Steunpunt Gelijkekansenbeleid Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt 2011
ISBN 9789077271599
Wettelijk Depot: D/2011/3680/02
NUR 763
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel va n druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Druk- en bindwerk: Drukkerij Lithos
ii
Pluriforme integratie Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse, Senegalese en Turkse minderheidsgroep in Antwerpen
François Levrau
Promotoren Prof. Dr. Patrick Loobuyck Prof. Dr. Christiane Timmerman
Steunpunt Gelijkekansenbeleid - Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
iii
4
“What suits one minority, or works at one period of time, or in one country, should not be generalized and imposed on other minorities” Modood, 2006
5
6
Inhoudsopgave Inhoudsopgave .......................................................................................................................... 7 Tabellen .................................................................................................................................... 13 Figuren ..................................................................................................................................... 15 Verantwoording en opzet van het onderzoek ....................................................................... 17
I.
Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse minderheids-groep in Antwerpen – François Lev rau (SGKB), Edith Piqueray (CeMIS), Kris Vancluysen (SGKB) ................................................................................ 23 I.1.
Inleiding .................................................................................................................. 25
I.2.
Geschiedenis van Polen............................................................................................ 26
I.3.
I.2.1.
Inleiding .................................................................................................... 26
I.2.2.
De Tweede republiek (1914-1944) ............................................................. 27
I.2.3.
De Poolse Volksrepubliek (1945-1989) ....................................................... 29
I.2.4.
De Derde Republiek (1989-2005)............................................................... 32
I.2.5.
Het recente Polen (2005-2010) .................................................................. 34
Migratiegeschiedenis van Polen ................................................................................ 37 I.3.1.
Inleiding .................................................................................................... 37
I.3.2.
Gefaseerde bespreking .............................................................................. 37
I.3.3. I.4.
I.5.
I.3.2.1
Periode vóór 1945......................................................................... 37
I.3.2.2
Periode 1945 – 1989 ..................................................................... 38
I.3.2.3
Periode 1989 – 2004 ..................................................................... 40
I.3.2.4
Periode 2004 – 2010 ..................................................................... 42
I.3.2.5
Verwachtingen voor de toekomst..................................................... 44
Migratiemotieven ....................................................................................... 51
Migratiegeschiedenis naar België.............................................................................. 55 I.4.1.
Inleiding .................................................................................................... 55
I.4.2.
Gefaseerde bespreking .............................................................................. 55 I.4.2.1
Periode vóór WO I......................................................................... 55
I.4.2.2
Interbellum.................................................................................. 56
I.4.2.3
Periode 1945 – 1989 ..................................................................... 57
I.4.2.4
De eerste jaren na de val van het IJzeren Gordijn............................... 58
I.4.2.5
Jaren „90..................................................................................... 60
I.4.2.6
Einde jaren ‟90 – 2004 .................................................................. 62
I.4.2.7
Na 2004...................................................................................... 63
I.4.2.8
Recente ontwikkelingen ................................................................. 69
I.4.3.
Actuele Poolse aanwezigheid ...................................................................... 72
I.4.4.
Waarom migratie naar België? ................................................................... 76
Integratie en Participatie in Antwerpen..................................................................... 77 I.5.1.
Inleiding .................................................................................................... 77
7
I.5.2.
I.5.3.
II.
Poolse verenigingen in Antwerpen .............................................................. 77 I.5.2.1
Media ......................................................................................... 77
I.5.2.2
Sportverenigingen ........................................................................ 80
I.5.2.3
Sociaal-culturele en educatieve verenigingen ..................................... 81
I.5.2.4
Poolse school ............................................................................... 84
I.5.2.5
Religieuze organisatie .................................................................... 87
Integratie in Antwerpen ............................................................................. 89 I.5.3.1
De Poolse identiteit ....................................................................... 89
I.5.3.2
Onderwijs.................................................................................. 100
I.5.3.3
Problemen bij Poolse jongeren ...................................................... 103
I.5.3.4
Taalgebruik ............................................................................... 108
I.5.3.5
Integratie en erkenning ............................................................... 109
I.5.3.6
Het vestigingspatroon.................................................................. 113
I.6.
Besluit ................................................................................................................... 118
I.7.
Bibliografie ............................................................................................................ 123
I.8.
Bijlage ................................................................................................................... 129
Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Senegalese minderheidsgroep in Antwerpen – François Lev rau (SGKB) ....................................131 II.1. Inleiding ................................................................................................................ 133 II.2. De Senegalese Geschiedenis .................................................................................. 134 II.2.1.
Inleiding .................................................................................................. 134
II.2.2.
De Europese koloniale mogendheden ....................................................... 134
II.2.3.
Op weg naar de onafhankelijkheid............................................................ 135
II.2.4.
Na de onafhankelijkheid........................................................................... 137
II.2.5.
Religie in Senegal .................................................................................... 138 II.2.5.1
Moslimbroederschappen............................................................... 138
II.2.5.2
Broederschappen en economie ...................................................... 139
II.2.5.3
Broederschappen en politiek ......................................................... 140
II.3. De Senegalese migratie ......................................................................................... 143 II.3.1.
Inleiding .................................................................................................. 143
II.3.2.
Migratiegeschiedenis ................................................................................ 143
II.3.3.
8
II.3.2.1
Van immigratieland naar emigratieland........................................... 143
II.3.2.2
„Barça of barcar!‟ ........................................................................ 145
Emigratiemotieven................................................................................... 147 II.3.3.1
Socio-economische redenen.......................................................... 147
II.3.3.2
De Senegalese „culture of migration‟ .............................................. 150
II.3.4.
Migrantenprofiel (etniciteit & gender) ....................................................... 152
II.3.5.
Transnationale migratie ........................................................................... 153 II.3.5.1
Religieuze migratie (mouriden) ..................................................... 154
II.3.5.2
De modou modou ....................................................................... 156
II.3.5.3
Senegalese hulpverenigingen ........................................................ 156
II.3.5.4
Lokale contexten ........................................................................ 156
II.4. Migratiegeschiedenis naar België............................................................................ 160 II.4.1.
Inleiding .................................................................................................. 160
II.4.2.
Gefaseerde migratie naar België .............................................................. 160 II.4.2.1
Preliminaire (koloniale) fase.......................................................... 160
II.4.2.2
Eerste fase: rond de Senegalese onafhankelijkheid ........................... 160
II.4.2.3
Tweede fase: na de Senegalese onafhankelijkheid (1960-1970).......... 161
II.4.2.4
Derde fase: de Senegalese verkopers (jaren ‟80 & ‟90)...................... 161
II.4.2.5
Vierde fase: Senegalese consolidering en uitbreiding (21 ste eeuw) ....... 162
II.5. Integratie en participatie in Antwerpen................................................................... 169 II.5.1.
Inleiding .................................................................................................. 169
II.5.2.
Senegalese verenigingen in Antwerpen .................................................... 169
II.5.3.
II.5.2.1
Socio-culturele verenigingen ......................................................... 169
II.5.2.2
Hulporganisaties ......................................................................... 171
II.5.2.3
Repatriëringsorganisaties ............................................................. 171
II.5.2.4
Religieuze organisaties ................................................................ 172
II.5.2.5
Andere en informele organisaties................................................... 173
Integratiefasen ........................................................................................ 174 II.5.3.1
Fase 1: Overlevingsstrategieën ..................................................... 174
II.5.3.2
Fase 2: Verblijfsstrategieën .......................................................... 179
II.5.3.3
Fase 3: Mobiliteitsstrategieën........................................................ 180
II.6. Besluit ................................................................................................................... 187 II.7. Bibliografie ............................................................................................................ 190 II.8. Bijlage ................................................................................................................... 194
III.
Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Turkse minderheids-groep in Antwerpen – François Lev rau (SGKB) ..................................197 III.1. Inleiding ................................................................................................................ 199 III.2. Algemene geschiedenis .......................................................................................... 200 III.2.1.
Inleiding .................................................................................................. 200
III.2.2.
Het Ottomaanse Rijk................................................................................ 200
III.2.3.
De Eerste Turkse Republiek ..................................................................... 203
III.2.4.
De Tweede Republiek............................................................................... 209
III.2.5.
De eerste decennia van de Derde Republiek ............................................. 210
III.2.6.
De Derde Republiek vanaf 2000 ............................................................... 212
III.3. Algemene Migratiegeschiedenis .............................................................................. 216 III.3.1.
Inleiding .................................................................................................. 216
III.3.2.
Immigratie en emigratie vóór 1960: Turkse nation-building...................... 216
III.3.3.
1961-1974: Turkse Arbeidsmigratie naar West-Europa ............................. 218
III.3.4.
Emigratie na 1974 ................................................................................... 221
9
III.3.5.
Turks emigratiebeleid .............................................................................. 226
III.3.6.
Immigratie naar Turkije vanaf 1960 ......................................................... 228
III.4. Turkse migratiegeschiedenis naar België ................................................................ 231 III.4.1.
Inleiding .................................................................................................. 231
III.4.2.
Migratiegolven naar België ....................................................................... 231 III.4.2.1
Arbeidsmigratie .......................................................................... 231
III.4.2.2
Gezinshereniging en huwelijksmigratie ........................................... 234
III.4.2.3
Asielmigratie .............................................................................. 236
III.4.3.
Migratieregio‟s ......................................................................................... 236
III.4.4.
Vestigingsregio‟s en aantallen .................................................................. 238
III.5. Integratie en participatie in Antwerpen................................................................... 243 III.5.1.
Inleiding .................................................................................................. 243
III.5.2.
Geschiedenis en opdeling van het Turkse verenigingsleven....................... 243
III.5.3.
Turkse Verenigingen ................................................................................ 245 III.5.3.1
Turkse bewegingen die zich richten op de islam ............................... 245
III.5.3.2
Modernistische bewegingen die zich richten op het Turkse burgerschap............................................................................... 248
III.5.3.3
Bewegingen die zich richten op de etnisch-religieuze gemeenschap ..... 250
III.5.3.4
Bewegingen die zich richten op de etnisch-religieuze identiteit die erkend wordt in Turkije................................................................ 251
III.5.3.5
Bewegingen die zich richten op de etnische identiteit die niet erkend worden in Turkije ............................................................. 251
III.5.3.6
Koepelverenigingen..................................................................... 252
III.5.3.7
Turkse winkels, handelszaken en andere......................................... 253
III.5.4.
Typologie van de Turkse moskeeën .......................................................... 254
III.5.5.
Integratie in Antwerpen ........................................................................... 255 III.5.5.1
Waar leven de Turken? ................................................................ 255
III.5.5.2
Waarom migratie? ...................................................................... 258
III.5.5.3
Turkse identiteit ......................................................................... 258
III.5.5.4
Problemen met de derde generatie ................................................ 262
III.5.5.5
Huwelijksmigratie ....................................................................... 264
III.5.5.6
Turken & Marokkanen.................................................................. 268
III.5.5.7
Perceptie van Vlamingen ten aanzien van Turken ............................. 270
III.5.5.8
Erkenning van verschil................................................................. 272
III.5.5.9
Keren Turken terug naar Turkije? De terugkeer van de terugkeer ........ 279
III.5.5.10 Beleid....................................................................................... 280
III.6. Besluit ................................................................................................................... 288 III.7. Bibliografie ............................................................................................................ 294 III.8. Bijlage ................................................................................................................... 298
10
IV.
Integratie,
erkenning
en
identiteit:
Een
preliminaire
analyse
van
drie
minderheids-groepen – François Lev rau (SGKB) ......................................................301 IV.1. Inleiding ................................................................................................................ 303 IV.2. De integratie-erkenningsparadox ........................................................................... 304 IV.3. Erkenning & Identiteit in comparatief perspectief.................................................... 306 IV.3.1.
Liefde ...................................................................................................... 306
IV.3.2.
Waardering.............................................................................................. 307
IV.3.3.
Gelijkheidsrespect.................................................................................... 309
IV.3.4.
Verschilrespect ........................................................................................ 310
IV.4. Besluit ................................................................................................................... 315 IV.5. Bibliografie ............................................................................................................ 316
11
12
Tabellen Tabel 1: Demarcatiekenmerken .................................................................................................. 17 Tabel 2: Bevolking, geografie, overheid en economie. ................................................................. 18 Tabel 3: Beperkingen voor A8 en A2 migrantenarbeiders............................................................. 43 Tabel 4: Distributie van de belangrijkste aankomstlanden voor migranten uit Polen. .................... 44 Tabel 5: Aantal emigranten vanuit Polen. .................................................................................... 45 Tabel 6: Jaarlijkse emigratie en immigratie in Polen van 2004 tot 2009. ...................................... 48 Tabel 7: Aantal uitgereikte tijdelijke verblijfsvergunningen aan de top zes nationaliteiten. ........... 49 Tabel 8: Aantal uitgereikte vestigingsvergunningen aan de top 5 nationaliteiten. ......................... 49 Tabel 9: Verschillende „Push‟ en „Pull‟ factoren ter verklaring van de migratie. ............................. 52 Tabel 10: Remittances vanuit verschillende landen...................................................................... 54 Tabel 11: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008. .................................................................... 72 Tabel 12: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008. .................................................................... 72 Tabel 13: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008. .................................................................... 72 Tabel 14: Aantal geregistreerde Poolse migranten in België op basis van nationaliteit. ................. 73 Tabel 15: Polen in België volgens nationaliteit en leeftijd............................................................. 74 Tabel 16: Aantal Polen die Belg werden....................................................................................... 75 Tabel 17: Instroom inburgeraars uit Polen per geslacht en per jaar. Eerste CEVI-import. ........... 109 Tabel 18: Aantal inburgeraars met de Poolse nationaliteit per jaar met een inburgerings attest. ...................................................................................................................................... 110 Tabel 19: Evoluties van de Senegalese bevolking (1970-2005).................................................. 148 Tabel 20: Senegalezen naar moment van laatste aankomst in Antwerpen. ................................ 163 Tabel 21: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008. .................................................................. 164 Tabel 22: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008. .................................................................. 164 Tabel 23: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008. .................................................................. 164 Tabel 24: Asielaanvragen in 2007, 2008, 2009 en 2010 per nationaliteit. .................................. 165 Tabel 25: Aantal visumaanvragen van Senegalezen, jaar 2008.................................................. 165 Tabel 26: Aantal Senegalezen dat Belg werd. ............................................................................ 165 Tabel 27: Instroom inburgeraars uit Senegal, per geslacht en per jaar, eerste CEVI import. ...... 182 Tabel 28: Aantal inburgeraars met Senegalese nationaliteit en met een inburgeringsattest. ....... 182 Tabel 29: Aantal inwoners in Turkije in 1927; 1950; 1960......................................................... 208 Tabel 30: Schatting van het aantal in het buitenland geboren personen dat zich in de periode 1923-1960 in Turkije heeft gevestigd, naar land van herkomst................................. 217 Tabel 31: Migratie vanuit Turkije in de periode 1961- 2005. ............................................................ Tabel 32: Aantal Turken dat het burgerschap verwierf in het gastland (1991-2002)................... 221
13
Tabel 33: Aantal Turkse asielzoekers in de periode (1981-2005). .................................................... Tabel 34: Turkse asielzoekers in West-Europa in de periode 1983-1994. ................................... 224 Tabel 35: Geschat aantal Turkse migranten in het buitenland in het jaar 2007. ......................... 226 Tabel 36: Turks migrantengeld. ................................................................................................ 227 Tabel 37: Aantal asielaanvragen in Turkije. ............................................................................... 229 Tabel 38: Aantal reguliere immigranten in Turkije. .................................................................... 230 Tabel 39: Aantal irreguliere immigranten in Turkije. .................................................................. 230 Tabel 40: Waarom geeft men aan familie of vrienden................................................................ 232 Tabel 41: Totaal aantal arbeidsmigranten naar verschillende Europese landen. .......................... 234 Tabel 42: Percentage van mannen van Turkse origine van de tweede en de „tussen ‟generatie die gehuwd zijn met een vrouwelijke huwelijksmigrantpartner uit Turkije. ................. 235 Tabel 43: Percentage van vrouwen van Turkse origine van de tweede en de „tussen ‟generatie die gehuwd zijn met een mannelijke huwelijksmigrantpartner uit Turkije.................. 235 Tabel 44: Asielaanvragen in 2007, 2008, 2009 en 2010 per nationaliteit. .................................. 236 Tabel 45: Belangrijkste buitenlandse nationaliteit in België........................................................ 239 Tabel 46: Bevolking naar nationaliteit per gewest op 1/1/2008.................................................. 241 Tabel 47: Bevolking naar nationaliteit per provincie op 1/1/2008............................................... 241 Tabel 48: Bevolking naar nationaliteit per stad op 1/1/2008...................................................... 241 Tabel 49: Verwerving van de Belgische nationaliteit volgens land van de vorige nationaliteit...... 242 Tabel
50:
Typologie
moskeeën
en
islamitische
centra
binnen
Turkse
moslim-
gemeenschappen...................................................................................................................... 255 Tabel 51: Instroom inburgeraars uit Turkije per geslacht en per jaar. Eerste CEVI-import.......... 286 Tabel 52: Aantal inburgeraars met de Turkse nationaliteit per jaar met een inburgerings attest. ...................................................................................................................................... 286
14
Figuren Figuur 1: Centrale ligging van Polen in Europa ............................................................................ 26 Figuur 2: Geschatte grootte van de Poolse nationale bevolking in het Verenigd Koninkrijk per kwartaal van 2004 tot 2010. ................................................................................................. 47 Figuur 3: Polen in België van 1920 t.e.m. 2002. .......................................................................... 57 Figuur 4: Aanwezigheid van de Poolse bevolking per gemeente voor 1989................................... 58 Figuur 5: Proportie van vrouwelijke immigranten die in België gearriveerd zijn sedert de laatste 5 jaar (op basis van nationaliteit, 1 januari 2000). ........................................................... 60 Figuur 6: Aanwezigheid van de Poolse bevolking per gemeente periode 1995-2005. .................... 62 Figuur 7: Arbeidskaarten (A+B) afgeleverd aan Polen in België (2000-2008), per geslacht. ......... 66 Figuur 8: Aantal zelfstandigen met de Poolse nationaliteit (2000-2008), per geslacht. ................. 68 Figuur 9: Kaart Polen.................................................................................................................. 75 Figuur 10: Aanwezigheid Polen in Antwerpen. ........................................................................... 114 Figuur 11: Kaart Senegal & Gambia. ......................................................................................... 135 Figuur 12: Leeftijdsdistributie van de Senegalese populatie in 2008 volgens geslacht. ............... 149 Figuur 13: Evolutie migrantengeld. ........................................................................................... 149 Figuur 14: Migratie volgens etnische groepering........................................................................ 152 Figuur 15: Aanwezigheid Senegalezen in Antwerpen. ................................................................ 176 Figuur 16: Kaart Anatolië.......................................................................................................... 200 Figuur 17: Leeftijd bij de immigratie van Turken en Marokkanen volgens nationaliteit. Jaar 2005. ....................................................................................................................................... 236 Figuur 18: Turkse provincies en migratiegebieden..................................................................... 237 Figuur 19: Evolutie van de immigraties van Turken (absolutie cijfers, exclusief asielzoekers en vluchtelingen). ..................................................................................................................... 239 Figuur 20: Immigraties van Turken, periode 2001-2005............................................................ 240 Figuur 21: Aanwezigheid Turken in Antwerpen. ......................................................................... 257
15
16
Verantwoording en opzet van het onderzoek In Multiculturalism. A civic idea wijst Tariq Modood (2007, p. 48-51) erop dat „multiculturalisme‟ als beleidsoptie een genuanceerde annex veelzijdige vorm van integratie veronderstelt. Omdat elke minderheidsgroep anders is, kan integratie niet volgens één patroon gebeuren. Een synoniem voor multiculturalisme zou dan ook „pluriforme integratie‟ kunnen zijn. Omdat groepen van elkaar verschillen inzake hun emigratieland, geschiedenis, religie, raciale en culturele kenmerken, diasporische connecties, socio-economische positie, talen, praktijken, etc., behoren deze groepen de facto op verschillende wijzen tot het sociaal-culturele landschap van de ontvangende samenleving. Voorliggend rapport – een rapport dat geschreven werd in het kader van de „Integratiekaart‟,
een
ruimer,
meerdelig
en
meerjarig
project
van
het
Steunpunt
Gelijkekansenbeleid – focust op dit zogenaamde pluriforme integratiekarakter. Immers, middels een exploratieve en descriptieve analyse wordt de emigratie, integratie en participatie onderzocht van drie verschillende minderheidsgroepen in Antwerpen, te weten de Senegalese, Poolse en Turkse minderheidsgroep. Deze drie groepen werden nauwkeurig gekozen op grond van enkele demarcatiekenmerken. De groepen verschillen met andere woorden niet alleen op belangrijke vergelijkingspunten van de Vlaams e meerderheidsgroep, ze verschillen ook onderling maximaal van elkaar (zie Tabel 1). Tabel 1: Demarcatiekenmerken
Demarcatiekenmerken
Polen
Senegal
Turkije
België
Religie
Christendom
Islam
Islam
Christendom
Groepsgrootte
Groot
Klein
Groot
Vrijwel
Sterk
Autochtone
afwezig
aanwezig
groep
Afrikaans
Mediterraan
Blank/Europees
Migratiegeschiedenis1
Neemt toe
Raciale kenmerken
Blank/Europees
Band met Europa
EU-lid sedert 2004
Afrika
Toenadering tot Europa
Autochtone groep
Europa
De drie immigratielanden waartoe de minderheidsgroepen behoren, verschillen uiteraard ook onderling sterk van elkaar. Tabel 2 biedt een overzicht van enkele gegevens over de geografie, de bevolking, het beleid en de economie van de drie landen. Teneinde de vergelijking scherper te maken, hebben we ook de gegevens voor België in de tabel geplaatst. 2
1
Naast het gegeven dat de migratiegeschiedenis van elke groep uiteraard verschillend is, is die Ter wille van de duidelijkheid: de cijfers die tussen haakjes staan, zijn ofwel verwijzingen naar de „worldranking‟ ofwel naar het jaartal waarin het cijfer is bekomen. 2
17
Tabel 2: Bevolking, geografie, overheid en economie. Bevolking Polen
Senegal
Turkije
België
Totale bevolking (2010)
38,463,689 (34)
12,323,252 (71)
77,804,122 (17)
10,423,493 (79)
Aantal mensen tussen 0 en 14 jaar
15%
42,20%
27.2%
16.1%
Aantal mensen tussen 15 en 64 jaar
71.6%
54.8%
66.7%
66.3%
Aantal mensen ouder dan 65 jaar
13.4%
3%
6.1%
17.6%
-0.053% (203)
2.579% (28)
1.272% (97)
0.082 (188)
-0.47 (142)
-1.99 (173)
0.53 (63)
1.22 (52)
61%
42%
69%
97%
6.66 (172)
57.7 (37)
24.84 (85)
4.38 (196)
75.85 (76)
59.38 (189)
72.23 (126)
79.37 (37)
Polen 97.8%
Wolof 43.3%
Turken 70-75%
Vlaming 58%
Andere 2.2%
Pular 23.8%
Koerden 18%
(2002)
Serer 14.7%
Andere 7-12%
Waal 31% Gemengd/ander 11%
Bevolkingsgroeiratio (2010) Netto migratieratio (aantal migranten per 1.000 mensen) Stedelijke bevolking (2008) Kindersterfteratio (aantal doden per 1.000 geboortes) (2010) Levensverwachting bij de geboorte (aantal jaar) (2010)
Jola 3.7%
Etnische groepen
Mandinka 3% Soninke 1.1% Europees & Libanees 1% Andere 9.4% Rooms katholiek (89.8%) Oost Orthodox 1.3%
Religie
Taal
Protestants 0.3% Andere 0.3% Niet gespecifieerd 8.3% (2002) Pools (officieel) 97.8% Andere 2.2% (2002)
Moslim 94%
Moslim 99.8%
Rooms Katholiek 75%
C hristen 5%
Andere 0.2%
Ander 25%
Inheems geloof 1%
Frans (officieel)
Turks (officieel)
Wolof
Koerdisch
Nederlands (officieel) Frans (officieel)
Pulaar
Andere
Duits (officieel)
Jola Mandinka Geletterdheid (% vd bevolking ouder dan 15 jaar dat kan lezen) Uitgave aan onderwijs als deel van het GDP
18
99.8%
39.3%
87.4%
99%
4.9% (78)
5.1% (64)
2.9% (155)
6.1% (36)
(2007)
(2008)
(2006)
(2007)
Geografie
Oppervlakte (km²)
Polen
Senegal
Turkije
België
312,685 (69)
196,722 (87)
783,562 (37)
30.528 (140)
Senegal
Turkije
België
Overheid Polen
Overheidstype
Republiek
Republiek
Republikeinse parlementaire democratie
Hoofdstad
Warshau 11 november 1918 (vestiging van de republiek)
Dakar 4 april 1960 onahfankelijk van Frankrijk
Ankara 29 oktober 1923 (onafhankelijk vh Ottomaanse Rijk)
3 mei 1791 (Grondwet)
4/apr/60
29/okt/23
Onafhankelijkheid Nationale feestdag
Federale parlementaire democratie onder een consitutionele monarchie Brussel 4 april 1830 (onafhankelijk van Nederland) 21 juli 1831 (troonsbestijging van Koning Leopold I)
Economie GDP officiële ruilratio (2009) GDP groeiratio (2009) GDP per hoofd (2009)
GDP compositie per sector
Werkloosheidsratio Bevolking onder de armoedegrens Gini index
Polen
Senegal
Turkije
België
430.7 billion $
12.79 billion $
614.5 billion $
472.1 billion $
1.7% (90)
1.8% (86)
-4.7% (187)
-2.7% (161)
17.900 $ (66)
1,900 $ (190)
11,500 $ (97)
36,800$
Landbouw 4%
Landbouw 15%
Landbouw 29.5%
Landbouw 2%
Industrie 31.1%
Industrie 21.4%
Industrie 24.7%
Industrie 25%
Diensten 63.7%
Diensten 63.6%
Diensten 45.8%
Diensten 73%
(2009)
(2009)
(2005)
(2007)
11% (128)
48% (193)
14.1% (147)
7.9% (81)
(2010)
(2007)
(2009)
(2008)
17%
54%
17.11%
15.2%
(2003)
(2001)
(2008)
(2007)
34.9 (87)
41.3 (55)
41 (56)
28 (121)
(2005)
(2005)
(2007)
(2005)
Bron: C IA (2010).
Omdat deze groepen op het niveau van enkele belangrijke demarcatiekenmerken van elkaar verschillen, verwachten we dat niet alleen hun emigratieverleden zal verschillen, maar ook hun actuele integratietoestand in Vlaanderen, hun toekomstperspectief alsook hun visie op hoe het beleid hen desgevallend kan helpen opdat zij zich zouden goed voelen in de Vlaamse samenleving. Conform de these van Modood gaan we er dus van uit dat er, gezien de grote diversiteit, geen enkele formule bestaat op grond waarvan alle groepe n op dezelfde manier kunnen worden geaccommodeerd.
Teneinde de emigratie-, integratie- en participatiepatronen van deze drie groepen in Antwerpen te bestuderen, werd een beroep gedaan op een literatuurstudie en op enkele semigestructureerde interviews met sleutelfiguren. De bevraagde sleutelfiguren zijn in de eerste plaats niet zozeer academische experten, maar wel mensen die de groep eerder van binnenuit
19
kennen omdat ze bijvoorbeeld zelf religieuze leiders zijn of omdat ze woordvoerders van een minderheidsvereniging zijn. De bedoeling van de gesprekken was niet te peilen naar de persoonlijke opvattingen en ervaringen van de sleutelfiguren, maar wel naar hun visie inzake de migratie, integratie en participatie van de minderheidsgroep waartoe zij zelf behoren of waarover zij een zekere expertise hebben. In de bijlage van elk deel wordt een overzicht gegeven van de verschillende sleutelpersonen. De sleutelpersonen worden er kort en anoniem voorgesteld. In de tekst wordt naar hen verwezen door gebruik te maken van het nummer dat we hen hebben gegeven, al dan niet voorafgegaan door „sp‟. „Sp1, sp2, sp3‟ is dus een verwijzing naar sleutelpersoon 1, 2 en 3.
De keuze voor de stad Antwerpen als case-study motiveren we door te verwijzen naar het feit dat deze drie groepen in deze stad goed vertegenwoordigd zijn. Aangezien deze groepen zorgvuldig zijn gekozen op grond van hun specifieke verschillen (zie tabel 1), zou het inbrengen van een extra vergelijkingsdimensie, met name de stadscontext, het onderzoek een stuk co mplexer maken. Een andere motivatie ligt in het gegeven dat we er redelijkerwijze kunnen vanuit gaan dat die elementen die er in Antwerpen toe bijdragen dat leden van minderheidsgroepen zich geïntegreerd voelen, ook belangrijk zullen zijn in eender welke a ndere stad. Dat laatste verantwoordt meteen ook waarom we de crux van de drie groepen niet alleen proberen te vatten middels gesprekken, maar ook door een literatuurstudie per groep.
De drie eerste (kwalitatieve) delen staan los van elkaar en kunnen dan o ok volledig los van elkaar worden gelezen. Elk deel kent een min of meer gelijke opbouw. Gestart wordt met een korte introductie. Vervolgens worden aan de hand van drie hoofdstukken de algemene geschiedenis van het land, de migratiegeschiedenis en de migra tiegeschiedenis naar België toegelicht. In een laatste hoofdstuk wordt de integratie en participatie in Antwerpen besproken. Het is voornamelijk in dat hoofdstuk waar de verschillende visies van de sleutelpersonen aan bod komen. Elk deel wordt afgesloten met een omvattend besluit. In een vierde deel vergelijken we de drie groepen op het aspect erkenning, integratie en identiteit. Dit vierde deel kan geredelijk worden beschouwd als een overkoepelend besluit.
Tot slot, maar met veel nadruk, danken we de vers chillende sleutelfiguren hartelijk voor hun bereidwillige medewerking en hun substantiële inbreng.
20
21
22
I.
Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse minderheidsgroep in Antwerpen Levrau François (SGKB) - Piqueray Edith (CeMIS) - Vancluysen Kris (SGKB)
“My sweet European homeland, A butterfly lighting on your flowers stains its wings with blood, Blood gathers in the mouths of tulips, Shines, star-like, inside a morning glory And washes the grains of wheat. Your people warm their hands At the funeral candle of a primrose And hear on the fields the wind howling In the cannons ready to be fired. You are a land where it's no shame to suffer For one is served here a glass of bitter liquor With lees, the poison of centuries.”
