!

' )

! & '

"# $ $

! ( ! + ,-

* .

/

%

!

Ter gelegenheid van 90 jaar kiesrecht voor vrouwen stelde Vrouwendocumentatiecentrum De Feeks dit overzicht samen met boeken over de strijd voor dat kiesrecht, publicaties over de politieke participatie van vrouwen in de afgelopen 25 jaar, en relevante biografieën en tijdschriftartikelen.

KIESRECHT Elizabeth Crawford, The women's suffrage movement: a reference guide 1866-1928, London, 2001, 785 p.: ill. Zo'n 400 personen en 800 organisaties waren bij de vrouwenkiesrechtbeweging in Groot Brittanië betrokken. In dit naslagwerk plaats Crawford de politieke campagne bovendien in een cultureelhistorische context. Zij analyseert de houding van uitgevers en kranten en laat romans, toneelstukken en films de revue passeren. Ook de iconografie en kunstvoorwerpen uit deze periode komen aan bod. Ellen Carol DuBois, Feminism and suffrage: the emergence of an independent women's movement in America 1848-1869, Ithaca / London, 1980 / 1999, 220 p. In de twintig jaar sinds "Feminism and Suffrage" voor het eerst werd gepubliceerd, participeren er meer vrouwen in de politiek en is gebleken dat er een genderverschil in stemgedrag bestaat. Door deze ontwikkelingen is er een nieuwe aandacht voor feminisme en kiesrecht ontstaan, een onderwerp dat over het algemeen beschouwd wordt als negentiende eeuws. De auteur bespreekt in deze nieuwe editie de geschiedenis van feminisme en kiesrecht vanuit een veranderde context.

Esmeralda Otten, 'Deeds not words': de radicale vleugel van de vrouwenkiesrechtbeweging in Engeland en Nederland, Nijmegen, 1997, 52 p.: foto's Een scriptie waarin de vrouwenkiesrechtbeweging in Engeland en Nederland vergeleken wordt. Twee vragen staan centraal: wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen Engelse en Nederlandse vrouwenkiesrechtbeweging? Waardoor worden deze verschillen en overeenkomsten veroorzaakt? De werkwijzen van twee vooraanstaande leidsters, Pankhurst en Drucker, zijn daarbij nader onder de loep genomen. Pankhurst en Drucker zijn niet representatief voor de vrouwenkiesrechtbeweging. Beiden stonden in hun land als radicaal bekend. Pieter den Breejen, Vrouwenrecht en liberalisme aan de Merwedijk: positie en emancipatie van de vrouw in Hardinxveld en Giessendam, volgens de Nieuwe Merwebode, Hardinxveld-Giessendam, 1995, 48 p.: tab., ill., foto's Een voornamelijk op de 'Nieuwe Merwebode' berustend verhaal over feiten en achtergronden van het streven naar gelijkberechtiging van vrouwen en mannen in Hardinxveld en Giessendam, gezien vanuit de merendeels liberale bovenlaag van de bevolking. Dit is geplaatst tegen de achtergrond van de politieke, maatschappelijke en kerkelijke situatie aan het begin van deze eeuw, toen de strijd voor het vrouwenkiesrecht het hoogtepunt beleefde. Geertje Mak, ‘Aux armes...citoyennes!: Het debat over vrouwen, dienstplicht en burgerschap in Frankrijk aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, In: Sekse en oorlog: jaarboek voor vrouwengeschiedenis 15 / Mineke Bosch (red.), Amsterdam, 1995, 22 p.: foto's Beschouwing over heersende opvattingen met betrekking tot de staat, oorlog, burgerschap en de relatie van vrouwen hierin in de negentiende eeuw. In het bijzonder een artikel over vrouwelijke soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog en de betekenis hiervan voor het kiesrecht van vrouwen. M. Borkus, Th. den Hartog, H. Lakmaker ...[et al.], Vrouwenstemmen: 100 jaar vrouwenbelangen, 75 jaar vrouwenkiesrecht, Zutphen, 1994, 216 p.: ill., foto's In dit boek wordt de indrukwekkende geschiedenis van de oudste feministische pressiegroep van Nederland beschreven. De Vereniging voor Vrouwenbelangen ijvert voor gelijke rechten voor vrouwen. Zij behaalde in de loop van de tijd grote successen: het vrouwenkiesrecht, afschaffing van de handelingsonbekwaamheid van getrouwde vrouwen en gelijke lonen voor mannen en vrouwen. Dit boek maakt duidelijk dat de Nederlandse vrouwenbeweging veel meer continuïteit kent dan vaak wordt verondersteld. Ook wordt aandacht besteed aan de huidige activiteiten van de vereniging. Marian van der Klein, ‘Engelse suffragettes in een Nederlandse vrouwenrubriek: een confrontatie in prenten’, In: Feminisme en verbeelding: jaarboek voor vrouwengeschiedenis 14 / Mineke Bosch, Amalia Deekman, Corrie van Eijl ...[et al.] (red.), Amsterdam, 1994, foto, ill. De auteur onderzoekt de beeldvorming over de Engelse en Nederlandse vrouwenkiesrechtbeweging aan de hand van prenten over suffragettes in het tijdschrift 'de Amsterdammer'. In dit blad was de vaste vrouwenrubriek een belangrijke spreekbuis voor de Nederlandse vrouwenkiesrechtbeweging. De emancipatie van vrouwen kon in deze rubriek op onvoorwaardelijke steun rekenen. Voor de suffragettes werd echter een uitzondering gemaakt: zij verschenen vooral als karikaturen. Ulla Jansz, Denken over sekse in de eerste feministische golf, , Amsterdam, 1990, 284 p. In dit boek geeft Jansz een overzicht over de eerste feministische golf in Nederland. Rond 1860 begonnen enkele vrouwen en mannen in Nederland de maatschappelijke positie van vrouwen ter discussie te stellen. Vanaf dat moment zou 'het vrouwenvraagstuk' ruim een halve eeuw de publieke opinie bezighouden. De discussie ging eerst over de verbetering van onderwijs- en beroepsmogelijkheden voor vrouwen en over veranderingen in de heersende seksuele moraal en het huwelijksrecht. Op het verlangen naar meer mogelijkheden volgde het opeisen van rechten: vrouwen wilden maatschappelijke invloed en dus ook kiesrecht.

