klein team en heb ik veel met planning te maken. Nu kan ik die ervaring ook gebruiken voor JGI-NL.”

Chimpanseeschedels Naast coördinatie, staan Moes en Sofie zelf eens in de vier weken bij de infostand van Blijdorp. Bij de gorilla-kijkhut is een post ingericht met informatieborden en een filmpje over de projecten die

JGI-NL ondersteunt. “En we hebben prachtige chimpanseeschedels, boekjes over chimpansees en brochures over JGI-NL,” zegt Sofie. “Dat levert zulke leuke gesprekken op. Vooral kinderen zijn erg nieuwsgierig naar de chimpanseeschedels. Ze vinden het erg leuk om meer te leren over de dieren.” “Ons doel is om informatie te verschaffen aan de bezoekers. Ook al is het natuurlijk fijn wanneer bezoekers zodanig geïnteresseerd raken in JGI-NL dat zij iets willen doneren. Bijvoorbeeld door het kopen van een boomcertificaat waarmee we het TACARE project ondersteunen of via het adopteren van een chimpansee.” Sofie: “Waarschijnlijk zijn veel lezers op deze manier met JGI-NL in aanraking gekomen, want onze vrijwilligers zijn aanstekelijk enthousiast.” Moes: “Dat klopt. Mijn collega’s komen nu ook langs voor boomcertificaten.” “Het leukste aan werken voor JGI-NL? Om na elk gesprek te weten dat iemand iets meer weet over chimpansees, Jane Goodall of de projecten. Het is helemaal te gek wanneer iemand zo enthousiast is of wordt om zelf goede initiatieven te starten. Een leuke bijkomstigheid is dat we tijdens het werk Bokito, maar ook de twee nieuwe gorillababy’tjes kunnen observeren. Zo leren we Blijdorp en zijn bewoners ook goed kennen!”

15

JGI en R&S kantoren wereldwijd JGI Australië www.janegoodall.org.au

JGI Hong Kong www.janegoodall.org.hk

JGI UK www.janegoodall.org.uk

JGI België www.janegoodall.be

JGI Italië www.janegoodall-italia.org

JGI USA - Hoofdkantoor www.janegoodall.org

R&S Caraïbisch gebied www.lacrib.org

JGI Japan www.jgi-japan.org

JGI USA - ChimpanZoo www.chimpanzoo.org

JGI Canada www.janegoodall.ca

JGI Nederland www.janegoodall.nl

JGI Zuid Afrika www.janegoodall.co.za

JGI China-Bejing & Chengdu www.jgichina.org

JGI Oostenrijk www.janegoodall.at

JGI Zweden www.swedenchimp.se

JGI China-Shanghai www.jgi-shanghai.org

JGI Singapore www.janegoodall.org.sg

JGI Zwitserland www.janegoodall.ch

JGI Congo [email protected]

JGI Spanje www.janegoodall.es

R&S Programma www.rootsandshoots.org

JGI Duitsland www.janegoodall.de

JGI Taiwan www.goodall.org.tw

JGI Frankrijk www.janegoodall.fr

JGI Tanzania [email protected]

JGI Hongarije www.janegoodall.hu

JGI Uganda www.janegoodallug.org

Jane Goodall Instituut Nederland