Czeslaw Milosz (1949)
23
24
I.1.
Inleiding
Dit deel bevat 4 hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk bespreken we de recente Poolse geschiedenis vanaf de Tweede Republiek (cf. 1914 – 1944). In dit eerste hoofdstuk wordt de algemene tijdruimtelijke context beschreven van waaruit de verschillende migratiestromen, die we in het tweede hoofdstuk bespreken, kunnen worden begrepen. In het derde hoofdstuk richten we de blik specifiek op de Poolse migratie naar België. In het vierde hoofdstuk tot slot zoemen we in op de integratie- en participatiepatronen van Polen in Antwerpen. Hiervoor baseren we ons in grote mate op de gesprekken met de Poolse sleutelpersonen.
25
I.2.
Geschiedenis van Polen
I.2.1.
Inleiding
Norman Davies (2001), eminent historicus en chroniqueur van de Poolse geschiedenis, schrijft over Polen dat het het hart is van Europa. Figuur 1 toont dat Polen inderdaad centraal in Europa gelegen is. Figuur 1: C entrale ligging van Polen in Europa
Met het hart van Europa doelt Davies ook op het gegeven dat Polen, vanaf haar ontstaan, steeds de speelbal is geweest van de haar rechtstreeks omringende mogendheden: Pruisen/Duitsland, Rusland en Oostenrijk. Een blik op de geschiedenis van Polen leert daarom meteen ook veel over de geschiedenis van Europa tout court. In dit hoofdstuk bespreken we enkele hoofdlijnen uit de Poolse geschiedenis. We doen daarvoor in grote mate een beroep op Vos & Goddeeris (2005) die met De strijd van de witte adelaar in het Nederlandstalige gebied hét sta ndaardwerk over de Poolse geschiedenis hebben geschreven. We bespreken de Poolse geschiedenis vanaf de Tweede Republiek, dat wil zeggen vanaf het begin van WO I. Dat betekent meteen ook dat we voorbij gaan aan de Piastendynastie (966-1386), de periode van de Jagiellonen (1386-1572), de Adelsrepubliek (1572-1763) en de periode van de eerste drie Poolse delingen (1764 -1815). We laten ook de Poolse opstanden (1815-1864) en de periode vóór 1914 links liggen.
26
I.2.2.
De Tweede republiek (1914-1944)
Frans Ferdinand, troonopvolger van Oostenrijk-Hongarije, werd op 28 juni 1914 in Sarajevo doodgeschoten (wellicht door een nationalistische Servische groepering). Deze tragedie was het startschot voor de oorlog van Oostenrijk tegen Servië en tevens voor WO I waarbij de Centrale mogendheden (gevormd door Oostenrijk-Hongarije, Duitsland, Bulgarije en het Ottomaanse rijk) het opnamen tegen de Triple Entente van Rusland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Italië en de Verenigde Staten. Anderhalf miljoen Poolse soldaten vochten mee. Tragisch is het wanneer men er zich rekenschap van geeft dat dit aantal Polen over de drie delingsmachten (Oostenrijk, Rusland en Duitsland) verspreid was, waardoor Polen ook volksgenoten bevochten. Davies (2006: 195) verwijst in dat verband naar het gedicht van de jonge bard Edward Słoński:
We are kept apart, my brother, By a fate that we can‟t deny. From our two opposing dugouts. We‟re staring death in the eye.
So when you catch me in your sights, I beg you to play your part, And sink your Muscovite bullet Deep in my Polish heart.
For I see the vision clearly, Caring not that we both will be dead; Since that which has not perished Shall rise from the blood that we shed.
WO I bracht hoop in de harten van de Polen, vooral omdat in januari 1917 de Amerikaanse president Woodrow W ilson had gezegd dat er “een verenigd, onafhankelijk en zelfstandig Polen moest komen en dat de onschendbare veiligheid van dat land, het er heersende geloof en de economische en sociale ontwikkeling van alle delen van dat volk gewaarborgd moesten worden” (Wilson, geciteerd in Van den Heuvel, 2005: 62). Na afloop bleek dat die hoop (kortstondig) terecht was. Rusland werd immers verslagen door Duitsland en Duitsland werd op haar beurt door de geallieerden verslagen. Op 11 november 1918 werd de wapenstilstand ondertekend en begon Duitsland met de ontwapening van Polen. De geallieerden erkenden de Poolse onafhankelijkheid. Het vastleggen van de Poolse grenzen in 1918-1921 was echter een bijzonder complexe aangelegenheid. In vergelijking met de invloed van de drie plebiscieten (volksraadplegingen in Ermland, Mazurië
en Silezië), de 6 grensoorlogen (in Oekraïne, Wielkopolska, Silezië,
Tsjechoslowakije,
Sovjet-Rusland
en
Litouwen)
en
de
vele
opstanden,
speelde
de
vredesconferentie van Versailles maar een beperkte rol in de grensbepalingen van de Tweede republiek. De nieuwe staatsgrenzen waren geen etnische grenzen. Vos & Goddeeris (2005) geven in dat verband enkele cijfers. 65 % van de bevolking van de nieuwe republiek was Pools. Daarnaast woonden er 16% Oekraïners, 10% Joden, 5% Wit-Russen en 4% Duitsers in het nieuwe land. De totale bevolking bedroeg in 1921 27.2 miljoen inwoners en de totale oppervlakte bedroeg 386.600 km². 67% van het nieuwe territorium was afkomstig uit Russisch Polen, 21% uit Oostenrijks Polen en 12% uit Duits Polen.
27
Op 17 maart 1921 werd de nieuwe grondwet goedgekeurd. De wetgevende macht lag bij de senaat en bij de sejm (het lagerhuis) die beide verkozen werden voor een termijn van vijf jaar. Om de zeven jaar zouden de senaat en de sejm (same n de Nationale vergadering) een president benoemen die het land in het buitenland vertegenwoordigde, maar die zelf slechts beperkte bevoegdheden zou hebben. De grootste uitvoerende macht lag bij de regering die zich moest verantwoorden aan de sejm. De grondwet erkende verder ook alle belangrijke vrijheden zoals de vrijheid van meningsuiting en geloof (met de Katholieke Kerk als gepriviligeerde Kerk). Alras zou blijken dat de nieuwe republiek deze democratische grondwet eigenlijk niet aankon. Zo werd de eerste president, Narutowicz, al na twee dagen vermoord. Op vijf jaar tijd waren er veertien coalitieregeringen. In 1926 nam Józef Piłsudski, die in de eerste jaren na de oorlog een belangrijke rol had gespeeld door de opmars van het Rode Leger in augustus 192 0 in Warschau te stoppen (cf. het „Wonder van de Weichse‟), de macht over en installeerde hij het Sanacja-regime (cf. Zuiverings- oftewel saneringsregime) dat zich van de democratie weinig aantrok. Economisch verging het Piłsudski erg goed. Vos & Goddeeris (2005) wijzen erop dat de Poolse export door verschillende factoren werd bevoordeeld: de lage koers van de złoty, de uitbouw van de eigen Poolse haven in Gdynia, de vraag naar steenkool in Scandinavië en Groot-Brittannië. Daarbij komt dat het Sanacja-regime de westerse investeerders meer zekerheid kon bieden in vergelijking met de verschillende instabiele democratische regeringen van de voorbij jaren. Nieuwe investeringen verhoogden de tewerkstelling waardoor de vraag steeg en de economische groeimotor op gang bleef. Deze stijgende conjunctuur viel echter stil toen in 1929 in Amerika de crisis uitbrak naar aanleiding van de beurskrach met wereldwijde catastrofale gevolgen (cf. de Grote Depressie). De economische situatie in Polen ging pijlsnel achteruit. O ngeveer één derde van het proletariaat verloor zijn job, de productie in Polen bedroeg in 1932 63% van die in 1929 en de prijzen van de landbouwproducten daalden met 50 tot 70%. Het gevolg was een massale emigratie. In het interbellum verlieten meer dan 2 miljoen inwoners de Tweede Poolse Republiek, waarvan de helft voorgoed (Vos & Goddeeris, 2005).
De Duitse inval op 1 september 1939 (cf. operatie Fall Weis) en de Sovjetrussische inval 17 dagen later (conform afspraak in het geheime deel van het Molotov-Ribbentroppact) maakten een einde aan de kortstondige Poolse onafhankelijkheid. Ondanks heftig verzet tegen de aanvallers hadden de Polen geen schijn van kans. De vierde deling was een feit. In London ontstond in 1940 een Poolse regering in ballingschap. In de zomer van 1940 werden de eerste concentratiekampen op Poolse bodem opgericht in Auschwitz, Treblinka en Stutthof. De intellectuele en politieke elite werd systematisch uitgeschakeld. De Sovjet-Unie deporteerde tussen 1939 en 1941 ongeveer anderhalf miljoen Polen. De helft daarvan was in 1941 al overleden of vermist. Het officierenkader werd in het geheim uitgeschakeld door de executie van 15.000 officieren in Katyń bij Smolensk. De Sovjet-Unie wilde daarmee een nieuw en onafhankelijk Polen onmogelijk maken. Een kentering in WO II kwam er op 22 juni 1941 toen operatie Barbarossa van start ging en Hitler de Sovjet-Unie aanviel. Tijdens de snelle Duitse opmars werden er zo‟n 80.000 Polen vermoord, hetzij door de oprukkende nazi‟s, hetzij door de zich terug trekkende Russen. Alle Joden werden in overbevolkte getto‟s geplaatst alwaar de levensomstandigheden erbarmelijk waren. Tijdens de Wannseeconferentie in januari 1942 werd beslist tot de systematische vernietiging van de Europese Joden (cf. Endlösung). Reeds in de lente van 1942 werden de eerste uitroeiingskampen opgericht. De getto‟s van alle grote Poolse steden werden elk om beurt verwoest en de inwoners werden naar de dodenkampen in Auschwitz -Birkenau, Majdanke, Treblinka, Sobibór, Bełzec en Chełmo gevoerd. De gruwel was enorm. Van de in totaal 18 miljoen nazi-slachtoffers stierven er in totaal 11 miljoen op Poolse bodem. In de zes jaar oorlog verloren meer dan 6 miljoen Polen het leven waarvan de helft joods en de helft christen was. Terwijl de
28
meeste joden in gaskamers omkwamen, stierven de niet-joodse Polen vooral ten gevolge van individuele of massa-executies of ten gevolge van uitputting in de werkkampen. Tegen deze anti-Poolse en antisemitische terreur groeide uiteraard verzet. Van de joden is vooral de Opstand van het getto van Warschau bekend (19 april-8 mei 1943). Het gewapende joodse verzet kon zware verliezen toebrengen aan de Duitsers, maar werd finaal toch neergeslagen. Uit een aantal kleinere en lokale legertjes van etnische Polen werd in februari 1942 het Armia Krajowa (cf. Binnenlands Leger) opgericht. Het kreeg politieke richtlijnen en materiële steun uit Londen en groeide uit tot het grootste (ondergrondse) verzetleger in Europa. In 1943 zou het zo‟n 300.000 man tellen (Van den Heuvel, 2005).
Door operatie Barbarossa belandde de Sovjet-Unie in het kamp van de geallieerden. Stalin deed aanvankelijk behoorlijk moeilijk over de bevrijding van voormalige krijsgevangenen uit de goelagkampen en over de vorming (via die krijgsgevangenen) van een P ools leger op Sovjetterritorium. Uiteindelijk stond hij het toe. De Eerste Pantersdivisie van generaal Stanisław Maczek is in onze contreien bekend geworden omdat het onder meer in september delen van België (Poperinge, Ieper, Roeselare, Tielt, Gent, het Waasland en de Noorderkempen) bevrijdde.
Het verdrag van Jalta (4-11 februari 1945) dat de op dat moment meest invloedrijke wereldleiders samenbracht (i.c. Roosevelt, Churchill en Stalin) besprak de situatie die zou ontstaan na WO II. Het leidde tot wat sommigen omschrijven als de vijfde deling van Polen. Polen verloor veel gebied in het oosten aan de Sovjet-Unie. In het westen werd dit verlies gecompenseerd met enkele Duitse gebieden. Het nieuwe Polen had een oppervlakte van 311.700 km² en telde in 1946 zo‟n 2.3900.000 inwoners. Het werd een etnisch homogeen land dat zo‟n 98% Polen telde (Vo s & Goddeeris, 2005).
I.2.3.
De Poolse Volksrepubliek (1945-1989)
De nieuwe regering in Warschau (die bestond uit zeven communistische ministers en vier ministers van andere partijen) had in het begin af te rekenen met vier problemen (Vos & Goddeeris, 2005): 1)
De gewapende verzetsgroepen.
2)
De geleden schade. Van alle landen die in WO II betrokken waren, had Polen relatief gezien de meeste vernielingen gekend.
3)
De Umsiedlung oftewel de gedwongen repatriëring oftewel de „ethnic cleansing‟.
4)
De „displaced persons‟ in het buitenland die terug naar Polen kwamen. De meesten echter bleven in het land waar ze zich toentertijd bevonden.
Polen viel na 1945 in de invloedssfeer van de Sovjet-Unie. De nieuwe staat, die wat grondgebied, etnische verdeling en sociale stratificatie betreft in grote mate verschilde van de Tweede Poolse Republiek in het interbellum, was tot op het einde van de jaren ‟80 op verschillende manieren gebonden aan Moskou. 1)
Ten eerste was er het Warschaupact, een militair bondgenootschap van communistische
landen in Oost-Europa (de Sovjet-Unie, Albanië, Bulgarije, Roemenië, de DDR, Hongarije, Tsjechoslowakije en Polen) dat op voorstel van de Sovjetpartijleider Nikita Chroesjtjov werd opgericht als pendant van de NAVO. Het pact werd op 14 mei 1955 in Warschau ondertekend. De leden van het Pact beloofden om elkaar te verdedigen indien één of meerdere leden werden aangevallen.
29
2)
Ten tweede was er de op 25 januari 1949 in Moskou opgerichte Comecon (cf. Raad voor
wederzijdse economische hulp). De Comecon was een economisch samenwerkingsverband tussen de Oost-Europese communistische landen, Cuba, Mongolië en Vietnam onder aanvoering van de Sovjet-Unie en was vooral een reactie van de Sovjet-Unie op het bestaande Marshallplan (cf. het materiële hulpplan dat op initiatief van George Marshall drie jaar na WO II de economische wederopbouw van de getroffen landen in Europa moest regelen). De Comecon moest instaan voor de uitvoering van de financiële steun aan de Oost-Europese landen. Op 21 juli 1950 keurde een staatsplanningscommissie het eerste zesjarenplan goed. De hele economische sector kwam daarbij onder controle van de staat, die vooral de zware industrie promootte en grote fabrieken bouwde. 3)
Ten derde was er de Brezjnevdoctrine, een politieke doctrine die werd opgesteld door
Leonid Brezjnev tijdens een speech op het Vijfde Congres van de Poolse Communistische Partij (cf. 13 november 1968). Deze doctrine kwam erop neer dat wanneer een land geconfronteerd zou worden met krachten die vijandig zijn aan het socialisme (i.c. het kapitalisme dat een socialistisch land zou willen veranderen), dit probleem niet enkel voor het betrokken land geldt, maar wel voor alle socialistische landen. 4)
Ten vierde was er, tijdens de conferentie van Potsdam (17 juli-2 augustus 1945) met
Churchill (Verenigd-Koninkrijk), Truman (Verenigde Staten) en Stalin (Sovjet-Unie), besloten dat Stalin de controle over de Poolse herstelvorderingen in handen zou krijgen. De uitbetaling zou bilateraal tussen de Sovjet-Unie en Polen geregeld worden. Omwille van het gebrek aan internationale controle viel deze regeling voor Polen niet gunstig uit. De verhoudingen tussen Oost Europa en de westerse wereld verslechterden na 1945 snel. De Sovjet-Unie en het Westen waren dan wel in de strijd tegen nazi-Duitsland partners, op vele terreinen waren de verschillen te groot om lang partners te blijven. Het Ijzeren Gordijn verdeelde Europa en Polen werd één van de vele slachtoffers van de Koude Oorlog. Ofschoon Polen bijna een „gevangene‟ was van de Sovjet-Unie en de oppositie tegen het communistische bewind bloedig werd neergeslagen, was er toch een bepaalde mate aan vrijheid. Zeker na 1956, toen Nikita Chroesjtsjov Stalin, die in 1953 stierf, van zijn ideologisch voetstuk stootte tijdens het Twintigste Partijcongres in Moskou en toen dit tot de destalinisatie leidde, kon Polen er een vrij onafhankelijke koers op nahouden (cf. een nationaal communisme onder leiding van Władysław Gomułka) en was het toleranter en vrijer dan de meeste andere Oostbloklanden (Vos & Goddeeris, 2005).3 Zo werd de collectivisering van de landbouw afgeremd en opgeschort, werden het ideologische offensief en de censuur verzacht en kwam er ook voor de kerk meer vrijheid. De Poolse Kerk was nochtans met haar brede aanhang één van de pijlers van de anticommunistische oppositie. 4 Omdat Gomułka tussen 1959-1963 meer en meer het oude communisme nastreefde (met een vermindering van de liberalisering als gevolg) en ideologisch sterker tegen de kerk opkwam, groeide het verzet. Dat verzet culmineerde finaal in het studentenprotest van maart 1968. De 3
Gomułka hing in grote lijnen de communistische leer aan, maar hij wilde bij praktische problemen meer voor eigen, nationale oplossingen kiezen. „Thuiscommunisten‟ zoals Gomułka werden „radijsjes‟ genoemd (rood vanbuiten en wit vanbinnen) in tegenstelling tot de Moskou-communisten die „bieten‟ werden genoemd (rood vanbuiten en rood vanbinnen) (Van den Heuvel, 2005). 4 In het naoorlogse Polen was er een voortdurende strijd tussen het communisme en het katholicisme. “Achteraf gezien kon het communisme die strijd nooit winnen. Het communisme was immers een van buitenaf opgelegd politiek-ideologisch systeem dat weinig Polen aantrok. Bovendien had Stalin zelf de Poolse katholieke Kerk versterkt door de nieuwe naoorlogse grenzen, waardoor 96 procent van de bevolki ng Pools en dus katholiek was. „Katholiek‟ was het enige echte Poolse, communisme was het liederlijke systeem dat door de vijandige Russen dwingend was opgelegd. Dat had geen echte toekomst, maar was hoogstens een tijdelijke nieuwe last in de Poolse geschiedenis” (Van den Heuvel, 2005: 159).
30
gebeurtenis die het vuur aan de lont bracht, was het verbod om het toneelstuk Dziady (cf. „De Voorvaderen‟) van Adam Mickiewicz op te voeren omwille van de anti-Russische teneur van dat toneelstuk. De overheid reageerde met grote represailles. Tientallen studenten en professoren (o.a. de filosoof Leszek Kołakowski) werden van de universiteit gestuurd. In die periode werd ook het antisemitisme aangewakkerd (cf. de gebeurtenissen in maart ‟68 zouden zogezegd deel uitmaken van een zionistisch complot). Dit leidde tot de migratie van 25.000 tot 30.000 joden. Doordat in buurland Tsjechoslowakije de Praagse Lente op 22 augustus bloedig werd neergeslagen, werd duidelijk dat een socialisme met een menselijk gezicht eigenlijk weinig kans had. Nadat stakingen tegen de verhoging van de prijzen van de levensmiddelen in juni 1976 met arrestaties waren beantwoord, richtten de intellectuelen, met steun van de Kerk, een Comité ter Verdediging van de Arbeiders (KOR) op. Het belang hiervan is niet min. Het betekende immers dat de oppositiekrachten zich vanaf 1976 verenigden. Twee jaar later kreeg de oppositie een grote opsteker doordat op 16 oktober 1978 de Krakause aartsbisschop Karol Wojtyła werd verkozen tot de nieuwe Paus van de Rooms-Katholieke Kerk. Uit respect voor zijn voortijdig overleden voorganger, Johannes Paulus I, nam hij de naam Johannes Paulus II aan. Zijn eerste terugkeer naar Polen als Paus in het voorjaar van 1979 was een enorme triomftocht door zijn geboorteland. Miljoenen Polen zagen in hem een teken van hoop. Hij keerde zich immers tegen de communistische dictatuur en streed voor de rechten van de mens. De crisis die in 1976 begon, kwam in de zomer van 1980 tot een uitbarsting. De verhoging van de vleesprijzen op 1 juli 1980 vormde de aanleiding voor lokale demonstraties. Toen op het einde van augustus de elektricien Lech Wałęsa de leiding van de staking in Gdańsk overnam, werd er een stakingscomité gevormd waarin mensen van het KOR zitting hadden. De staking breidde zich over heel Polen uit. Het Stakingscomité ging over in de vrije vakbond Solidarność (Onafhankelijke Zelfbesturende Vakbond „Solidariteit‟). In augustus 1980 moesten de Poolse autoriteiten instemmen met de legalisering van de vrije vakbond Solidarność onder leiding van Lech Wałęsa. Voor het eerst werd de macht gedeeld met een (immens populaire) onafhankelijke beweging van arbeiders. Tussen 31 augustus 1980 en 17 september 1980 hadden zich drie miljoen arbeiders bij deze onafhankelijke vakbond aangesloten. Op zijn hoogtepunt had het tien miljoen leden. Daarmee was het de grootste beweging uit de Poolse geschiedenis en bundelde het 80 % van alle werknemers (Van den Heuvel, 2005). De betrekkingen tussen de vakbond en de overheid bleven echter gespannen. Onder druk van de Brezjnevdoctrine maakte de tot premier verkozen defensieminister Wojciech Jaruzelski anderhalf jaar later een eind aan deze liberaliseringsperiode en voerde hij een staat van beleg in. In de nacht van 12 op 13 december 1981 verschenen tanks in het straatbeeld. De vakbond werd opgeheven en bijna alle leiders van Solidarność werden aangehouden. Ofschoon de druk groot was, bleef het verzet (ondergronds) bestaan. De communisten slaagden er dan ook niet echt in om greep te krijgen op de maatschappij. Westerse regeringen, onder meer gesteund door Paus Johannes Paulus II, drongen voortdurend aan op herstel van de rechtsstaat (Van den Heuvel, 2005). Op 12 november 1982 kwam Lech Wałęsa vrij en begin oktober 1983 mocht hij de Nobelprijs voor de vrede in ontvangst nemen. Toen Michael Gorbatsjov, die in 1985 aan de macht kwam in de Sovjet-Unie, groen licht gaf voor hervormingen via de glasnost (cf. openheid) en perestrojka (cf. economische ombouw) en toen hij reeds in 1986 Jaruzelski liet weten dat hij de communistische regering in Polen niet via wapengeweld van het Sovjetleger wilde handhaven, werd duidelijk dat Polen het communistische juk van zich zou kunnen afwerpen. Dat gebeurde in de zomer van 1989 toen Polen het eerste land
31
was dat zich van het communisme ontdeed. Even later werd Polen een Republiek (cf. de Derde Republiek).
I.2.4.
De Derde Republiek (1989-2005)
Tussen 1989 en 1993 waren het de voormalige dissidenten van Solidarność die aan de macht waren. Op 24 augustus werd Tadeusz Mazowiecki premier en op 29 december werd de Poolse Volksrepubliek opgeheven en vervangen door de Republiek Polen. “Polen heette vanaf 29 december ook geen „Volksrepubliek‟ meer, maar „Poolse Republiek‟. En de Poolse adelaar, als symbool van de Poolse vrijheid, kreeg ook de kroon op zijn hoofd terug die de communisten weggemoffeld hadden” (Van den Heuvel, 2005: 151).
De regering van Mazowiecki was internationaal en op monetair-economisch vlak verdienstelijk, maar haar binnenlandse politiek was ronduit zwak (Vos & Goddeeris, 2005). In februari 1990 diende Mazowiecki een verzoek in tot Pools lidmaatschap bij de Raad van Europa en de Europese gemeenschap. De economische uitdagingen waren echter enorm: inflatie, begrotingstekort, structurele problemen, etc.. Dat zorgde ervoor dat er snel twee kampen ontstonden: aan de ene kant een meer volkse en katholieke partij die in het communisme de hoofdvijand zag (kamp van Wałęsa) en aan de andere kant een kamp dat eerder liberaal was en afwijkend reageerde op nationalisme, xenofobie en klerikalisme (kamp van Mazowiecki). In december 1990 werd Wałęsa verkozen tot president van Polen. Hij raakte echter zijn aanhang binnen Solidarność kwijt omwille van zijn gebrek aan dossierkennis en zijn bij vlagen dreigende taal (Vos & Goddeeris, 2005). “Wałęsa‟s optreden als politicus is omstreden. Uiteraard heeft hij als leider van de vakbond Solidariteit in de jaren tachtig een voortreffelijke rol gespeeld. Maar als politicus in een parlementair systeem was hij minder op zijn plaats. De historicus en anticommunist Adam Michnik noemde Wałęsa – wellicht wat hard, maar Pools-duidelijk – „impulsief, onberekenbaar en incompetent‟” (Van den Heuvel, 2005: 185).
De „helden‟ van 1989 raakten het niet eens over de te volgen koers en konden dan ook niet voorkomen dat de eerste jaren van economische liberalisering gepaard gingen met inflatie, werkloosheid en recessie (Vos & Goddeeris, 2005). Volgens Adam Michnik (aangehaald in Bos Karczewska, 2008) zou het feit dat de mensen die de overgang hebben geleid blind waren voor het leed van de verliezers de weg geëffend hebben voor het latere populisme dat de Poolse politiek zou domineren (zie infra). Het rechtstreekse gevolg was dat de voormalige communisten in 1993 de verkiezingen wonnen. De communistische overwinning was compleet toen de socialist Aleksander Kwaśniewksi in 1995 tot president werd verkozen met 51.72% van de stemmen (ondanks het feit dat
de
Kerk
nadrukkelijk
de
zijde
van
Wałęsa
had
gekozen).
In
de
volgende
parlementsverkiezingen (1997 en 2001) werden de regerende coalities telkens weggestemd door de oppositie. Daarom spreekt men ook van een slingerdemocratie: in 1989 won Solidarność, in 1993 werd zij afgestraft door de voormalige communisten. In 1997 heroverden de post-Solidarność partijen de macht (met Jerzy Buzek van de Kiesbond Soldarnaść AWS als premier); in 2001 deden de voormalige communisten van het SLD (het Ve rbond van Democratisch Links) dat opnieuw met eerst Leszek Miller en later Marek Belka als premier (Vos & Goddeeris, 2005). In 2005 won opnieuw de post-Solidarność groep onder leiding van Lech Kaczyński van de conservatieve PiS (Recht en Rechtvaardigheid).
Maatschappelijk en internationaal was Polen minder onderhevig aan zo‟n slingerbeweging. De economie kwam vanaf 1992 tot bloei. Polen kende een economische groei die een van de grootste
32
was van Europa (in 1995 was er 7% groei, in 1996 6% en in 1997 6.8%) (Vos & Goddeeris, 2005). Deze groei werd vooral veroorzaakt door een snelle toename van het aantal investeringen. Na 1999 daalde de economische groei en pas in 2004 was er weer een stijging merkbaar. De Poolse economie bleef echter kampen met structurele problemen met een daling van de productie en een stijging van de werkloosheid (vooral op het platteland) als gevolg. Niet iedereen kon dus van de bloei profiteren en de samenleving raakte allengs verdeeld door verscheidene breuklijnen: rijk/arm, stad/platteland, West-Polen/Oost-Polen (Vos & Goddeeris, 2005). De enige uitwegen waren voor velen de eigen moestuintjes, de combinatie van verschillende jobs en de emigratie naar het Westen (ook naar België en naar Nederland alwaar zij voornamelijk terechtkwamen in het zwartwerk als bouwvakker, als huishoudhulp of in de criminaliteit) (Vos & Goddeeris, 2005). Zij die niet konden profiteren van de liberalisering, grepen terug naar populistische, vaak ook fundamentalistische katholieke groeperingen, die de Poolse waard en verdedigden tegen al wat vreemd was (vb. de politieke partij Samobrona onder leiding van Andrezj Lepper die tegen de toenadering tot het Westen was). Bos -Karczewska (2008) noemt deze Lepper de Poolse variant van Jörg Haider die sterk fulmineerde tegen de toetreding tot Europa en die, net als Roman Giertych van de Liga van de Poolse gezinnen, Brussel associeerde met de decadentie van abortus, pornografie en euthanasie.
Ondanks dit protest, kon de integratie in het Westen zonder veel problemen plaatsvind en. Op 12 maart 1999 werd Polen lid van de NAVO. Polen speelde meteen een rol bij de bombardementen op Kosovo en werd ook betrokken bij de conflicten in Bosnië en Macedonië. Op 1 mei 2004 was er de Poolse toetreding tot de Europese Unie. De integratie op 1 mei 2004 was evenwel nog niet helemaal voltooid. Op verschillende vlakken waren er overgangsmaatregelen en wat de toetreding tot de eurozone betreft waren de onderhandelingen nog niet eens begonnen. Polen profileerde zich evenwel meteen als een erg trouwe bondgenoot van de Verenigde Staten in de conflictgebieden van Afghanistan en Irak. Ofschoon deze pro-Amerikaanse houding verwondering wekte in WestEuropa, was ze toch begrijpbaar (Vos & Goddeeris, 2005). Het is een reactie op de inefficiëntie van de buitenlandse Europese politiek. De Poolse steun aan de Bush Irak-politiek was overigens niet uniek. Ook andere Europese landen zoals Italië en Nederland deelden het enthousiasme voor de Verenigde Staten. De Poolse sympathieën voor de VS verminderden echter sne l (Vos & Goddeeris, 2005). Polen had er immers op gerekend dat het enkele grote contracten kon binnenhalen voor de heropbouw van Irak, maar dat bleek ijdele hoop. Anderzijds had Warschau er ook op gehoopt dat Washington de visumplicht voor Polen zou afscha ffen. Ook dit bleek ijdele hoop. De Verenigde Staten verscherpten immers de voorwaarden om naar de VS te reizen: de reizigers werden in de Poolse luchthavens gecontroleerd (door Amerikaanse ambtenaren) en bij iedereen zouden vingerafdrukken worden genomen. De democratische presidentskandidaat John Kerry beloofde een versoepeling van deze regelingen (misschien zelfs een afschaffing), maar hij verloor de verkiezingen in 2004 van George W. Bush. Polen riep dan ook zijn troepen in 2008 (o.l.v. premier Donald Tusk) terug uit Irak.