Mineke Bosch, Annemarie Kloosterman, Lieve Dr. Jacobs: brieven uit de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht 1902-1942, Amsterdam, 1985, 335 p.: foto's Een keuze uit de correspondentie van Aletta Jacobs, Carrie Chapman, Rosa Manus, Anna Howard Shaw en Rosika Schwimmer. Uit de brieven komt duidelijk naar voren dat de vrouwenkiesrechtbeweging uit de eerste helft van de twintigste eeuw bestond uit hartstochtelijk levende vrouwen die telkens weer tegen de heersende opinie ingingen. Ze vertellen over de vriendschappen die het draagvlak vormden van de beweging, over de ruzies en persoonlijke drama's, en over politieke kwesties die soms nu nog actueel zijn. A. Holtrop (red), Vrouwen rond de eeuwwisseling, Amsterdam, 1979, 203 p. Aan het einde van de negentiende eeuw gingen vrouwen zich als groep bezighouden met wat 'het vrouwenvraagstuk' genoemd. Ze ijverden voor verbetering van de gezondheidszorg en het onderwijs, voor het recht op arbeid voor vrouwen en voerden acties voor her vrouwenkiesrecht. In dit boek portretten van onder andere: Mina Kruseman, Betsy Perk, Aletta Jacobs en Henriëtte Roland Holst. Anje Boswijk, Dick Couvée, Vrouwen vooruit: op weg naar gelijke rechten, Amsterdam, 1979, 325 p.: foto's, tek., afb., tab. Vrouwen Vooruit is een uitgebreid geïllustreerd overzicht van de vrouwenstrijd voor gelijk rechten in Nederland rond 1900. Het boek bevat vele foto's, tekeningen, herdrukken van artikelen, citaten en cartoons.

Politieke Participatie Andy Fuller ... [et al.], Women and men in decision-making 2007 : analysis of the situation and trends, Brussel, [ 2008 ], 43 p.: tab, graf. In dit verslag wordt de deelname van vrouwen in de besluitvorming op het gebied van politieke, economie, openbaar bestuur en gerechtelijk apparaat in verschillende landen van Europese Unie geanalyseerd. Barbara Palmer, Dennis Simon, Breaking the political glass ceiling: women and congressional elections, London / New York, 2008, 260 p.: tab., graf., foto's Deze studie geeft een uitgebreide beschrijving van vrouwen en ambities in de Amerikaanse politiek. Waarom is de integratie van vrouwen in het Congres zo langzaam verlopen? Is er een 'politiek glazen plafond' voor vrouwen? Met gegevens over meer dan dertig duizend kandidaten en tien duizend verkiezingen van 1916 tot heden onderzoeken Palmer en Simon de obstakels waarmee vrouwen worden geconfronteerd wanneer ze zich kandidaat stellen voor het Amerikaan Congres. De auteurs nemen het zowel de politieke cultuur, de electorale strategieën, als de politieke partijen onder loep.

Ammy van Eerden ...[et al.] (red.), Vrouwen in de politiek: van stem naar zetel, 2007, 118 p.: foto’s, graf., diagr. tab. Meer dan zestig procent van de ChristenUniestemmers is vrouw, terwijl drie keer zoveel mannen als vrouwen lid zijn van de partij. In politieke en bestuurlijke functies zijn zelfs vijf keer zoveel mannen te vinden. De vrouwenwerkgroep Inclusief van de ChristenUnie liet onderzoek doen naar de belemmeringen én kansen voor politieke participatie van vrouwen in de partij. In dit boek worden de resultaten van het onderzoek aangevuld met kennis en ervaringen van deskundigen en betrokkenen. Het boek bestaat uit een theoretisch en een praktisch deel. De problematiek wordt vanuit normatieve, psychologische, praktische en persoonlijke invalshoek belicht. Petra van Leeuwen, De vrouwen van de SGP: 10 gesprekken, Kampen, 2007, 192 p.: foto's Wie zijn de vrouwen van de SGP eigenlijk en waarom voelen zij zich verbonden met een partij waarvan ze tot voor kort geen lid mochten worden? Wat is volgens hen de Bijbelse visie op de politieke rol van de vrouw? Hoe waarderen ze het proces van het Clara Wichmann proefprocessenfonds tegen de SGP? Tien vrouwen, tien meningen. C.W, Chan, H. Idema, A. Kasem, Diverse raad?: de participatie van allochtonen en vrouwen in de adviescolleges in Nederland, Den Haag, 2006, 27 p. De adviescolleges zijn organen die de regering adviseren over algemeen verbindende voorschriften of te voeren beleid van het Rijk. Volgens de Kaderwet adviescolleges dienen deze raden te streven naar evenredige vertegenwoordiging van vrouwen en personen behorende tot de etnische en culturele minderheidsgroepen. Tien jaar na het tot stand komen van de Kaderwet is de conclusie van deze quick scan dat de deelname van zowel vrouwen als allochtonen in de adviescolleges niet evenredig is. Uit de onderzoeksresultaten blijkt tevens dat meer dan de helft van de adviescolleges geen beleidsstreven heeft om een evenredig aantal allochtonen te werven. De Raad voor Cultuur, de Onderwijsraad en de RMO laten zien dat naleving van de Kaderwet wel mogelijk is. Connie Fransen, Marcel de Vries, Vrouwen in de politieke arena: raadsvrouwen doen een boekje open ..., Amsterdam, 2006, 60 p.: foto's, tab. Raadsvrouwen vertellen waarom ze politiek actief zijn en wat ze bezielt, wat er leuk is aan de politiek en wat tegenvalt. De vrouwen vertellen ook over de belangrijkste verschillen tussen mannen en vrouwen in de politiek. Daarnaast geven ze tips hoe je als raadslid goed je werk kunt doen, politiek leuk kunt houden en om kunt gaan met man-vrouwverschillen in de politieke arena.

