1
0HQVHQUHFKWHQHQWHUUHXU
Dit was de titel van een voordracht door Michael Ignatieff, hoogleraar aan de Harvard Universiteit en erkend ’expert’ op gebied van mensenrechten, onlangs hield in Amsterdam. Wat hebben die twee eigenlijk met elkaar te maken? Ignatieff begon mette stellen dat PHQVHQUHFKWHQHQWHUUHXU elkaarsDQWLWKHVH zijn. Omgekeerd, zo betoogde hij, bepalen mensenrechten de grenzen van wat in de strijd tegen terrorisme is toegestaan. Volgens mij is het een GHQNIRXW om twee begrippen, die tot volkomen verschillende categorieën behoren, zo te vergelijken, en te suggereren dat zij elkaars grenzen bepalen. Maar omdat ik vermoed, dat veel mensen min of meer bewust net zo denken, wil ik toch zijn betoog als uitgangspunt nemen. Maar eerst is het nodig wat aan EHJULSVEHSDOLQJ te doen. :DW]LMQHLJHQOLMNPHQVHQUHFKWHQHQZLHEHSDDOWGLH"Meestal wordt er van uit gegaan, dat het een vanzelfsprekende zaak betreft, alsof zij van den beginne in de natuur aanwezig waren.. Maar het begrip is van vrij recente datum, en gaat terug op de 17de eeuwse filosoof Locke. Hoewel dat zelden uitdrukkelijk wordt gezegd, gaat het er bij dit begrip om, GH LQGLYLGXWHEHVFKHUPHQWHJHQGHRYHUKHLG Een eerste uiting was het KDEHDV FRUSXVprincipe, dat teruggaat op de Magna Charta uit 1215.Het houdt in, dat niemand zonder beschuldiging en gerechtelijk bevel gevangen kan worden gehouden. Dit vormt een van de belangrijkste grondslagen van de rechtsstaat. Het oudste document waarin het woord mensenrecht wordt gebruikt, is de Amerikaanse'HFODUDWLRQRILQGHSHQGHQFH(1776). Daarin wordt gesproken van GRRUGH6FKHSSHU verleende rechten. Maar noch in de Bijbel, noch in de Kur' an of de daarvan afgeleide theologie wordt ooit van mensenrechten gesproken. De Franse ' Declaration des droits de l' homme et du citoyen'is interessant vanwege het woord EXUJHU . Ik kom daarop straks terug. In het handvest van de Verenigde Naties staat een XQLYHUVHOHYHUNODULQJ, wat suggereert (maar waarom niet zegt?) dat mensenrechten ook XQLYHUVHHO ]LMQ Logisch, maar in de praktijk blijkt, dat sommige mensen ' more equal than others'zijn. De laatste jaren kwam het onderwerp in en stroomversnelling. Werd in de Amerikaanse verklaring al gesproken van ' ULJKWWRWKHSHUVXLWRIKDSSLQHVV , wat een sympathiek maar absurd ideaal is, de laatste jaren kwamen er ' recht'op: gezondheid, zelfbeschikking, privacy, onbedorven milieu, sociale voorzieningen, zorg, kleding, huisvesting, onderwijs, inspraak, afwezigheid van angst. Er is een wedloop van goedwillenden om ook een duit in het zakje te doen. Aparte rechten werden vastgesteld voor zwakkeren in de samenleving, ' de vrouw'en ' het kind' . Hoe nobel dit alles ook is, zulk een verruiming van het begrip mensenrechten doet afbreuk aan de kracht er van. Het staat in schrille tegenspraak met wat wij om ons
2
heen zien gebeuren, waar een aanslag op het WTC genoeg is voor de Patriot Act. Deze wet, die inbreuk maakt op de grondbeginselen van de rechtsstaat, werd niet alleen door Bush, maar ook door Kerry gesteund! Ikpleit daarom voorWHUXJKRXGHQGKHLGELMGHGLVFXVVLHVRYHUGH]HPDWHULH Ja, er zijn zelfs argumenten om het hele idee van mensenrechten af te schaffen. Zoals Kolakowski betoogde, zijn wetten en conventies betere instrumenten om de beoogde doelen te bereiken. ‘Het is twijfelachtig of de aankondiging dat ieder recht heeft op leven een betere maatregel is om moorden te voorkomen dan de Tien Geboden of adequaat optreden van politie en justitie’, zegt hij Hier stuiten we echter op een principieel punt. In alle discussies die ik noemde, wordt over mensenrechten gesproken alsof het een moreel kader, gericht op het individu betreft. Maar ik zou het willen houden aan wat zij oorspronkelijk bedoelden, bescherming tegen de overheden. Een moord, ook als die door een terrorist wordt gepleegd, is geen schending van recht, maar gewoon PLVGDDG We kunnen ook beter van PHQVHQ-SOLFKWHQHQYRRUDOYDQRYHUKHLGVSOLFKWHQ spreken, dan van