Algemeen kan men stellen dat het EU-lidmaatschap voor Polen een zegen is geweest zowel als keurslijf voor de politiek alsook als stimulans voor de materiële welstand (Bos -Karczewska, 2008). Bos Karczewska (2008: 76) vat één en ander sa men: “Het inkomen van bijna alle sociale groepen is de afgelopen twee jaar met 12% toegenomen. De werkloosheid is gedaald van 18% naar 11%, dank zij de economische groei en de arbeidsmigratie. Getrokken door de binnenlandse consumptie, export en investeringen groeit de Poolse economie sinds 2004 met gemiddeld 5,5% per jaar. De stroom buitenlandse investeringen verdubbelde sinds 2003 naar 12 miljard euro in 2006. De EU subsidies veranderden het platteland zichtbaar. Polen beschouwen zich steeds meer en meer als volledige EU-burgers. Het vrij verkeer van werknemers heeft een belangrijke rol gespeeld. Een tot
33
twee miljoen Polen (gemiddelde leeftijd 35 jaar) zijn vertrokken, vooral naar het Verenigd Koninkrijk en Ierland. De arbeidsmigratie bleek niet alleen een bron van materiële welvaart, maar ook een belangrijke ontwikkeling en blikverruiming.”
I.2.5.
Het recente Polen (2005-2010)
Ofschoon de Poolse toetreding tot de EU economisch gezien een succes was, werden de regerende sociaal-democratische beleidsmakers van SLD hiervoor niet beloond (mede als gevolg van enkele corruptieschandalen). Het „gevecht‟ om de macht werd voornamelijk gevoerd door de twee grootste oppositiepartijen, met name enerzijds de PO, het liberale en pro-Europese Burgerplatform en anderzijds door de PiS („Recht en Rechtvaardigheid‟). Het anti-Russische, eurosceptische, katholieke en homofobe PiS riep, onder leiding van de tweelingbroers Lech Kaczyński (de burgemeester van Warschau) en Jarosław Kaczyński (de partijvoorzitter) op tot het herstel van de morele orde. De PiS wilde een einde maken aan alle aberraties van de Derde Republiek en een nieuw Polen oprichten: de Vierde Republiek. “De PiS moest een volkspartij worden om een gooi naar de macht te kunnen doen. Daarom was een nieuw pakkend thema bedacht: een morele revolutie, waarin zuivering (lustracja) van communisten en van corruptie centraal stond” (Bos Karczewska, 2008: 75).
Het leek er lange tijd op dat vooral PO de grote overwinnaar zou zijn en dat Donald Tusk de nieuwe Poolse president en Jan Rokita de nieuwe premier zouden worden. De campagne voor de parlements- en presidentsverkiezingen gebeurde in een sfeer van verdachtmakerij, insinuatie en onderzoekscommissies. Vooral het PiS voerde daarbij een agressieve campagne, die zich op de eerste plaats richtte tegen het liberale en progressieve programma van het PO. Deze campagne wierp
zijn
vruchten
af want
het
PiS en
niet
de
PO
werd
de
grootste
partij. De
presidentsverkiezingen zelf werden vooral een strijd tussen Lech Kaczyński, de voorzitter va n het PiS, en Donald Tusk, de kandidaat voor PO. Ook deze verkiezingen gebeurden in een sfeer van verdachtmaking. In de tweede ronde werd Lech Kaczyński met meer dan 54% verkozen tot de nieuwe president van de Poolse republiek. Zijn broer Jaroslaw Kaczyński werd premier.
De PO maakte bekend niet in een coalitie te willen stappen met de conservatieve en nationalistische PiS. Jarosław Kaczyński zag zich genoodzaakt samen te werken met twee radicale en populistische partijen, namelijk enerzijds de Partij Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej (cf. Zelfverdediging van de Poolse Republiek) met onde meer Andrzej Lepper en anderzijds de Liga Polskich Rodzin (cf. Liga van Poolse Gezinnen) met onder meer Roman Giertych. In februari 2006 sloten de drie een stabiliteitspact en in mei 2006 een volwaardige coalitie. De twee coalitiepartners hadden echter een grote profileringsdrang en misten stabiliteit en betrouwbaarheid. Geregeld moest premier Kaczyński zich distantiëren van bepaalde uitspraken van zijn collega Roman Giertych (leider van de LPR, vicepremier en minister van Onderwijs) en collega Andrzej Lepper (leider van Samoobrona, vicepremier en minister van landbouw) die respectievelijk controversiële uitspraken lieten optekenen over onder meer de homoseksualiteit en vermeende smeergeldaffaires bij de politici van PO en SLD. Het PiS werd door de populistische coalitiepartijen gegijzeld. Het protest tegen de coalitie groeide dan ook zowel intern als extern: verschillende ministers van het PiS namen ontslag en er kwamen studenten- en andere betogingen omdat men bang was voor het afnemend respect voor de democratie. Ofschoon het PiS de strijd had aangevat tegen de corruptie en de vele schandalen onder haar voorgangers, was het zelf niet altijd even correct. De sfeer van verdachtmaking en wantrouwen die in het jaar voor de verkiezingsherfst van 2005 had bestaan, kwam terug (beter: bleef hange n). Dat was erg duidelijk door de manier waarop de nieuwe
34
bewindsploeg de lustratie oploste (Vos & Goddeeris, 2011).5 Zo werd een wet uitgevaardigd die ongeveer een half miljoen Polen die een openbare functie bekleedden (waaronder journalisten en academici), verplichtte een verklaring over hun verleden in de communistische periode in te dienen. Die verklaringen werden op waarheid onderzocht en de uitspraken werden op het internet gepubliceerd en konden een ontslag rechtvaardigen. In mei 2007 verklaarde het Constitutioneel Hof de wetgeving voor een deel ongrondwettelijk, vooral omwille van het aantal mensen dat onderworpen was aan de wetgeving. Toch bleef de heksenjacht voortduren. “Vooral in de zomer van 2007 begon Polen met spectaculaire politieke arrestaties op een bananenrepubliek te lijken – ja zelfs op een politiestaat, met veel verdachten en bange mensen. De protesten beperkten zich vooralsnog echter tot stakingen voor hogere lonen van mijnwerkers, spoorwegpersoneel, verpleegkundigen en artsen” (Bos-Karczewska, 2008: 75).
Ook met betrekking tot de buitenlandse verhoudingen waren er spanningen. Zo deed de antiRussische politiek van Kaczyński de spanningen verder toenemen. De Poolse president drukte onder meer zijn steun uit aan Georgië tijdens de Russisch-Georgische oorlog van augustus 2008. Verder steunde hij ook de plannen van de toenmalige Amerikaanse president George W. Bush om een anti-rakettenschild over Europa te bouwen en stond hij toe dat de Amerikaanse staatssecretaris Condoleeza Rice een verdrag ondertekende over de plaatsing van bepaalde onderdelen van dat schild in Polen (Vos & Goddeeris, 2011). Deze pro -Atlantische en antiRussische politiek van Polen kon niet bij alle lidstaten van de Europese Unie op sympathie rekenen. Een ander element dat de spanningen verho ogde had ermee te maken dat Jarosław Kaczyński ervoor vreesde dat de aanvaarding van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie zou impliceren dat Polen onder meer homoseksuele huwelijken zou moeten toelaten. Hij slaagde erin om een bijkomend protocol op te nemen waardoor de rechten van het Handvest niet voor de nationale Poolse rechtbanken konden worden ingeroepen (Vos & Goddeeris, 2011).
Nieuwe schandalen deden de coalitie de das om. Het bleek onmogelijk om een nieuwe coalitie te vormen waardoor het parlement zichzelf op 7 september 2007 ontbond en vervroegde parlementsverkiezingen uitschreef. Deze verkiezingen vonden plaats op 21 oktober en vormden voornamelijk een duel tussen de liberale Donald Tusk, die revanche wou nemen op zijn nederlaag in de presidentsverkiezingen twee jaar eerder, en de conservatief Jarosław Kaczyński. Deze keer werd PO de grote overwinnaar. Met 41% van de stemmen haalde de partij de hoogste score sinds 1989 (Bos-Karczewska, 2008). Het PiS kon slechts 32% van de Poolse kiezers overtuigen. Donald Tusk sloot een coalitieverdrag met de Boerenpartij PSL die net geen 9% van de stemmen had en die, in contrast met de eigen standpunten uit de jaren ‟90 pro -Europees dacht en ook sociaal liberaal was geworden. Tusk werd premier en Waldemar Pawlak van de Boerenpartij werd vicepremier.
De Poolse politiek werd na de herfst van 2007 heel wat stabieler. Polen had ook te maken met de financiële crisis, maar het kwam daar beter uit in vergelijking met andere Oost-Europese landen omdat er enerzijds in Polen vele familiebedrijven zijn die minder afhankelijk zijn van het globale kapitaal en omdat er anderzijds in Polen een grote binnenlandse markt bestaat die minder onderhevig is aan de mondiale ontwikkelingen (Vos & Goddeeris, 2011). De złoty verloor wel veel van haar waarde, maar ook dat leverde voordelen op. Immers, veel Slovaken (die pas sinds 2009 de euro gebruikten) gingen voortaan hun inkopen in Polen doen (Vos & Goddeeris, 2011)). In 2009 5
Lustratie is de aanduiding voor een politiek proces, vooral in Midden- en Oost-Europa, waardoor de rol van iedereen die verantwoordelijk was voor of slachtoffer was van misdrijven van het voormalige communistische regime wordt opgehelderd.
35
was Polen zelfs het enige Europese land dat e en economische groei optekende. Toch bleef Polen ook niet gespaard van de ellende: banken verleenden minder gemakkelijk krediet, het vertrouwen raakte verloren, de werkloosheid steeg tot meer dan 10% begin 2009 (Vos & Goddeeris, 2011). Deze stijging had enerzijds te maken met de sluiting van de scheepswerven aan de Baltische Zeekust en anderzijds met de terugkeer van Poolse migranten uit West-Europa. De opening van de arbeidsmarkt had honderdduizenden Polen naar West-Europa doen migreren.6 Na het uitbreken van de financiële crisis verloor een deel van deze migranten hun werk waardoor ze beslisten om terug te keren naar Polen. In Polen belandden zij echter ook vaak in de werkloosheidsstatistieken.
Onder Tusk ging de integratie van Polen in Europa onverminderd verder. Voor een deel was dat uiteraard het resultaat van het beleid in Brussel, maar toch vaarde ook Warschau vanaf november 2007 een nieuwe, pro-Europese koers. Op 1 januari 2008 werd Polen lid van de Schengen-zone en in oktober 2009 ratificeerde president Kaczyński, na lang aarzelen, het verdrag van Lissabon. Ook de Poolse bevolking was niet zo enthousiast over de Europese Unie. Slechts 24,53% nam deel aan de verkiezingen voor het Europese parlement in juni 2009. De uitslag bevestigde de resultaten van de Poolse parlementsverkiezingen van oktober 2007. In juli 2009 werd Jerzy Buzek van de PO verkozen tot voorzitter van het Europese parlement (Vos & Goddeeris, 2011).
Tusk trad verder ook naar Rusland op een meer gematigde manier op (Vos & Goddeeris, 2 011). Zo was hij in februari 2008 de eerste Poolse premier in zeven jaar die op bezoek ging naar Moskou. De relaties tussen de Poolse en Russische autoriteiten ontdooiden. In september 2009 bracht de Russische premier Vladimir Putin een bezoek aan Polen en op 7 april woonde hij samen met premier Tusk een plechtigheid bij in Katyń ter herdenking van de meer dan twintigduizend Poolse officieren die door agenten van Stalin werden vermoord tijdens WO II. Omdat Lech Kaczyński zich als president gepasseerd voelde , wilde hij op 10 april ook een herdenkingsplechtigheid organiseren. Het vliegtuig dat de voornaamste Poolse deelnemers echter naar de herdenkingsplaats moest brengen, crashte. Alle 96 inzittenden lieten het leven waaronder president Lech Kaczyński en zijn vrouw, de opperbevelhebber van het leger, de bevelhebbers van de Poolse land-, zee- en luchtmacht, de ondervoorzitters van sejm en senaat, de ombudsman van de Poolse regering, de vice -minister van buitenlandse zaken, twaalf parlementsleden, twee senatoren, twee bisschoppen, de rector van de Wyszyński-universiteit, de directeur van het IPN, de voorzitter van de nationale bank, historische figuren als Anna Walentynowicz, en heel wat vertegenwoordigers van verenigingen. Katyń werd, 70 jaar na de slachting, op nieuw de plek van een Pools trauma. Polen verkeerde, dagen en zelfs weken in een diepe rouw. Polen was immers in één klap niet allleen heel wat hoogwaardigheidsbekleders kwijt, maar tevens ook haar president. Er moesten vervroegde presidentsverkiezingen ko men. Die verkiezingen gingen vooral tussen Bronisław Komorowski, de kandidaat van PO en Jarosław Kaczyński, de tweelingbroer van de omgekomen president en kandidaat van PiS. Uiteindelijk werd Komorowski in de tweede ronde verkozen met 53% van de stemmen to t nieuwe president van Polen.
In de nabije toekomst zal Polen een prominente Europese rol spelen. Zo wordt Polen in de tweede helft van 2011 voorzitter van de EU en zal Polen in 2012 (samen met Oekraïne) het Europees Kampioenschap Voetbal organiseren.
6
In 2004 zetten Zweden, Groot-Brittannië en Ierland hun arbeidsmarkt open. De andere landen zouden dat geleidelijk aan ook doen. België zette bijvoorbeeld in 2006 haar markt open voor knelpuntberoepen en in 2009 voor iedereen. We komen hier in paragraaf 3.2.4. op terug.
36
I.3.
Migratiegeschiedenis van Polen
I.3.1.
Inleiding
Tot op vandaag is Polen een land dat gekenmerkt wordt door een grote emigratierealiteit. Zo blijkt dat, indien men de nationaliteit als richtsnoer hanteert, de Poolse diaspora, één van de allergrootste diaspora‟s ter wereld is (Paspalanova, 2006). De geschiedenis van de Poolse diaspora, de „Polonia‟, is een geschiedenis die gekleurd wordt door enkele grote migratiegolven die op hun beurt het gevolg zijn van enkele gewichtige economische en politieke gebeurtenissen en schakelmomenten die zich in sneltempo hebben opgevolgd (Alscher, 2008). Zo hebben historische gebeurtenissen zoals WO I, WO II, de communistische periode, de transitperiode van totalitarisme naar politieke democratie en vrije markteconomie, het proces van toetreding tot de EU en het effectieve lidmaatschap tot de EU onmiskenbaar een stempel gedrukt op de migratie van vele Polen. In dit hoofdstuk geven we een overzicht van deze verschillende (migratie)perioden. We sluiten dit hoofdstuk af met een kort overzicht van de verschillende motieven die in de literatuur naar voren worden geschoven voor de Poolse migratie.
I.3.2. I.3.2.1
Gefaseerde bespreking Periode vóór 1945
In de 19 de eeuw, toen Polen nog verdeeld was over het Pruisische, Oostenrijkse en Russische rijk, was de emigratie vanuit het Poolse gebied aanzienlijk. Een sterk nationaal bewustzijn in combinatie met een sterke culturele weerstand tegen de drieledige verdeeldheid leidde ertoe dat het exil in toenemende mate begrepen werd als een soort ultiem politiek oppositiemiddel (Burrell, 2009). Naast deze politieke oppositie was ook de economische instabiliteit een oorzaak voor de grote exodus van Polen naar (voornamelijk) de Verenigde Staten en Duitsland (cf. de zogenaamde Ostflucht naar het Ruhrgebied) (Iglicka, 2001). In de tweede helft van de 19 de eeuw was de economische emigratie voornamelijk het gevolg van de bevolkingsexplosie, de ontwrichting van de traditionele landbouweconomie en de beperkte industrialisatie (Burrell, 2009). De hogere levensstandaard en de grote vraag naar arbeidskrachten in de buurlanden fungeerden daarbij als grote „pull-factoren‟ (Burrell, 2009). Deze migranten gingen er toentertijd vooral vanuit dat ze in het buitenland voldoende zouden verdienen om dan, na enige tijd, terug naar Polen te kunn en keren.
In diezelfde periode vóór het uitbreken van WO I nam ook de Joodse emigratie toe als gevolg van de escalatie van gewelddadige pogroms van de Russen en als gevolg van de beperkte economische mogelijkheden die het antisemitisme van de Russen met zich meebracht (Burrell, 2009). Tegen 1914 hadden 3.500.000 mensen (d.i. ongeveer 10% van de Poolse populatie) Polen verlaten op zoek naar economische voorspoed in het buitenland (Iglicka, 2001). Vooral Noord Amerika, Brazilië, Duitsland en Rusland waren in de periode voor het aanbreken van WO I populaire bestemmingslanden (Iglicka, 2001).
WO I zorgde ervoor dat er 2.000.000 Polen (al dan niet vrijwillig of gedwongen) het land verlieten. Het einde van WO I leidde er echter niet toe dat de migratie vermind erde. Wel integendeel. De economische migratie (die schier onmogelijk was tijdens de oorlog zelf) nam na WO I weer toe (Vos & Goddeeris, 2005). Nadat de beurskrach van 1929 in New York de Grote Depressie inluidde, verlieten, tijdens het interbellum, meer d an 2.000.000 inwoners de Tweede Poolse
37
Republiek, waarvan de helft voorgoed (Vos & Goddeeris, 2005). Twee derde onder hen waren etnische Polen, 15% was joods. Een vierde trok naar Duitsland (vooral in het kader van seizoensmigratie), bijna 30% ging naar Frankrijk en slechts (in vergelijking met de periode voor WO I) 13% vertrok naar de Verenigde Staten. Verder ging 8% naar Argentinië, 7% naar Canada en 5% naar Palestina. De rest trok naar andere landen, waaronder België en Nederland (Vos & Goddeeris, 2005). Ofschoon velen van de migranten voor een lange periode in het buitenland verbleven en (bijvoorbeeld) in de Verenigde Staten een sterke Poolse infrastructuur opbouwden, was er dus ook sprake van een eerder cyclische Poolse migratievorm naar Europa (Paspalanova, 2006). De migranten die onder deze categorie ressorteerden, waren vooral seizoensarbeiders.
Het uitbreken van WO II luidde een erg donkere episode in het Poolse migratieverhaal in. Mensen werden brutaal uit het land gezet en gedeporteerd. Zij die g edeporteerd werden en de gruwel overleefden, zagen zich voor de keuze geplaatst: terugkeren naar een land dat onder het strenge regeerschap van de Sovjet-Unie was gevallen of in het land blijven waar ze zich thans bevonden.
I.3.2.2
Periode 1945 – 1989
De eerste jaren na WO II verliepen nogal chaotisch. Ze werden vooral gekenmerkt door enerzijds de „Umsiedlung‟ (cf. gedwongen repatriëring) en anderzijds de terugkeer van de Polen die in het buitenland verbleven (Vos & Goddeeris, 2005). Men zette mensen uit het lan d en men haalde mensen terug omdat men een etnisch homogeen land wilde zijn (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010).
De nieuwe minderheden die bij de grensverschuivingen ontstonden, moesten massaal verhuisd worden. Dit impliceerde dat er enerzijds vanuit het oosten (cf. Oost-Polen en Oost-Pruisen) zo‟n 1.240.000 Polen overgebracht werden naar het Westen. Anderzijds vond er in het Westen van het nieuwe Polen (voornamelijk Oost-Duitsland en West-Pruisen) een nog grotere volksverhuizing plaats (Vos & Goddeeris, 2005). De Duitse bewoners werden door de Poolse regering naar het Westen verdreven. Tegen 1950 woonden er bijna geen Duitsers meer in deze zogenaamde „teruggewonnen gebieden‟. De uitdrijving verliep bijzonder bruut. Tienduizenden lieten het leven. “Tussen 1944 en 1950 verlieten bijna tien miljoen Duitsers Polen. Onder barre omstandigheden, mishandeld en gechicaneerd, stroomden ze naar wat er van Duitsland over was. Miljoenen Duitsers kwamen daarbij om het leven. Nog altijd drukt de geschiedenis van deze verdrijvingen zwaar op de verhouding tussen Duitsland en Polen” (Verbij, 2008).
Als gevolg van WO II verbleven vele Polen in het buitenland (o.a. de Poolse autoriteiten, de intellectuele elite met o.a. Gombrowicz & Miłoz, maar ook honderdduizenden andere Pole n waaronder vele Poolse militairen). Niet iedereen wilde echter terugkeren. Wel integendeel. Vele mensen die tijdens de oorlog naar Duitsland werden gedeporteerd, kozen ervoor om, na hun bevrijding in de lente van 1945, niet meer naar hun patria terug te keren. Net na WO II waren deze zogenaamde „displaced persons‟ met 800.000 tot 1.000.000. Na de Warschause repatriëringscampagnes in 1946 waren ze nog met zo‟n 270.000 (Vos & Goddeeris, 2005). De meesten onder hen verbleven jarenlang in speciale kampen (vaak omgebouwde nazikampen) en werden geleidelijk gerekruteerd door Westerse rekruteringsbureaus (Vos & Goddeeris, 2005). België nam in 1947 en 1948 zo‟n 22.000 Oost Europese displaced persons aan (waarvan de helft Polen) teneinde het arbeidstekort in de mijnbouw op te vullen (Vos & Goddeeris, 2005). De meeste displaced persons emigreerden echter overzee en vestigden zich in het Verenigd Koninkrijk,
38
Canada, de VS, Australië of in enkele Zuid-Amerikaanse landen (Vos & Goddeeris, 2005; Paspalanova, 2006). Dit omdat Polen die uit het Westen terugkwamen door het communistische regime snel werden beschouwd als spionnen die zich aan een zware straf konden verwachten (zie infra).
Ten tijde van de Sovjetheerschappij was er vooral „inwendige emigratie‟ (Burrell, 2009). Er bestond een relatieve vrijheid om te migreren binnen het Oostblok, maar men kon alleen maar met permissie naar het Westen reizen. Zo had men ofwel de toelating van de nationale overheid nodig ofwel moest men een officiële uitnodiging van het Westen kunnen voorleggen (dat kon bijvoorbeeld voor etnische migranten die de steun hadden ontvangen van het land dat de potentiële migranten wilde helpen). Men kon ook naar het Westen om te studeren of om bepaalde vormen van arbeid te verrichten. Er waren tot slot ook beperkte uitzonderingen voor toeristen (Burrell, 2009; Paspalanova, 2006). Door het isolationistisch beleid vormde Polen voor het Westen geen aantrekkelijk land omdat men er geen arbeidsmigranten kon recruteren. “Polish citizens could not easily leave the country because of the restrictive passport and exit-visa policies. Under these circumstances, Poland, which might otherwise have been fertile ground for Western European labor recruitment in the 1950s and 1960s, was simply not a country open to labor agreements” (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010).
Er wordt geschat dat in de jaren na WO II zo‟n zes miljoen Polen het land verlieten richting Duitsland en de Verenigde Staten van Amerika (zo‟n 10%) (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010). Ofschoon de Polen Duitsland illegaal binnenkwamen, was het relatief makkelijk om er te blijven als hun Duitse afkomst (Aussiedler-statuut) werd aanvaard. Het Duitse tolerante beleid voor zij die claimden van Duitse etnische origine te zijn duurde tot 1991, daarna werd het moeilijker om het Aussiedler-statuut te krijgen (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010).
In de jaren ‟70 werden de repressieve controlemaatregelen wat versoepeld, maar doordat de regering, onder leiding van Wojciech Jaruzelki, in december 1981 de krijgswet afkondigde, werd alle internationale migratie opnieuw verboden. Een grote „onzichtbare‟ migratiestroom kenmerkte die periode. Zo wordt geschat dat er zo‟n 1.100.000 à 1.200.000 mensen Polen verlieten en dat er slechts 27.000 officieel zijn geregistreerd bij de Poo lse officiële diensten (Grabowska -Lusińska, 2008).
Het
was
pas
in
1988
dat
de
communistische
regering
„multi-exit‟
en
langetermijnpaspoorten verschafte (Paspalanova, 2006). De politieke veranderingen in de jaren ‟80 leidden tot grote emigratiegolven. In to taal verlieten 2.000.000 Polen hun land om elders hun geluk te beproeven (Iglicka, 2001).
Het migrantenprofiel van de migrant in de periode vóór 1989 kenmerkt zich, volgens Paspalanova (2006), als volgt: 1)
De migranten waren voornamelijk hoogopgeleid (vooral diegenen die langer in het buitenland verbleven dan het toeristenvisum toeliet).
2)
Er waren meer vrouwelijke migranten dan mannelijke (cf. de man/vrouw -ratio was 100/150).
3)
Er waren veel jonge migranten. Er waren weinig legale mannelijke emigranten ouder dan 25 jaar.
4)
De migranten kwamen vooral uit de stedelijke en geïndustrialiseerde gebieden zoals Warschau, Gdańsk, Katowice, Opole.
5)
De migranten gingen vooral naar Duitsland (50% van alle korte en langetermijn migraties), België (25 %), de Verenigde Staten en Canada.
39
6)
In de periode 1980-1989 deden 213.000 Polen een asielaanvraag in het buitenland. Vooral Duitsland was populair. Na de val van de Berlijnse muur zou het aantal Poolse asielzoekers in Europa sterk afnemen.
I.3.2.3
Periode 1989 – 2004
Na de val van de Berlijnse Muur in 1989, benadrukte Polen haar geopolitieke banden met Europa. Zo nam het afstand van Oost-Europa en van de Sovjet-Unie en richtte het de ogen volop op West-Europa. Dat was betrekkelijk makkelijk gezien Polen in zekere zin altijd al tot het West en heeft behoord of zich toch minstens op die manier heeft willen profileren. “At any point between AD 1000 and 1939, quotations can be found to illustrate the conviction that Poland was, is, and always will be, the last outpost of western civilization. In the earliest centuries it was seen to be holding the line against the Prussian and Lithuanian pagans; in the modern period against Islam and the Muscovite scismatics; in the twentieth century, against militant communism. At all times, Poland's 'place in Europe', like that of neighbouring Hungary, was quite clear; it was the antemurale, 'the bulwark‟” (Davies, 2005: 125).
De migratie van Oost naar West in de periode na 1989 stond symbool voor de „versmelting‟ van Oost- en West-Europa (Burrell, 2009). Deze „versmelting‟ werd bevorderd door de vele nieuwe transport- en communicatiemiddelen (er zijn goedkope vluchten van Polen naar zowat alle West-Europese grootsteden, er werd werk gemaakt van snelwegen, er is de ontluikende communicatieve kracht van het internet, etc.). Deze en andere factoren (waaronder natuurlijk de verschillende bilaterale akkoorden tussen Polen en diverse Europese landen om Poolse migranten legaal aan het werk te stellen in het buitenland) zorgden ervoor dat de Poolse migranten makkelijk het contact met het thuisland konden behouden (Paspalanova, 2006). Dit alles leidde tot de voor de Polen typerende pendelmigratie: migranten verblijven een korte periode in het buitenland en keren vaak een paar keer per jaar terug naar het thuisland (Galent, Goddeeris en Nietzwiedzki, 2009). Niet geheel onverwachts deed de val van het communisme dan ook in grote mate het Poolse migratieprofiel alsook de
bevolkingsbewegingen
binnen
Europa
tout
court
veranderen
(Paspalanova, 2006). Het migrantenprofiel van de migrant in de periode na 1989 voldoet, volgens Paspalanova (2006) aan vijf kenmerken:
1)
In vergelijking met de jaren ‟80 waren er minder hoogopgeleide migranten als gevolg van de economische stabilisatie en betere professionele mogelijkheden in Polen. Steeds minder Polen voelden zich ertoe bereid om te migreren of om zich permanent in het buitenland te vestigen. Als men kon (het gaat hierbij voornamelijk om hooggeschoolden) verkoos men vooral carrière in eigen land te maken. Deze groep bleef echter klein. Midden jaren ‟90 had slechts 7% van de Poolse migranten een basisopleiding en minder dan 5% een postsecundaire opleiding genoten (Iglicka, 2000a).
2)
Er waren, in vergelijking met de jaren ‟80, minder Poolse vrouwelijke migranten. Het overgewicht van de vrouwen was dus niet meer zo apert. Het aantal mannelijke migranten nam toe met 8%.
3)
De migranten waren niet langer voornamelijk jonge migranten.
4)
De regio‟s van waaruit de Poolse migranten vertrokken bleven dezelfde als die uit de jaren ‟80. Men emigreerde dus nog steeds voornamelijk uit de stedelijke en geïndustrialiseerde gebieden van Silesia, Opole, Lower, Silesia, Pomerania en de stad Warschau. Er was bovendien sprake van een bepaald verband tussen vertrekregio en aankomstregio. Zo
40
migreerden mensen uit Silesia en Opole voornamelijk naar Duitsland terwijl mensen uit Malopolska en Podkarpacie vooral naar de Verenigde Staten van Amerika migreerden. 5)
Er werd vooral gemigreerd naar West-Europese landen zoals Duitsland, Frankrijk, Zweden, Oostenrijk, Italië, Griekenland en België. De aantrekking van de Verenigde Staten van Amerika en Canada nam af. Dit als gevolg van de moeilijkheid om een visum te bekomen, de hoge reiskosten en de lage waarde van de dollar (en dus de lagere lonen).
De post 1989-periode vertoonde vooral een intensifiëring van korte termijnmigratie en circulaire migratiebewegingen – ook wel „incomplete migration‟ genoemd. Deze stijging in kortetermijn bewegingen ging gepaard met een dalende permanente emigratie (Burrell, 2009).
Ofschoon de mogelijkheden om te migreren én om terug te keren aanwezig waren, daalde de emigratie de eerste jaren na de val van het IJzeren Gordijn licht. Dit uitblijven van een massale Poolse exodus verklaren Paspalanova (2006), Burrell (2009) en Galent, Goddeeris & Nietzwiedzki (2009) door te wijzen op verschillende factoren:
1)
Er was een strikter beleid van Duitsland ten aanzien van diegenen die claimden van origine
2)
een etnische Duitser te zijn. Het werd voor Polen onmogelijk om in het Westen politiek asiel te vragen.