Verkiezingskaart m/v 50/50 ; www.vrouwenbelangen.nl

Wouke van Scherrenberg, Vrouwen op het Binnenhof: interviews met Nederlandse politica's, Amsterdam / Antwerpen, 2006, 179 p.: foto's Scherrenburg ondervraagt prominente vrouwen uit de Nederlandse politiek over kwesties als: wat drijft hen in hun werk? Zijn vrouwen meer solidair met elkaar dan mannen? Hoe worden ze benaderd door de media? Hoe zien zij hun politieke toekomst en de toekomst van Nederland? Maar ook het privé-leven van de politica's komt aan bod: hun jeugd, achtergrond, kinderen en de combinatie van een gezin met het werk. Onder andere komen aan de woord: Laetitia Griffith, Rita Verdonk, Femke Halsema, Lousewies van der Laan, Agnes Kant, Khadija Arib. Hanneke Hoekstra, Het hart van de natie: morele verontwaardiging en politieke verandering in Nederland 1870-1919, Amsterdam, 2005, 237 p. De negentiende eeuw was de eeuw van door de staat opgelegde disciplinering, regulering en tucht, maar ook de eeuw van burgerlijk idealisme en activisme. Hanneke Hoekstra beschrijft de morele dimensie van de natievorming. De afschaffing van de doodstraf, de oprichting van de ARP en de toekenning van het kiesrecht aan vrouwen waren belangrijke momenten in de vorming van

de nationale gemeenschap. Met name de anti-revolutionairen en de vrouwenbeweging slaagden erin door het hele land mensen te mobiliseren en te betrekken bij de zedelijke natie. Liesbet van Zoonen, Burgemeesters (m/v): hun ambities, stijlen en evaluaties, Amsterdam, 2005, 68 p.: tab. Onderzoek naar de positie van de vrouwelijke burgemeester in Nederland. Zijn er seksespecifieke motivaties voor het burgemeesterschap ? Hanteren mannelijke en vrouwelijke burgemeesters een andere stijl van burgemeesterschap? Worden mannelijke en vrouwelijke burgemeesters anders beoordeeld? Welke maatregelen zijn mogelijk om de positie van de vrouwelijke burgemeester te ondersteunen en de politieke partijen te helpen in hun rekruteringsproces? Het onderzoek is gebaseerd op literatuurstudie en enkele expertgesprekken. Monique Leyenaar, Political empowerment of women: the Netherlands and other countries, Leiden / Boston, 2004, 320 p.: tab. Hoewel de gelijkheid tussen mannen en vrouwen een leidend politiek beginsel is binnen Europa, blijft het deel hebben aan de politieke besluitvorming een mannelijk voorrecht. Kunnen de spelers van het politieke spel ertoe bewogen worden om instituten en procedures te veranderen - ten voordele van de politieke nieuwkomers? Peter Rehwinkel ... [et al.], Getrouwd met de premier: de first lady's van Nederland in veertien portretten, Zutphen, 2004, 251 p.: foto's Veertien vrouwen van veertien Nederlandse naoorlogse (1945-2004) premiers. Wie waren ze? Welke waren hun ambities, emoties en frustraties? Hoe hebben ze naar het premierschap van hun mannen gekeken? Welke waren hun verplichtingen? Wat voor soort leven hebben ze als premiersvrouwen - thuis blijven of zich buitenshuis ontplooien, wel of niet bij de politiek betrokken zijn - gekozen? Welke invloed hadden ze - op hun mannen en op Nederland? Hilary Footitt, Women, Europe and the New language of politics, London / New York, 2002, 193 p.: tab. In dit boek onderzoekt Footitt de politieke activiteiten van vrouwen in het Europees Parlement. Centraal staat de vraag: welke invloed de culturele achtergrond en het gender perspectief van vrouwelijke kamerleden hebben op de formulering en de ontwikkeling van de Europese politiek. De auteur analyseert het taalgebruik van vrouwelijke parlementsleden wanneer ze over democratie, burgerschap en het bouwen van een Europese gemeenschap spreken. Vrouwelijke parlementsleden van twaalf verschillende nationaliteiten werden geïnterviewd. Daarnaast werden er tekstanalyses van de toespraken van enkele kamerleden gemaakt. Bettina B. Bock, P. Derkzen, Vrouwen en reconstructiezaken: deelname van vrouwen aan de besluitvorming over het reconstructieproces in Gelderland, Arnhem / Wageningen, 2003, 98 p.: tab. Bij de start van het reconstructieproces in Gelderland namen vrouwen nauwelijks aan de besluitvorming over de beleidsvoering deel. Ondersteund door provinciale en landelijke vrouwenorganisaties en vrouwelijke politici lukt het de vrouwen toegang tot de besluitvorming te krijgen. De instelling van leefbaarheidszetels zorgt voor een doorbraak. Maar het verdedigen van het belang leefbaarheid wordt bemoeilijkt door de irritatie die de associatie van leefbaarheid- en Vrouwenbelangen oproept en door de vaagheid en geringe status van dit begrip. M. H. Leyenaar, B. Niemöller, Lokale beleidsbeïnvloeding in 2003: een gender analyse van participatie van burgers, Den Haag, 2003, 74 p.: tab., graf., diagr. Lokale overheden in Nederland zijn vrij actief in het initiëren van processen gericht op het betrekken van burgers bij de besluitvorming. Er is weinig bekend over de participatie van de bevolking in deze nieuwe vormen van lokale beleidsbeïnvloeding. Dit onderzoek richt zich met name op de vertegenwoordiging van vrouwen in deze nieuwe vormen van burgerparticipatie en bestaat uit een dieptestudie van tien projecten in tien gemeenten. De projecten verschilden in vorm, in het aantal deelnemers en het soort probleem waar de besluitvorming op was gericht.

