.. .. ,t
.'~ ...
15'2.6
WOLVEN IN DE BARONIE Chr. Bulks
De wolf heeft eeuwenlang in een kwade reuk gestaan.Volkomen ten onrechte, althans voor wat betreft hun vermeende gevaar voor de mens. Wolven mijden contact met mensen. Alleen loslopend of in stallen gehuisvest vee wordt door hen bedreigd. In het dichtbevolkte land als het onze zou men niet zo gauw wolven verwachten. De dieren hebben immers een groot territorium en kunnen per nacht tientallen kilometers afleggen. Toch zijn er ook uit de Baronie uit de 17e en 18e eeuw tientallen verklaringen van mensen die een wolf gevangen hadden. Het dorpsbestuur was namelijk zo vriendelijk om voor elke gedode wolf een premie uit te betalen. De jagers gingen zelfs met hun wolf, of althans de staart, dorpen in de verre omgeving af om ook daar nog wat centen te beuren. De laatste wolf in Noord-Brabant werd in 1820 in Kaathoven gedood1. In 1857 werd de laatste wolf in Nederland gevangen2. De wolven zochten ons land vooral op na strenge winters, wanneer ze uit hun nog koudere noordelijke regionen verdreven werden. Ze bleven dan in ons land hangen en kwamen hier ook tot voortplanting. Gedurende de kleine IJstijd (1450-1800) waren er veel strenge winters, met als absolute topper de winter van 170819. De winterkou deed toen het graan bevriezen, waardoor b.v. te Gilze honderden bunders opnieuw moesten worden ingezaaid CRGilze 98, f33v) .In Baarle viel bij boer Comelis Jan Gilis de oogst van eenzelfde oppervlak terug van 100 zakken in 1708 tot 1~ zak in 1709 (hij had blijkbaar niet opnieuw gezaaid in het voo~aar). De mensen aten broden van spurriezaad en zemelen. In de daarop volgende jaren nam het aantal wolvenvangsten dan ook aanzienlijk toe. De wolven werden gevangen met aas, in drijfjachten met netten, met klemmen, met putten, met een vork en met alle andere mogelijke middelen. De jacht met netten werd o.a. beoefend in het land in 1687, 1688,1716,1720,1724 en 1727,1728 en van 1729CU~k.Om een
"-Slo?
indruk te krijgen van de aantallen: tussen 1692 en 1702 werden alleen al in Etten 37 wolven gevangen 4. Dat de jacht niet altijd met het geweer of de klem gebeurde, horen we in 1710, toen er onder Gilze een spectaculaire vangst van een wolf gemeld werd. Een jongen had een wolf ontdekt en dit meteen aan de gebroeders Van den Corput, bekende jagers, doorgegeven. Deze gingen op ondeaoek uit en vonden de wolf in een roggeakker, en toen 'heeft hy denselven met den voorseide vorck gegeven een steeck in syn buyck, dat de gemelte wolff huylende opsprong en wilde weglopen, als wanneer den voorseide eerste comparant hem soo sterk toeviel ende naliep dat hij den voorseide wolf nog verscheyde andere steken mette vorck heeft gegeven '. De wolf werd met de vork tegen de grond geduwd en men sneed hem met een mes de strot af. (R Gilze 98, f47v,48). Bij het beschikbaar stellen van een premie gaf het dorpsbestuur steeds een motivatie die meestal ongeveer zo luidde: want tot het dooden vandese/ve(wolven) heeft van outs gestaen eene premie op dat dierge/cyke verslindende dierenmogtenwerdenvernieltende uytgeroeyt' (R Gilze 98, f33v). De premie was in vergelijking met een dagloon zeer hoog: 25 gulden was niet ongewoon. En daarboven kwamen dan nog de premies die in de omliggende dorpen (tot in de Meierij, het Markiezaat en de Langstraat toe) werden opgestreken. Een vrouwtjeswolf leverde een hogere premie op dan een reu. Dat de wolven behoorlijk schade konden doen onder het vee, lijdt geen twijfel. In 1733 had een wolf in de schaapskooi van Jan Matheeus Jansen op Nerhoven 11 schapen gedood en nog 8 lelijk toegetakeld.
1.5'~ Een overzichtvan de vangsten:
Gilze: 1708 Nic.vandenCorput reu 1708 DenysGeerts van Gorp teef 1709 Idem+Com.Boliekens teef 1710 Nic.enWynandv.d Corput ? 1724 Jan vd Nieuwenhuysen reu 1729 C.Houtepen,P.v.loon teef 1731 C.Houtepen,RvOnsenoort reu 1733 Jacobus van Dijck reu Bijde laatste twee was aas uitgelegd. Ginneken: 1704 Th.Tavarras, J Comelis 1708 Jan Peters v Dongen 1709 Dielis J. vd Corput .