3)
Door de Golfoorlog werden (door het wantrouwen) bijna alle contracten voor Poolse werknemers in Irak en Koeweit opgeschort.
4)
Men was afhankelijk van het arbeidsmarkt- en rekruteringsbeleid van de nationale overheden. Ondanks de voortschrijdende liberalisering was d e „kloof‟ tussen Oost en West dus eigenlijk nog steeds zichtbaar. Het was dan wel niet meer zo moeilijk om Polen te verlaten, het was nog steeds niet evident om eender welk land binnen te komen. Gelijkheid van verplaatsing was ergo nog geen realiteit en de verschillende nationale grenzen fungeerden nog steeds als barrières (Burrell, 2009). Vele Oost-Europeanen waren dan ook clandestien in West-Europa. Veel onderzoek over de Poolse migratie handelt over deze illegale situatie (zie o.a. Triandafyllidou, 2006).
5) 6)
Polen werd stilaan ook meer en meer een bestemmingsland (zie verder). Polen bevond zich in een proces van ontwikkeling naar democratie en vrije markt. Daardoor waren de mensen minder geneigd te vertrekken en meer welwillend om het in eigen land te maken.
In de periode 2000-2003 voldeed het migrantenprofiel, volgens Paspalanova (2006), aan vijf kenmerken:
1)
Er waren minder jonge migranten.
2) 3)
Er waren minder hoogopgeleide migranten. Er waren iets meer mannelijke dan
vrouwelijke
migranten
(cf.
de
man-
vrouwverhouding was 51-50). De mannen zouden vooral migreren naar de Verenigde Staten en Spanje en veel minder naar Oostenrijk en Italië. De vrouwen daarentegen migreerden voornamelijk naar België. 4)
De „emigratieregio‟s‟ en de „ontvangstlanden‟ waren nog steeds de zelfde als uit de andere perioden. Duitsland was dus nog steeds het populairste aankomstland (70% van de Polen migreerde naar Duitsland). Andere populaire landen waren Oostenrijk, Frankrijk, Italië, Nederland, het Verenigd Koninkrijk, maar ook België en de Tsjechische Republiek.
41
5)
De meerderheid van de migranten waren getrouwde koppels. Het aantal singles (cf. uit de echt gescheiden personen en weduwen) steeg evenwel. 7
6)
Het ging vooral om kortdurende migratie.
I.3.2.4
Periode 2004 – 2010
De toetreding van Polen, samen met negen andere kandidaat-lidstaten (Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Slovenië, Slowakije en Tsjechië) tot de Europese Unie op 1 mei 2004 impliceerde dat het acquis communautaire (cf. de gemeenschappelijke onderbouw van rechten en plichten die alle lidstaten uit hoofde van de Europese Unie bindt) van toepassing werd op de tien nieuwe lidstaten. Onderdanen van de nieuw toegetreden lidstaten konden bijgevolg aanspraak maken op de regels geformuleerd in het Verdrag tot Oprichting van de Europese Gemeenschap. De regels in dit verdrag omvatten niet alleen het recht op vrij verkeer en verblijf voor burgers van de Unie (Art. 18), het recht op vrij verkeer van diensten (Art. 49), maar ook het recht op vrij verkeer van werknemers (Art. 39). Dit betekent dat werknemers binnen de Gemeenschap vrij werk kunnen zoeken of aanvaarden, zich verplaatsen of er verblijven in functie van het werk. Elke vorm van discriminatie op grond van nationaliteit tussen de werknemers van de lidstaten, met betrekking tot werkgelegenheid, de beloning en de overige arbeidsvoorwaarden is verboden. De Toedredingsakte, die de toetredingsvoorwaarden vastlegde, voorzag echter in een aantal mogelijkheden om voor de oude lidstaten gedurende een overgangsperiode het vrij verkeer van werknemers te beperken of te verbieden voor onderdanen van de nieuwe lidstaten (de A8 -landen), met uitzondering van onderdanen van Cyprus en Malta. Deze overgangsmaatregelen konden lopen over een periode van maximaal zeven jaar, dus tot 1 mei 2011. Een eerste overgangsperiode liep van 1 mei 2004 tot 30 april 2006. Na deze periode konden de bestaande lidstaten op grond van een eenvoudige mededeling aan de Europese commissie de toegang tot hun arbeidsmarkt verder beperken tot en met 30 april 2009. De lidstaten die nadien nog een verlenging wensten (dus tot 30 april 2011), dienden hiervoor de toestemming te krijgen van de Europese Commissie. Op basis van een rapport van de lidstaat, dat moest aantonen dat er zich bij een volledige openstelling ernstige verstoringen van de arbeidsmarkt zouden voordoen, besliste de Commissie of een bijkomende verlenging mogelijk was. Enkel Ierland, het Verenigd Koninkrijk en Zweden maakten geen gebruik van de mogelijkheid om overgangsmaatregelen in te voeren en stelden hun grenzen volledig open vanaf 1 mei 2004 (zie tabel 3). In Ierland en het Verenigd Koninkrijk dienden onderdanen van de nieuwe lidstaten zich wel nog te laten registreren en waren er beperkingen inzake toegang tot de sociale zekerheid (Drinkwater, Eade & Garapich, 2009). België maakte gebruik van de mogelijkheid om het recht op vrij verkeer van werknemers uit de nieuwe lidstaten op te schorten gedurende twee overgangsperiodes. De Belgische arbeidsmarkt was dus volledig vrij vanaf 1 mei 2009. Duitsland en Oostenrijk zijn de enige landen met een beperking tot de laatst mogelijke datum. Duidelijk is dat vanaf 2004 Europa afstand nam van de traditionele visie op migratie als iets dat jarenlang alleen maar werd geassocieerd met gastarbeiders en postkoloniale arbe idskrachten. Sedert 2004 zijn de Europese migranten niet langer „immigranten‟, maar veeleer mensen die zich vrijelijk over Europa mogen bewegen. Op 1 januari 2007 werd de Europeanisering bekrachtigd door de EU intrede van twee nieuwe landen (de A2-landen): Roemenië en Bulgarije.
7
In 1996 was bijvoorbeeld 39.6% van de emigranten single; in 2003 was dat 66% (Paspalanova, 2006).
42
Tabel 3: Beperkingen voor A8 en A2 migrantenarbeiders.
Level of restriction
First phase A8, 1 May 2008 – 30 April
Second phase A8, 1 May 2006 – 30 April
First phase A2, 1 January – 31
2006
2009
December 2008
Finland, Greece, Portugal, Luxembourg,
Czech Republic, Cyprus,
Open acces to
UK, Ireland and
Netherlands, and Spain
labour market
Sweden
have all lifted their restrictions during the second phase.
France, Germany,
Austria, Belgium,
Greece, Italy, Luxembourg,
France, Denmark, Germany, Italy
Netherlands, Portugal, Spain
Reduced restrictions for some professions
Slovenia, Slovakia, Sweden
Denmark, Finland,
Denmark, Finland,
system
Lithuania, Poland,
Austria, Belgium,
Austria, Belgium,
Work permit
Estonia, Finland, Latvia,
France, Germany, Greece, Hungary, Ireland, Italy, Luxembourg, Malta, Netherlands, Portugal, Spain, UK
Belgium, France, Denmark, Germany
Additional restrictions for
Austria, Germany
some professions
Bron: Pollard, Latorre, Srikandarajah (2008).
Omdat het Verenigd Koninkrijk in 2004 haar grenzen meteen openzette voor de nieuwe EU -burgers trok het veel mensen aan uit de A8-landen. Later trokken ook vele burgers uit de A2-landen naar het Verenigd Koninkrijk. In het laatste kwartaal van 2007 bevonden zich 665.000 mensen uit de A8 én A2 landen in het Verenigd Koninkrijk (Pollard, Latorre & Srikandarajah, 2008). Dit is een stijging van 548.000 mensen sinds het eerste kwartaal van 2004 (dus juist vóór de toetreding van de A8 landen). Vooral de aanwezigheid van Polen en Litouwers valt op. De Polen zijn als migrantengroep in de UK gestegen van de 13de plaats (in de tijd vóór de EU-toetreding) naar de 1ste plaats in 2007 (Pollard, Latorre & Srikandarajah, 2008). Vanaf 2006 is het Verenigd Koninkrijk hét populairste bestemmingsland en daarmee lo st het Duitsland af (zie tabel 4). Naast de snelle opening van de arbeidsmarkt, zijn er nog andere redenen die verklaren waarom er zo‟n grote Poolse migratie was naar het Verenigd Koninkrijk (Burrell, 2009):
43
1)
Het Verenigd Koninkrijk herbergde reeds een grote en gevestigde Poolse gemeenschap omdat vele Polen ervoor kozen om, kortelings na WO II, te migreren naar het Verenigd
2)
Koninkrijk. Het Verenigd Koninkrijk vroeg arbeidskrachten uit de A8-landen. London is bijvoorbeeld volledig afhankelijk van de buitenlandse immigrantenwerkkrachten (Datta, et al, 2006, aangehaald in Burrell, 2009). Ook de rurale gebieden zijn afhankelijk van de vele buitenlandse werkkrachten (vooral voor de fruitplukindustrie). Tabel 4: Distributie van de belangrijkste aankomstlanden voor migranten uit Polen.
Land
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Verenigd Koninkrijk
4%
7%
7%
9%
11%
20%
31%
Duitsland
35%
37%
34%
31%
29%
25%
20%
19%
23%
19%
20%
19%
11%
11%
Italië
6%
8%
14%
13%
11%
12%
8%
Ierland
0%
0%
0%
0%
3%
6%
7%
Nederland
2%
4%
5%
4%
3%
2%
3%
Spanje
0%
2%
3%
4%
4%
5%
3%
Verenigde Staten van Amerika
Bron: Grabowska-Lusinska, 2008.
Ofschoon de nieuwkomers in de media werden verwelkomd omdat z e de economie hielpen, werden Polen ook geafficheerd als „vreemden‟ die vreemde culturele elementen binnenbrachten en de criminaliteit deden stijgen (Burrell, 2009). Dit doet dan ook vragen rijzen over hoe welkom die nieuwe migranten eigenlijk waren. Het feit dat ze „blank‟ en „katholiek‟ zijn, is blijkbaar niet voldoende om de angst weg te nemen. “The presumed cultural capital that comes with being white and Christian has not prevented discrimination and exploitation – indeed, the work of US ethnic historians should remind us that „whiteness‟ is a mutable category, and that newcomers, regardless of their physical colour, are not usually readily accepted as „white‟, and all that this label entails” (zie Ignatieve 1995; Roediger 2005) (Burrell, 2009: 9).
I.3.2.5
Verwachtingen voor de toekomst
Het is natuurlijk op zich onmogelijk om de toekomst te voorspellen, maar toch zijn er enkele tendensen die ons iets kunnen zeggen over de toekomst van de Poolse migratie. Hieronder bespreken we twee kwesties. Ten eerste de kwestie of Poolse migranten zullen terugkeren naar Polen en ten tweede de kwestie of Polen een immigratieland zal worden. 1)
Terugkeermigratie
De vraag of de Poolse migranten in het buitenland steeds meer zullen terugkeren, heeft in de media veel aandacht gehad (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010).
Onderzoek wijst uit dat er steeds minder nieuwe migranten uit de nieuwe lidstaten naar het Verenigd Koninkrijk komen en dat er meer en meer Polen uit het Verenigd Koninkrijk terug naar
44
Polen (of naar andere Europese landen) keren. Het aantal Polen in het buitenland is bijvoorbeeld in 2008 (t.o.v. 2007) met 60.000 gedaald. Deze achteruitgang is alleen te wijten aan het verminderde aantal Poolse emigranten naar Groot-Brittannië (-40.000) en Ierland (-20.000). Andere landen zoals Nederland, Denemarken en Noorwegen zien nog steeds een stijging qua aantal Poolse migranten (zie tabel 5).
Tabel 5: Aantal emigranten vanuit Polen.
Aantal Poolse emigranten (in duizendtallen) in verschillende landen
Land / jaartal
2002
2004
2005
2006
2007
2008
Groot-Brittannië
24
150
340
580
690
650
Ierland
2
15
76
120
200
180
België
14
13
21
28
31
33
Cyprus
-
-
-
-
4
4
Denemarken
-
-
-
-
17
19
Finland
0.3
0.4
0.7
3
4
4
Frankrijk
21
30
44
49
55
56
Griekenland
10
13
17
20
20
20
Spanje
14
26
37
44
80
83
Nederland
10
23
43
55
98
108
Duitsland
294
385
430
450
490
490
Portugal
0.3
0.5
0.6
1
1
1
Tsjechische Republiek
-
-
-
-
8
10
Zweden
6
11
17
25
27
29
Italië
39
59
70
85
87
88
Oostenrijk
11
15
25
34
39
40
Noorwegen
-
-
-
-
36
38
Bron: Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010.
Deze verminderde Poolse emigratie zou met verschillende redenen te maken hebben (Pollard, Latorr & Srikandarajah, 2008):
De economische ontwikkelingen in de nieuwe lidstaten zorgen ervoor dat zij het, in ve rgelijking met het Verenigd Koninkrijk, niet meer zo slecht doen. Het is met andere woorden minder noodzakelijk dat er gemigreerd wordt.
1)
Doordat ook de andere EU-landen hun restricties voor de A8 en A2 landen hebben opgegeven, migreren steeds meer Polen in toenemende mate naar deze landen. In dat verband mag verwacht worden dat, gezien de Duitse en Oostenrijkse arbeidsmarkten op 1 mei 2011 voor de Poolse arbeidsmarkten zullen worden geopend, een nieuwe Poolse
45
emigratiegolf deze twee landen zal bereiken. Duitsland zal wellicht opnieuw hét populairste aankomstland worden voor de Polen (Polonia.nl, 2010). 2)
Omdat er in Polen minder geboortes zijn, wordt de potentiële (jonge) migrantengroep kleiner.
3)
Door de vergrijzing zal Polen gedwongen worden om zelf meer arb eidskrachten aan het werk te houden. De Poolse regering heeft dan ook initiatieven genomen om migranten terug naar Polen te laten komen.
4)
De Engelse pond is, in vergelijking met de Poolse zloty, sinds 2004 sterk gezakt. Deze devaluatie van de pond zorgt ervoor dat de kloof tussen datgene wat men in Polen kan verdienen en datgene wat men in het Verenigd Koninkrijk kan verdienen, aanzienlijk is verkleind. Het economisch voordeel dat men eertijds kon halen door te migreren, is dus niet langer een even sterke „incentive‟.
5)
Daar waar men vroeger in het aankomstland bleef omdat het simpelweg moeilijk was om terug te keren, is die terugkeer thans veel minder problematisch.
Volgens Pollard, Latorre & Srikandarajah (2008) zullen de Polen die in het Verenigd Koninkrijk blijven met de tijd klimmen op de plaatselijke arbeidsladder en zullen zij derhalve meer en meer het patroon van de autochtone burgers uit het Verenigd Koninkrijk vertonen. Dat wil concreet zeggen dat ze zullen arbeid verrichten voor dezelfde lonen en d at ze gelijkmatig verspreid zullen zijn over de verschillende arbeidssectoren. Verwacht kan dus worden dat er van een oververtegenwoordiging in bepaalde arbeidssectoren zoals de landbouw geen sprake meer zal zijn. Omdat de Polen die in het Verenigd Koninkrijk zullen blijven vermoedelijk dus beter opgeleid zullen zijn en meer professionele aspiratie aan de dag zullen leggen, is de kans reëel dat er een nieuwe vraag zal ontstaan naar (andere en nieuwe) migranten die die jobs willen doen waarvoor weinig mensen zich nog enthousiast kunnen maken (vooral in de landbouw en de industrie). Het gevolg zou derhalve kunnen zijn dat vele bedrijven naar andere landen zullen trekken. “Put another way, the evidence presented here suggests that the UK Government‟s current as sumption that the UK‟s needs for low-skilled migrant workers will be sufficiently met by supply from the new EU member states will not hold true for much longer, unless of course the EU expands again” (Pollard, Latorre & Srikandarajah, 2008).
Nu tonen recente data echter aan dat er begin 2010 weer meer Polen naar het Verenigd Koninkrijk zijn gemigreerd (vooral in het tweede kwartaal van 2010) en dat er minder Polen uit het Verenigd Koninkrijk wegtrekken (zie Figuur 2). “Contrary to some suggestions, Poles are not escaping Britain” (Iglicka, 2010).
46
Figuur 2: Geschatte grootte van de Poolse nationale bevolking in het Verenigd Koninkrijk per kwartaal van 2004 tot 2010.
Bron: Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010.
Een naar ons aanvoelen echt overtuigende verklaring voor dit gegeven hebben we niet gevonden. Iglicka (2010) wijst er alleen op dat het een effect is van een verschuivende loyauteit: “The history of migration also teaches us that after a period of time – usually five years – migrants' loyalties and ties change from their homeland to the receiving countries, and they therefore stop sending money home. Instead, they try to persuade family members to join them abroad” (Iglicka, 2010).
Omdat de kans dat men langer in het aankomstland blijft afhankelijk is van de mate waarin men effectief al lang in het land verblijft, gaan Ciźjiwicz, Hołda & Sowa (2007) ervan uit dat de langetermijnmigratie zeker niet zal verdwijnen, wel integendeel. “(…) present-day knowledge about the magnitude of outward migration from Poland after May 2004 is still incomplete. (…) Short -term migration seems to prevail at the moment, but the number of long-term migrants is non-negligible and might increase even further as time goes by” (Ciźjiwicz, Hołda & Sowa, 2007: 6). De geschiedenis leert bovendien dat in tijden van recessie niet alleen de uittocht, maar ook de terugkeer van migranten afneemt. Zij die dus al in het land zijn, zullen langer blijven. Ook hier geldt de „wait-and-see‟ benadering. “During recessions most local inhabitants are trying to survive and stop being so mobile (both professionally and within their own country). With jobs insecure or in short supply, it is a time „to wait and see‟ (Iglicka, 2010).
2)
Polen als immigratieland
Polen is een etnisch sterk homogene samenleving. Ten gevolge van de Holocaust en de gedwongen resettlement die er kwam als gevolg van het herbepalen van de grenzen na WO II vormen de nationale en etnische minderheden maar een kle in percentage van de totale populatie in Polen (Alscher, 2008). De meest recente schattingen van het aantal vreemdelingen in Polen is afkomstig van het Polish Central Statistical Office (CSO). Volgens deze bron zouden er in december 2006 200.000 vreemdelingen zijn (60.000 daarvan zouden voor meer dan één jaar in Polen zijn) (Iglicka & Ziolek-Skrypczak (2010). Het beperkte aantal immigranten verklaart meteen ook
47
waarom er in de Poolse media nauwelijks debatten te bespeuren zijn over kwesties die te maken hebben met „burgerschap‟, „multiculturalisme‟, en/of „sociale cohesie‟ (Weinar, 2007). De minderheden die in Polen wel aanwezig zijn, zijn voornamelijk nationale minderheden. Deze groepen worden echter niet beschouwd als „vreemde elementen‟ in de Poolse samen leving. Ze hebben
bijvoorbeeld
visueel geen
te
onderscheiden
kenmerken
(Weinar, 2007). Het
multiculturalismedebat in Polen beslaat feitelijk slechts één item, met name de vraag of Polen al dan niet een Europese identiteit heeft (Weinar, 2007).
Niettegenstaande Polen voornamelijk een emigratieland is, komen er toch steeds meer en meer mensen naar Polen.8 In vergelijking met 2007 steeg in 2008 de migratie naar Polen licht en dat terwijl de migratie uit Polen met 5.000 verminderde (OECD, 2010) (zie ook tabel 6). Hoewel het aantal immigranten naar Polen is gestegen, is de migratiebalans in Polen nog steeds negatief. Dat wil zeggen dat er verhoudingsgewijs meer Polen het land verlaten dan er buitenlanders zijn die het land binnenkomen. De kloof wordt echter kleiner want gestaag daalt het aantal emigranten en stijgt het aantal immigranten (Alscher, 2008).
Tabel 6: Jaarlijkse emigratie en immigratie in Polen van 2004 tot 2009.
Jaar
Emigratie
Immigratie
2004
18.9
9.5
2005
22.2
9.4
2006
46.9
10.8
2007
35.5
15.0
2008
30.1
16.0
2009
18.6
17.4
Bron: Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010.
De landen die het meeste immigranten naar Polen afleveren zijn de buurlanden Oekraïne, Wit Rusland, Slovakije en Duitsland. Mensen komen ook vanuit Rusland e n uit de andere landen van de voormalige Sovjetrepubliek. Daarnaast zijn er eveneens kleine groepen immigranten van Viëtnam en Armenië (OECD, 2010; Alscher, 2008). Polen fungeert ook steeds meer en meer als een transitland tussen Oost- en West-Europa. Deze verandering is voornamelijk het gevolg van de snelle economische groei die Polen, zeker in vergelijking met de andere landen uit Centraal- en Oost-Europa, in de jaren ‟90 heeft gekend. Deze snelle groei is debet aan de openheid die Polen ten aanzien van de Europese Unie heeft vertoond. Economisch heeft die attitude Polen geen windeieren gelegd. In Polen kan men thans meer verdienen dan in de omringende buurlanden. Doordat Polen (samen met Oekraïne) in 2012 het Europees Kampioenschap Voetbal organiseert, is er thans ook veel geld te verdienen in de bouwindustrie. In februari 2009 besliste de Poolse regering om de procedures voor seizoensarbeid voor migranten uit de buurlanden te vergemakkelijken. Dit leidde tot een toevloed van migranten uit Wit-Rusland, Oekraïne, Rusland en Moldavië (OECD, 2010) (zie infra).
8
Deze tendens is feitelijk al aanstipbaar in de periode na de val van het Ijzeren Gordijn en de opening van de grenzen. In die periode kwamen er zich ook veel mensen permanent vestigen in Polen. Het ging dan voornamelijk om pendelmigranten en om irreguliere migranten (vooral uit C hina en Vietnam) (Paspalanova, 2006).
48
Op het einde van 2009 werden er 92.574 verblijfskaarten (0.24% van de bevolking) uitgedeeld (Iglicka
&
Ziolek-Skrypczak,
2010).
Het
gaat
daarbij om mensen
met
een
tijdelijke
verblijfsvergunning, een vestigingsvergunning of met speciale bescherming. Van 2004 tot 2009 kregen de Oekraïners de meeste tijdelijke verblijfsvergunningen (tabel 7) en vestigingsvergunningen (tabel 8).9 De meeste niet-EU immigranten (zowel legaal als illegaal) komen vanuit Oekraïne, Wit-Rusland, Viëtnam, Armenië, Rusland en Moldavië. De tabellen laten ook zien dat het aantal Chinezen toeneemt. Daarnaast is het ook opmerkelijk dat na de toetreding van Polen tot de EU het aantal vestigingsvergunningen is gedaald en dat terwijl het aa ntal tijdelijke verblijfsvergunningen is toegenomen. Dat betekent met andere woorden dat er minder buitenlanders in Polen verblijven. Deze evolutie toont twee zaken aan. Enerzijds dat migranten prefereren om op en neer te gaan tussen thuisland en Polen en anderzijds dat Polen een transitland is voor velerlei mensen die de EU als bestemming hebben (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010). Tabel 7: Aantal uitgereikte tijdelijke verblijfsvergunningen aan de top zes nationaliteiten.
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Oekraïne
8,518
8,304
7,733
7,381
8,307
8,489
Wit-Rusland
2,008
1829
1,647
1,992
2,380
2,452
Viëtnam
1,875
1704
1,496
1,496
2,580
2,389
China
415
606
383
672
1,205
1,963
Rusland
1,605
1,495
1,393
1,265
1,468
1,366
Armenië
1,793
1,418
1,199
1,273
1,452
1,287
Bron: Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010.
Tabel 8: Aantal uitgereikte vestigingsvergunningen aan de top 5 nationaliteiten.
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Oekraïne
1,905
1,654
1,438
1,609
1,685
1,280
Wit-Rusland
472
645
602
567
640
638
Rusland
527
376
286
224
255
146
Viëtnam
486
216
138
125
162
121
Armenië
226
148
110
91
116
88
Bron: Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010.
Polen heeft weinig of geen ervaring met immigratie - en integratiebeleid.10 “Indeed, Poland lags its western neighbors in regulating and developing services for immigrants. The government's lack of interest in immigrants might well stem from Poland's isolation during the communist era and the perception that Poland is ethnically and culturally homogenous” (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010).
In 1989 was de enige bestaande wet over migratie bijvoorbeeld de Aliens Act van 1963. Deze Act definieerde de „intredecondities‟ in Polen, de interne beweging en het vertrek. Ofschoon er in 1992
9
EU-burgers en vluchtelingen krijgen in Polen geen verblijfskaarten. De vestigingsvergunning verkrijgt men pas wanneer men minstens 5 jaar legaal en ononderbroken in Polen verblijft of wanneer men minstens 2 jaar in Polen verblijft én minstens drie jaar geleden getrouwd is met een Poolse burger (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010). 10 De informatie uit deze paragraaf is volledig gebaseerd op Iglicka & Ziolek -Skrypczak (2010).
49
werd gewerkt aan een nieuwe Aliens Act, werd die pas 5 jaar later afgerond. Deze vernieuwde Act ging ook over de nationale veiligheid, de potentiële EU-aansluiting en de mensenrechten. In april 2001 kwamen er enkele wijzigingen (o.a. de vestiging van een Office for Repatriation and Foreigners, het eerste bureau dat met migratie omgaat). Een aparte Repatriation Act kwam er in januari 2001. Deze Act ging over de „resettlement‟ van mensen van Poolse afkomst of met een Poolse etniciteit. Deze wet maakte het gemakkelijker voor zij die zich, als gevolg van allerhande etnisch gemotiveerde vormen van uitwijzing en achtervolging, niet konden vestigen in Polen. Deze Act herbepaalde ook de manieren waarop men het Pools burgerschap kon verwerven (i.c. mensen moeten Poolse culturele banden hebben en moeten minstens één ouder/grootouder of twee grootouders hebben die van Poolse afkomst zijn). In 2003 implementeerde Polen ook twee andere wetten. Enerzijds de Act of Protection of Aliens die vooral duidelijkheid schiep in kwesties a ls asiel, vluchtelingenbeleid, tijdelijke beschermingsstatuut (cf. temporary protection status) en getolereerd statuut (cf. tolerated status). Anderzijds was er de Aliens Act 2003 die deze van 2001 verder verfijnde op het niveau van regularisatie van migra nten zonder papieren. Na de intrede in de EU hebben de beleidsmakers immigratie vooral bediscussieerd in termen van sociaal-economisch beleid. Vier items stonden daarbij centraal.
1)
Ten eerste was er de aanmoediging van de terugkeer van de Polen die naar We st-Europa waren gemigreerd. Deze terugkeer werd gepromoot omdat de eigen arbeidsbevolking verouderde en omdat er zoveel Polen zelf hun patria verlieten. Gehoopt werd ook dat de terugkeermigratie voor nieuw kapitaal en investeringen in de Poolse economie zo u zorgen.
2)
Ten tweede was er de nood aan opgeleide en niet-opgeleide vreemde arbeiders in de landbouw- en constructiesector. Door het tekort aan arbeidskrachten gaf Polen in augustus 2006 arbeiders van Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland het recht om te werken in Polen zonder een „workpermit‟ voor drie maanden in een periode van zes maanden. Eerst was dat enkel van toepassing voor de landbouwsector. In juni 2007 werd dit recht uitgebreid en van toepassing geacht voor alle sectoren. De Poolse overheid bleef het op verschillende manieren gemakkelijker maken voor niet-EU burgers om naar Polen te komen. In februari 2008 verlengde de overheid bijvoorbeeld de duur van de legale arbeid zonder workpermit naar 6 maanden in een periode van 12 maanden. Het waren vooral d e mensen van Moldavië en Georgië die hiervan konden profiteren.
3)
Ten derde was er de controle aan de Oostgrenzen en de vrije beweging van Poolse burgers in de Schengenzone. Polen trad toe tot de Schengenzone in december 2007 en maakte haar Oostgrens tot de Oostgrens van de EU. Om toe te treden tot de Schengenzone moest Polen echter garanderen dat er een hoge grensveiligheid was. Moderne infrastructuur en diensten moesten in dat verband snel geïmplementeerd worden. Eén van de gevolgen van de toetreding tot de Schengenzone is dat er meer legale grensoverstekers uit Oekraïne,Wit Rusland en Rusland zijn die 35 euro moeten betalen voor een Schengenvisum teneinde Polen te kunnen binnenkomen. De migratiepatronen vanuit Oekraïne zijn daardoor veranderd (35 euro is voor de modale Oekraïner behoorlijk duur; het vormt het equivalent van een halve maandwedde). Sommige pendelmigranten beslisten om zich permanent in Polen te vestigen. Anderen beslisten om definitief terug te keren naar Oekraïne, nog anderen leefden in de illegaliteit in Polen. Polen probeerde echter de relatie met de buurlanden te verbeteren door de Oekraïners (en de Wit-Russen) die aan de grens met Polen leefden minder te doen betalen voor een speciale vergunning die valide is voor twee jaar waarbij ze da n drie maanden kunnen blijven in een periode van zes maanden.
50
4)
Naast het zoeken van werkkrachten uit de landen van het Oosten, voerde Polen in september 2007 ook een wet in die het makkelijker maakt voor mensen met een Poolse achtergrond die zich in de voormalige Sovjet-Unie bevinden om terug te keren naar Polen. De Act of the Polish Chart die in voege trad in april 2008 gaat voort op de notie van Poolse etniciteit. Iedereen wiens ouders, grootouders of met tenminste twee groutouders die Pools zijn, is in staat om in Polen te leven en te werken. Men heeft alleen een „Polish Card‟ oftewel een „Polish Chart‟ nodig. Men moet ook nog voldoen aan enkele bijkomende condities. Zo moet tijdens een gesprek met de consul worden vastgesteld dat men de Poolse taal vold oende machtig is en dat men voldoende vertrouwd is met de Poolse cultuur en geschiedenis. In april 2010 zouden er 44.080 mensen (vooral uit Oekraïne, Wit-Rusland, Litouwen en Rusland) een Polish Chart gevraagd hebben.
I.3.3.