vage idealen, die geen instantie bevoegd is om af te dwingen en die dan ook terstond worden aangepast aan de omstandigheden. Inderdaad wordt in de verklaring van de VN ook gesproken van de plicht van overheden de mensenrechten te handhaven, maar aan dit aspect wordt te weinig aandacht besteed. . Wemoeten ons ook afvragen, of mensenrechten alleen op hetLQGLYLGX betrekking hebben, of dat ook YRONHQHQFROOHFWLHYHQ daarvan mogen profiteren. ,QGLYLGXHQ kunnen op redelijkheid en menselijkheid kunnen worden aangesproken en zijn soms in staat het belang van anderen boven het eigenbelang te stellen. Maar voor FROOHFWLYLWHLWHQ VWDWHQ geldt dat minder, misschien wel nooit. Kijk maar naar het asieldebat. &ROOHFWLHYHUHFKWHQ worden zelfs vaak gebruikt om aan individuele rechten afbreuk te doen. Dat compliceert de problematiek aanzienlijk, en is een argument temeer tegen het ondoordacht schermen met deze term. Maar we zullen het er toch mee verder moeten. Mensenrechten zijn niet meer uit het spraakgebruik weg te denken. 5HFKWHQ worden door iemand of HHQLQVWDQWLH YHUOHHQGDie instantie dient JH]DJ te hebben en er ook op kunnen worden aangesproken. Als overheden die verlenen, moeten zij ze ook waar maken. Mensenrechten zijn WLMGHQFXOWXXUJHERQGHQ Wel zou ik graag een aantal minimum regels zien, zoals: vrijheid van meningsuiting en godsdienst (voorzover die anderen niet hindert), gelijkheid voor de wet, geen wrede of vernederende behandeling (foltering), onafhankelijke rechtspraak en nog wat nader te definiëren zaken. Maar GRRGVWUDI is al een moeilijk punt. Ik ben daar een tegenstander van, maar geloof niet dat ' recht op leven'een valide argument ertegen is. Als alleen een JH]DJVRUJDDQ op schending van mensenrechten kan worden aangesproken kan een individu of groep die zoiets doet geen rechtsVFKHQGLQJ worden verweten. Dat betekent dan, zoals ik al zei, dat een terrorist een misdadiger is.
3
Een nadeel van dit concept is, datLHPDQGGLHJHHQEXUJHURIRQGHUGDDQHUJHQV YDQLVEXLWHQGHERRWNDQYDOOHQ En dat gebeurt maar al te vaak: Statenlozen hebben minder rechten, en als je geen papieren hebt besta je voor bepaalde instanties eenvoudig niet. Dat de mensen- rechten van DVLHO]RHNHUV zelfs in ons land met de voeten worden getreden, is zo’n schandaal dat ik me schaam, Nederlander te zijn. 0DUWHOHQ Ik wil nu op één onderwerp uitvoeriger ingaan, en wel wat het minst omstreden lijkt, namelijk vrijwaren van PDUWHOLQJ Men zal zeggen: ' Martelen is een abjecte bezigheid, je kunt je niet voorstellen dat een normaal mens zoiets doet' . Helaas is die gevoelsmatige voorstelling onjuist. Een blik op de JHVFKLHGHQLV leert, dat martelen tot voor kort in alle maatschappijen geaccepteerd was en dat het nu nog op veel plaatsen, al of niet verkapt, geaccepteerd wordt. In Nederland werd het pas in de 19de eeuw afgeschaft, maar in de ' overzeesche gebiedsdelen'bleef het langer bestaan. De Roomskatholieke Kerk bediende er zich vol overtuiging van, en in totalitaire staten, of die nu van linkse-, rechtse- of religieuze signatuur zijn, blijkt systematische toepassing van marteling van ' andersdenkenden'een onontkoombaar verschijnsel. Ook opstandige en revolutionaire bewegingen schuwen deze en andere gruwelijke methoden allerminst, al protesteren zij als die tegen hen zelf worden toegepast. Maar zelfs de meest ' beschaafde'landen grijpen in uitzonderlijke omstandigheden naar dit middel. In militaire inlichtingendiensten is het vanzelfsprekend, en de politie kan alleen door strenge controle ervan weerhouden worden. Het enige eerlijke land is Israel, daar is marteling officieel toegestaan, en sinds kort ook Bush’ Amerika. Hoewel weinigen marteling goedkeuren is er toch vaak een onverschilligheid bij het publiek, en heerst in veel landen het gevoelen: ' nu ja, het is wel verkeerd, maar tegen heel slechte mensen mag het wel' . Ignatieff begon met de stelling, dat martelen onder geen enkele omstandigheid mag, ]HOIVQLHW (je voelt al de aarzeling) in de strijd tegen terreur. Want niet alleen het slachtoffer, maar ook de uitvoerder, en de maatschappij die hij vertegenwoordigt, worden er door ontmenselijkt. Maar wat zegt hij drie zinnen later" 0HQVHQUHFKWHQ" 'LHJHOGHQQLHWYRRUYLMDQGHQYDQGHUHFKWHQYDQGHPHQV9LMDQGHQYDQRQ]H YULMKHLGYDOOHQGDDUEXLWHQ