R Gilze 98, f33v R Gilze 98, f34 R Gilze 98, f52v R Gilze 98, f33v R Gilze 99, f42 R Gilze 99, f74 R Gilze 99, f86v, R Gilze 99, f105
1712 Jan Peters v Dongen
reu reu,teef reu,teef reu teef
Princenhage: 1695 J.van Popel, B.Alaerts 1695 l.van Poppel e.a.
2 teven, R Hag 134, f136 2 wolf, R Hag 134, f141v
Oosterhout 1705 J Janssen,St. v loon 1708 Pr Hulsten,Chr.vdAvoirt
reu reu
R Oht, 383, 28-2 R Oht, 383, 20-8
Baarle-Nassau: 1710 Pr Brouwers,A.vReuth
wolf
R Baarle 135, f90
1709 J AertDielissenv Gils
R Ginn 72, f65v R Ginn 72, f125 R Ginn 72, f141 R Ginn 72, f146 R Ginn72, f170v
Voor de eeuwen voor 1700 beschikken we over weinig gegevens overde wolven. Als we geen direkte berichten over wolfvangstenbezitten, moeten we indirektebronnengebruikenom toch iets over de verspreidingvan de wolvenin hetverledente weten te komen. Zo'n indirektebronvormende veldnamenof toponiemen,dat zijn de namen van de bossen, akkers, beemden, weilanden, driesen, heideveldenen alles wat maar een naam kan hebben in het veld.Nuis het met de interpretatievan veldnamenaltijd
J
,t' \",.
".' "-_ ,\\;~~',,~
2$30 uitkijken. Het woord Wolf kan natuurlijk gewoon het dier betekenen. Maar er zijn nog allerlei andere betekenissen:een persoonsnaam (Wolfgang) of een bijnaam voor iemand die schapen steelt In 1701 horenwe te Chaamvan een zekere Wouter Stevens Adriaen Stevens, die in de wandeling Wolff werd genoemd, omdat hij op 15 nov. 1701 met twee gestolen schapen op de heide betrapt was (R Alphen 320, 6 dec.). Dan zijn er nog verklaringen die uitgaan van een wilgesoort, de waterwilg, werf, wulf of wolf genaamd. Ook denkt men wel aan een plant (wollegras) of aan een verlaten, dicht bij een grens gelegen plaats, waar de ballingen zich ophielden. We beperken ons bij de toponiemen hoofdzakelijk tot de late middeleeuwen, omdat het aantal anders veel te groot zou worden. Als we een veldnaam vinden als Wolfshol (Chaam) is het vrijwel zeker dat het hier gaat om het hol van het dier. Ook de Wolfs berg en de Wolfbergen op de grens Tilburg/Gilze zullen wel met het dier te maken hebben, evenals de Wolfsdonk, Wolfsputten en Wolfsvennen. Maar bij het laatste toponiem zou men ook kunnen denken aan een ven waar wilgen groeien. Zo ook bij Wolfslaar, een bekende boerderij onder Ginneken. Dit zou een laar, dat is een 'moerassige, bosachtige plaats' kunnen zijn, in dit geval begroeid met wilgen. En wat te denken van Wolfsland en Wolfsblok? Schuilt hier een persoonsnaam in. Zeker treffen we die aan in Diel de Wolfsweike te Roosendaal.
a
'2.S I
Verspreiding van de laatmiddeleeuwse toponiemen: Wolfbergen te Gilze (1349) Wolfsberg te Princenhage (1529) en Roosendaal(17eeeuw) Wolfsblok te Roosendaal (17e eeuw) Wolfsdonk te Chaam (1535) Wolfs holen te Chaam (1515) Wolfslaar te Ginneken (1509).Gilze (1456), Rijsbergen (1506) Wolfsland te Chaam (1544) en Rijsbergen (1512) Wolfsputten te Gilze (1456) Wolfsheining te Rijsbergen (1501) en Zundelt (1533) Wolfsvennen te Zundelt (1516) Wolfswei te Roosendaal. Oosterhout is merkwaardigerwijze erg arm aan wolf-namen. In deze plaats zullen ongetwijfeld ook wel wolven hebben rondgezworven. De meeste wolven kwamen voor in afgelegen bossen. Bij verslagen over een jachtpartij wordt vrijwel steevast opgegeven dat de wolven in een bos werden gevonden.