Migratiemotieven
Als we het vorige hoofdstuk nog even kort samenvatten, dan zien we dat er verschillende migratievormen
zijn:
gedwongen
emigratie,
politieke
migratie,
economische
migratie,
pendelmigratie, langetermijnmigratie, intra - en intercontinentale migratie, etc.. De Poolse migratiegeschiedenis kan niet los gezien worden van de Poolse geschiedenis. Verschillende politieke gebeurtenissen en schakelmomenten hebben hun stempel gedrukt op de aard van de migratie. Ten tijde van het communistisch regime waren de Poolse migranten bijvoorbeeld voornamelijk migranten die ertoe verplicht werden hun geboorteland te verlaten. Op het einde van de jaren ‟80 nam het aantal van deze „patriotic political migrants‟ oftewel „political dissidents‟ af en nam het aantal economische migranten toe (Grabowska-Lusińska, 2008; Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki, 2009). Deze verandering had met drie zaken te maken (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki, 2009): 1)
Op het einde van de jaren ‟80 was er een socio -economische crisis in Polen met veel armoede, werkloosheid en harde werk- en leefomstandigheden als gevolg. Polen werd ook gekenmerkt door een politiek die weinig vertrouwen bood voor individuele aspiraties. Deze situatie leidde ertoe dat vele Polen overwogen om in het buitenland te werken omdat dit meer zou opbrengen. Deze economische migratie werd geleid door de klassieke marktsituatie van vraag en aanbod. Poolse migranten wilden in het buitenland geld verdienen en buitenlandse werkgevers zochten werkkrachten teneinde hen die jobs te laten uitvoeren die door de binnenlandse populatie niet of nauwelijks nog werd gedaan (cf. gevaarlijke jobs, vuile jobs, onderbetaalde jobs).
2)
In Polen heerste het beeld van het „Gouden Westen‟. In het buitenland zou het beter zijn want men zou er meer geld kunnen verdienen, men zou er kunne n genieten van een hogere algemene levensstandaard, er was een systeem van sociale zekerheid en er heerste een grote politieke vrijheid. “Leaving for the West was perceived as the antidote to all ills connected with the imperfect construction of political democracy and free market capitalism in Poland at that point” (Galent, Goddeeris, Niedźwiedzki, 2009: 20).
3)
Doordat er steeds meer en meer mogelijkheden kwamen om legaal in West -Europa te werken en te verblijven, veranderde ook de beroeps - en onderwijsachtergrond van de Poolse migranten. Voortaan betraden ook hoger opgeleide mensen met een bepaalde expertise (doctors, ingenieurs, IT-specialisten, etc.) de Europese arbeidsmarkten. Dé reden waarom deze mensen migreerden lag in het feit dat zij in het verblijf in het buitenland een
51
mogelijkheid zagen om hun professionele carrière in het buitenland te continueren en dat in betere organisaties en onder betere financiële omstandigheden. Door mensen naar het buitenland te sturen, heeft men een dubbele bron van in komsten. Enerzijds blijft de familie actief in Polen en anderzijds is de migrant actief in het buitenland. Wanneer één van de twee tegenslag zou ervaren (bijvoorbeeld door veranderingen van de markt), dan kan men altijd nog op elkaar terugvallen. Vanuit dit standpunt beschouwd is migreren zoiets als tegelijk wedden op twee paarden. De migrant is tevens ook een pionier die, in het geval de situatie in Polen onhoudbaar zou worden, de weg heeft vrijgemaakt om desgevallend de hele familie te laten overkomen. Het groepsbelang (i.c. het familiebelang) kan dus geduid worden als een derde belangrijke migratiemotief.
Migratie is sowieso een complex fenomeen en het resultaat van verschillende „pull‟ en „push‟ factoren. Ciźjiwicz, Hołda & Sowa (2007) geven een overzicht van de verschillende factoren (zie tabel 9). Tabel 9: Verschillende „Push‟ en „Pull‟ factoren ter verklaring van de migratie.
Push factoren
Pull factoren
armoede Economische & demografische factoren
werkloosheid
vooruitzicht op hogere lonen,
lage lonen
betere levensomstandigheden,
hoge vruchtbaarheidscijfers
persoonlijke en financiële
gebrek aan gezondheidszorg
ontwikkeling
gebrek aan basiseducatie conflict onzekerheid Politieke factoren
zwakke overheid corruptie overtredingen tegen de
veiligheid politieke vrijheid juridische openheid (huwelijks-, studenten- en arbeidsmigratie)
mensenrechten Sociale &
discriminatie gebaseerd op
culturele factoren
etniciteit, gender en religie
afwezigheid van discriminatie
Bron: Gebaseerd op World Bank, 2006 aangehaald in C iźjiwicz, Hołda & Sowa, 2007: 8.
Een onderzoek bij Poolse migranten die deelnamen aan een internet forumdiscussie (Pankowski, 2006, aangehaald in Galent, Goddeeris, Niedźwiedzki, 2009: 35 -36) biedt een klare kijk op de verschillende migratiemotieven van de Polen. Zo blijkt onder meer het volgende: 1)
De factoren die de migranten uit Polen drijven zijn: Een gesloten arbeidsmarkt in Polen met weinig kans om een hoogbetaalde en aantrekkelijke job te bekomen.
52
-
Een bevroren arbeidsmarkt in Polen (cf. geen mogelijkheden om carrière te maken).
-
Onderwijs en diploma‟s die niet worden gewaardeerd in Polen.
-
Het verschil in betaling tussen Polen en Europa.
-
Het gekaffer van de werkgevers, slechte werkomstandigheden, exploitatie, gebrek aan kordaat optreden van de overheid om bepaalde wanpraktijken aan te pakken.
2)
3)
Ontevredenheid met het beleid en met de politieke corruptie. Gebrek aan vertrouwen in de instituties van de staat.
De factoren die vanuit Europa de Polen aantrekken, zijn: -
De mogelijkheid om (beter betaald) werk en een beter leven te vinden.
-
De mogelijkheid om zelf zijn plaats en manier van leven te bepalen.
-
Het feit dat men op zoek was naar Polen om op de plaatselijke arbeidsmarkt tewerkgesteld te worden.
-
De succesvolle migratie van vrienden en familieleden.
De factoren die in Polen zouden moeten veranderen opdat de migranten terug zouden keren zijn:
4)
-
Mogelijkheden gecreëerd door het beleid opdat de migranten hun opgedane kennis en vaardigheden kunnen gebruiken.
-
Veranderingen in het belastingensysteem.
De factoren die de migranten in het buitenland houden zijn: -
Het feit dat men het gewoon is geworden om niet in Polen te zijn.
-
Het stabiele leven in het buitenland, de partner. De mogelijkheid om relaties te verliezen.
Ciźjiwicz, Hołda & Sowa (2006) stellen op grond van migratietheorieën, empirische evidentie en surveyonderzoek vast dat voor de Polen na de EU-intrede het loonverschil tussen Polen, het Verenigd Koninkrijk en Ierland uiteindelijk toch dé belangrijkste push -pull factor was. “To conclude this section, wage differentials between Poland and the UK or Ireland seem to be the most important determinant of the new wave of out migration from Poland in the post -accession period. Although many Polish migrants in those two countries work in unskilled jobs paying slightly more than the minimum wage, this level of earnings seems attractive enough to migrate” (Ciźjiwicz, Hołda & Sowa, 2007: 10).
Het belang dat men aan geld hecht, verklaart meteen ook waarom mensen bereid zijn te werken onder hun opleidingsniveau. Volgens Ciźjiwicz, Hołda & Sowa, (2007) zal dit belang in de toekomst ook niet verdwijnen, zelfs w anneer de Poolse lonen toenemen. Na de toetreding verdubbelden de remittances (cf. migrantengeld) van US$ 4.7 miljard in 2004 tot US$ 10.7 miljard in 2008. Daarna daalden ze tot US$ 8.5 miljard in 2009 (volgens de World Bank, aangehaald in Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010). De remittances waren in 2004 voor 35% afkomstig uit Duitsland en voor 34% uit het Verenigd Koninkrijk en Ierland (samengeteld). In 2007 kwam er 13% uit Duitsland, 34% uit het Verenigd Koninkrijk en 34% uit Ierland. Na de recessie steeg h et aandeel van Duitsland opnieuw tot 24% en daalde dat van Ierland en UK aanzienlijk (zie tabel 10).
53
Tabel 10: Remittances vanuit verschillende landen.
2004
2007
2009
Ierland
13 %
34%
19%
Verenigd Koninkrijk
21%
34%
16%
Verenigde Staten
13 %
4%
6%
Duitsland
35%
13%
24%
Rest van de wereld
18%
15%
35%
Bron: Iglicka & Ziolek-Skrypczak (2010).
54
I.4.
Migratiegeschiedenis naar België
I.4.1.
Inleiding
De Polonia, zoals de Poolse diaspora in het Pools wordt genoemd, is voor België één van de oudste en
meest belangrijke migratiebewegingen. In dit hoofdstuk bespreken we de Poolse
migratiegeschiedenis naar België. We leggen voornamelijk de focus op de (arbeids)migratie vanaf de jaren ‟70. We ronden dit hoofdstuk af met enerzijds enkele cijfers o ver de huidige aanwezigheid van de Poolse gemeenschap in België en anderzijds met een kort overzicht van de redenen waarom Polen naar België migreren.
I.4.2. I.4.2.1
Gefaseerde bespreking Periode vóór WO I
De eerste Polen die naar België migreerden, waren Poolse ballingen uit de late 18 de (1795) en vroege 19 de eeuw (1815). Zij verlieten Polen als gevolg van de mislukte strijd om een onafhankelijk Polen. De meeste van deze bannelingen lieten België algauw achter zich. Slechts een minderheid vestigde zich permanent in België (voornamelijk in Brussel) (Goddeeris, 2007). Omdat de meeste Poolse bannelingen afkomstig waren uit de Poolse steden, was er van een plattelandsvlucht geen sprake (Goddeeris, 2007). Ofschoon er in België (lees: Brussel) geen „etnische clustering‟ was – men leefde niet in elkaars buurt – was er wel een bepaalde samenhorigheid door de gedeelde ervaringen (Goddeeris, 2007). De Poolse ballingen oefenden verschillende beroepen uit. Typerend voor de eerste Polen in Brussel was dat ze vaak legerofficier, drukke r of uitkeringsgerechtigd waren. Net zoals andere minderheidsgroepen waren er verder ook kunstenaars, intellectuelen, ambachts- en handellieden, wijnhandelaars, mensen die in de dienstensector werkten, etc. aanwezig. De meeste ballingen waren alleenstaand. Omdat er weinig Poolse vrouwen waren, werden er dan ook vaak gemengde huwelijken gesloten. Deze gemengde huwelijken leidden er veelal toe dat men zich definitief in België vestigde (Goddeeris, 2007). In de 19 de eeuw waren er ook nog andere vluchtelingeng olven naar België. De Poolse Novemberopstanden in 1830-1831 leidden tot de „Wielka Emigracja‟ oftewel tot de Grote Migratie (met ongeveer 7.000 emigranten die voornamelijk naar Frankrijk vluchtten). België „ontving‟ zo‟n 100 Poolse migranten. In België woo nden tussen 1830 en 1846 voortdurend een honderdtal Polen (al zijn het niet steeds dezelfde Polen) (Goddeeris, 1999). Er was in die tijd een erg groot verloop. Polen die in België waren, trokken naar andere landen (o.a. Frankrijk) en Polen kwamen vanuit Polen en vanuit andere landen (o.a. Frankrijk en Engeland) naar België (Goddeeris, 1999). “België bevond zich als gastland in een middenpositie. Men verkoos het boven Engeland, maar als de mogelijkheid zich voordeed, woonden de Polen toch nog liever in Frankrijk” (Goddeeris, 1999: 307). Goddeeris (1999) stelt dat de reden waarom België toentertijd een zekere attractiviteit voor de Polen had, te maken heeft met de aanwezigheid van de democratische voorman Joachim Lelewel (die van 1833 tot 1861 in Brussel woonde). België was natuurlijk ook erg centraal gelegen waardoor de emigranten zowel met Frankrijk als met Engeland in contact konden blijven. De Franse taal die in België werd gesproken was vaak de enige taal waarvan de Polen ook enige notie hadden. België was verder ook goedkoper dan de buurlanden. Na de januari-opstanden van 1863 arriveerden zo‟n 200 politieke vluchtelingen. Ook jonge studenten kwamen voor het eerst in België aan. Ze verkozen België omdat de diploma‟s van de
55
Poolse privéscholen in België werden erkend. Ze verkozen België ook vanwege het kwaliteitsvolle onderwijs in de Franse taal (Goddeeris, 2001: 169-171; Goddeeris, 2005: 28). Aan de Universiteit van Brussel studeerden ze voornamelijk natuurwetenschappen en sociale wetenschappen. 219 studenten slaagden aan de Universiteit van Gent, 565 aan de Universiteit van Antwerpen. Een kleine minderheid studeerde aan de Ecole Polytechnique van Namen, het Institut Agronomique van Gembloux en aan de Ecole Textile van Verviers. Tussen 1880 en 1914 konden in totaal 1025 Poolse studenten hun (voornamelijk technische) opleiding beëindigen aan de Universiteit van Luik. Vanaf het einde van de 19 de eeuw ontstonden ook de eerste Poolse studentenorganisaties zoals bijvoorbeeld de Union de la Jeunesse polonaise en Belgique - Lacznosc en Le cercle des étudiants polonais de Anvers 11.
I.4.2.2
Interbellum
Zoals reeds gezegd was het gevolg van de mondiale crisis van 1929 een grote Poolse continentale en transcontinentale migratie. Verschillende landen waren populair als bestemmin g waaronder ook België en Nederland. Aanvankelijk immigreerden de „Belgische Polen‟ voornamelijk uit het Ruhrgebied (cf. de Westfaalse Polen), maar in de jaren 1926-1930 en in 1937 rekruteerde (en selecteerde) het Belgische mijnpatronaat actief mijnwerkers uit Polen zelf (Vos & Goddeeris, 2005).12 De Belgische regering zag zich door het afweten van de Waalse mijnwerkers en door de ontdekking van nieuwe steenkoolvoorraden in Limburg snel genoodzaakt om arbeidskrachten uit het buitenland te ronselen. Reeds tus sen 1910 en 1914 waren er al een paar honderd Polen aangeworven. Vooral vanaf de jaren ‟20 trokken er rekruteringscommissies naar het Oosten om er kandidaten te selecteren die in de Belgische mijnen konden tewerkgesteld worden (Paspalanova, 2006). Tijdens de crisisjaren in het begin van de jaren ‟30 keerde een deel van hen naar Polen terug, maar de meesten hebben zich toch definitief in België gevestigd. Aan de vooravond van WO II waren er zo‟n 60.000 Polen in België. De helft daarvan waren Joden die geïsoleerd leefden in Antwerpen en Brussel (Vos & Goddeeris, 2005). In contrast met deze Joodse Polen, waren het vooral de etnische Polen die in het Waalse industriebekken (Provincie Henegouwen tot Luik) en in de Limburgse mijn- en landbouwstreek werkten. Het is tijdens het interbellum dat het beeld van de hardwerkende, onvermoeibare en robuuste Poolse werkkracht opgang begon te maken (Kuzma, 2003).
Omdat de meeste Poolse arbeidsmigranten hun vaderland verlieten met de bedoeling om na een bepaalde periode terug te keren, was er in de aanvangsfase van hun verblijf in het buitenland van weinig of geen integratie sprake. Ten gevolge van de crisis in de jaren ‟30 en de permanente beschikbaarheid van de minst betaalde jobs in het buitenland verlengde men zijn verblijf en liet men vaak ook vrouw en kind overkomen. Het gevolg was dat de integratie in België op gang kwam. Zo volgde de tweede generatie veelal onderwijs in de taal van het gastland waardoor ze ook beter was geïntegreerd. Het Pools bewustzijn bleef echter aa ngewakkerd door legio religieuze, humanitaire, culturele en educatieve organisaties in Henegouwen, Luik en Limburg (Paspalanova, 2006). Vooral de Sint-Barbaraverenigingen (genoemd naar de patrones van de mijnwerkers) zijn bijvoorbeeld bekend (Paspalanova, 2006). Volgens Kuzma (2003) was de Poolse gemeenschap in die tijd goed georganiseerd. Reeds in 1932 zouden er in België meer dan 82 Poolse associaties 11
http://belpol.chez.com/tabledesmatieres.htm Volgens C aestecker (2003) verschilden deze twee groepen (Poolse migranten uit het Ruhrg ebied en de rechtstreeks uit Polen gerekruteerde migranten) sterk van elkaar. De Westfaalse Polen vormden, vóór hun migratie, in Duitsland een sterke Poolse subcultuur. Door hun verblijf in Duitsland was hun taal sterk beïnvloed door het Duits. Deze Polen hadden over het algemeen ook een hoog onderwijsniveau. Hun leven in België was dan ook niet zo verschillend van hun leven in Duitsland. Voor de uit Polen gerekruteerden ging de migratie daarentegen met flink wat aanpassingen gepaard. 12
56
geweest zijn die zich bezig hielden met culturele, educatieve en caritatieve activiteiten. Er ontstonden in die periode ook Poolse scholen. Tot op heden zijn er in de voormalige mijnregio‟s Poolse verenigingen actief. In Genk heeft men bijvoorbeeld het Plaatselijk Comité Poolse Verenigingen, het Pools Katholiek Centrum en de Poolse Culturele Vereniging.
I.4.2.3
Periode 1945 – 1989
Medio jaren ‟40 waren er zo‟n 60.000 Polen in België (zie figuur 3). Daarna daalde het aantal Polen. Deze daling kan het gevolg zijn van een verminderde migratie, maar ook van de naturalisaties. Immers, in de naoorlogse periode konden aanvaarde vluchtelingen het Belgische staatsburgerschap verkrijgen. Zo hebben zich tussen 1946 en 1960 bijna drieduizend Polen tot Belg genaturaliseerd (Goddeeris, 2005).13
Figuur 3: Polen in België van 1920 t.e.m. 2002. 70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0 1920
1925
1930
1935
1940
1945
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
Bron: Perrin & Rajabaly, 2005.
Vanaf het einde van de jaren ‟40 daalde de migratie vanuit Polen. Zij die toch migreerden, deden dit vooral om het toenmalige politieke klimaat te ontvluchten. Deze vluchtelingen waren voornamelijk hoogopgeleiden (dit in contrast met de laaggeschoolde arbeidsmigranten uit de jaren ‟30) die afkomstig waren uit de grote Poolse steden (Kuzma, 2003). Zoals reeds werd beschreven was het tijdens de Koude Oorlog allesbehalve evident om naar het Westen te reizen. In de jaren ‟70 werd dit reizen opnieuw iets gemakkelijker.
Tegen de tijd dat het Poolse communistische regime de strenge voorwaarden voor het verkrijgen van een reisvisum versoepelde, arriveerden de eerste ongedocumenteerde Poolse migranten in België. Na de opkomst van Solidarność, de ondergrondse vakbondsbeweging die uitgroeide tot een politieke massabeweging, was reizen omwille van toerisme dé belangrijkste migratiereden. 13
Ter vergelijking: in de periode van 1991 tot 2007 zijn er 6763 Polen Belg geworden (Perrin & Schoonvaere, 2009).
57
Poolse „toeristen‟ reisden naar West-Europa om er gedurende een kort verblijf illegale arbeid te verrichten of om er goederen aan te kopen die ze dan in eigen land aan de man brachten. Op het einde van 1981 werd die versoepeling (door de staat van beleg) opgeheven en werd de internationale migratie verboden. In 1988 veranderde dit do ordat de laatste communistische regering officiële multi exit- en lange termijnpaspoorten introduceerde. Het is feitelijk pas echt na de val van het Ijzeren Gordijn dat de Poolse aanwezigheid in België terug toenam (zie figuur 3). Desalniettemin was België in de jaren ‟80 erg populair. Zo‟n 25% van de Poolse emigranten migreerde naar België. Dat maakte van België op dat moment het tweede populairste land van aankomst na Duitsland (Paspalanova, 2006). In deze periode is de Poolse aanwezigheid vooral terug te vinden rond Antwerpen, Brussel, de streek rond Charleroi-Bergen en de Limburgese mijnen fruitstreek, rond Genk en Sint-Truiden (zie figuur 4). Figuur 4: Aanwezigheid van de Poolse bevolking per gemeente voor 1989.
Bron: Perrin & Rajabaly, 2005.
Vóór de val van het communisme migreerden er meer vrouwen dan mannen naar België . Dit uitte zich duidelijk in de onderrepresentatie van de Poolse mannen ouder dan vijfentwintig jaar (zie ook Paspalanova, 2006). De meeste Polen hadden een zeker opleidingsniveau en waren afkomstig uit de geürbaniseerde en geïndustrialiseerde delen van Polen.
I.4.2.4
De eerste jaren na de val van het IJzeren Gordijn
België bleef op het einde van de jaren ‟80 nog steeds erg populair en dat vooral vo or mensen uit de Oost-Poolse agrarische gebieden. In de jaren 1989-1991 was het de Polen niet toegestaan om te werken op de Belgische arbeidsmarkt. Alleen als men een werkgever vond die hen hielp en die kon aantonen dat er geen autochtonen waren die de desbetreffende job wilden uitvoeren, mocht er een Poolse arbeider tewerkgesteld worden. Polen konden in die periode ook als onafhankelijke arbeider werken, maar daarvoor moest er eerst een lang en complex proces doorlopen worden dat schier onmogelijk te
58
regelen was zonder hulp van een advocaat. Het gevolg was dat er quasi geen Polen van die mogelijkheid gebruik maakten (Paspalanova, 2006). De belangrijkste motivatie van de eerste Poolse illegale arbeidsmigranten om naar België te komen was niet om zich hie r permanent te vestigen, maar om geld te verdiene n. Om die reden investeerden Polen relatief weinig in hun levenskwaliteit in België. Ze probeerden zoveel mogelijk geld te sparen of op te sturen naar hun familie in Polen. In Polen gebruikten familieleden h et geld om rekeningen en leningen te betalen, voor de aankoop van een huis of appartement, de aanschaf van een auto, huishoudtoestellen of meubelen. Anderen gebruikten het geld om in het thuisland een eigen zaak op te starten die nadien aan teruggekeerde migranten een perspectief voor werkgelegenheid kon bieden (Paspalanova, 2006). De „eerste‟ groep van ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten was gesloten, relatief klein en homogeen wat betreft het soort arbeid en de verloning. De beginperiode werd geke nmerkt door een hoge mate aan solidariteit en samenwerking tussen de Poolse migranten onderling. Voor een nieuwkomer volstond het om een andere Poolse migrant te kennen om aan een baan te geraken. De sterke onderlinge afhankelijkheid en samenwerking tussen Polen in de beginperiode was een strategie om toegang te krijgen tot de arbeidsmarkt en om de concurrentie aan te gaan met andere immigrantengroepen (Landa, 1991 aangehaald in Grzymala -Kazlowska, 2005). De werkgevers van deze „eerste‟ illegale Poolse arbeidsmigranten waren vaak legaal in België verblijvende Polen of Belgen van Poolse afkomst. De werkgevers ontdekten al vlug de voordelen van de Poolse nieuwkomers en omgekeerd kwam het de nieuwkomers goed van pas dat iemand met dezelfde moedertaal hen toegang verschafte tot de arbeidsmarkt. Het was opvallend hoe de legaal in België verblijvende Polen en Belgen met een Poolse achtergrond profiteerden van de aanwezigheid van de nieuwe, illegale Poolse werknemers: “They run ethnic businesses such as restaurants, shops and garages where they offer illegal labourers services at inflated prices taking advantage of their own monopolistic position. The immigrants of Polish origin employ irregular migrants in their houses and enterprises. They also make a living by acting as informal job agents for undocumented workers” (Grzymala-Kazlowska, 2005: 687). Een andere belangrijke actor in die eerste periode was de Poolse Kerk. De Poolse katholieke Missie was oorspronkelijk gesticht om aan Poolse immigranten in het buitenland religieuze en sociale diensten te verstrekken. In de jaren „80 en in het begin van de jaren „90 hielp de Poolse Kerk illegale Polen met het vinden van huisvesting en werk, maar later namen andere actoren, waaronder het uitgebreide netwerk aan familiele den, deze taak over. De Poolse priesters bleven wel instaan voor bijstand in uitzonderlijke omstandigheden, zoals een ongeval, ziekte, dood of gevangenschap (Grzymala-Kazlowska, 2005). Ze hielpen migranten in die situaties met vertalingen, juridisch advies en zelfs materiële steun. Ook het versterken van de culturele en nationale identiteit was een taak van de Kerk. Priesters leerden de Poolse migranten om trots te zijn op hun etnisch-culturele achtergrond, ze vertelden over de Poolse literatuur en geschied enis en brachten Poolse tradities tot leven. De Kerk organiseerde ook tal van (niet -religieuze) sociale activiteiten, zoals een nieuwjaarsfeest, citytrips naar Parijs of Amsterdam, filmvoorstellingen, debatten en sportwedstrijden. Wat het morele gezag be treft, was de invloed van de Kerk op de Poolse immigranten eerder beperkt. Dit heeft te maken met hun voornaamste migratiemotief, namelijk zo snel mogelijk zo veel mogelijk geld verdienen. Om dit doel te bereiken vervaagden morele regels: “Anonymous migrants far from their local communities in a highly competitive environment are motivated to
59
earn as much money as possible, as rapidly as possible, and are ready to suspend normally followed moral rules to this end” (Grzymala-Kazlowska, 2005: 686).
Als voorbeeld vernoemt Grzymala-Kazlowska (2005) het verkopen van jobs. Hoewel Polen deze praktijken afkeurden, deden ze er toch aan mee, omdat iedereen het op die manier deed.
I.4.2.5
Jaren „90
De illegale migratiestroom vanuit Polen zette zich verder in de jaren „80 en kwam in een stroomversnelling na de afschaffing van de EU-visumplicht voor Poolse onderdanen in april 1991. Vanaf toen konden Polen maximaal drie maanden zonder visum als toerist in België verblijven. Gedurende deze periode mochten ze geen arbeid verrichte n. De meeste Polen kwamen echter in het circuit van de illegale tewerkstelling terecht en bleven langer dan de toegelaten drie maanden. Sommigen van hen keerden terug naar Polen voor een korte periode om dan nadien opnieuw voor drie maanden in België te blijven (Kuzma, 2004).
In de jaren ‟90 namen familiale netwerken de rol over die etnische en religieuze netwerken in de eerste fase vervulden. Ongedocumenteerde Polen die zich in België begonnen te vestigen, lieten al gauw hun familieleden overkomen. Eens in België, hielpen ze hun familieleden met het zoeken van een baan en gaven ze hen onderdak. In plaats van om het even welke landgenoot te helpen bij het vinden van werk, kregen familieleden vanaf nu de voorkeur. Het aantrekken van familieleden had een aantal voordelen. Men wist op voorhand wat men van familieleden kon verwachten. Daarenboven waren het natuurlijk betrouwbare partners bij wie men emotionele, praktische en materiële steun kon vinden (Grzymala-Kazlowska, 2005). Familienetwerken werden een belangrijke vorm van sociaal kapitaal, sociale hulpbronnen die op hun beurt werden aangewend om nieuw sociaal kapitaal te genereren, of er indirect een economisch voordeel uit te halen. Wanneer een familielid geen werk had, ging men via de contacten en netwerke n van de familie op zoek naar een geschikte baan voor hem of haar. Zodra een familielid een baan had gevonden bij een nieuwe werkgever, opende dit perspectieven voor toekomstig werk voor de hele familie.
In deze periode groeide de ongedocumenteerde Poolse gemeenschap gestaag. Deze groei was niet alleen het gevolg van het feit dat migranten familieleden vanuit Polen aantrokken, maar ook van de spontane ontwikkeling van sociale netwerken, een fenomeen dat gekend staat als „the gravitation of migratory networks‟ (Zlotnik, 1998, geciteerd in Grzymala -Kazlowska, 2005). Het feit dat men kon terugvallen op een netwerk van vrienden en familieleden in het land van bestemming, verlaagde voor velen de drempel om eveneens de stap te zetten om te emigreren naar België. In tegenstelling tot de pioniers hadden deze „latere‟ Poolse migranten geen eenduidig socio-economisch profiel. Op de arbeidsmarkt moesten ze vaak de moeilijke concurrentie aangaan met de meer ervaren migranten.
Vanaf 1991 tot 2005 zijn de (vooral jonge) vrouwen oververtegenwoordigd. Deze vrouwelijke migratie is behoorlijk uitzonderlijk. Doorgaans zijn er immers meer mannen dan vrouwen die naar België migreren (dat is zeker zo bij de klassieke migratielanden zoals Marokko, Italië, Griekenland en Turkije). Enkel de Fillippijnen en Thailand kennen meer vrouwelijke dan mannelijke migranten die naar België komen (zie figuur 5). Figuur 5: Proportie van vrouwelijke immigranten die in België gearriveerd zijn sedert de laatste 5 jaar (op basis van nationaliteit, 1 januari 2000).
60
100%
75%
Men Women
50%
Thailand
Philippines
POLAND
Romania
former-USSR
China
Finland
Spain
USA
Sweden
Japan
Congo-Kinshasa
Germany
France
TOTAL
Portugal
Algeria
Turkey
The Netherlands
India
Greece
United Kingdom
Italy
Morocco
0%
Former-Yugoslavia
25%
Bron: Perrin & Rajabaly, 2005.
Na 1989 werden vrouwen sterker getroffen door de werkloosheid (ook al hebben ze vaak hogere kwalificaties dan de mannen) in Polen. De (nieuwe) Poolse wetgeving heeft ook de staatshulp voor vrouwen verminderd tijdens en na de zwangerschap. Het gevolg is dat vrouwen meer afhankelijk werden van familie en hun echtgenoot, waardoor ze „terug gedrukt‟ werden in het traditionele vrouwelijke rolpatroon (Perrin & Rajabaly, 2005). “The reality of the country, its culture and the division of labour, may intensify the feminisation of poverty in the context of Poland, leading to a worse situation of women in Poland than in other Central and Eastern countries” (Perrin & Rajabaly, 2005). De motivatie van de vrouwen om te migreren heeft dan ook veel te maken met het lage inkomen, het gebrek aan comfort, ontevredenheid inzake het werk en de plaats van de vrouw in de Poolse samenleving (Perrin & Rajabaly, 2005). De vrouwelijke migratie naar België kan dan weer verklaard worden door het feit dat vrouwen er makkelijk een job konden vinden als „cleaning lady‟, als babysitter, maar ook als werkkracht in hotels, restaurants en bars (Perrin & Rajabaly, 2005). Een andere reden waarom vrouwen migreren, is het huwelijk (Heyse, et al., 2007).