Hier zijn we dus terug bij ons uitgangspunt. Mensenrechten gelden toch niet voor iedereen, en schending er van en marteling mag misschien dus wel. Het is daarom nuttig om de PRWLHYHQ om te martelen na te gaan. 1.+HWYHUNULMJHQYDQHHQEHNHQWHQLV'it argument wordt nog steeds gebruikt, hoewel ieder toch weet dat die geen enkele waarde heeft omdat vrijwel ieder tot de meest absurde bekentenissen kan worden gedwongen. Eens werden duizenden als heks veroordeeld omdat zij bekend hadden VHNVXHOHRPJDQJPHWGHGXLYHO te hebben. Maar politieagenten, die met misdrijven geconfronteerd worden, hebben een sterke verleiding om te ' scoren' . Daarom lijkt mij een SUHVWDWLHFRQWUDFW zoals nu door Donner wordt bepleit, niet zo' n goede zaak +HWYHUNULMJHQYDQLQIRUPDWLHRP DQGHUH PLVGDGHQWHYRRUNRPHQDit is
4
het meest gebruikte en op het eerste gezicht zinvolste argument. Toch is ook hier het morele aspect onontkoombaar. Als je een misdadiger (terrorist die misschien een aanslag zal plegen) niet thuis vindt, kun je zijn vrouw martelen, en als dat niet helpt, zijn zoon of zijn dochtertje. Is er een ’minimumleeftijd’? Geloof dat maar niet! Dit zijn geen verzonnen voorbeelden! Bovendien kan het noemen van ’medeplichtigen’ ongewilde gevolgen hebben: de ’heksen’ hebben heel wat anderen op de brandstapel gebracht. Maar bovendien is het zeer dubieus dat men dit doel werkelijk zo zal bereiken. Ik heb nog nooit een concreet voorbeeld gezien, dat men een ’tikkende bom’ (het klassieke argument) door marteling heeft voorkomen. Er zou de voorstanders van deze methode toch veel aan gelegen moeten zijn om hun theorie te bewijzen. Het zou erg nuttig zijn als er een ZHWHQVFKDSSHOLMNRQGHU]RHN kon worden ingesteld, bij een ’dienst’ die deze methode toepast, naar het percentage gevallen dat op deze wijze aanwijsbaar resultaat is bereikt Ik weet wel zeker dat zo’n onderzoek nooit zal plaatsvinden.. *HQRHJHQHQVDGLVPHDit komt ongetwijfeld voor, maar is zelden het hoofdmotief. De foto’s van Abu Graib suggereren anders Toch zien we in alle oorlogen als gewoon ervaren verkrachtingen en andere wreedheden. $QJVWHQZUDDN Deze gevoelens spelen in bepaalde omstandigheden een invoelbare rol. Dit motief is in politiekringen belangrijk en is mede oorzaak van de sterke solidariteit onder folteraars, zoals ik in Turkije van nabij heb gezien. Ik denk dat bevrediging van wraakgevoelens van het Amerikaanse volk de voornaamste reden is voor het schaamteloos tonen van de behandeling van de Guantanamo Bay gevangenen. ,QWLPLGDWLHEen blik op het recente verleden en heden laat zien dat dit KHW EHODQJULMNVWHPRWLHI is. De behoefte tot afschrikking van (potentiële) tegenstanders is vooral sterk als een regering zich niet veilig voelt of als een ideologie moet worden opgelegd. De machthebbers geloven vaak heilig in het goede doel, dat maar niet bereikt kan worden omdat het ' gesaboteerd'wordt. Dan is het FRQWUDWHUUHXU door Ignatieff ten onrechte ‘terreurbestrijding’ genoemd. Maar contraterreur is, zoals ik wil aantonen, MXLVWHHQYDQGHGRHOVWHOOLQJHQYDQWHUURULVWHQ. Gezien de tegenstelling tussen de wereldwijde toepassing van marteling, en de even algemene, hardnekkige ontkenning ervan door bevoegde instanties, is het verschijnen van het boek 6HUYLFHV6SHFLDX[$OJHULH een belangwekkende gebeurtenis zonder precedent. De schrijver, 3DXO$XVVDUHVVHV (1919) nam dienst in het leger van generaal de Gaulle en wel bij de geheime dienst (' services speciaux' ). Daar leerde hij ' acties die niet stroken met de gewone moraal'en ' ongevoeligheid voor eigen en andermans lijden' . In 1946 formeerde hij de ' service action' , de uitvoerende arm van de geheime dienst. Die had de opdracht om ' heimelijk in het buitenland in te grijpen bij alles wat het belang van de Franse republiek kon schaden,]RQRGLJPHWJHEUXLNYDQJHZHOG WHJHQJRHGHUHQHQSHUVRQHQ