J. Klaver, E, Tromp, Een kweekvijver voor nieuw talent: onderzoek naar een opleidingstraject voor allochtone vrouwen met politieke ambitie, Den Haag, 2003, 61 p.: tab., diagr. In 2002 eindigt het eerste project Kweekvijver. Dit vierjarig scholingstraject voor allochtone vrouwen wordt verzorgd door het Multicultureel Instituut voor Politieke Participatie (MIPP). Het doel is om nieuw talent op te sporen en voor te bereiden om posities in te nemen in de politieke arena en om vrouwen die reeds gekozen zijn in gemeenteraden of deelraden te ondersteunen door deskundigheidsbevordering. De Kweekvijver heeft een groep gemotiveerde allochtone vrouwen bereikt, waardoor een nieuw reservoir aan potentiële kandidaten voor een politieke functie is ontstaan. Kris Deschouwer, Petra Meier, Tussen wens en werkelijkheid: reële en mogelijke impact van quotawetten op kieslijsten, Brussel, 2002, 84 p.: tab., graf. Om evenwichtige deelname van mannen en vrouwen aan het politieke leven te bevorderen, nam de Belgische overheid in 1994 de quotawet aan. Deze wet voorzag dat kieslijsten maximaal tweederde kandidaten van hetzelfde geslacht mochten bevatten. Sinds 2002 ligt een nieuwe wet voor die bepaalt dat kieslijsten evenveel mannelijke als vrouwelijke kandidaten moeten bevatten, waarbij de eerste en tweede plaats door een man en een vrouw bezet moeten worden. In deze monografie wordt onderzocht in welke mate deze wettelijke bepalingen effectief zijn, waarbij een onderscheid gemaakt wordt naar de reële impact en de mogelijke impact. Sylvia Sebregts, Met man en macht: een onderzoek naar uitsluitingsmechanismen in de lokale politieke cultuur in Gelderland, Nijmegen, 2002, 134 p.: tab., diagr., graf. In de politieke praktijk van de gemeenteraad blijken uitsluitingsmechanismen te bestaan, die op basis van de noties gender en etniciteit tot stand komen. Er is geen sprake van volledige uitsluiting van vrouwen - zolang zij zich maar conformeren aan de bestaande, historisch gezien door witte mannen gedragen politieke praktijk. Ook is er geen uitsluiting op basis van een 'andere' etniciteit, zolang allochtone Nederlanders functioneren conform de witte, mannelijke, cultuur. De gelijkheidsmythe komt in de praktijk neer op aanpassing aan het systeem. Michele L. Swers, The difference women make: the policy impact of women in Congress, London / Chicago, 2002, 194 p.: tab., diagr. Het onderzoek van Michele Swers naar de invloed van vrouwen in het Amerikaanse huis van Afgevaardigden biedt een basis voor de evaluatie van de invloed die vrouwelijke politici in hogere posities zouden kunnen uitoefenen. Al volgen de afgevaardigden in hun stemgedrag vaak de partijlijn: gender blijkt politiek van belang te zijn en gender beïnvloedt wel degelijk de beleidsvorming. Dit onderzoek ondersteunt de roep om meer vrouwen in de politiek. Hatice Bölek, Politica allochtona: een cursuspakket maatschappelijke en politieke participatie voor zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen, Arnhem, 2000, 50 p. Diversiteit in besturen heeft een meerwaarde voor de kwaliteit van de samenleving. Deze handleiding omvat een meerdelig cursuspakket dat gericht is op het vergroten van maatschappelijke en politieke participatie onder zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen. Het cursuspakket is deels een oriëntatie op basisinformatie over het politiek en maatschappelijk bestuur in Nederland, deels een stimulans om hier actief aan deel te nemen. De handleiding is bedoeld voor vrouwenwerkers, opbouwwerkers, sociaal-cultureel werkers en medewerkers van allochtone zelforganisaties. Bets Joosen-Jansens, Marlies Mielekamp, Annemarie Nijenhuis-Hasselman, Zij-aan-zij in de raad: handleiding meer vrouwen in de gemeentepolitiek, Utrecht, 2000, 24 p.: foto's, ill. In Nederland wordt gemiddeld slechts 23% van de gemeenteraadszetels door vrouwen bezet. Er is dus nog veel werk aan de winkel voor bestuurders, raadsleden, politieke partijen, vrouwenorganisaties en de lokale media. Deze handleiding biedt een actieplan met een voorbeeld van stappen die leiden naar grotere invloed van vrouwen in de gemeentepolitiek.