De verdeling naar geslacht binnen de Poolse migratiestromen kent, sedert 1947, tot op heden verschillende schommelingen. Tussen 1947 en 1990 domineerde het aandeel mannen in de Poolse migrantengroep. De mannelijke aanwezigheid daalde door de geleidelijke opkomst van vrouwelijke migranten. In 1990 was de sekseratio relatief gelijk. Sindsdien is het aandeel vrouwen van 60% naar bijna 80% gestegen in 1995. In 1999 was het aandeel vrouwelijke migranten 65%; in 2003 60% (CGKRS, 2006, p. 40). Tot 2005 vertoonde de geregistreerde migratie vanuit Polen een uitgesproken vrouwelijk karakter, omdat de meerderheid van de vrouwen naar België migreerde via huwelijksmigratie (CGKRS, 2006, p. 4).
Volgens officiële cijfergegevens uit 1995 – 2000 (NR-NIS) heeft slechts 15% van de Poolse migrantenvrouwen een Poolse echtgenoot in de periode tussen 1962 -2001. Meer dan twee derde van de Poolse vrouwen (68%) die getrouwd zijn en in België leven, zijn getrouw d met een
61
Belgische man die zich in een legale situatie bevindt.14 Omgekeerd is dit niet het geval: Poolse mannen trouwen haast niet met Belgische vrouwen. Dit wil ook zeggen dat de meeste Poolse migrantenvrouwen niet getrouwd zijn met een man die in Polen leeft. Bij mannen komt het wel vaak voor dat ze gehuwd zijn met een partner die in Polen verblijft en dat ze tijdelijk naar België komen om geld te verdienen (Perrin & Rajabaly, 2003, pp. 10-16; Heyse e.a., 2007).
I.4.2.6
Einde jaren ‟90 – 2004
Op het einde van de jaren „90 werd het aantal ongedocumenteerde Poolse werknemers in België geschat tussen de 30.000 en 50.000 (Grzymala -Kazlowska, 2005). De meesten ervan werkten in Brussel, maar ook Antwerpen en Luik waren aantrekkingspolen voor illegale Poolse werknemers. Met dit aantal Polen bezette België op dat moment plaats 7 in de ranglijst van meest populaire bestemmingslanden na Duitsland (57%), Verenigde Staten (22%), Canada (4%), Italië (4%), Frankrijk en Groot-Brittannië. Vanuit het perspectief van België bekle edden de Polen de 10 de plaats in de ranglijst van aanwezige migranten na Italië, Frankrijk, Nederland, Marokko, Spanje, Turkije, Duitsland, Portugal en het Verenigd Koninkrijk (Kaczmarczyk & Okólski, 2005, aangehaald in Galent, Goddeeris, Niedźwiedzki, 2009). De instroom van nieuwe Polen in de periode 1995-2005 is voornamelijk geconcentreerd in Brussel en Antwerpen (zie figuur 6). Figuur 6: Aanwezigheid van de Poolse bevolking per gemeente periode 1995 -2005.
Bron: Perrin & Rajabaly, 2005.
Sinds de jaren 2000 duiken er nieuwe trends op wat betreft de Poolse migratie naar België (Perrin & Rajabaly, 2005): 1) De Polen migreren opnieuw op jongere leeftijd. 2) De Poolse emigratieregio‟s beginnen te diversifiëren. Men komt dus n iet enkel meer vanuit het oostelijk (arme) deel van Polen. 3) De verhouding tussen mannen en vrouwen is veranderd. Daar waar er in 1997 nog 18 mannen waren voor 100 vrouwen, zijn er in 2006 164 mannen voor 100 vrouwen.
14
Dit patroon van huwelijksmigratie is een kenmerk dat voorkomt bij alle vrouwen uit Oost - en C entraalEuropa, met uitzondering van het voormalige Yoegoslavië (Pe rrin & Rajabaly; 2003: 12).
62
Door de sterke toename van het aantal Poolse arbeiders geraakte de Belgische markt vanaf het einde van de jaren „90 stilaan verzadigd. Deze verzadiging leidde tot sterke onderlinge competitie binnen de Poolse gemeenschap. De groep van mensen waar Polen nog mee wensten samen te werken, kromp sterk en bleef beperkt tot een kleine groep van naaste familieleden. Ten aanzien van anderen (i.c. niet-familieleden) ontstond een gevoel van bedreiging en wantrouwen. De onderlinge concurrentie werd daarnaast ook nog eens versterkt door de intrede van andere nationaliteitengroepen uit andere Oost-Europese landen zoals Joegoslavië en Roemenië op de Belgische informele arbeidsmarkt. Deze nieuwkomers stonden te popelen om het werk van de Polen over te nemen. Doordat de nieuwe migranten erg gemotiveerd waren en bereid waren om te werken aan een lager loon, beschouwden de Polen hen als te duchten concurrenten (Grzymala Kazlowska, 2005) In het verlengde van de verzadiging van de Belgische informele arbeidsmarkt en van de sterke ingroup competition die een gevolg was van die saturatie, werd ook het cultureel kapitaal en dan vooral de kennis van talen belangrijker. Zij die Frans, Nederlands of zelf het Engels beheersten, konden genieten van een competitief voordeel ten aanzien van andere migranten. Kennis van de taal van de meerderheidsgroep maakte het immers mogelijk om contacten te leggen met potentiële Belgische werkgevers of klanten. Taalkennis werd zo de sleutel voor het genereren van financiële voordelen, terwijl het sociaal kapitaal aan invloed inboette (Grzymala-Kazlowska, 2005). Deze periode kenmerkt zich verder ook door een proces van interne diversificatie binnen de Poolse gemeenschap. In vergelijking met de beginperiode, toen de groep van illegale Polen nog relatief homogeen was, viel vanaf het einde van de jaren „90 en het begin van de 21 e eeuw het heterogene karakter van de Poolse gemeenschap op. Sommige arbeidsmigranten begonnen zich te specialiseren in een bepaald vakgebied (bijvoorbeeld het installeren van verwarmings - en gastoestellen) en verdienden zo al gauw dubbel zoveel als diegenen die ongeschoolde arbeid bleven verrichten. Anderen verwierven dan weer een inkomen door jobs te verkopen aan hun landgenoten. Zogenaamde „agents‟ maakten gebruik van hun kennis en ervaring (zoals hun taalkennis, hun sociale contacten of professionele ervaring) om voor andere migranten een baan te regelen en als hun supervisor op te treden. Dergelijke praktijken werden vaak geassocieerd met uitbuiting (Grzymala-Kazlowska, 2005).
I.4.2.7
Na 2004
De toetreding van Polen tot de EU zorgde op de arbeidsmarkt voor een nieuwe dynamiek in het migratiegegeven. Hieronder lichten we enkele zaken toe.
1)
Overgangsmaatregelen
Zoals reeds werd beschreven, betekende de intrede van Polen in de EU op 1 mei 2004 niet dat daarmee ook meteen alle landen hun arbeidsmarkt voor de nieuwe Europese lidstaten openden. Verschillende landen, waaronder België, maakten gebruik van enkele overgangsmaatregelen. De overgangsmaatregelen dienden er voor te zorgen dat de arbeidsmarkt in de oude lidstaten niet zou worden verstoord door een instroom van arbeidsmigranten uit de nieuwe EU-lidstaten. Ondanks de angst die bestond voor een ontwrichting, stelde de Europese Commissie enkele jaren na de uitbreiding dat de negatieve effecten eerder beperkt zijn gebleven : “uit praktisch alle beschikbare gegevens blijkt dat de arbeidsmobiliteit na de uitbreiding nauwelijks van invloed is geweest op de lonen en de werkgelegenheid van de lokale werknemers. Er bestaan evenmin aanwijzingen van ernstige verstoringen van de arbeidsmarkt als gevolg van de intracommunautaire mobiliteit, zelfs niet in de lidstaten met de grootste instroom” (Commissie van de Europese Gemeenschappen,
63
2008). Lidstaten die hun grenzen open zetten, kenden eerder een versterking en groei van de economie in plaats van een verstoring (Loobuyck, 2009).
In België bestond de overgangsmaatregel erin dat onderdanen van de acht nieuwe Oost -Europese lidstaten onderworpen waren aan het systeem van arbeidskaarten (B en A).15 De uitreiking van arbeidskaarten was aan strikte voorwaarden gebonden. Ze werden alleen toegekend aan hooggeschoolde werknemers, leidinggevenden, gespecialiseerde technici, stagiairs, navorsers, gastprofessoren en werknemers die een job kwamen uitoefenen waarvoor op de eigen arbeidsmarkt geen geschikte mensen te vinden waren. Voor deze laatste groep werd voorafgaandelijk een arbeidsmarktonderzoek uitgevoerd, aan de andere categorieën kende men de arbeidskaart automatisch toe.
2)
Voordeur-achterdeurprobleem
In het kader van de maatregelen ter bescherming va n de arbeidsmarkt kwam vanaf 1 mei 2004 het zogenaamde „voordeur-achterdeurprobleem‟ op de voorgrond (Van Overmeiren, 2009). Daarbij wordt het vrij verkeer van werknemers beschouwd als de voordeur tot de Belgische arbeidsmarkt en het vrij verkeer van diens ten als achterdeur. Wanneer de toegang tot de voordeur wordt afgeschermd, zullen personen die binnen willen geraken, het langs de achterdeur proberen. Heel veel Polen hebben massaal gebruik gemaakt van de mogelijkheden die hen werden geboden door het recht op vestiging en het vrij verkeer van diensten om de opgelegde beperkingen inzake het vrije verkeer van werknemers te omzeilen. Door het vrij verkeer van diensten konden Poolse werknemers gedetacheerd worden en konden (schijn)zelfstandigen uit Polen op de Belgische arbeidsmarkt activiteiten verrichten. Ook kwam het regelmatig voor dat Belgen Poolse firma‟s oprichtten om op het Belgische grondgebied actief te zijn. Detachering van Poolse werknemers werd eerder als regel dan als uitzondering beschouwd (Van Overmeiren, 2009). De mogelijkheid om de werknemers in de lidstaat waar ze werken te verzekeren, werd slechts zelden overwogen. Gedetacheerde werknemers blijven in dienst van een Poolse werkgever. Die werkgever betaalt sociale zekerheidsbijdragen in Polen die daar een stuk lager liggen, maar dient wel de Belgische loon- en arbeidsvoorwaarden te respecteren en voor huisvesting te zorgen (Loobuyck, 2009). Detachering was voor Poolse werkgevers de uitgelezen manier om voorbij te gaan aan de administratieve rompslomp van sociale verzekering in een voor hen onbekend land, of om de hogere sociale bijdragen te ontlopen. Over het precieze aantal gedetacheerde Poolse werknemers in de periode na 1 mei 2004 zijn nauwelijks cijfers beschikbaar. Wel registreerde de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid een aanzienlijke stijging van het totale aantal E101 -formulieren, de Europese reispas voor gedetacheerde werknemers: van 50.995 in 2003 tot 81.601 in 2005. 16 Vanaf april 2007 dienen gedetacheerde buitenlandse werkkrachten zich te melden via Limosa (Landenoverschrijdend Informatiesysteem voor Migratie Onderzoek in de Sociale Administratie). Uit cijfers van LIMOSA blijkt dat in 2009 de Polen de grootste groep gedetacheerden waren (30.618), op afstand gevolgd door de Roemenen (12.610), de Hongaren (4.044), de Slovaken (2.417) en de Turken (2.337) (Corluy & Marx, 2009). Gedetacheerde werknemers werken slechts een bepaalde
15
Een arbeidskaart type B geeft recht om in loondienst te werken voor één welbepaalde werkgever en voor één welbepaalde functie. Ze heeft een geldigheidsduur van twaalf maanden, maar is verlengbaar. Alvorens een werknemer met een arbeidskaart B in dienst te nemen, dient de werkgever voor zichzelf een werkvergunning aan te vragen. Een arbeidskaart type A geeft het recht om voor onbepaalde duur te werken in loondienst bij eender welke werkgever en voor eender welk beroep. De werkge ver heeft geen verdere verplichtingen. De arbeidskaart A wordt enkel toegekend na in het verleden gedurende vier jaar met een arbeidskaart B gewerkt te hebben. 16 Het E101-formulier is een detacheringsverklaring aangevraagd door de werkgever bij de RSZ zoda t de werknemer zich niet hoeft aan te sluiten bij het socialezekerheidsstelsel van het land waar men wordt gedetacheerd.
64
tijd in België. De verblijfsduur kan variëren van enkele dagen tot maanden. Ondanks het feit dat de Belgische arbeidsvoorwaarden gevolgd dienen te worden, komt bij gedetacheerde Poolse werknemers heel vaak uitbuiting voor (Matthysen, 2009). Het gaat om overtredingen met betrekking tot de arbeidsduur, de toepassing van minimumlonen, het loon voor overuren, de betaling van verplaatsingskosten en inbreuken op de welzijnswetten en de wetgeving op feestdagen. Ook komt het voor dat prestaties gewoonweg niet worden vergoed.
3)
Knelpuntberoepenregeling
Om de (semi-)illegale tewerkstelling van Polen en een nijpend tekort aan arbeidskrachten in sommige sectoren op de Belgische arbeidsmarkt aan te pakken, werd vanaf 1 juni 2006 de procedure voor de toekenning van arbeidskaarten versoepeld voor een aantal specifieke beroepen, de zogenaamde knelpuntberoepen. De versoepeling hield in dat niet langer een voorafgaandelijk arbeidsmarktonderzoek vereist was. In België werden vier verschillende lijsten met knelpuntberoepen opgemaakt: één voor Vlaanderen, één voor Wallonië, één voor Brussel en één voor de Duitstalige gemeenschap. In Vlaanderen ging het om 112 moeilijk in te vullen vacatures, waaronder ingenieurs, verplegend personeel, vrachtwagenchauffeurs, bakkers en een reeks beroepen uit de bouwsector.17 Na het indienen van een dossier kon aan een werkgever binnen de vijf werkdagen een arbeidsvergunning worden afgeleverd.
Uit cijfers van de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg blijkt een duidelijke stijging van het aantal arbeidskaarten (type A en B) voor Poolse werknemers (zie figuur 7). Terwijl in België in het jaar 2000 slechts 420 arbeidskaarten werden uitgereikt aan Poolse werknemers, steeg dit aantal tot 1425 in 2004, het jaar van de toetreding van Polen tot de Europese Unie. De versoepeling van de regeling voor knelpuntberoepen is duidelijk zichtbaar in de cijfers. In 2006 verdrievoudigde het aantal uitreikingen van arbeidskaarten aan Poolse werknemers ten opzichte van het jaar voordien (3131 in 2005 en 10.391 in 2006). Ook de volgende jaren bleef het aantal uitreikingen aan Polen gestaag toenemen. In 2007 en 2008 werden er respectievelijk 22.158 en 27.123 arbeidskaarten toegekend aan Poolse werknemers. Uit de cijfers blijkt ook dat beduidend meer Poolse mannen dan Poolse vrouwen arbeidskaarten ontvingen. In 2008 waren ongeveer twee op drie arbeidskaarten voor een man bestemd. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat het beroep van schoonmaakster niet in de lijst met knelpuntberoepen werd opgenomen. Verder blijkt uit statistieken van de FOD Werkgelegenheid dat in datzelfde jaar 91% van de arbeidskaarten voor Polen werd uitgereikt in Vlaanderen, 7% in Brussel en 2% in Wallonië. Wat de verschillende nationaliteitengroepen betreft, was in 2008 maar liefst 53% van de arbeidskaarten bestemd voor een Pool. De aandelen van de andere nationaliteitengroepen liggen bedu idend lager. Zo werd in hetzelfde jaar „slechts‟ 13,5% van de arbeidskaarten uitgereikt aan Roemenen, 6,3% aan Bulgaren en 5,8% aan Indiërs.
17
Voor de volledige lijst, zie: http://vdab.be/trends/vacatureanalyse/lijst%20knelpuntberoepen%202006.pdf
65
Figuur 7: Arbeidskaarten (A+B) afgeleverd aan Polen in België (2000-2008), per geslacht.
Bron: FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg.
Een sector die al van bij aanvang onmiskenbaar gebruik heeft gemaakt van de versoepelde regeling met betrekking tot de toekenning van arbeidskaarten is de tuinbouwsector. In Vlaanderen werden de beroepen uit het Paritair Comité 145 van het tuinbouwbedrijf opgenomen in de lijst met knelpuntberoepen. Op basis van gegevens van de Dienst Arbeidsmigratie en bemiddeling van de Vlaamse overheid blijkt dat in de periode van 1 januari 2008 tot 30 november 2008 in totaal 18.909 arbeidsvergunningen en arbeidskaarten B werden toegekend voor seizoens en gelegenheidswerk in de tuinbouwsector (Loose & Lamberts, 2010). 18 De overgrote meerderheid hiervan was bestemd voor Poolse seizoenarbeiders (78%). Daarnaast komt er een aanzienlijke groep seizoensarbeiders uit Roemenië (15%) en in mindere mate uit Bulgarije (5%). Wat de regionale spreiding in Vlaanderen betreft, doet vooral de fruitsector in de provincie Limburg sterk een beroep op Poolse seizoenswerkers. Ongeveer 44% van de geregistreerde Poolse seizoensarbeiders is tewerkgesteld in Limburg (vooral in Sint-Truiden, Nieuwerkerken en Borgloon), tegenover 23% in West-Vlaanderen (voornamelijk in de streek rond Ieper), 12% in Antwerpen (hoofdzakelijk in de regio Hoogstraten), 12% in Vlaams -Brabant en 9% in OostVlaanderen.
Het succes van de knelpuntberoepenregeling voor de tuinbouwsector staat in schril contrast met het relatief beperkte gebruik ervan in de bouwsector (Loobuyck, 2009). Zo werden er in 2008 bijvoorbeeld „slechts‟ 5 arbeidskaarten toebedeeld aan kraanmannen, 1195 aan metselaars en vloerders en 435 aan stukadoors. Deze cijfers tonen aan dat veel werknemers nog steeds via andere kanalen op de Belgische arbeidsmarkt actief zijn (cf. vrij verkee r van diensten, detachering, zelfstandigen en schijnzelfstandigen). Het succes van de knelpuntberoepenregeling dient bijgevolg genuanceerd te worden. Niet in alle sectoren is de regeling er in geslaagd om de tewerkstelling uit het (semi-)illegale circuit te halen. In andere sectoren met een tekort aan arbeidskrachten (zoals
18
Het systeem van seizoens- of gelegenheidswerk laat toe dat een werknemer maximaal 65 dagen per jaar wordt ingezet. Het kent bovendien een gunstige RSZ-bijdrage regeling en het waarborgt een minimumuurloon.
66
de schoonmaaksector) was de regeling dan weer niet van toepassing omdat men de lokale werkloze bevolking wou inzetten (Corluy & Marx, 2010).
4)
Rekrutering van seizoensarbeiders
Voor de rekrutering van seizoensarbeiders uit de nieuwe lidstaten van de Europese Unie kunnen twee fasen onderscheiden worden (Loose & Lamberts, 2010). De eerste rekruteringsfase, waarbij voor het eerst een werknemer uit een nieuwe EU-lidstaat werd aangeworven, blee k het moeilijkste aangezien er weinig structuren bestaan die deze rekrutering mogen of kunnen organiseren. Een belangrijk rekruteringskanaal was het zich spontaan aanbieden van werknemers. In het geval van arbeidsmigranten gebeurt dit ook via een tussenpersoon, iemand uit de eigen kennissenkring of Belgen van Poolse oorsprong. Ook in de tuinbouwsector bemiddelt in vele gevallen een tussenpersoon in ruil voor een financiële tegemoetkoming, een praktijk die in principe illegaal is. Zodra een werkgever één of meerdere werknemers heeft kunnen rekruteren, doet hij veelal een beroep op de netwerken van deze personen om in een tweede fase weer nieuwe werknemers aan te werven. Bij de rekrutering worden nauwelijks selectiecriteria gehanteerd omdat het systeem van seizoensarbeid impliceert dat er wordt gewerkt met dagcontracten, wat relatief eenvoudig toelaat om fouten recht te zetten. Bovendien zorgt het aanwerven via de sociale netwerken van de werknemer ervoor dat er een vorm van sociale controle aanwezig is: werknemers voelen zich verantwoordelijk voor de werknemers die ze zelf hebben aangebracht. De zelfversterkende rekruteringsstrategie zorgt ervoor dat binnen een tuinbouwbedrijf vaak groepen van familie en kennissen zijn tewerkgesteld.
5)
Zelfstandigen
Naast de migratiestroom van Poolse werknemers, kwam er uit Polen ook een migratiestroom van zelfstandigen op gang. Die ontwikkeling begon al vóór de EU-toetreding, in de jaren „90, met de afsluiting van de PECO-akkoorden. De PECO-akkoorden (PECO = Pays de l‟Europe Centrale et Orientale), ook wel bekend als de associatie -akkoorden werden in het begin van de jaren „90 afgesloten met de toenmalige kandidaat-lidstaten van de Europese Unie. De akkoorden kaderden in de voorbereiding tot een eenheidsmarkt voorafgaand aan het EU-lidmaatschap. Ze gaven aan ondernemers en zelfstandigen uit de kandidaat-lidstaten de toegang om zich in de Europese Unie te vestigen voor de uitoefening van een zelfstandige activiteit, alsook voor de oprichting van vennootschappen. Arbeid in loondienst en gemengde situaties (zelfstandige activiteit gecombineerd met arbeid in loondienst) waren uitgesloten. Voor Polen trad het verdrag in werking op 1 februari 1994. In België hadden de PECO-akkoorden tot gevolg dat onderdanen van de kandidaat-lidstaten niet langer een beroepskaart dienden aan te vragen voor het uitoefenen van een zelfstandige beroepsactiviteit of het oprichten van vennootschappen. Een PECO -attest, dat pro forma verkrijgbaar was via het Ministerie van Middenstand, volstond. Met de toetreding tot de Europese Unie op 1 mei 2004 verviel het PECO-attest en konden zelfstandigen en ondernemers zich beroepen op het vrije vestigingsrecht om zich in een lidstaat te vestigen voor een zelfstandige beroepsactiviteit. Zelfstandigen die zich niet in een lidstaat vestigen, kunnen er, door de vrijheid van dienstenverkeer, vrij diensten verrichten.
Dat meer en meer Polen zich als zelfstandige komen vestigen in België blijkt duidelijk uit de statistieken. Cijfers van het Rijksinstituut voor de Sociale Verze keringen van Zelfstandigen (zie figuur 8) tonen aan dat in de periode 2000-2008 het aantal Poolse zelfstandigen die zich vestigde in België en zich aansloot bij een sociaal verzekeringsfonds vertienvoudigde. Op 31 december 2000 telde men in België 775 Poolse zelfstandigen, acht jaar later waren dat er 7.780. De Poolse
67
zelfstandigen zijn hoofdzakelijk mannen, slechts ongeveer 14% is een vrouw. Met ongeveer 67% van het totale aantal, registreerde men in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de meeste Poolse zelfstandigen (op 31 december 2008). Vlaanderen en Wallonië zijn goed voor respectievelijk 29% en 4% van het totale aantal Poolse zelfstandigen.
Figuur 8: Aantal zelfstandigen met de Poolse nationaliteit (2000-2008), per geslacht.
Bron: RSVZ – Dienst Statistieken.
De stijging in het aantal Poolse zelfstandigen valt wellicht te verklaren door het feit dat illegaal tewerkgestelde arbeidsmigranten hun illegale werksituatie hebben laten regulariseren door zich als zelfstandige te registreren. Het statuut van zelfstandige biedt immers meer rechtszekerheid. In de praktijk betekende zelfstandige zijn echter niet altijd dat men niet langer het werk uitvoert onder het gezag van een werkgever. Heel wat Poolse ondernemers zouden tew erkgesteld zijn als schijnzelfstandige en werken feitelijk in onderaanneming voor een Belgische werkgever (Loobuyck, 2009). Het statuut van zelfstandige levert niet alleen een kostenvoordeel op voor de werkgever die geen sociale bijdragen dient te betalen, maar maakt ook flexibele werksituaties mogelijk. Over de omvang en impact van het probleem van schijnzelfstandigheid zijn nauwelijks gegevens beschikbaar (CGKR, 2006). Over de sectoren waarin de Poolse zelfstandigen actief zijn, zijn geen exacte cijfers voorhanden, al mogen we er van uitgaan dat de meesten werkzaam zijn in de bouw- en renovatiesector (CGKR, 2006) Dat is meteen ook een verklaring voor het grote aandeel mannelijke zelfstandigen in de statistieken. Daarnaast zijn Poolse ondernemers actief in tal van bedrijfstakken. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest vindt men bijvoorbeeld Poolse financiële ondernemingen (verzekeraars, boekhouders, financieel adviseurs, kredietverleners), transportbedrijven die reizen van en naar Polen aanbieden, voedingswinkels, cafés en restaurants, boekhandels, autohandelaars, kapsalons, schoonheidssalons en tal van andere gespecialiseerde kleinhandelszaken (Paspalanova, 2006). Door de vele goederen en diensten die Poolse ondernemingen in Brussel aan hun landgenoten aanbieden, is de Poolse gemeenschap er in grote mate zelfvoorzienend.
68
I.4.2.8 In
Recente ontwikkelingen
de laatste jaren zijn er een aantal evoluties opgetreden met betrekking tot de
arbeidsmarktsituatie van Polen in België. Hieronder bespreken we er enkele. We baseren ons zowel op literatuur als op de gesprekken met de sleutelpersonen.
1)
Groeiende officiële tewerkstelling
Vanaf 1 mei 2009 heeft België zijn arbeidsmarkt volledig vrijgemaakt. Onderdanen van de acht Oost-Europese lidstaten die in 2004 toetraden tot de EU konden vanaf dan vrij arbeid verrichten op de Belgische arbeidsmarkt. De regeling inzake knelpuntberoepen was niet langer van kracht. Dit had grote gevolgen. De vele Poolse poetsvrouwen die voorheen al jaren in het zwart werkten – „poetsvrouw‟ kwam niet voor op de lijst met knelpuntberoepen – mochten vanaf toen vrij in België werken en konden dus ingeschakeld worden in het systeem van de poetshulp met dienstencheques, een formule die door de federale overheid in het leven werd geroepen om het zwartwerk in de sector van de thuishulp aan banden te leggen.19 De Poolse thuishelpsters maakten massaal gebruik van het systeem van de dienstencheques om hun werksituatie te legaliseren en om van sociale zekerheid te kunnen genieten. Dienstencheque -ondernemingen schoten als paddenstoelen uit de grond. Er ontstonden zelfs dienstencheque-ondernemingen die zich specifiek toelegden op de tewerkstelling van Poolse werknemers. Een voorbeeld is Serwis Domowy (Pools voor „dienstenthuis‟), dat via verschillende vestigingen in Vlaanderen Poolse thuishelpers tewerkstelt (Pacolet, De Wispelaere & Cabus, 2010, p. 134).
Meer en meer Polen die in België al jaren actief waren in het informele arbeidscircuit lieten hun toestand dus regulariseren. Een groeiende officiële tewerkstelling gaat echter niet zomaar gepaard met een afname van het zwartwerk. Zo stelt sleutelpersoon 22 dat een meerderheid van de Poolse vrouwen, naast een officiële tewerkstelling, ook in het zwart blijft werken. Op die manier kan men tegelijkertijd meer verdienen en ook nog genieten van de sociale zekerheid. Zo komt het voor dat velen officieel slechts 38 uren per week werken, maar in de praktijk 50 uren aan de slag zijn. Sommigen overtreden op allerlei inventieve manieren de wet om zoveel mogelijk geld bijeen te verzamelen. Ze laten bijvoorbeeld een werkloosheidskaart in België invullen en werken tegelijkertijd in Polen of ze werken in België en genieten terzelfdertijd van een invaliditeitsuitkering in het land van herkomst. Sommige sleutelfiguren pleiten dan ook voor meer controle op illegale arbeid en voor een betere en efficiëntere samenwerking tussen het gastland en het land van herkomst (sp 5).
2)
Grote diversiteit aan banen
Steeds meer Polen werken in de horeca of als arbeider in een fabriek, vaak via uitzendarbeid. Ook zijn er steeds meer vrouwen die als verpleegster in een rust- of ziekenhuis werken. Polen komen in aanraking met andere jobs en sectoren via de speciaal voor hen georganiseerde jobbeurzen. Het sociaal secretariaat AMDB International organiseerde in Antwerpen en Brussel de voorbije jaren twee Poolse jobdagen (Polskie Targi Pracy), bedoeld om Poolse werknemers in contact te brengen met Belgische bedrijven die veel openstaande vacatures hebben (sp 22, Gazet van Antwerpen, 12.03.08). Verder wordt er ook bureaus opgericht die Poolse werknemers rekruteren voor Belgische werkgevers. Copernicus International is een voorbeeld van zo‟n wervingsbureau waarop
19
De dienstencheque is een door de federale staat van België gesubsidieerd sy steem dat de particuliere gebruiker een betaalmiddel verschaft waarmee hij een werknemer van een erkende onderneming kan betalen voor huishoudelijk werk dat zowel bij hem thuis als buiten zijn woning verricht wordt (http://www.dienstencheques-rva.be/nl_intkort.asp).
69
Belgische bedrijven voor de selectie en rekrutering van buitenlands, hoger opgeleid personeel en werknemers
met
specifieke
functies
kunnen
terugvallen. 20 Copernicus
International is
gespecialiseerd in de Poolse markt en regelt alles wat betreft de administratie, verzekeringen, arbeids- en andere vergunningen (sp 22).
De laatste jaren groeit ook het aantal Poolse bedienden. Vele Poolse immigranten hebben in Polen een hogere opleiding genoten, maar om een baan te vinden die aansluit bij hun studieniveau vormt de taalbarrière een probleem. Polen die tijdens hun verblijf in België Nederlands geleerd hebben, kunnen zich opwerken. Poolse bedienden werken onder meer in de uitzendsector, voor een dienstencheque-onderneming, een sociaal secretariaat of een vakbond (sp 22).