5
In 1955 werd hij naar Algerije gestuurd als hoofd van de terreurbestrijding. In 1957 vroeg hij overplaatsing omdat een nieuwe chef zijn methodes afkeurde. Hij vertrok naar de USA (!), om daar de Amerikaanse ’Speciale troepen’ uit zijn rijke ervaring instrueren. In zijn boek vertelt hij zonder gene dat hij zelf enkele malen een terrorist doodmartelde. Hij verdedigt vrij overtuigend de stelling dat de gewone politie en justitie onmachtig zijn tegen massale terreur, en dat marteling en verdwijningen de enige effectieve bestrijding zijn. Hij geeft toe dat zijn werk door enkele autoriteiten werd verafschuwd en dat sommige soldaten er absoluut niet toe in staat waren. Maar toch: ’Ik deed het voor het vaderland, en ZDWPHQKHHIWJHGDDQLQGHRYHUWXLJLQJ ]LMQSOLFKWWHGRHQGDDUPRHWMHJHHQVSLMWYDQKHEEHQ In de verdediging van zijn methoden is hij kort -om niet te zeggen simplistisch- en duidelijk. De verdachten zijn voor hem per definitie schuldig, zo niet aan moorden en bomaanslagen zelf, dan toch aan hulp om die mogelijk te maken. Marteling is alleen nodig om ze andere schuldigen te laten aanwijzen. ’Ik geloof dat ik nooit een onschuldige gemarteld of geëxecuteerd heb'zegt hij ergens. Maar toch is het beter een schuldige te laten lijden dan tientallen onschuldigen te laten omkomen. Alweer zo' n klassiek argument! Bijna alle Franse soldaten wisten van martelingen, maar stelden geen vragen. Van groot belang is zijn herhaalde verzekering, dat de gevoerde acties de stilzwijgendeLQVWHPPLQJKDGGHQYDQGHKRRJVWHDXWRULWHLWHQ 1955 had de conservatieve regering Faure het besluit genomen dat de FLN (Algerijns bevrijdingsfront) zo spoedig mogelijk moest worden geliquideerd. Dat vereiste ' aangepaste methoden' : de leiders identificeren en discreet elimineren. Men moest rebellen arresteren en laten praten. De ' etat d' urgence'werd afgekondigd, waardoor de band tussen politie en militaire inlichtingen dienst kon worden versterkt. ' Dat legaliseerde wat ik al onofficieel deed. Ook gouverneur Lejeune en de socialistische regering van Mollet en Mitterand wist precies wat wij aan het doen waren' , schrijft hij. Wat hij echter niet zegt, is dat zijn methoden, na schijnbaar effect, tenslotte een totale mislukking werden. 'HDQDORJLH met wat we het afgelopen jaar in de krant hebben kunnen lezen is onontkoombaar. Eerst dacht ik dat de fotos uit de Abu Garib gevangenis als protest bedoeld waren. Maar nee, zij wilden tonen hoe goed ze daar bezig waren. De makers waren natuurlijk overtuigd, dat hun superieuren dit van hen verwachtten, maar beseften niet, dat die niet wilden dat het ook werd uitgebazuind. Niettemin zijn de voorschriften van Rumsfeld, waarin in feite alles werd toegestaan zolang het geen blijvende verminking of dood tot gevolg had, een mijlpaal in de geschiedenis van de mensenrechten schendingen. (HQWHJHQKDQJHU van Aussaresses is het in 2000 verschenen boek van Habib Souaidia, oud-officier van de ' Speciale eenheid'van het Algerijnse leger, getiteld: /D 6DOH*XHUUH Hij vertelt daarin over de wreedheden tegen de Algerijnse bevolking, gepleegd RQGHUKHWPRPYDQWHUURULVPHEHVWULMGLQJ Het is een aanklacht tegen dit
6
soort methoden en tactieken, die ook het Algerijnse leger sinds 1992 toepast om het Moslimextremisme te bestrijden. ’ Ik heb collega' s een kind van 15 jaar levend zien verbranden. Ik heb gezien, dat soldaten, vermomd als terroristen, burgers vermoordden. Ik heb officieren Islamisten zien doodmartelen. ,NKHEWHYHHOJH]LHQ Na zulke schendingen van de menselijke waardigheid kan ik niet meer zwijgen' , schrijft hij. Ik zal U verdere details besparen, want het is nu het moment om eens te bekijken ZDW WHUURULVPHHLJHQOLMNLV 7(5525,60( Terrorisme is HHQPHWKRGH om bepaalde politieke doelen te bereiken. Het heeft niets