Saron Petronilia (red.), Raadsleden met dubbele antenne: ervaringen van allochtone politici, Amsterdam, 2000, 95 p. : foto's In dit boek zijn de ervaringen van vijf allochtone gemeenteraadsleden -drie vrouwen en twee mannen- van verschillende politieke partijen, etnische herkomst en steden- gebundeld. In dagboekvorm vertellen ze zowel over hun politieke activiteiten als over hun andere werkzaamheden en privéleven. Uit de verhalen blijkt dat de allochtone politici redelijk functioneren in de politiek. Toch is hun positie niet zonder problemen. De dagboeken laten zien wat de belangrijkste belemmeringen voor allochtone raadsleden zijn en op welke manier ze de obstakels uit de weg ruimen. Marian van der Klein, Aletta Jacobs: lessen bij de film Het Hoogste Streven, Amsterdam, 1996, 61 p.: foto's, fig., ill. Een lessenserie ontwikkeld naar aanleiding van de film 'Het Hoogste Streven' van Nouchka van Brakel. De lessenserie geeft inzicht in het leven en werk van Aletta Jacobs, legt verbanden tussen heden en verleden en stimuleert leerlingen in vaardigheden als essay schrijven, kritische bronbehandeling en meningsvorming. De doelgroep zijn leerlingen in de bovenbouw van mavo, havo en vwo. De thematieken die worden behandeld, als kiesrecht en parlementaire democratie, huwelijk en seksualiteit, arbeid, beroep en loon, sluiten aan bij het vak geschiedenis. Hella van de Velde, Vrouwen van de partij: de integratie van vrouwen in politieke partijen in Nederland, 1919-1990, Leiden, 1994, 408 p. Het vrouwenkiesrecht is in 1994 75 jaar oud. Toch bestaan de vertegenwoordigende organen nog voor het merendeel uit mannen. Politieke partijen spelen een cruciale rol in deze ondervertegenwoordiging van vrouwen. Zij rekruteren en selecteren kandidaten voor bestuurlijke en vertegenwoordigende functies. De auteur beschrijft en analyseert de integratie van vrouwen in twaalf politieke partijen in Nederland vanaf 1919. Ze bekijkt de dominerende visie op vrouwen, het numerieke aandeel van vrouwen, de geschiedenis van partijgebonden vrouwenorganisaties en de rekrutering en selectie. Fatima Mernissi, Sultanes: de macht van vrouwen in de wereld van de islam, Kockengen, 1992, 302 p. Fatima Mernissi portretteert de vrouwelijke staatshoofden die de islamitische wereld heeft gekend. Want hoewel de islamitische traditie vrijwel uitsluit dat het 'kalifaat', het plaatsvervangerschap van Mohammed, door een vrouw wordt bekleed, blijkt in de praktijk de politieke macht in moslimlanden vaak in handen van vrouwen zijn geweest. Jolande Withuis, Opoffering en heroïek: de mentale wereld van een communistische vrouwenorganisatie in naoorlogs Nederland 1946-1976, Meppel, 1990, 447 p.: foto's, afb. In dit boek wordt op een nieuwe manier gekeken naar de ontwikkeling van een politieke organisatie. Het portretteert de in 1946 door vrouwen uit het Nederlandse verzet en het concentratiekamp Ravensbrück opgerichte Nederlandse Vrouwenbeweging (NVB), een brede beweging die in de naoorlogse jaren veranderde in een communistische vrouwenorganisatie. Opoffering en heroïek zijn de sleuteltermen waarmee de toenmalige vrouwelijke communistische cultuur valt te kenschetsen. Er werd veel van de leden gevergd maar ook veel geboden. Het marxisme als alomvattend verklarend verhaal gaf vrouwen greep op hun eigen leven, en bovendien een levensstijl. Dat was zo aantrekkelijk dat men er zelfs de uitstoting van kampvriendinnen uit de organisatie voor over had. Mieke Goudt, In de Gemeenteraad: gesprekken met de eerste zwarte en migrantenraadsvrouwen in Nederland, Leiden, 1989, 100 p. In 1986 doet er een nieuwe kiezersgroep aan de gemeenteraadsverkiezingen mee: de buitenlanders. Bij de verkiezingen van 19 maart worden dat jaar achtenveertig zwarte en migrantenraadsleden gekozen; onder hen zeven vrouwen. De redactie Politieke Vorming van Vrouwen van de Stichting Burgerschapskunde verzocht acht beginnende journalistes uit etnische groepen om interviews te maken met deze vrouwen. Tezamen leveren de interviews zicht op het vele en lastige

werk dat de raadsvrouwen verzetten. Daarnaast zijn het portretten van zeven vrouwen die tegen de stroom in vechten voor de rechten van zichzelf en anderen. Monique Leijenaar, De geschade heerlijkheid: Politiek gedrag van vrouwen en mannen in Nederland, 1918-1988, , 's-Gravenhage, 1989, 272 p. Dit boek geeft antwoord op vragen als: in hoeverre gaan vrouwelijke kiezers even vaak als mannen naar de stembus? Welke partijen hadden vooral baat bij de invoering van het actief kiesrecht voor vrouwen? Stemmen vrouwelijke kiezers massaal op vrouwelijke kandidaten? Daarnaast bespreekt Leijenaar de invloed van vrouwen op politieke besluitvorming. Hoeveel vrouwelijke vertegenwoordigers zijn er? Welke gevolgen heeft een groter aantal vrouwelijke politici voor de politieke besluitvorming? Wat zijn de kansen van een vrouwenpartij in de verkiezingen? Anneke Groen, Vrouwen en het Binnenhof, Den-Haag, 1985, 140 p. In 1918 nam de eerste vrouw zitting in de tweede kamer. Sindsdien is het aantal vrouwen toegenomen, maar nog veel te weinig anno 1985. Daarom nam het Kamerbreed Vrouwen Overleg het initiatief tot dit boekje. Marga Klompé, de eerste vrouwelijke minister, schreef een voorwoord.

Biografieën Victor Scheffers, Gerard Swüste (red. en samenstelling), Mensen kunnen de wereld veranderen: over de inspiratie en de bewogenheid van Marga Klompé, Den Haag, 2006, 111 p.: foto's Marga Klompé: bang voor niemand, maar respect voor iedereen. Dat zij ooit begon als lerares zal niemand verbazen, wél dat zij les gaf in wis- en natuurkunde. Want haar leven wordt eerder getekend door geloof in mensen en een passie voor gerechtigheid, dan door getallen. Al ging ze altijd wel heel exact te werk. Zeventien jaar als lerares, twaalf jaar als lid van de Tweede Kamer, twaalf jaar als minister, dertien jaar als voorzitter van Justitia et Pax. Dit boek is tot stand gekomen in gesprek met mensen die Marga Komplé hebben gekend en die met haar hebben gewerkt. Het boek werd uitgegeven bij gelegenheid van de herdenking van haar twintigste sterfdag. Eisse Kalk, De rode geranium: leven en werk van Eiske ten BosHarkema (1885-1962), de eerste vrouwelijke wethouder van de SDAP in Nederland, Amsterdam, 2005, 143 p.: tab., afb., foto's, tek., geogr. kaart In de Drentse gemeente Gasselte was Eiske ten Bos-Harkema twintig jaar lang raadslid en acht jaar wethouder. Ze stond voortdurend op de bres voor de belangen van de arbeidersklasse. Voor het onderwijs, de gezinszorg, de huisvesting en bovenal voor de werkgelegenheid van al diegenen die in de jaren twintig en dertig van twintigste eeuw met werkloosheid werden bedreigd. Ellie Smolenaars, Passie voor vrijheid: Clara Wichmann (1885-1922), Amsterdam, 2005, 248 p.: foto's Het korte leven van juriste en essayiste Wichmann staat in het teken van haar passie voor vrijheid. Het speelt zich af in een geleerd Nederlands-Duits milieu dat, wreed verstoord door de Eerste Wereldoorlog, op drift raakt. In haar jeugd doorstaat Clara een depressie in een Arnhems anatorium en zoekt ze oplossingen in de filosofie. Ze strijdt voor principiële geweldloosheid en vrouwenkiesrecht, promoveert cum laude in het strafrecht en wordt verliefd op de tien jaar jongere dienstweigeraar Jo Meijer. Enkele uren na de geboorte van hun dochtertje sterft ze op 36-jarige leeftijd.