Er sluiten zich ook meer en meer Poolse werknemers aan bij een Belgische vakbond (Matthysen, 2009). De vakbonden voeren een gericht wervingsbeleid ten aanzien van Poolse arbeiders. Ze trekken Poolse adviseurs aan en hebben een specifieke dienstverlening in de Poolse taal. Regelmatig worden er informatievergaderingen georganiseerd – vaak buiten de w erkuren bij de Polen op hun verblijfplaats zelf –, worden er initiatieven genomen om nieuwe maatregelen bekend te maken (brochures in het Pools) of worden vragen beantwoord in verband met loon - en arbeidsvoorwaarden. De Poolse advis eurs hebben Poolse vrijw illigers en organisaties zoals de Poolse kerk, de Poolse school en Poolse winkels kunnen warm maken om mee te helpen aan de verspreiding van de informatie naar de Poolse gemeenschap toe (sp 22). Polen zijn vaak niet op de hoogte van de rol die een vakbond vervult. De Poolse vakbondsbeweging Solidarność is vooral gekend omwille van de historische rol die ze speelde in de omwenteling van het communistisch regime. De meeste Poolse arbeiders hebben geen enkele ervaring met een vakbond. Zo tellen de bouwvakbonden in Polen slechts enkele duizenden leden op een totale bevolking van tachtig miljoen. In België zijn Polen relatief gemakkelijk te overtuigen om zich aan te sluiten bij een vakbond. De vakorganisatie heeft dan ook een belangrijke taak op het vlak van de uitbetaling van vergoedingen (vb. weerverlet, inhaalrustdagen) (Matthysen, 2009). Vaak gebeurt het ook dat Polen lid worden op aanraden van hun collega‟s. Op dit moment telt het ACV ongeveer vijfduizend leden uit Oost-Europa waarvan de meesten (ongeveer 80% tot 85%) van Polen afkomstig zijn (sp 22). Sleutelpersoon 22 stelt dat de overheid eigenlijk de taak op zich had moeten nemen om de Polen te informeren over de veranderingen sinds 2004 en over de rechten en plichten van Polen op de arbeidsmarkt. Het probleem, zo stelt deze sleutelpersoon, w as dat veel ambtenaren bij de overheid zelf niet veel kennis hadden over deze thema‟s, vandaar dat zij zich op een informele manier van deze taak hebben gekweten (sp 22).
3)
Impact economische crisis
Volgens sleutelpersoon 22 heeft de economische crisis geen massale impact gehad op de tewerkstelling van Polen in België. In december 2010 was het percentage werkloze Polen (0,6%) binnen de groep van niet werkende werkzoekenden in Vlaanderen bijvoorbeeld opvallend lager dan het gemiddelde percentage niet werkende werkzoekenden met een vreemde origine (5,5%) dat sterk opgetrokken wordt door de tewerkstellingssituatie van hoofdzakelijk personen met een Turkse (4,6%) of Marokkaanse (6,4%) origine (Arvastat, website VDAB). 21 Wellicht is dit te wijten aan het feit dat Polen in België vooral tewerkgesteld zijn in de zogenaamde knelpuntberoepen. De
20
C orpernicus International is gevestigd te Harelbeke. Voor meer informatie zie: http://www.copernicus international.be 21 Tot de personen met een vreemde origine worden de personen gerekend die als huidige of vorige nationaliteit een andere nationaliteit bezaten/bezitten dan de Belgische nationaliteit (http://arvastat.vdab.be/arvastat/index.htm).
70
mate waarop de economische crisis invloed heeft gehad, heeft ten andere ook een genderdimensie. Vrouwen die als poetsvrouw werken, weten zich doorgaans verzekerd van een job die niet afhankelijk is van de crisis omdat gebruikers van dienstencheques zich dit in tijden van crisis doorgaans nog steeds kunnen veroorloven. Mannen daarentegen hangen veelal af van de bouw -, transport- en andere sectoren die wel crisisgevoelig zijn. Daarbij komt dat wanneer gebouwen eenmaal geconstrueerd zijn, de bouwvakkers opnieuw moeten uitkijken naar een nieuw bouwwerf (sp 10).
In het Verenigd Koninkrijk en Ierland, die hun arbeidsmarkt al vanaf 2004 volledig openstelden aan onderdanen van de nieuwe EU-lidstaten, waren de gevolgen van de crisis veel groter. Vele Poolse migranten uit deze landen keerden terug naar Polen dat zelf veel minder getroffen was door de economische crisis. Andere Polen zochten werk elders in Europa (Iglicka & Ziolek-Skrypczak, 2010). Zoals reeds gezegd tonen nieuwe cijfers aan dat deze terugkeer tijdelijk was. Zo kent Groot-Britannië sinds 2010 weer een stijging van het aantal Poolse immigranten (Day & Hope, 2010).
4)
Discrepantie tussen opleidingsniveau en jobs
Veel Polen werken onder het niveau van hun hoogst behaalde diploma. Zelfs na een langdurig verblijf in België blijven de meesten in de jobs voor laaggeschoolden hangen (sp 1, sp 3, sp 4, sp 11, sp 12). Sommigen leggen zich bij deze situatie neer en proberen er vooral de voordelen van in te zien. Zo heeft men geen degelijke kennis van de Belgische landstalen nodig en gaat huishoudelijk werk bijvoorbeeld meestal samen met flexibele werkuren. Het zijn vooral de vrouwen met kinderen die erg gediend zijn met die flexibele werku ren. Daarnaast verdienen deze laaggeschoolde jobs ook vrij goed (sp 4, sp 10, sp 11, sp 12). Deze en andere voordelen nemen echter niet weg dat vele Polen de stagnatie op de sociale ladder erg frustrerend vinden (sp 20, sp 4, sp 5). Thans zou het „algemeen frustratieniveau‟ sinds de jaren ‟90 toegenomen zijn (sp 4, sp 5). Onderzoek van Eade, et al. (2007) over de sociale positie van Polen in Londen stelt vast dat hun respondenten hun sociale positie niet begrepen in termen van hun huidige situatie in het gastland, maar wel in termen van hun kansen en plannen voor de toekomst. Hun perceptie van sociale klasse was met andere woorden afhankelijk van hun migratiestrategie, vestigingsplannen en de mate waarin ze geëngageerd waren in transnationale activiteiten. O p die manier wordt sociale klasse gepercipieerd als iets tijdelijk en vergankelijk. Diegenen die van plan waren om terug te keren naar Polen, vergeleken hun sociale positie met inwoners van Polen en niet met personen uit het gastland. Hierdoor was hun sociale positie in hun beleving beter dan in de dagdagelijkse realiteit in Londen. Indien we dit toepassen op de situatie van de Poolse immigranten in België dan zou de stijging in frustratie gedurende de laatste jaren verklaard kunnen worden met het feit dat steeds meer Polen, in tegenstelling tot enkele jaren geleden, in België verblijven met een lange termijn perspectief. Bijgevolg vergelijken ze zich niet meer met hun Poolse landgenoten, maar met inwoners van België waardoor ze in hun beleving zakken op de sociale ladder.
Sommige sleutelfiguren halen ook aan dat de migratiesituatie het moeilijk maakt om op te klimmen op de sociale ladder. In concreto gaat het dan om het gegeven dat Belgische werkgever vaak eerder een Vlaming zullen aannemen dan een Pool met dezelfde competenties. Dit omdat Vlamingen de Vlaamse samenleving beter kennen, meer sociale netwerken hebben en een diploma in het Belgisch onderwijs verworven hebben. Immigranten moeten zich meer bewijzen in vergelijking met autochtonen (sp 3). Een ande r knelpunt waarmee sommige Polen geconfronteerd worden is de erkenning van internationale diploma‟s (sp 3). Op dit vlak zou er de laatste jaren wel een positieve evolutie zijn (sp 5). Ook de beperkte taalkennis verkleint de kansen op „betere‟ jobs
71
(sp 10). Ondanks deze obstakels zijn er toch Polen (weliswaar een minderheid) die erin slagen om te klimmen op de sociale ladder en hun dromen waar te maken (sp 11, sp 12).
I.4.3.
Actuele Poolse aanwezigheid
Volgens de officiële cijfers waren er op 1 januari 2008, volge ns nationaliteit, zo‟n 30.392 Polen aanwezig in België. Met dit aantal staat de Poolse gemeenschap op de tiende plaats op de lijst van immigrantengroepen in België (FOD Economie).22 Op het niveau van de gewesten, provincies en steden, zijn er respectievelijk het meeste Polen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, in de provincie Antwerpen en in Antwerpen stad (zie tabel 11, 12, 13).
Tabel 11: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008.
Gewest
Polen
Brussels Hoofdstedelijk Gewest
15.697
Vlaams Gewest
11.607
Waals Gewest
3.464 Bron: FOD Economie.
Tabel 12: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008.
Provincie
Polen
Antwerpen
5.257
Henegauwen
1.237
Limburg
1.144
Luik
4.833
Luxemburg
212
Namen
248
Oost-Vlaanderen
1.765
Vlaams-Brabant
2.358
Waals-Brabant
562
West-Vlaanderen
1.083 Bron: FOD Economie.
Tabel 13: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008.
22
Steden
Polen
Antwerpen
3.810
Schaarbeek
2372
Brussel
2019
Etterbeek
1439
Anderlecht
1401
De groepen die meer leden dan de Polen bevatten zijn de Italianen, Fransen, Nederlanders, Marokkanen, Spanjaarden, Turken, Duitsers, Portugezen e n Britten.
72
Elsene
1285
Sint Gillis
1252
Gent
640
Leuven
475
Luik
363
Charleroi
252
Mechelen
96
Hasselt
92 Bron: FOD Economie.
Deze cijfers weerspiegelen echter niet de totale aanwezigheid van de Poolse migranten in België. Het is een onderschatting omdat het alleen de geregistreerde Poolse migranten betreft (Algemene directie werkgelegenheid en arbeidsmarkt 2009, p.11-12; p. 59). Daarbij komt dat de „oude‟ generatie van mijnwerkers thans al de Belgische nationaliteit verworven heeft. De becijfering van het aantal aanwezige Polen wordt verder bemoeilijkt door het feit dat de paspoorten sinds de opening van de grenzen in 2004 niet meer gestempeld moeten worden. Sinds Polen opgenomen is in de Schengen Zone in 2007 moeten paspoorten zelfs niet me er getoond worden. Nu de arbeidsmarkt in 2009 voor Polen volledig is opengesteld, weet men wel met zekerheid dat Polen de grootste groep vormt van migranten komende uit Centraal- en Oost-Europa (Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki 2009, p. 37-38). Indien men de cijfergegevens van 1997 tot 2007 van het totaal aantal geregistreerde Poolse migranten in België op basis van nationaliteit bekijkt, dan ziet men enkele opmerkelijke evoluties (zie tabel 14). Tabel 14: Aantal geregistreerde Poolse migranten in België op basis van nationaliteit.
Verdeling van de Poolse bevolking volgens nationaliteit (mannen en vrouwen) 1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
6.034
6.319
6.319
6.319
8.884
10.354
11.570
13.996
18.026
23.212
30.392
Bron: Rapport van de algemene directie werkgelegenheid en arbeidsmarkt (2009, p. 59)
Van 1997 tot en met 2000 bleef het aantal geregistreerde Polen haast stilstaan op ongeveer 6300. In de volgende jaren (van 2001 tot 2004) steeg het aantal lichtjes met ongeveer 1000 à 2000 Polen per jaar. In werkelijkheid was het aantal Polen veel hoger, maar deze aanwezigheid was niet in de statistieken waar te nemen omdat veel Poolse migranten zich vooral in het zwarte circuit van de arbeidsmarkt begaven. Volgens Jablonski (2001) waren er toen al tussen de 30.000 en 90.000 Polen zonder papieren aanwezig in België terwijl er in 2004 slechts 13.996 Polen werden geteld in de statistieken van de FOD economie. Vanaf 2004 kan men een opvallende stijging van het aantal Polen vaststellen. In 3 jaar tijd is het aantal meer dan verdubbeld met een totaal aantal van 30.392 personen met de Poolse nationaliteit in 2007. De reden voor deze stijging heeft onder meer te maken met de nieuwe migratiegolf die er sedert 1 mei 2004 is gekomen . Ook de overgangsmaatregelen van juni 2006 en de volledige openstelling van de arbeidsmarkt in mei 2009 zorgde voor de legalisering van heel wat illegale Poolse arbeiders. Hierbij dient opgemerkt te worden dat er nog steeds Polen verblijven in België die in het illegale circuit tewerkgesteld zijn
73
(Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki 2009, p. 42). Velen combineren werk in het legale circuit met werk in het illegale circuit om meer geld te kunnen verdienen en tegelijkertijd ook te genieten van de sociale zekerheid (sp10). Wat er ook van zij, door de verschillende veranderingen in regelgeving, is het aantal Polen in de officiële statistieken fors toegenomen. In tegenstelling tot wat voor 2004 gedacht werd, is het aantal Polen met het lidmaatschap van Polen aan de Europese Unie in werkelijkheid haast dus niet toegenomen in België (sp22, sp10). Wanneer we kijken naar het aantal mannen en vrouwen, dan zien we dat er, op 1 januari 2008, iets minder vrouwen met de Poolse nationaliteit (14.910) waren dan mannen met de Poolse nationaliteit (15.482) (FOD economie). Men kan veronderstellen dat het aantal vrouwen in de statistieken sinds mei 2009 gestegen is, omdat het aantal officieel geregistreerde vrouwen, tewerkgesteld via dienstencheques, toegenomen is. Het aantal vrou wen met de Poolse nationaliteit is dan niet in werkelijkheid gestegen, maar wel in de statistieken. Wat betreft de leeftijd van de migranten, zien we dat volgens de FOD economie (zie tabel 15) de meeste Poolse migranten (op 1 januari 2008) behoren tot de leeftijdsgroep van 25 tot en met 39 jaar. De leeftijdsgroep van 0 tot 4 jaar is groot in vergelijking met de leeftijdscategorieën van jongeren tussen 5-9 jaar, 10-14 jaar, 15-19 jaar. De cijfergegevens tonen verder ook aan dat er meer jongeren op lagere schoolleeftijd zijn dan op middelbare schoolleeftijd (FOD economie). Tabel 15: Polen in België volgens nationaliteit en leeftijd.
Leeftijd
Aantal Polen
0-4
2382
5-9
1857
10-14
1533
15-19
1009
20-24
2335
25-29
5129
30-34
5477
35-39
3951
40-44
2307
45-49
1826
50-54
1241
55-59
543
60-64
201
65-69
110
70-74
118
75-79
103
80-84
144
85-89
77
90-94
30
95- plus 95
19
Bron: FOD Economie, K.M.O. Middenstand en Energie. Statistiek en economische informatie bevolking op 1/1/2008.
74
Wat de herkomstregio‟s betreft, kan vastgesteld worden dat meeste Poolse migranten in België uit Noord-Oost-Polen (Podlasië, met als centrale stad Białystok) en uit Zuid -Oost Polen (Lublin en omstreken) komen (zie figuur 9). Figuur 9: Kaart Polen.
Het oostelijk deel van Polen is een arme regio dat grenst aan Rusland en Oekraïne. De sleutelpersonen (sp 10, sp 4) merken op dat Polen wonende in Brussel vooral uit rurale gebieden en uit de steden Białysto en Siemiatycze komen en dat de Polen in Antwerpen vooral afkomstig zijn van Lublin en omstreken. Sinds het begin van de 21 ste eeuw is er ook een instroom van Polen uit andere gebieden dan uit Oost-Polen. Een kleiner aantal migranten komt uit Klein Polen (Malopolskie), Silezië (Slaskie), Neder-Silezië (Dolnoslaskie) en Centraal-Polen (Paspalanova 2006, p.75; Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki 2009, p.38, sp 11, sp 12). Over het algemeen trekken Poolse migranten vooral naar die landen en steden waar er reeds P oolse netwerken bestaan. In de meeste gevallen volgen ze hun vrienden en familieleden (Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki 2009, p.32).
Zoals tabel 16 aantoont, behouden de meeste Polen gemigreerd vanaf de jaren ‟90 de Poolse nationaliteit, omdat de Belgische nationaliteit hun geen meerwaarde biedt (sp 10). In 2007 waren er volgens het statistisch en demografisch verslag over migraties en migrantenpopulaties van het CGKR (2009, p. 132) slechts 586 Polen die de Belgische nationaliteit verworven hebben. Tabel 16: Aantal Polen die Belg werden.
Jaartal
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Polen
492
678
630
460
465
470
550
586
Bron: European Migration Network.
75
I.4.4.
Waarom migratie naar België?
België is voor de Polen al sinds lang een populair bestemmingsland. Volgens Paspalanova (2006) en Goddeeris & Galent (2009) liggen er verschillende factoren aan die populariteit ten grondslag.
1)
België is qua afstand niet zo ver van Polen. Op die manier kan men nog steeds contact hebben met familie.
2)
In vergelijking met de transcontinentale migratie is de migratie naar België gemakkelijker en goedkoper.
3)
België/Brussel was altijd al een belangrijke migratieroute richting N-Amerika in de periode vóór WO I. Zij die uiteindelijk de oversteek toch niet hebben gemaakt, bleven in België. In België/Brussel bestond dus al lang een goedwerkend Pools netwerk. “This Polish community life in Brussels testifies to the existence of a large support network. In this light and due to the predominantly commuting type of migration one can speak about the development of a migration system between sending regions and the destination „Brussels‟. Prospective first time migrants in Poland are usually well aware about the existing Polish meeting points and the places where a job and accommodation can be found upon arrival if these were not arranged in advance. It could be hypothesized that the presence of a strong Polish community in Brussels does not only facilitate the migration process but acts as a trigger for new migrants” (Paspalanova, 2006: 78).
4)
De Polen komen voornamelijk naar België om economische redenen. Vooral in de Oostelijke regio‟s zijn de mensen arm, werkloos en doorgaans weinig opgeleid. Vaak worden ze aangetrokken door de hoge lonen die ze in België kunnen verdienen . Ze willen in principe op zo kort mogelijke tijd zoveel mogelijk geld verdienen om hun eigen materiële situatie in Polen te verbeteren. Dat doen ze door in België heel hard te werken en door weinig geld uit te geven aan hun eigen levensonderhoud.
5)
Polen komen naar België omdat hier al mensen van Poolse afkomst komen van vroegere migratiegolven (vb. na WOII). Deze „oude‟ Polen of hun afstammelingen brengen „nieuwe‟ Polen in contact met werkgevers en regelen bijvoorbeeld de huisvesting. De „nieuwe‟ Polen brengen op hun beurt nieuwe migratiegolven met zich mee (zie Grzymala -Kazlowska, 2005).
6)
Uit de gesprekken met sleutelpersonen 3 en 22 kwam verder ook nog naar voren dat België Polen aangetrokken heeft in het verleden omdat kinderen die in de illegaliteit leefd en, zonder problemen in België een opleiding konden genieten.
76
I.5.
Integratie en Participatie in Antwerpen
I.5.1.
Inleiding
In dit hoofdstuk onderzoeken we de mate van Poolse participatie en integratie in de stad Antwerpen. We doen dit op tweeërlei manieren. Enerzijd s gaan we na of de Poolse minderheidsgroep een goed georganiseerd verenigingsleven heeft. Anderzijds bekijken we hoe de integratie van de Poolse migrant precies verloopt. De informatie in dit hoofdstuk is gebaseerd op een studie van de academische literatuur en op semi-gestructureerde interviews met 26 verschillende sleutelpersonen binnen de Poolse gemeenschap in België (zie bijlage 1). De voertaal tijdens de gesprekken was afhankelijk van de talenkennis van de geïnterviewde sleutelpersoon (Nederlands, Frans of Engels). De meeste gesprekken werden opgenomen met een digitale recorder. Sommige sleutelpersonen werden meermaals geïnterviewd. De gesprekken vonden plaats tussen juni 2009 en november 2010. Achteraf werden deze interviews gecodeerd en geanalyseerd.
I.5.2.
Poolse verenigingen in Antwerpen
De Poolse gemeenschap in Antwerpen is als gemeenschap weinig georganiseerd. Er zijn slechts enkele socio-culturele verenigingen en diegene die er zijn kennen doorgaans een moeilijk bestaan. In het verleden werden verschillende verenigingen opgericht, maar die bleken een kort leven beschoren omwille van een gebrek aan onderlinge communicatie, afstemming en eensgezindheid (sp 3, sp 5).23 Polen zoeken volgens de meeste sleutelpersonen geen contact met elkaar. Ze zijn in België voornamelijk om te werken. Ze ontberen omzeggens een „ontspanningscultuur‟. Uitgaan, zich ontspannen, naar theater gaan, deelnemen aan één of andere vereniging, etc. is hen vreemd. Hetzelfde kan gezegd worden voor het concept „vrijwilligerswerk‟ (sp 5). Polen werken in de eerste plaats en spenderen de weinig tijd die overblijft met hun gezin, familie of dichtste vrienden (sp 22, sp 3, sp 5, sp 18). Volgens sleutelpersoon 22 kunnen Polen enkel maar voor iets enthousiast gemaakt worden, als ze er ook effectie f geld mee kunnen verdienen. Verschillende sleutelpersonen willen dit gebrek aan engagement en sociale mix aanpakken door ouders te sensibiliseren om hun kinderen te stimuleren tot zinvolle vrije tijdsbestedingen zoals sport -en dansclubs, de academie of e en muziekschool. Ook worden ouders door deze sleutelfiguren en door de scholen verwezen naar goedkope vrijetijdsbestedingen. Aangezien sommige ouders het financieel niet breed hebben, moet erover gewaakt worden dat de „ontspanning‟ en de „sociale mix‟ goedkope aangelegenheden blijven (sp 5, sp 9, sp 3). Hoewel Polen het gevoel hebben dat ze weinig tijd over hebben om te spenderen aan ontspanning, zijn er in Antwerpen toch enkele verenigingen. Deze verenigingen kunnen onderverdeeld worden in „media‟, „sportverenigingen‟, „sociaal-culturele en educatieve verenigingen‟, „Poolse school‟ en „religieuze organisaties‟. Naast deze verenigingen zijn er natuurlijk ook nog de vele Poolse winkels en
zaken
(o.a.
garagisten,
kappers).
De
Poolse
gemeenschap
kent
ook
enkele
oudstrijdersbewegingen (sp 9).
I.5.2.1
Media
De tijdschriften die hieronder besproken worden, worden niet allemaal in Antwerpen uitgegeven. Het gaat eerder om tijdschriften die ook door de Poolse bevolking in Antwerpen worden gelezen.
23
De socio-culturele vereniging Polonia vzw is een voorbeeld van een organisatie in Antwerpen die een kort leven beschoren was.
77
1)
Nowinki
Nowinki is een nieuw Pools tijdschrift met webite. Vertaald betekent het „klein nieuws‟. Uit het gesprek met sleutelpersoon 18 blijkt dat Nowinki er niet op vraag van de Poolse bevolking kwam. Het groeide veeleer uit een dienstenchequebureau die uit haar ervaring met de Poolse gemeenschap in Antwerpen de behoefte aanvoelde om Polen een medium aan te bieden waarlangs ze elkaar kunnen leren kennen en ontmoeten. Ze gaan van het idee uit dat Poolse migranten niet enkel in België zijn om geld te verdienen maar ook om er werkelijk te „leven‟. Met dit doel voor ogen wil Nowinki de Poolse mensen informeren. Alles wat Polen kan helpen om hun „draai‟ te vinden in België komt aan bod (cf. uitleg over organisaties, informatie over waar men sociale appartementen kan vinden, hoe men een belastingsbrief moet invullen, hoe men in België zijn tijd kan doorbrengen, etc.). Verder plaatst Nowinki ook advertenties. In feite brengt Nowinki volgens sleutelpersoon 18 een caleidoscoop van thema‟s aan en wil het mensen te allen tijde met advies bijstaan. Nowinki brengt ook steeds een (grappig) verhaaltje dat gebaseerd is op allerlei situaties die een Poolse poetsvrouw in België kan meemaken. Dit verhaal kent onder de Poolse bevolking veel succes. Men denkt er zelfs aan om misschien een boek samen te stellen met de beste verhaaltjes. Nowinki organiseert verder ook af en toe culturele en historische evenementen (incl. concerten van Poolse groepen, voorstellingen van Pools cabaretgroepjes, herdenkingsmomenten).
Hoofdredactrice:
Katarzyna Ligocka
Adres:
Av. Demolder 1, 1030 Schaerbeek, Brussel
Email:
[email protected]
Tel:
0489 116 120
URL:
http://www.nowinki.be
2)
Gazetka vzw
Het gesprek met sleutelpersoon 2 en sleutelpersoon 10 leert dat Gazetka, een maandelijkse krant, sinds 2001 bestaat en op 18.000 exemplaren wordt verdeeld. Het merendeel daarvan in Brussel (95%), maar ook in Antwerpen, Gent, Genk, Bergen, Charleroi en de kuststreek. De reden waarom er in Antwerpen minder vraag is, heeft te maken met het feit dat er voor Gazetka in Ant werpen minder distributiepunten (cf. vaak Poolse winkels) zijn. Gazetka is een erg populaire krant bij Polen die zich nog steeds blijft ontwikkelen. Oorspronkelijk telde het blad 16 bladzijden. Thans zijn er 82 bladzijden (met een maximum van 92 bladzijden). Gazetka heeft ook een website, maar deze is enkel in het Pools. Sleutelpersoon 2 wijdt dit aan gebrek aan tijd en geldmiddelen om de website te vertalen naar de Belgische landstalen. Gazetka is gratis te verkrijgen en verwerft voornamelijk inkomsten via de advertenties die op elke rechterbladzijde worden gedrukt.
Gazetka werd opgericht naar aanleiding van de vaststelling dat steeds meer Polen die voorheen pendelden tussen België en Polen, zich permanent in België gevestigd hebben. Behalve de kerk en de werkplaats hadden Polen lange tijd weinig ontmoetingsplaatsen en media via dewelke ze op de hoogte konden blijven van het bestaan van organisaties, bedrijven, winkels, kappers en andere voorzieningen binnen de Poolse gemeenschap. Door de publicatie van aan kondigingen voor sociale evenementen, advertenties en reclames voor Poolse winkels, etc. wordt aan Polen de mogelijkheid geboden om elkaar te ontmoeten. Terwijl Polen vóór het bestaan van de Poolse kranten briefjes hingen in de kerk met de mededeling dat z e bijvoorbeeld een auto te koop aanboden, kunnen dit soort berichten nu via Gazetka verspreid worden. Gazetka laat reclame dus niet alleen toe omdat het de belangrijkste financieringsbron is, tevens acht ze de reclame noodzakelijk om de Poolse
78
gemeenschap te informeren over de aanwezige Poolse faciliteiten in België. Dankzij Gazetka (en andere media) nam ook het aantal Poolse winkels en kleine zaakjes (o.a. garages, kappers) toe omdat zij via Gazetka bekend konden worden gemaakt. Op die manier konden versch illende Polen zich ook op de sociale ladder opwerken (sp 2). Behalve de doelstelling om Polen op de hoogte te brengen van de bestaande Poolse voorzieningen in België, biedt Gazetka ook praktische informatie over het reilen en zeilen in België. Volgens sleutelpersoon 2 hebben zelfs die Polen die al 10 jaar in België wonen nog steeds veel nood aan dergelijke informatie. Gazetka probeert Polen steeds door te verwijzen naar Belgische instanties (waar vaak ook Poolse werknemers in dienst zijn) die hen dan verder kunnen helpen. Ze dirigeren Polen met andere woorden steeds naar een wettelijk systeem. Op die manier verkrijgen Polen enerzijds het recht op het degelijke Belgische sociaal systeem en moeten zij anderzijds ook belastingen betalen en aldus bijdragen aan d at sociaal systeem.
Inhoudelijk behandelt Gazetka verschillende thema‟s: -
De Belgische actualiteit (vb. BHV-kwestie, verkiezingen).
-
Psychologie: Elzbieta Kuzma schrijft elke maand een artikel over onderwerpen zoals het sociale leven, de opvoeding van de kinderen, de moeilijkheden die migranten ervaren als ze van hun vaderland verwijderd zijn, alleenstaande gezinnen met kinderen, scheidingen, etc..
-
De Poolse actualiteit.
-
Toerisme: Verschillende Belgische trekpleisters worden toegelicht zodat Polen vertrouw d geraken met België.
-
Activiteitenkalender: Verschillende tentoonstellingen, festivals, concerten, etc. worden gepromoot.
-
Praktische informatie over het reilen en zeilen in België (vb. Hoe moet men de belastingsbrief invullen? Hoe kan men een rijbewijs halen?). In verband met de sociale wetgeving (cf. vakantieregeling, ouderschapsverlof, arbeidsrecht) is er een vaste maandelijkse rubriek geschreven door Aldona Kuczynska die tewerkgesteld is bij het ACV.
Sleutelpersoon 2 vertelt dat het in de beginfase nie t eenvoudig was om iedereen ervan te overtuigen dat er nood was aan een krant voor Polen in België. Zelfs de Poolse ambassade en het Poolse consulaat erkenden toentertijd amper de realiteit van Polen die gedurende ruime periode in België verbleven. Volgens hen waren er enkel maar pendelmigranten. Volgens sleutelpersoon 2 heeft Gazetka geholpen aan de algemene erkenning van het gegeven dat vele Polen zich hier in België (permanent of toch voor lange tijd) hebben geïnstalleerd.
Gazetka neemt op politiek en religieus vlak geen stelling in. De krant stelt zich neutraal op omdat het de vrijheid van mening wil behouden.
Hoofdredactrice:
Izabella Fijalkowska-Petelska
Adres:
Emile Clausstraat 51 – 1050 Brussel
Email:
[email protected]
Tel: URL:
http://www.gazetka.be
79
3)
PoloniaNet
PoloniaNet is een gratis driemaandelijks tijdschrift dat sinds maart 2007 bestaat en uitgegeven wordt door Decom. PoloniaNet heeft een oplage van 15.000 exemplaren en telt ongeveer 64 pagina‟s waarvan ongeveer 50 pagina‟s redactioneel materiaal is. De verspreiding gebeurt via toezending op adres. Verder is het ook verkrijgbaar via alle gekende Poolse verenigingen, in alle Poolse winkels, cafés, bij de ambassade en het consulaat of online via hun website. In tegenstelling tot Gazetka verwerft PoloniaNet minder inkomsten via het adverteren van reclame. PoloniaNet richt zich op een zo ruim mogelijk publiek, jong of oud, man of vrouw.. Voor kinderen staan er soms spelletjes in; voor jongeren komen jonge Polen aan het woord d ie hun „frisse‟ kijk op België beschrijven; voor mannen wordt informatie over auto‟s en dergelijke aangeboden en voor vrouwen staan er af en toe kookrecepten in of sociale artikels. PoloniaNet wil, in wezen, net zoals Nowinki en Gazetka, aan Polen die in België wonen en werken informatie bieden zodanig dat zij snel hun weg vinden in de nieuwe samenleving. Op die manier probeert het de „inburgering‟ te vergemakkelijken. Naast het publiceren van louter praktische info, tracht deze krant ook meer diepgaande informatie aan te brengen door bepaalde thema‟s dieper te onderzoeken.