noten: 1. Knippenberg, W.: Wolfswinkel, Hondseind, Hoenderberg, Kattenhooi, in Brabants heem 7 (1955), p.78. Volgens anderen zou in 1881 in Helvoirt nog een wolf geschoten zijn door jkr. van Zwijnsbergen (zie Campina V, 1975, pag. 47: meester Rijken: Hetwolvenkapellet,je. 2. Mommers, Mr.A.R.M.: Wolven in de bossen rondom Breda. in Jaarboek 'De Oranjeboom', 2 (1949), p.162 3. Knippenberg, W.: Wolvenjacht in Noord-Brabant, in Brabants Heem V (1953), p.17 4. Mommers, Mr.A.R.M.: Wolven in de bossen rondom Breda, in Jaarboek 'De Oranjeboom', 2 (1949). p.162
2.6'32. Register jaargang 1986tlm 1995 van het Mededelingenbladvan de heemkundekrIngDe heerlijkheidOosterhout
M.Ackermans: Archeologische vondsten rondom slotje Brakestein en slotje Spijtenburg Verslag veldverkenningen Een bizon in Den Hout? Vondsten in de Prins Frederikstraat. Systematisch archeologische veldkartering in Oosterhout
J. van Alphen: Gevallenvoorhetvaderl~nd
nummer pagina 1986-1 734-745 1986-3 1986-3 1987-1 1987-1
798-804 811-812 888 892-893
1993-4
2053-2059
BoerderijenstIchtIngNoord-Brabant 1987-1 894-897 De boerderijinde schijnwerpers drs. D.van de Broek: 't Strooiselfebriek Ir. Chr. BUlks: Oude en zeer oude familienamen (J) Bijnamen Oude en zeer oude familienamen Ol) Oude en zeer oude familienamen (111) Oude en zeer oude familienamen OV) Een kaart van Oosterhout uit 1767 Den Hout, naamkundig gezien. Gebeurtenissen op Den Hout, ruim 300 jaar geleden.
1988-2
1153-1163
1986-1 1986-1 1986-2 1986-3 1986-4 1987-1 1987-2 1987-2
714-724 731-733 760-772 805-810 835-839 883-887 929-952 953-960
S'.3'; Een stukje landbouwgeschiedenis van Oosterhout Zeldzame en verdwenen planten in Oosterhout. Iets over het bijenhouden Ordonnantie van het Bijenhoudersgilde van 1670 (met toelichting) Biemansgereedschap Aanleg provinciale weg WaspikOosterhout-Made. Voorden in de Baronie van Breda De heemtuin in de maand juni Oosterhoutse ingezetenen in 1673 Een stukje bosgeschiedenis van Oosterhout Boerderij en omgeving in de Baronie Oosterhout in 1758. volgens kolonel Adam van Broeckhuysen. Paspoorten in Oosterhout, 1704-1705. Brouwerijen en herbergen in het oude Oosterhout. Oude wegen in de Baronie Misdaad en straf in oud-Oosterhout Oude veldnamen en archeologie in de Baronie van Breda. Van vlas tot linnen Het slotje Bersselaar (1729) en Brakenstein (1666) Oude familienamen in Oosterhout Oosterhout. drie eeuwen geleden 0) Oosterhout. drie eeuwen geleden Ol) De Heuvel in Oosterhout De Vlaamse schuur ten dode opgeschreven. Invoering kadaster Oosterhout De materiële cultuur van Oosterhout Een stukje landbouwgeschiedenis van de Baronie. Oosterhouts dialekt
1988-1
1062-1128
1988-2
1135-1152
1988-3 1988-3
1184-1186 1192-1205
1988-3 1989-1
1209-1211 1229-1240
1989-1 1989-2 1989-3 1990-1
1244-1250 1278-1286 1298-1345 1365-1430
1990-4 1991-1
1433-1493 1511-1565
1991-2 1991-2
1573-1596 1597-1625
1991-3 1991-4 1992-1
1645-1674 1682-1730 1754-1798
1992-3 1992-3
1802-1812 1821-1844
1992-4 1993-1 1993-2 1993-3 1993-3
1850-1906 1909-1966 1968-2014 2017-2030 2043-2046
1993-4 1994-1 1994-3
2063-2083 2093-2146 2208-2229
1995-4
2492-2506
1.S"34
J. Bulks: De Haecxhoeveop DenHouten de grens tussen Hollanden Brabant S. Burggraaf: Maten om te meten en te wegen (I)
1987-3 966-1057
1986-1 1986-2 1986-3 1987-2 1989-3 1994-3
708-713 775-779 814-822 912-928 1346-1362 2230-2254
Chr. van Dongen: Pijpenmet vissen
1987-1
877-878
A.H.van Dort- van Deursen: De Brabantsemuts
1992-3
1813-1820
drs. F.J.J. Engels: Bodemkunde,een inleiding
1991-3
1633-1644
G. van der Heyden: De linievan DenHout
thema-nr 1990-3
Matenom te meten en te wegen OQ Maten om te meten en te wegen (IIQ Oorlog voeren met water en wur Oosterhout en de abdis van Thom Genealogie familie Borghgraef in Oosterhout.