Hedy d'Ancona, Het persoonlijke is politiek, Amsterdam / Antwerpen, 2003, 158 p.: foto's d'Ancona vertelt over de ontwikkelingen die zijzelf en de vrouwenbeweging in de jaren zeventig doormaakten en hoe uiteindelijk het persoonlijke politiek werd. Aan de hand van haar eigen ontstaansgeschiedenis en de door de oorlog dramatisch verlopen liefdesgeschiedenis van haar ouders, maakt ze duidelijk hoe persoonlijke ervaringen je visie op de samenleving kunnen bepalen en hoe je wortels doorslaggevend kunnen zijn voor je politieke opvattingen. Anneke Linders, 'Frappez, frappez toujours!': N.S. CorryTendeloo (1897-1956) en het feminisme in haar tijd, Hilversum, 2003, 287 p.: foto's, tek., afb. Corry Tendeloo sloot zich aan bij de strijd voor de rechten van vrouwen in de tijd dat het vrouwenkiesrecht een feit was geworden en het feminisme in brede kring als achterhaald werd gezien. Zij was zeer actief binnen de vrouwenbeweging en bereikte als lid van de Tweede Kamer dat de handelingsonbekwaamheid van gehuwde vrouwen en het arbeidsverbod voor huwende en gehuwde ambtenaressen werden afgeschaft. Met Tendeloo als centrale figuur belicht Anneke Linders de ontwikkeling van het feminisme tussen de twee feministische golven in de twintigste eeuw. June Purvis, Emmeline Pankhurst: a biography, London / New York, 2003, 448 p.: foto's Emmeline Pankhurst (1858-1928) was een van de belangrijkste activistes in vrouwenbeweging in Engeland. Ze richtte de Women's Social and Political Union (WSPU) op, een feministische organisatie die een relevante rol speelde in de campagnes voor vrouwenrechten, met name voor stemrecht voor vrouwen. In deze biografie geeft Purvis een beeld van de betrokkenheid en de actieve participatie van Emmeline Pankhurst in de Engelse politieke en in de vrouwenbeweging. Purvis besteedt ook aandacht aan haar rol van echtgenote en moeder van vijf kinderen. Elsbeth Etty, Henriëtte Roland-Holst 1869-1952: liefde is heel het leven niet, [Amsterdam], 1996, 743 p. Biografie over de politica, schrijfster, wetenschapper H. Roland Holst - Van der Schalk (18691952), met nadruk op haar persoonlijk leven. Hilda Verwey-Jonker, Er moet een vrouw in: herinneringen in een kentering van de tijd, Amsterdam, 1988, 272 p.: foto's Hilda Verwey-Jonker nam al jong actief deel aan de theoretische discussies over het socialisme en ontwikkelde zich tot dé vrouwelijke theoreticus van de SDAP. In 1937 publiceerde zij de brochure 'De vrouw en het nationaal-socialisme'. Al voor de oorlog raakte ze betrokken bij het vluchtelingenwerk. Ze was lid van de Eerste Kamer en de SER. In 1972 werd ze benoemd tot hoofddocente sociologie aan de Rijksuniversiteit van Utrecht. Ze maakte indruk met haar publicaties over de vrouwenbeweging en de positie van ouderen in de samenleving. Als tachtigjarige haalt zij in dit boek herinneringen op, in het besef dat er een fundamentele kentering heeft plaats gehad in de manvrouw verhoudingen en dat zij zelf van de gunstige aspecten in de perioden ter weerszijden van die kentering optimaal heeft geprofiteerd. Aletta Jacobs, Herinneringen, Nijmegen, 1978, 318 p.: foto's 'Herinneringen' is een boek dat ons een beeld geeft van de schrijfster Aletta Jacobs die zich vanaf haar vroege jeugd tot haar hoge ouderdom door slechts een gedachte heeft laten voortbewegen: zich in dienst te stellen in het belang van de vrouw en te werken aan de politieke en sociale gelijkstelling met de man.