met andere ' -Ismen'als communisme, fascisme e.d. te maken, en nog minder met godsdienst. Soms is dat doel eenvoudig: het verkrijgen of behouden van PDFKW Maar meestal wordt het, ter legitimatie, verbonden met een ' hoger doel'zoals ' de natie' , Gods wil of een of andere LGHRORJLH. Terreur komt van het Latijnse woord terror, dat verschrikking, in de zin van verlammende, panische angst betekent. In de moderne tijd werd het woord het eerst gebruikt in de Franse revolutie, en wel voor het schrikbewind door de Jacobijnen onder leiding van Robespierre in 1893. Toen werden niet alleen duizenden vermeende tegenstanders vrijwel zonder proces uit de weg geruimd, maar werd ook een opstand in le Vendée op gruwelijke, wijze onderdrukt Het lijkt me nuttig onderscheid te maken tussen verschillende soorten van terrorisme, Ik stel voor drie vormen te onderscheiden: ' 2RUORJVWHUURULVPH
6WDDWVWHUURULVPH HQ 3ROLWLHNWHUURULVPH Oorlogsterrorisme. (Oorlogsmisdaden) Wreedheden tegen burgerbevolking gebeuren in elke oorlog, en vormen van oudsher vaak een bewuste strategie om de tegenstander te imponeren en te ontmoedigen. Als de overwinnar ze gebruikt heet het ' collateral damage' , van de overwonnenen zijn het ' oorlogsmisdaden' . Een recent voorbeeld zijn de ' etnische zuiveringen'door de Serviërs, waarbij ook PDVVDOHYHUNUDFKWLQJHQEHZXVWDOVZDSHQ zijn gebruikt. De bombardementen in de tweede wereldoorlog (Rotterdam, Londen, enz.) en van de geallieerden op Duitse steden werden destijds al terecht ' terreurbombardementen'genoemd. In Rotterdam had deze terreur succes, in Londen versterkten zij slechts de strijdlust van de tegenstander, en in Duitsland waren zij in militair opzicht waardeloos. Onlangs vertelde de voormalige Secretary of State McNamara dat in 1945 een brandbombardement op Tokio 83.000 merendeels vrouwen en kinderen levend deed verbranden, en noemde dat achteraf een oorlogsmisdaad. 2RUORJVWHUURULVPH bloeit het sterkst als de tegenstander zwakker is (guerrilla) en zich noodgedwongen ook van terreur bedient. Voorbeelden zijn: Kapitein Westerling met zijn ‘Speciale troepen'in Celebes, Rusland in Tjetschenië, enz.
7
Volgens de door mij geponeerde stelling zou je oorlogsterrorisme wel mensenrechten schending kunnen noemen, omdat het door een staat gepleegd wordt. Om hieraan te ontkomen werd het begrip oRUORJVUHFKWverzonnenOmdat oorlogen onvermijdelijk leken, werden er regels bedacht om het kwaad tenminste in te dammen. Doden en verminken mag wel, maar niet meer dan nodig is. Non-combattanten en krijgsgevangenen hebben minimale rechten en moeten beschermd worden. Bepaalde wapens die onevenredig, (’indiscriminate’) dood en verderf brengen (gifgas en biologische wapens) zijn verboden, DWRRPERPPHQ mogen alleen worden gebruikt door staten die er een licentie voor hebben. /DQGPLMQHQzijn een wapen waarvan het militaire nut sterk wordt betwijfeld, en dat altijd meer onschuldige burgers, vooral kinderen treft dan militairen. Zij werden onlangs dan ook in 60 landen verboden, maar niet door de USA! De laatste jaren is internationaal het begrip JHQRFLGH geïntroduceerd. In dat geval zijn binnen- en buitenlandse ' toeschouwers' YHUSOLFKWRPLQWHJULMSHQ Tot nu toe is het subtiele onderscheid tussen massamoord en genocide weinig behulpzaam gebleken. Om QLHW te hoeven ingrijpen hebben de VS dit woord bewust vermeden bij de volkenmoord in Rwanda. Begrijpelijk dus ook, dat het CDA destijds minister Pronk het woord genocide verweet in verband met Srebrenica. Dan waren wij immers medeschuldig geweest. Kok steunde Pronk toen, maar het maakte in de praktijk geen verschil. Toch blijkt, dat in geen enkele oorlog zelfs deze minimale regels geëerbiedigd worden. Dat is nog geen reden om die regels af te schaffen, maar dan wordt helaas wel een schijn van fatsoen en menselijkheid aan het oorlogvoeren gegeven. :DWNDQGHEOLQGHVWDDWV]XFKWEURXZHQ ZDQQHHU]LMUDHVWXLWPLVYHUWURXZHQ¶ schreef Vondel al 400 jaar geleden! We