P. KlaverdlJk: Oosterhout uit het verleden, meer dan 50 jaar geleden 0) Oosterhout uit het verleden, meer dan 50 jaar geleden (IQ
1995-3
2420-2432
1995-4
2456-2491
15.35
De deur van slotje Beveren aan de Rldderstraat, geplaatst door eenvande vroegerebewoners.
2.536
W. Laarakker: De wereldvan Homerusin het land van Breda (1590)
thema-nr1990-2
A. v.d.Meulen en P. Smeele: Oosterhout als pottenbakkerscentrum in de XlXe en XXe eeuw
extra nr 1989
T. Reyers: Paleolitische vondsten uit de gemeente 1987-1 Oosterhout
J.A.A.M. Oomen: Geschiedenis van Oud-Brabant Oosterhoutse dialekten Herbergen te Oosterhout 't Geel huis Bijnamen in Oosterhout . Fotografen te Oosterhout Branden en ongevallen te Oosterhout Het eerste vliegtuig te Oosterhout Een pechvogel in de lucht Branden en ongevallen (ca. 1868) De Heilige eik De korenmolen De Hoop Geschiedenis van de Oude Pastorie en de Heilig Hartkerk. Onts1aansgeschiedenis van Oosterhout De campementen De leerlooierijen te Oosterhout De firma Adr. Huyben, koperslager te Oosterhout Wat pottenbakker Schoormans bakte De Heuvel te Oosterhout Oude schooJfoto's
879-882
1986-1 1986-1 1986-2 1986-2 1986-2 1986-2 1986-3 1986-4 1986-4 1987-2 1987-2 1988-2
725-730 752-753 757-759 780-783 785-790 791-793 823-827 856-866 870-873 909-911 961-963 1164-1176
1988-3 1989-1 1989-2 1989-2
1212-1226 1241-1243 1253-1274 1289-1294
1991-1 1993-3 1993-4
1566-1570 2031-2036 2084-2090
2.537 H. Stadhouders: Geschiedenis van het Bijenhoudersgilde 1988-3 te Oosterhout. Gerechtelijk proces 1670 1988-3
1187-1191 1206-1208
J.J. Stal pers: Schepenzegels uit Oosterhout Stadhouders, pottenbakkers in Oosterhout en Leiden.
1993-3 1993-4
2037-2042 2060-2062
O.W. Stoe: De elekbische smalspoorweg van de suikerfabriek te Groenendijk
1986-4
840-855
drs. J.H. Verhagen: De prehistorie van Den Hout
1987-2
900-908
drs. W.J.H. Verwers: Romeinse boerderijen in Oosterhout
1990-4
1494-1506
R. VerwiJmeren: Heemkunde (gedicht) Dorst (gedicht)
1986-1 1986-2
746 773-774
A. de Visser: Uit de monumentenwet van 9-8-1961
1986-1
705-707
1992-1 1995-3
1733-1753 2433-2454
B. Willemen: Beschermers van de burgerij Met de hondekar terug in de geschiedenis
1538 mevr. WIllemen: Oorlogsdagboek 1943-1945
1994-2
P. Wlilems: Oorlogsdagboek
1944-1945 0)
Oorlogsdagboek
1944-1945
2149-2206
Oorlogsdag boek 1944-1945 (11I)
1994-4 2257-2314 1995-1 2317-2370 1995-2 2372-2418
J. ZUring: St. Marcoenin Nederland
1992-3
1845-1846
1986-1 1986-2 1986-3 1986-4 1987-1 1988-1 1989-2 1991-2
747-751 755-756 828-829 867-869 889-891 1129 1275-1277
00
N.N.: Inhoudsopgave jaargang 1982-1985 Uit het receptenboek van Princee Uit het receptenboek van'princee Uit het receptenboek van Princee Uit het receptenboek van Princee Bijde wieg van de heemkundekring Het kasteel Duivenvoorde
Restantenvan boerderijuitRomeinse tijdontdektin Molenbuurt. In dit overzicht zijn niet vermeld:
inhoudsopgavevan losse nummers mededelingenen aankondigingen berichtenvan het bestuur
1626-1630
,\
I
I
Wij.makenook voor U alle mogelijkemodellen
:~;
TRAPPEN.DEUREN.KOZIJNEN
\'
Jj.
.DOE HET ZELF'
M.VAN DEA AVOIAD Keiweg 127
HOUT-,BOARD-ENTRIPLEX HANDEL
Telefoon(01620) 54133
· IjZlrwlru·
4902 PC Oosterhout
la"ultwlrk builboudllljb lrUkII...lu .k 11_lunlce).
ISImd8cblppll .
Vraagvrijblijvendprijsopgave
A.
IIOEDOVEN
voor 1001 81Ik8I8n KIoo8t8nIrMI2
- 008t8rh0ut- Tel. 53837