Tijdschriftartikelen Eliana Van de Ende, ‘Victoria Woodhull, petticoat politica: de eerste vrouwelijke presidentskandidate’, In: Historica, nr. 3, 2008, afb., foto's Portret van de eerste vrouwelijke presidentskandidate van Verenigde Staten: Victoria Woodhull. Trees Graas, Vrouwelijk burgerschap in Nederland 1914-1918, In: Historica, nr. 1, 2007, foto's Een focus op de Eerste Wereldoorlog laat zien dat Nederlandse feministen de omstandigheden van de oorlog aangrepen om de Nederlandse vrouw als vaderlandslievende burgers neer te zetten. De retoriek van de oorlog werd door de feministen overgenomen en gaf een nieuwe vorm aan hun strijd voor het kiesrecht. Het debat over burgerschap vormde een belangrijk referentiekader voor de feministische vrouwenbeweging en haar aanspraken. In dit artikel wordt eerst een korte schets gegeven van de publieke discussie over burgerschap, en vervolgens de voorstelling van vrouwelijk burgerschap binnen de feministische vrouwenbeweging wordt geanalyseerd. Hanneke Hoekstra, ‘De juiste partij: klasse, sekse en de macht van Nancy Astor’, In: Tijdschrift voor Genderstudies, nr. 1, 2007, foto , ill. Nancy Astor trad in 1919 voor de conservatieve partij als eerste vrouw toe tot het Britse parlement. Haar kandidatuur werd bepaald door het aanzien en geld van de Astors, de familie van Nancy's man. Aan de hand van onderzoek naar de specifieke rol van vrouwen binnen de Britse machtselite en de persoonlijkheid van Nancy Astor betoogt de auteur dat in het standsbewuste Engeland het kiesrecht voor vrouwen aanvankelijk niets veranderde aan het feit dat een vrouw die macht begeerde beter met de juiste man kon trouwen. Rosemarijn Hofte, ‘Grace Schneiders-Howard, Suniname's eerste politica en sociaal activiste’, In: Historica, nr. 1, 2007, Grace Schneiders-Howard werd geboren in 1869. In 1938 werd zij, als eerste vrouw, gekozen als lid van de Koloniale Staten in Paramaribo. Ze was een een zelfverklaarde sociaal-democrate, een groot voorstander van het Nederlandse koloniale bestuur en een openlijk tegenstander van de opkomst van Creoolse ambtenaren, politiemensen of militaire officieren. In dit artikel schetst Hofte een portret van Grace Schneiders-Howard en stelt de vraag: hoe is zo’n bekende persoonlijkheid die zo lang, zo nadrukkelijk aanwezig was in de Surinaamse samenleving in de vergetelheid geraakt? Henk te Velde, ‘Vrouwen, salons en de ontwikkeling van het parlement: een vergeten begin in de Franse negentiende eeuw’, In: Tijdschrift voor Genderstudies, nr. 1, 2007, foto , ill. In tegenstelling tot wat wel gedacht wordt, kwam er in de Franse Revolutie geen einde aan de saloncultuur, waar vrouwen informele macht uitoefenden. Deze cultuur kwam in de eerste helft van de negentiende eeuw opnieuw tot bloei en was een belangrijke voorwaarde voor de ontwikkeling van het moderne parlementaire systeem. De salons van aristocratische dames waren ontmoetingsplaatsen van de elite. Hier beoefende men de kunst van het beschaafd converseren en werden de retorische prestaties van de belangrijkste parlementariërs besproken. Monique Leyenaar, ‘Mevrouw de Minister-President!: waarom Angela Merkel een van de weinigen is’, In: Lover, nr. 1, 2006, foto , tab. Waarom zijn er zo weinig vrouwelijke premiers in de Europese Unie en een beschrijving van de strijd van Merkel om het politieke leiderschap. Anne Graumans, Vrouwen op weg naar de politiek, In: FNV VrouwenMagazine, nr. 21, 2005, foto's Nog geen kwart van de gemeenteraadsleden is vrouw. Eén op de vier vrouwen stopt bovendien vroegtijdig met het raadswerk. Om dit te veranderen, scouten politieke partijen vrouwen en worden diverse cursussen aangeboden om hen - blijvend - te interesseren voor de lokale politiek. Wordt

het beter in 2006? En zo niet, waar ligt dat dan aan? "Je moet een partner hebben die tweehonderd procent achter je staat." Katherine E.Kelly, ‘Seeing through spectacles: the woman suffrage movement and London newspapers, 1906-13’, In: The European Journal of Women's Studies, nr. 3, 2004 De Woman Suffrage Movement in Londen produceerde tussen 1906 en 1914 een reeks publieke spektakels om de kwestie van het vrouwenkiesrecht onder de aandacht te brengen van politici en burgers. In dezelfde periode versloegen de dagbladen bedoeld voor een massa-publiek de oudere kranten die zich tot een bepaalde klasse wendden. Een overzicht van verhalen en foto's laat zien hoe de pers en de vrouwenkiesrechtbeweging samenwerkten om de lezers een nieuw gevoel van stadsleven te geven: rusteloos, dynamisch en gericht op vooruitgang. ‘Uitwerking en resultaten van de actie 'Zij-aan-Zij in de Raad'’, In: Vrouwenbelangen, nr. 1, 2003, tab, diagr. De Werkgroep M/V 50/50 inventariseerde na de verkiezingen in 2002 de verhouding tussen mannen en vrouwen in de gemeenteraden. Het percentage vrouwen is gelijk gebleven aan dat bij de vorige verkiezingen: slechts 23,3 procent. In Noord-Brabant, Zeeland en Noord-Holland zijn veel lokale activiteiten geweest in het kader van het project 'Zij aan Zij in de Raad'. Daar steeg het gemiddelde percentage vrouwen met 1,4%. In de overige provincies, waar nauwelijks actie werd gevoerd, daalde het percentage met 1%. Conclusie: actie voeren voor meer vrouwen in de politiek helpt! Marieke Hellevoort, ‘Rechtspositie van getrouwde vrouwen: fractiediscipline en stemverhoudingen in de jaren vijftig’, In: Historica, nr. 1, 2003, ill., foto's In 1955 werd met steun van alle vrouwelijke kamerleden de motie Tendeloo aangenomen die afschaffing beoogde van het in de jaren dertig ingestelde ontslag voor huwende ambtenaressen. In 1956 werd de handelingsonbekwaamheid van gehuwde vrouwen opgeheven. Dit gebeurde echter pas nadat de stemverhoudingen over seksevraagstukken in de Tweede Kamer op scherp waren gezet Een duik in de parlementaire geschiedenis. Heleen Hupkens, ‘Als de kippen erbij: in de aanbieding: 100 ministeriabele vrouwen’, In: Op Gelijke Voet, nr.1, 2003, foto 'Stem op een vrouw, en we gaan de politiek onthanen!' Vier witte kippen op een blauw ansichtkaart, 15.000 werden er door het land verspreid. Ook werd een lijst van honderd ministeriabele vrouwen opgesteld. De boodschap is duidelijk: meer vrouwen in de politiek en op een ministerspost. Marlies Mielekamp, ‘'Het kwam me aanwaaien': interview met Guusje ter Horst, burgemeester van Nijmegen’, In: Vrouwenbelangen, nr. 1, 2003, foto Guusje ter Horst is in mei twee jaar burgemeester in Nijmegen, waar 18 van de 39 raadsleden vrouw zijn. Volgens haar is het percentage vrouwen zo hoog, omdat er veel linkse partijen in de raad zitten. De landelijke afkalving wijt ze aan het gegeven dat 'vrouwen in de politiek' geen issue meer is. Politieke partijen moeten wat haar betreft afspreken dat in alle functies de helft vrouwen moeten zitten. En ze zullen ervoor moeten zorgen dat meer mensen lid worden van een politieke partij. Mandy Arens, "De overheid moet een daad stellen": Vrouwenbelangen bij reconstructie platteland, In: Lava, nr. 4, 2002, Onder andere in Gelderland zijn Reconstructiecommissies ingesteld die plannen moeten maken voor de herinrichting van het platteland. Vrouwen, die vaak de motor zijn achter nieuwe economische activiteiten op boerderijen, dringen nauwelijks door in deze politieke besluitvorming. Interview met Jenny van Santen, lid van een bestuurlijke begeleidingscommissie over het aandeel van vrouwen in de besluitvorming. Ook aandacht voor het onderzoek van Bettina Bock (Tegelijkertijd en Tussendoor, Wageningen 2002).