hebben het nu dus over VWDDWVWHUURULVPH Ik bedoel daarmee niet het nemen van onredelijk harde maatregelen en extreem wrede wetten, maar wel het doden van gijzelaars en de z.g. ' Silbertanne moorden' . Staatsterreur is kenmerkend voor ondemocratische, beter gezegd QLHWUHFKWVWDDW UHJLPHV Meestal menen zij terreur nodig te hebben om de met geweld verkregen macht te behouden. Maar als zij eenmaal de smaak te pakken hebben, laten zij dit wapen niet meer los, vooral ook om de door staatsterreur opgeroepen weerstand te breken: een vicieuze cirkel. Voorbeelden te over, geen enkel totalitair regiem ontkomt er aan. Zoals bij iedere vorm van terrorisme is ook hier hetGRHO KHWVFKHSSHQYDQ DQJVWHQRQ]HNHUKHLG Een terreurregime wil de tegenstanders het gevoel geven dat je niet weet wat nog wel en niet is toegestaan, dat je je dus beter koest kunt houden. In sommige gevallen komt er een factor bij: De heersende dictator (of kliek) wil niet alleen de macht behouden, maar zoekt ook een morele rechtvaardiging voor die macht. Dan wordt een YLMDQGEHHOG gecreëerd: - ' de reactie' , contrarevolutie, een buitenlandse macht, een samenzwering' . De Sovjet Unie is het meest sprekende voorbeeld. Lang nadat elk gevaar voor contrarevolutie was geweken en het land zich
8
massaal voor de verdediging van het vaderland (en impliciet het regiem) had ingezet, duurde de vervolgingen generaties lang voort: bijna 80 jaar! Omdat hun bestaan de vooruitgang zou belemmeren werden hele volksgroepen, ’klassen’, uitgeroeid (geliquideerd, heet het in dat jargon). De aantallen (in de S.U., Rood China, Cambodja) stellen zelfs de Duitse holocaust in de schaduw. De terreur van de ’Culturele revolutie’ in China vormt een uniek geval. Hier werd zij QLHW door een (al of niet geheime) sWDDWVYHLOLJKHLGVGLHQVW gevoerd, maar door de hele bevolking, die op een voor mij onverklaarbare manier tot instrument werd gemaakt. Dit werd huiveringwekkend manier beschreven in enkele romans (Wilde Zwanen). Toch is ook het Westen niet immuun voor dit soort massa-intimidaties. Dat liet de McCartny heksenjacht in de USA zien, waar (op mildere wijze) toch vergelijkbare aspecten- ’gedachtenmisdrijven’, anonieme beschuldigingen e.d.- in het spel waren. 3ROLWLHNWHUURULVPH Dit is vandaag zo actueel, dat in veel discussies alleen hierover gaan. Het is typisch een ZDSHQYDQGH]ZDNNHUHSDUWLM Wanneer een ideologisch gemotiveerde groep, een volk of een minderheid, gezien de machtsverhoudingen geen kans ziet om haar doelen: meer rechten, erkenning van identiteit, -vaak ook onafhankelijkheid- te bereiken, wordt terreur als een PDFKWLJZDSHQ ingezet. Machtig, omdat het effect altijd verre de getalsinvloed overtreft. Haar moorddadige acties hebben nooit tot doel, de tegenstander te overwinnen of zelfs maar belangrijke schade toe te brengen. Het doel is de tegenstander te GHVWDELOLVHUHQ Het is altijd de actie van een kleine minderheid, omdat het zeer riskant is, ook al bestaat er soms ruime sympathie. Het doel van dit soort terreur is dan ook om die sympathie YLDFRQWUDWHUUHXU te vergroten of op te wekken, en zo de massa te mobiliseren. Dit soort terreur lijkt vaak zinloos als er geen GUDDJYODN voor is (koningsmoorden in het verleden, Rote Armee Fraktion, maar ook ETA in Baskenland). Maar soms is zij, als de politieke situatie gunstig is, zeer succesvol. Zo slaagde de EOKA er op Cyprus in eerst de Engelsen te verdrijven en vervolgens – bijna - de Turkse bevolking. Spectaculair was ook het succes van de Israëlische,UJXQ=ZDL /HXPLIn tegenstelling tot de verzetsgroep ' Haganah'paste die de meest brute methoden toe, zoals de aanslag op het Engelse hoofdkwartier in 1946 waarbij 96 doden vielen, en het bloedbad in 1946 in het Arabische dorp Deir Yassin waar olv Sharon 254 mensen werden vermoord. Ook de VN vertegenwoordiger Bernadotte werd door een Israëlische (Stern-)groep geliquideerd. Het is ondoenlijk om alle terreur verschijnselen van de afgelopen jaren te bespreken. Ik wil hier alleen enkele voorbeelden onder de loupe nemen. $OJHULMH. De FLN, die het niet gelukt was massale steun van de bevolking te krijgen, was in 1955 van tactiek veranderd en terroriseerde de burgerbevolking, Europeanen zowel als Algerijnse ' vrienden van Frankrijk' . Op een dag werden in een dorpje tientallen
9
Fransen, die daar vreedzaam met de Moslims samenleefden, vermoord. Het zien van de in stukken gehakte kinderen en opengesneden vrouwen- lijken was voor Aussaresses het sein om boven besproken acties te beginnen. Dit voorval illustreert goed, hoe terroristen onnodig lijkende wreedheid toepassen om contraterreur uit te lokken. 'H.RHUGHQ Dit volk heeft in het Osmaanse gemenebest een relatieve autonomie gekend, maar met de stichting van de Turkse eenheidsstaat begonnen de problemen, waar ik hier niet op in kan gaan. Na de militaire coup in 1980, die uit angst voor het communisme een sterk rechtse signatuur had, werd alles wat naar Koerdische identiteit zweemde verboden. Daardoor bleef alleen de ondergrondse, a-religieuze, Marxistische PKK over. Die begon een ’vrijheidsstrijd’ met terroristische methoden zoals vermoorden van Turkse ambtenaren (inclusief families) en zelfs onderwijzers. Door de meedogenloze reactie hierop van leger en politie kreeg de ’goddeloze’ PKK steeds meer steun van de conservatieve, religieuze bevolking. Maar om een guerrilla te voeren was het leger niet geschikt. Daarom werden ’Speciale eenheden’ opgericht, vooral gerekruteerd uit extreem rechtse groepen. Hun methoden waren wat ruwer dan het ook niet zo zachtzinnige leger. Maar daarnaast doken er berichten op dat gebruik werd gemaakt van geheime ’contraguerilla ’s, in het bijzonder van een organisatie +H]KROODK niet te verwarren met de Libanse Hizbollah). Er werden tal van RQRSJHKHOGHUGHPRRUGHQgepleegd op ’progressieve’ personen en voorstanders van mensenrechten. In het stadje Batman werd in 1996 bijna elke dag een moord of verdwijning gerapporteerd, en dat in een gebied waar de staat van beleg heerste en ’geen vogel vliegen kon zonder dat het door politie of leger werd opgemerkt’. Tenslotte gelukte het de LQIUDVWUXFWXXUYDQKHWWHUURULVPH te vernietigen. Dat betekende verwoesting van meer dan 3000 dorpen, totale ontwrichting van de locale economie en massale emigratie naar het Westen van het land, vooral de grote steden. Het is nog te vroeg om het lange termijn effect te beoordelen. En zo kunnen we doorgaan. Twee recente voorbeelden, het ,HUVHHQKHW %DVNLVFKHWHUURULVPHbewijzen dat terreur met een combinatie van gewapende bestrijding en politieke maatregelen wel is in te dammen (containment), maar moeilijk geheel uit te roeien. .HUHQZLMWHUXJQDDU,JQDWLHII. Zijn betoog beperkte zich geheel tot het Al Queda terrorisme en stond LQKHWWHNHQYDQ Hij neemt dan ook de twee bekende stellingen van Bush als uitgangspunt nl dat ZHLQRRUORJ]LMQ tegen ’het’ terrorisme, en dat dit het DEVROXWHNZDDG vertegenwoordigt. Omdat ook onze regering hier min of meer mee instemt, moet ik hier toch even op in gaan. ’Er is geen twijfel aan dat ’zij’ ’ons’ de oorlog hebben verklaard’, zegt Ignatieff.. Later stelt hij zelfs zonder argumenten GDWZLMWHJHQKHWWHUURULVPHRQ]H FRQVWLWXWLRQHOHYULMKHLG YHUGHGLJHQ
10
Deze merkwaardige stelling is om twee redenen kortzichtig. In de eerste plaats kun je niet van KHW WHUURULVPHspreken. In de tweede plaats kun je niet van