Brigitte Leferink, ‘Een nieuwe Aletta Jacobs: Riet Grabijn-van Putten’, In: Vrouwenbelangen, nr. 1, 2002, foto Een interview met Riet Grabijn, die al jaren strijdt voor een volwaardige positie van vrouwen binnen de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP). Daarvoor deponeerde ze zelfs een klacht bij de Commissie Gelijke Behandeling. De klacht is niet ontvankelijk verklaard. Linda Mans, ‘De knipsels en kwitanties van Lizzy van Dorp’, In: Lover, nr. 3, 2002, foto's Het bijzonder complete archief van Elisabeth Carolina van Dorp vertelt het verhaal van een boeiende persoonlijkheid uit de vroege Nederlandse twintigste eeuw: een van de eerste vrouwen in de advocatuur, economisch theoretica, liberale politica, Tweede-Kamerlid en 'last but not least' strijdster voor het vrouwenkiesrecht. Jan P. Stoop, ‘Om de erepositie van de vrouw: de ARP en de veranderingen in de positie van de vrouwen 1918-1940’, In: Historica, nr. 2, 2002, ill. In dit artikel geeft Stoop een schets van het standpunt dat de Antirevolutionaire Partij in het Interbellum innam ten opzichte van ontwikkelingen die, onder andere door de invloed van de eerste feministische golf, zich in de samenleving voltrokken. Vooral gold dit het streven naar kiesrecht voor vrouwen en de kritiek die naar voren kwam op de huwelijkswetgeving. Gerard Metz, ‘Carel Victor Gerritsen (1850 - 1905): vanuit de schaduw van Aletta Jacobs’, In: Raffia, nr. 1, 2001, foto De auteur schreef een scriptie over de echtgenoot van Aletta Jacobs, de radicaal-liberale politicus C.V. Gerritsen (1850-1905). Deze vrijdenker en feminist zette zich onder meer in voor wetsgelijkheid voor mannen en vrouwen. Hij streed tegen prostitutie, pleitte voor het recht van vrouwen op arbeid en voor het vrouwenkiesrecht, en was mede-oprichter van de Nieuw-Malthusiaanse Bond. Hij stelde een grote collectie boeken en tijdschriften samen over de positie van vrouwen. Het grootste deel hiervan werd later verkocht aan een bibliotheek in Chicago. Liesbeth Kortbeek, ‘Esther Welmoet Wijnaendts Francken-Dyserinck (1876-1956): een plicht voor het (na)geslacht’, In: Raffia, nr. 2, 2000, foto's Veelzijdig feministe die tijdens en na de eerste feministische golf actief was op allerlei terreinen. Zij verrichtte journalistiek werk, streed voor het vrouwenkiesrecht, probeerde seksualiteit bespreekbaar te maken, pleitte voor vrouwendienstplicht en stond aan de wieg van organisaties als de World Association of Girl Guides and Girl Scoutes, de Soroptimistenclubs en de Nederlandse Bond van Plattelandsvrouwen. Zij waakte over het feministisch erfgoed en spoorde organisaties aan belangrijke personen en gebeurtenissen uit de vrouwenbeweging te gedenken. Arina Angerman, ‘Stem op een vrouw!’, In: Vrouwenbelangen, nr. 1, 1994, afb. De langdurige strijd voor het vrouwenkiesrecht krijgt terecht veel aandacht in het boek 'Vrouwenstemmen' en in de tentoonstelling 'Een Stemming'. Maar wat deed de Vereniging voor Vrouwenbelangen, Vrouwenarbeid en Gelijk Staatsburgerschap om het stemmen op vrouwen te stimuleren? Hoe werden de kiezers aangesproken, waaruit bestond het materiaal en wat was het resultaat in de jaren vijftig en zeventig? En waarmee gaat Vrouwenbelangen in 1994 de kiezers adviseren?

Vermelde publicaties zijn voor uitleen beschikbaar bij Vrouwendocumentatiecentrum De Feeks. Uw abonnement bij Bibliotheek Gelderland Zuid is ook geldig bij De Feeks. St. Anthoniusplaats 1 6511 TR Nijmegen 024 323 02 76 [email protected] Online catalogus op www.defeeks.nl