RRUORJ spreken, hoogstens van ’strijd’. Mag je nu eigen principes schenden om je te verweren tegen een tegenstander die zich nergens aan houdt? Ja, zegt hij, maar met mate. Hij haalt de spreuk aan: 6DOXV SRSXOLSULPXV KLMNHQWEOLMNEDUJHHQODWLMQ OH[ +HWKHLOGHVYRONVLVGHHHUVWH VXSUHPDKRRJVWH ZHWIk weet niet waar die regel vandaan komt, maar in het Duits klinkt het al minder aardig: ’Recht ist was dem Volke nützt' . Maar dan vervolgt hij: ' Recht is wel universeel, maar in nood -situaties mogen rechten van verdachten wel worden opgeschort. MDDUQLHWYRRURQEHSDDOGHWLMG (!),zo' n uitzondering moet geen regel te worden' , voegt hij er naievelijk aan toe. Omdat we volgens hem in oorlog zijn, kan nu ook moeiteloos naar het oorlogsrecht worden verwezen Dat maakt onderscheid tussen verschillende categorieën van mensen, iets dat de beginselen van mensenrechten nu juist afwijzen. ' Als je binnen de grenzen van het oorlogsrecht geweld gebruikt als laatste middel om zelfbeschikking af te dwingen ben je vrijheidsstrijder, houdt je je niet aan die regels, dan ben je terrorist' . Ik laat deze definitie voor zijn rekening. Maar ongemerkt is er een derde soort recht, namelijk ‘geen recht’ verschenen. Omdat mensenrechten volgens Ignatieff een ' SDFLILVWLVFKHGRFWULQH zijn die je machteloos dreigen te maken' , is op terroristen het Middeleeuwse begrip ' vijand van de mensheid'(hostis humani generis). van toepassing Zij doden immers niet alleen mensen, maar een heel systeem. Een gevaarlijke definitie! (GHQNDDQ.DMDIDV Hier komen we dan meteen op de tweede stelling, die van het DEVROXWHNZDDG alsmede het door de kerkvader Augustinus gedefinieerde begrip UHFKWYDDUGLJH RRUORJ In de Middeleeuwen was het geen vraag wie dat bepaalde. God was de absolute, soevereine ordeningsmacht. Nu is dat dus Amerika, en het is niet toevallig dat Bush de naam van God zo vaak gebruikt. Als Christenen weten wij echter dat in deze wereld het absolute goed niet bestaat, en het absolute kwaad dus evenmin. Zoals John Gray onlangs betoogde, staat de Amerikaanse, ook door Blair onderschreven vroomheid (om het kwaad uit de wereld te bannen), haaks op de Christelijke opvatting over de verdorvenheid van de menselijke natuur. Zij gaat terug op Pelagius, die stelde dat de mens van nature goed is, wat Augustinus bestreed. Kort samengevat komt Ignatieff' s betoog er op neer dat er WZHHPRUHOHNDGHUV bestaan, een normale en een in tijden van oorlog. Over de derde categorie, de ' illegale strijders'die volgens Rumsfeld zelfs niet onder het oorlogsrecht vallen rept hij niet. Daarbij beroept hij zich op de (middeleeuwse) begrippen ' vijand van de mensheid'en ' rechtvaardige oorlog.'en glijdt zo moeiteloos af in de Bush-retoriek. +LMJDDWJHKHHO YRRUELMDDQKHWIHLWGDWEHSDDOGHYRUPHQYDQWHUUHXUEHVWULMGLQJGLHWHUUHXU MXLVWYHUVWHUNHQzoals ik met enkele voorbeelden heb laten zien. Het begrip terrorisme is na 9-11 een nieuwe wereldpolitieke carrière begonnen. Het lijkt er inderdaad op dat dit ‘Al Quaida’ terrorisme een, nog niet eerder vertoond,
11
DSRFDO\SWLVFK karakter heeft. Ik ben niet in staat, dit te analyseren, maar kan wel stellen, dat veel van wat ik over terrorisme in het algemeen zei, toch ook hier op van toepassing is. Het leidt evident tot escalatie van bestaande conflicten en politieke vijandschap. Groepen mensen worden gestigmatiseerd, gecriminaliseerd gedemoniseerd en tenslotte geëxtermineerd. Mensenrechten zijn daarvan de natuurlijke slachtoffers. _______________________________
6WHOOLQJHQ -
Mensenrechten zijn WLMGHQFXOWXXUJHERQGHQ Het begrip wordt veel te onnadenkend gebruikt, wat afbreuk doet het belang van de zaak. Het zou beter zijn van PHQVHQSOLFKWHQ te spreken, maar vooral van RYHUKHLGVSOLFKWHQ Het begrip mensenrechten kan niettemin een nuttige rol vervullen als het door een EHYRHJGHLQVWDQWLH wordt geformuleerd. Die is dan ook de enige die dit recht kan schenden. Als een individu dat doet is het gewoon misdaad.
-
0DUWHOHQ kent geen limiet. ‘Een beetje martelen’ bestaat niet.
-
4. Het DEVROXWHNZDDGbestaat niet.
-
7HUUHXULVHHQPHWKRGHJHHQLGHRORJLH Helaas ‘loont’ terreur soms wel/
-
-
&RQWUDWHUUHXU is een van de doelstellingen van terrorisme, en een van de belangrijkste voedingsbodems ervan. 7HUUHXU dient politioneel en justitieel te worden bestreden. Helaas ontaardt de strijd er tegen vaak in contraterreur. Evenmin als ‘de misdaad’ of ‘het kwaad’ , kan ook ‘de terreur’ QRRLWJHKHHO XLWJHEDQQHQ worden. Zij moet en kan wel bestreden en beheerst (contained) worden.
Evert Mees, Sept. 2004