Hoofdredactrice:
Ula Wojciechowska
Adres:
(Decom NV) Stationsstraat 108 – 2800 Mechelen
Email:
/
Tel:
015/652.851
URL:
http://www.polonianet.be
I.5.2.2
Sportverenigingen
Zoals gezegd is een kenmerk van de Poolse gemeenschap in Antwerpen dat ze niet of nauwelijks georganiseerd is. Dat er toch een Poolse voetbalploeg werd opgericht, is een illustratie van hoe sport ook voor Polen een ontmoetingsruimte creëert.
FC Polonia Voetbalploeg FC Polonia werd in 1989 opgericht en speelt thans in de 2 de reeks van de Koninklijke Vlaamse Voetbalbond. Tegenwoordig is er een A-ploeg, een veteranenploeg en twee jeugdploegen die in samenwerking met de Poolse school werden opgericht. Deze jeugdploegen kennen een groot succes en bestaan voornamelijk uit leerlingen van de Poolse school. Sleutelpersonen 11 en 12 geven aan dat deze samenwerking werd opgezet om enerzijds Poolse jongeren te ondersteunen en om anderzijds te vermijden dat de jeugd z ich zou inlaten met „onproductief gedrag‟ zoals rondhangen, lang achter de computer zitten, roken, etc.. Ze duiden de voetbalsport als een simpele maar effectieve methode om de jongeren te helpen. Vele ouders hebben immers geen tijd (door de lange werkdagen) om zich lang met hun kinderen bezig te houden. Ofschoon deze voetbalploeg door Polen opgericht werd, staat ze open voor iedereen ongeacht de herkomst. Aangezien FC Polonia binnen de jeugdploegen vooral jongeren uit de Poolse school aantrekt, zijn de deelnemers voornamelijk toch jongeren met een Poolse achtergrond. FC Polonia heeft nooit een eigen voetbalveld gehad waardoor de club al op verschillende plaatsen gespeeld heeft. Momenteel is men op zoek naar een veld, maar dit blijkt allerminst eenvoudig te zijn. FC Polonia verzamelt geld via lidgeld en privé -personen zoals ondernemers die een eigen firma hebben en bevriend zijn met leden van FC Polonia.
80
Secretaris:
Ceglowski Leszek
Adres:
FC Polonia, Ruggenveldlaan 480 - 2100 Deurne
Email:
[email protected]
Tel:
03 541 90 18
URL:
I.5.2.3
Sociaal-culturele en educatieve verenigingen
De Poolse gemeenschap kent verschillende sociaal-culturele en educatieve verenigingen. Deze verenigingen zetten vooral in op de „integratie‟ van de Poolse migranten in Vlaanderen. Tegelijk accentueren sommige van deze verenigingen ook de Poolse cultuur.
1)
Viva-Pol vzw
Uit het gesprek met sleutelpersoon 19 blijkt dat Vzw Viva -Pol recentelijk (mei 2010) werd opgericht om aan een bepaalde behoefte van Polen in Antwerpen tegemoet te komen. De taal- en inburgeringslessen die Polen via de overheid volgen, zouden voor sommige Polen te hoog gegrepen zijn. Viva-Pol wil deze Polen opvangen door ze basiscursussen Nederlands te laten volgen die vertrekken vanuit het Pools zelf. Viva-Pol kent een groot succes: 200 cursisten zijn reeds effectief ingeschreven en minstens evenveel personen staan op de wachtlijst. Aangezien het pilootproject taalgericht Nederlands voor Polen zo‟n succes is, verwachten de medewerkers dat Viva -Pol binnenkort nieuwe educatieve projecten zal oprichten. Wellicht zullen er dan projecten worden opgestart die een specifieke opleiding bieden aan bouwvakkers; projecten die informatie verschaffen over de Belgische geschiedenis (inclusief de raakvlakken met de Poolse geschiedenis), over de integratie in Vlaanderen, etc.. Viva -Pol is ook van plan een volksdanscursus te organiseren om de Poolse cultuur te promoten. Belgen zullen immers op die danscursussen ook welkom zijn. De lessen van Viva-Pol worden begeleid door professionele lesgevers die zich kunnen beroepen op een jarenlange ervaring (zowel in Polen als in België). De enige bron van inkomsten bestaat uit het inschrijvingsgeld. Viva-Pol verkrijgt dus geen subsidies (sp 19).
Het gesprek met sleutelpersoon 19, alsoo k een folder van Viva-Pol, leert dat de activiteiten van deze vzw op drie pijlers steunen: a) Onderwijs -
Er worden basislessen Nederlands verzorgd door Poolse docenten. De cursisten volgen 10 lessen „Basis Nederlands‟ van 2,5 uur. Ze krijgen cursus 1.1, 1.2, 1.3, 1.4 en kunnen daarna overstappen naar cursus 2.1. Bovendien kunnen de cursisten ook de taalcarrousel volgen (zie verder). De cursisten komen vooral uit het Oostelijk deel van Polen en zijn laagopgeleid. Bij de groep met het laagste niveau merken de organisatoren dat er veel cursisten zitten die sociale problemen hebben en naast het leren van het Nederlands ook nood hebben aan sociale conta cten en lessen die inhoudelijk meer gericht zijn op het reilen en zeilen in België. Ondanks hun problemen, zijn deze cursisten vaak doorzetters die naar verandering streven in hun leven.
-
Mensen worden doorverwezen naar andere ges pecialiseerde opleidingscentra (Huis van het Nederlands, Linguapolis, Stedelijke Centra Volwassenen Onderwijs, etc.).
81
-
Kinderen en jongeren van het lager en het secundair onderwijs (alsook hun ouders) die specifieke problemen hebben op het gebied van leerhouding, gedrag, studiekeuze worden doorverwezen naar het CLB of naar een geschikte logopedist of psycholoog.
-
Er wordt een „taalcarrousel‟ ingericht. Dit is een cursus waarbij Belgen die Pools leren en Polen die Nederlands leren elkaar kunnen ontmoeten.24 Deze cursus richt Viva-Pol op in samenwerking met VormingPlus. De carrousel vindt tweewekelijks plaats. Momenteel telt deze cursus ruim 30 kandidaten. Sleutelpersoon 19 verklaart de groeiende populariteit van de carrousel door het gebrek aan andere organisaties in Antwerpen die zich bezig houden met educatie gericht op volwassenen en op integratie.
b) Cultuur & traditie De Poolse cultuur (geschiedenis, tradities, etc.) wordt gepromoot en via allerlei excursies en stadsbezoeken wordt kennis gemaakt met België. Volgens sleutelpersoon 19 is dit noodzakelijk omdat de kennis over België bij sommige Polen zeer beperkt is.
c)
Contactvaardigheden -
De ontmoeting met diverse culturen wordt bevorderd door middel van workshops (cf. koken, spelen, dansen, zingen).
-
Viva-Pol fungeert als infopunt voor verschillende instellingen en bedrijven die de contacten met de Poolse gemeenschap willen bevorderen.
Ondanks de nood aan een organisatie als Viva-Pol en ondanks het succes van de vzw, ondervindt Viva-Pol toch enkele hindernissen. Het blijkt bijvoorbeeld erg moeilijk te zijn om goede leerkrachten te vinden die bereid zijn om op vrijwillige basis te werken. Daarnaast is het niet gemakkelijk om geschikte lokalen te bekomen (sp 19).
Voorzitter:
Bożena Suchodol
Adres:
Van Havrelei 20, 2100 Deurne
Email:
[email protected]
Tel:
0498 33 79 43
URL:
2)
Pools-Vlaamse culturele club Watra vzw
Deze organisatie is gericht op het bevorderen van de contacten tussen Polen en Belgen. Op de website van deze vzw staat vermeld dat er verschillende activiteiten worden georganiseerd: -
Nederlandse en Poolse taallessen.
-
Een zangkoor, bestaande uit Poolse mannen en vrouwen die in België verblijven, brengt een ruim repertoire van Poolse volksliederen. Eén maal per week op zondagnamiddag komt men samen in Club Watra om Poolse liedjes te zingen. Op die manier beoogt men de sfeer van het thuisland te ervaren.
24
Veel Belgen die Pools leren werken in een bepaald bedrijf dat connecties heeft met Polen of in de integratiesector. Sommige Belgen leren Pools vanwege hun huwelijk met een Poolse man/vrouw (sp 19).
82
-
Culturele evenementen in het Antwerpse: tentoonstellingen, poëzie -avonden, concerten, cabaret en het jaarlijkse verbroederingsfeest in december.
Zowel respondenten uit ons onderzoek als uit het onderzoek voor het rapport „Poolshoogte‟ (Van den Eede, et al., 2007, p. 36) vermelden dat deze vereniging geen goede reputatie kent. De reden waarom is ons niet duidelijk.
Voorzitter: Adres:
Hoplandstraat 55 2000 Antwerpen
Email: Tel:
03/234.06.46
URL:
http://users.skynet.be/mano/watra/nl/P5.htm .
3)
Raad van de Poolse gemeenschap
De Raad van de Poolse gemeenschap is ontstaan in 1994. Sleutelpersoon 14 stelt dat het door de breuklijn tussen organisaties met voor- of tegenstanders van het regime in Polen niet mogelijk was om een overkoepelende organisatie te creëren in de periode vóór 1989. Het gebrek aan koepelorganisaties was ook het geval in de buurlanden van België waar Poolse migranten zich gevestigd hadden. Ondanks deze en andere moeilijkheden hebben Polen in de meeste landen toch steeds getracht om een koepelorganisa tie op te richten. In België werden in 1993 2 commissies verkozen: de verkiezingscommissie en de statutaire commissie (sp 14). De verkiezingscommissie bestond uit 8 personen die uiteindelijk ook de oprichters waren van de Raad van de Poolse gemeenschap. Deze 8 personen kwamen uit verschillende organisaties die over heel België verkozen waren. Er werden verkiezingen georganiseerd en over heel België waren er kieskringen aanwezig (o.a. in Luik, Genk, Beringen, Brussel). Daaruit werd een Raad verkozen van onge veer 40 personen. Deze 40 personen coöpteerden nog eens een veertigtal mensen uit een lijst die was samengesteld uit personen die waren voorgedragen door socio -culturele organisaties, educatieve organisaties, het consulaat of door de Poolse Katholieke Miss ie. In totaal was de Raad samengesteld uit 78 leden. Thans worden de mandaten niet langer bepaald door verkiezingen (sp 14).
De doelstelling van de Raad bestaat erin om één stem voor de Poolse gemeenschap in België uit te brengen. De Raad vertegenwoordigt met andere woorden de legaal in België verblijvende Poolse gemeenschap en dat zowel tegenover de Belgische als de Poolse overheid (sp 14). In haar streven naar erkenning en het verkrijgen van subsidies is de Raad thans bezig met een herstructurering in een Federatie met een Vlaamse, Franstalige en Brusselse sectie die beantwoordt aan de Vlaamse decreten (sp 14). De Raad krijgt hiervoor hulp van het FOV (Federatie van Organisaties voor Volksontwikkelingswerk) en van Socius (Steunpunt voor Sociaal-Cultureel Volwassenenwerk) en van twee organisaties die opgericht zijn om verenigingen te helpen. Om als Federatie te worden erkend moeten minimum 50 verenigingen zich aansluiten. Om aan dit aantal te komen is de Raad bezig met het verzamelen van het lidmaatschap van alle Poolse verenigingen in Vlaanderen. Het blijken voornamelijk die socio-culturele organisaties te zijn die door de oudere immigratie van Polen opgericht zijn, die geïnteresseerd zijn om zich aan te sluiten. Sommige groepen binnen de Poolse gemeenschap zoals zakenmensen, personen die bij de Europese Gemeenschap werken en Polen die gemigreerd zijn na de jaren ‟90 tonen daarentegen minder of geen interesse om deel te nemen. Volgens sleutelpersoon 14 beschouwen deze mensen de Federatie en de aangesloten verenigingen eerder als een soort van folkloristische, oubollige organisatie.
83
Binnen de Poolse gemeenschap zou niet iedereen ervan overtuigd zijn dat de Raad van de Poolse gemeenschap de Poolse gemeenschap vertegenwoordigt. Volgens sleutelpersoon 17 bestaa t de Raad van de Poolse gemeenschap alleen uit individuele personen die menen dat ze de Poolse gemeenschap vertegenwoordigen, maar eigenlijk hebben ze geen achterban.
Volgens sleutelpersoon 13 heeft de Raad vier projecten in Brussel. Eén daarvan is specifiek gericht op de Poolse daklozen in Brussel. Samen met andere opvangcentra zoals bijvoorbeeld de Mérode, ondersteunt ze deze mensen. De andere drie projecten richten zich vooral op nieuwkomers. Men probeert hen wegwijs te maken in de samenleving door hen bijvoorbeeld te vergezellen naar de gemeente waar ze wonen, door brieven te vertalen, etc.. Volgens sleutelpersoon 13 zijn het voornamelijk de nieuwkomers die problemen hebben. Het gaat dan voornamelijk om taal- en aanpassingsproblemen. De Raad ondervindt ook dat sommige problemen voortkomen uit het gegeven dat vele Polen afkomstig zijn van het platteland waardoor ze het leven in de stad niet gewoon zijn. Verder zijn er ook problemen die aan het alcoholisme van de Polen zijn gerelateerd. Het grootste probleem dat de Raad zelf ondervindt ligt in het financiële tekort. De Raad wordt onder andere geholpen door de Poolse ambassade, maar ze moet toch voortdurend op zoek gaan naar sponsors, subsidies, fondsen, etc..
Voorzitter: Adres:
Rue de Baron de Castro 46
Email:
[email protected]
Tel:
027/34.29.55
1040 Brussel
URL:
I.5.2.4
Poolse school
Middels de Poolse school kan de Poolse jeugd in contact blijven met kennis over de Poolse taal, cultuur en geschiedenis.
De Poolse school in Antwerpen Poolse jongeren kunnen in België de Poolse taal en cultuur leren in enkele Poolse scholen waarvan de meesten op woensdagnamiddag en zaterdagvoormiddag aanvullend onderwijs aanbieden. Verschillende scholen zijn verbonden aan de Poolse ambassade in Brussel en worde n bestuurd en gecontroleerd door het Ministerie van Onderwijs in Polen. Deze scholen worden grotendeels gefinancierd door het Ministerie van Onderwijs in Polen en behoren tot de scholengemeenschap voor kinderen van Poolse burgers die tijdelijk in het buite nland verblijven (sp 3, sp 23, sp 7).25 Deze scholengemeenschap werd in 1973 opgericht voor kinderen van Poolse diplomaten en bestaat momenteel uit ongeveer 74 instellingen verspreid over de hele wereld, waarvan er twee in België zijn (Stalpaert 2010, p. 41; sp 26). De ene school is gelegen in Antwerpen, de andere school met 3 verschillende vestigingsplaatsen heeft haar hoofdzetel in Brussel. 26 Deze scholen komen voort uit 25
Deze scholen werden gedurende het schooljaar 2009-2010 nog grotendeels gefinancierd. Hoe de financiering er in de toekomst zal uitzien is onzeker, omdat het Ministerie va n onderwijs in Polen tijdens de periode 20092011 hervormingen zal doorvoeren in het Pools onderwijs in het buitenland. Zie voor meer informatie Stalpaert (2010). 26 De naam van de Poolse school in Antwerpen is: „Zespόł Szkόł im. gen. St. Maczka w Antwerp ii przy Konsulacie Generalnym RP w Brukseli‟. De school is gelegen in de Jodenstraat 15, 2018 Antwerpen en krijgt onderdak van het Sint-Norbertusinstituut campus Jodenstraat. De Poolse school te Brussel heeft 3 vestigingsplaatsen: 1) Zespόł Szkόł Im. J. Le lewela przy Ambasadzie RP w Brukseli (C ollege Jean XXIII,
84
het onderwijspunt dat in 1971 in België werd opgericht en verbonden was aan het toenmalige consulaat. In hun huidige vorm bestaan ze sinds eind jaren ‟90, begin 21 ste eeuw (Stalpaert 2010, pp. 49-73). Deze Poolse scholen bieden zes jaren aanvullend lager onderwijs en drie tot zes jaren complementair secundair onderwijs aan. De leerlingen krijgen naast de Poolse taallessen ook in het Pools onderricht over de geschiedenis, aardrijkskunde en maatschappijkennis van Polen. In sommige scholen worden godsdienstlessen in het curriculum opgenomen, in andere scholen worden ze facultatief aangeboden. In de Poolse school te Antwerpen worden de godsdienstlessen door de Poolse kerk verzorgd, niet door de school zelf. De school stelt een zaaltje ter beschikking van de priester (Stalpaert, 2010, p. 68). Na ieder jaar verkrijgt de leerling een certificaat waarmee hij bij een eventuele terugkeer, in combinatie met een certificaat van het Belgisch onderwijs, in het Pools onderwijssysteem kan instappen zonder een jaar te moeten overdoen (sp 3, sp 23).
Sinds het schooljaar 2010-2011 worden op vraag van enkele ouders twee klasjes aanvullend lager onderwijs opgericht in Antwerpen. Voor deze klasjes worden lokalen gehuurd binnen het Leonardo Lyceum campus Quellin (Quellinstraat 31, 2018 Antwerpen) (sp 6, sp 26). Deze klasjes worden georganiseerd door de privé-school te Brussel die een onafhankelijk bestaan kent van de Poolse ambassade.27 Het onderwijsprogramma is opgesteld volgens de algemene richtlijnen van het Pools aanvullend onderwijs in het buitenland, maar aangezien het niet afhankelijk is van het Poolse Ministerie van Onderwijs, heeft deze school de vrijheid om het curriculum enigszins aan te passen. Bij deze aanpassingen houdt de school wel rekening met het gegeven dat de leerlingen nog steeds de mogelijkheid moeten hebben om te (her)integreren in het onderwijs in Polen (sp 6). Deze school verwerft inkomsten via inschrijvingsgeld, feesten georganiseerd door de school, sponsoren en ad hoc financiering van het Generaal Consulaat te Brussel (Stalpaert, 2010, p. 75). 28 Volgens sleutelpersoon 6 is bijkomende financiële ondersteuning meer dan welkom.
De Poolse school te Antwerpen organiseert ieder jaar in het begin van het schooljaar een infomoment voor nieuwkomers en oudkomers. Men richt zich ook op oudkomers omdat veel Poolse migranten, zelfs als ze al geruime tijd in België verblijven, vaak nog steeds weinig weten over het reilen en zeilen in België. Om dit te verhelpen nodigt de Poolse school PINA uit om deze mensen in te lichten over ondermeer het Belgische schoolsysteem, de Belgische wetten, het bezoek bij de dokter, het OCMW. Deze infomomenten kennen evenwel geen groot succes. Een mogelijke oorzaak van de beperkte opkomst is wellicht het tijdsgebrek van Polen door de lange werkdagen (sp 3). Binnen de lokalen van de Poolse school werd er, tien jaar geleden, een the atergroep voor kinderen opgestart. Vele jongeren die in de theatergroep zitten, volgen ook de Poolse school en/of lopen school in het Sint-Norbertuscollege campus Jodenstraat. In 2009 telde deze theatergroep ongeveer 25 kinderen tussen de 6 en 18 jaar (sp 25). Verder is er in de lokalen van de Poolse school ook een koorgroep opgericht. Dit koor telt 35 leden waarvan 5 jongeren. Elk jaar wordt er in de kapel van het Sint-Norbertusinstituut, campus Jodenstraat, een concert georganiseerd in naam van „Kinderen in Europa‟ (sp 25).
Een opvallend gegeven is dat het leerlingenaantal in de Poolse scholen blijft toenemen. De Poolse school te Antwerpen is bijvoorbeeld gestart met een 40 tot 60-tal leerlingen in 1996-1997. In 2009
Boulevard de la Woluwe 22-24, 1150 Woluwe-St-Pierre), 2) Zespόł Szkόł przy Ambasadzie RP w Brukseli, Filia Im. Jana Pawła II z siedzibą przy Polskiej Misji Katolickiej (Rue d‟Angleterre 43,1150 Brux elles) en 3) Filia Zespόłu Szkόł Im. J. Lelewela przy Ambasadzie RP w Mons (Rue Soleil 1D/5, 7010 Shape, Bergen). 27 De naam van deze Poolse school is: „Polskie C entrum Kształcenia Im. Jana Pawła II W Brukseli‟ (vzw). De school is gelegen in de Rue du Radium 5, 1030 Bruxelles en krijgt onderdak van Ecole Notre -Dame de la Paix. 28 Voor het eerste kind bedraagt het inschrijvingsgeld ongeveer 200 €, voor het tweede kind 150 € en de volgende kinderen worden gratis ingeschreven (Stalpaert, 2010, p. 75).
85
telde deze school 517 leerlingen (sp 3).29 In tegenstelling tot de beginjaren van de Poolse school, zijn er thans vele leerlingen in België geboren en opgegroeid (sp 3, sp 23, sp 6, sp 7). Ongeveer 60 tot 70% van de leerlingen uit de eerste jaren lager onderwijs zijn in België geboren en velen daarvan komen uit gemengde huwelijken. Deze laatste vaststelling heeft als gevolg dat de kennis van de Poolse taal en cultuur achteruit gaat. Het niveau van deze leerlingen ligt beduidend lager dan van de leerlingen die in Polen geboren zijn en daar een tijd gewoond hebben (sp 3, sp 8). Dit betekent dat de scholen moeten zoeken hoe ze het best kunnen omgaan met deze niveauverschillen en met jongeren die niet meer de intentie hebben om terug te keren naar Polen en dus geen behoefte hebben aan een uitgebreid onderwijsprogramma dat afgestemd is op het Poolse onderwijssysteem. Uit de verschillende gesprekken met sleutelpersonen binnen de Poolse scholen in België en met de sleutelpersoon binnen het Ministerie van Onderwijs in Polen blijkt dat de meningen hierover verdeeld zijn (sp 3, sp 6, sp 23, sp 26). In Antwerpen wordt voorgesteld om de huidige Poolse scholen in België die afhangen van de Poolse overheid te beperken tot die Poolse jongeren die van plan zijn om terug te keren naar Polen. Voor de jongeren die p ermanent in België verblijven en in contact willen blijven met hun taal en cultuur, moeten andere mogelijkheden voorzien worden. Er zou dan bijvoorbeeld Pools onderwijs gegeven kunnen worden in de bestaande of in nieuw op te richten Poolse vzw‟s. Verder ka n er ook een Poolse sectie binnen enkele Belgische scholen (1 school te Brussel en 1 school te Antwerpen) worden geïntegreerd. De leerlingen zouden dan voltijds les kunnen volgen in het Belgische reguliere onderwijs en daarbovenop ongeveer een 5-tal uren Pools onderwijs kunnen genieten. Dit voorstel is gebaseerd op het voorbeeld van enkele scholen in Frankrijk waar dit „immersion-systeem‟ al bestaat. De Poolse ambassadeur, Slawomir Czarlewski, beroept zich tevens op een Europese richtlijn die dateert uit 1977 en die het mogelijk maakt aanvullend onderwijs in te richten in de taal van migranten uit de EU. De financiën zouden dan verdeeld kunnen worden tussen het Ministerie van Onderwijs in Polen en het Ministerie van Onderwijs in Vlaanderen. Hierover zijn onderhandelingen bezig met de Vlaamse Minister van Onderwijs, Pascal Smet (sp 3). Uit artikels in de Morgen (2 februari 2011) en het Nieuwsblad (2 februari 2011) blijkt dat Pascal Smet de kwestie voor zich uitschuift en het argument hanteert dat de EU-richtlijn uit 1977 nauwelijks toegepast wordt, omdat de realiteit van Europa in 1977 niet meer vergelijkbaar is met het Europa van vandaag. Verder staat er in de krantenartikels dat de Europese Commissie momenteel een herziening van deze richtlijn voorbereidt. Of er Poolse lessen in het Belgische onderwijssysteem geïntegreerd zullen worden, blijft dus nog steeds een open vraag.
Directrice:
Monika Pruska
Adres:
Sint-Norbertusinstituut campus Jodenstraat –Jodenstraat 15 – 2000 Antwerpen
Email: Tel:
032 / 33 79 95
URL:
29
De 2 scholen te Brussel die afhangen van het Ministerie van Onderwijs in Polen, tellen ieder ongeveer 700 leerlingen in 2009 (sp 23, sp 7). In de privé-school te Brussel zijn ongeveer 400 leerlingen ingeschreven in 2009 (sp 6). Ondanks het stijgend aantal leerlingen, volgt slechts een minderheid van alle Poolse kinderen in België Pools onderwijs (sp 6).
86
I.5.2.5
Religieuze organisatie
Polen is een erg katholiek land. Ook de Poolse bevolking in Antwerpen blijft veel belang hechten aan geloof.
Poolse Katholieke Missie De Poolse Katholieke Missie in België werd in 1926 opgericht om religieuze bijs tand aan Poolse immigranten te verzekeren (Sladkowski, aangehaald in Kuzma, 2004, p. 74). Aan het hoofd van de Poolse Katholieke Missie in België staat rector Ryszard Sztylka, die zijn hoofdzetel in Brussel heeft. Om de 5 jaar wordt een nieuwe rector verko zen. Het is de taak van de rector om alle Poolse priesters van België bijeen te brengen voor vergaderingen (in Averbode, Chimay of in Antwerpen). De rector richt ook twee keer per jaar bedevaarten in naar Baneux (elke eerste zondag van oktober) en naar Scherpenheuvel (de 2 de dag na Pinksteren) die ongeveer 3.000 tot 5.000 mensen aantrekken. Daarnaast organiseert hij nog vele andere activiteiten, zoals bijvoorbeeld, „het huis in Comblain-la-Tour‟ waar er tijdens de vakanties allerlei activiteiten worden georganiseerd voor kinderen, ouderen, etc.. In Antwerpen staat de Poolse Katholieke Missie in voor diverse al dan niet religieuze activiteiten en heeft ze verschillende functies. Hieronder overlopen we die.
a) Misvieringen Sleutelpersoon 24 geeft aan dat de Poolse misvieringen tot 1950 plaatsvonden in de kapel van de Zusters op de Amerikalei. Van ongeveer 1950 tot 1995 werden de misvieringen verplaatst naar de kapel van de zusters in de Terlinkstraat omdat de kapel in de Amerikalei te klein werd. Twee jaar later verhuisde men opnieuw omwille van het groeiende aantal Polen. Een nieuwe plek werd gevonden in de kapel van het Sint-Vincentiusziekenhuis. Ook in deze kapel moest men uiteindelijk weg. De kapel werd immers wederom te klein om de Poolse misgangers te ontvangen. Bovendien waren de misvieringen gedurende feestdagen zoals Pasen en Kerstmis gereserveerd voor de zieken. De volgende 10 jaar gingen de misvieringen door in de Jezuïetenkerk op de Frankrijklei. Vanwege renovatiewerken aan deze kerk moest men opnieuw verhuizen. Sinds 2 jaar heeft men een nieuwe stek gevonden in de Sint-Maria Theresa kerk te Berchem. Elke zaterdag (18:30h), zondag (9h en 13h), elke 1 ste vrijdag van de maand en alle woensdagen om 18:30h zijn er misvieringen. Per weekend zijn er ongeveer 1.250 tot 1.500 kerkgangers. Er komen kerkgangers van alle leeftijden, vaak zijn er ook kinderen en adolescenten in de misvieringen aanwezig. De misviering van de 1 ste vrijdag van de maand telt ongeveer een 50-tal kerkgangers. De kerkgangers die in de week komen, dus op woensdag of vrijdag, komen meestal ook in het weekend naar de mis.
b) Religieuze lessen De Poolse kerk geeft elke woensdag en zaterdag lessen godsdienst in de Poolse school in Antwerpen. Vooral de leerlingen in de eerste leerjaren volgen deze lessen als voorbereiding op hun eerste communie. Sinds enige tijd zijn er ongeveer 60 leerlingen die deze lessen volgen. Volgens sleutelpersoon 24 doet 95% van de Poolse kinderen zijn eerste communie binnen de Poolse kerk terwijl de andere 5% zijn eerste communie in de Belgische parochie doet. Sinds dit jaar werden er ook lessen godsdienst gegeven aan leerlingen die zich voorbereiden op hun plechtige communie. Deze voorbereidende lessen vonden in de kerk zelf plaats. In 2010 waren er met 110 leerlingen opvallend veel leerlingen. Vorig jaar waren er bijvoorbeeld „maar‟ ongeveer 70 leerlingen. Deze jongeren zijn 13 jaar tot ongeveer 18 -20 jaar. De meeste van deze leerlingen volgen de Poolse school, maar er worden ook jongeren aanvaard die niet
87
ingeschreven zijn in de Poolse school. Het stijgend aantal jongeren dat zich voorbereidt op de plechtige communie heeft volgens sleutelpersoon 24 te maken met tweeërlei zaken. Ten eerste is er de toegenomen bekendheid van de lessen godsdienst. Ten tweede heeft de prieste r de instapleeftijd om zich voor te bereiden op de plechtige communie verlaagd tot 13 jaar, omdat er waarschijnlijk volgend jaar een andere Poolse priester aangesteld zal worden. Hij wou op die manier aan iedereen de kans geven om de lessen nog bij hem te volgen.
c)
Feesten
Vroeger werd er in Antwerpen een feest voor Kerstmis en Pasen georganiseerd. Thans wordt dit niet meer gedaan omdat men geen plaats genoeg heeft. Bovendien vinden vele Polen dat zo‟n recepties niet in de kerk moeten worden georganiseerd, maar op een andere plaats.
d) Cursussen en sociale activiteiten De Poolse Katholieke Missie organiseert taalcursussen zodat Poolse migranten gemakkelijk zouden integreren in de nieuwe samenleving. Daarenboven organiseert ze ook bezoeken aan musea, uitstapjes naar het bedevaartsoord Baneux, etc..
e) Psychologische functie De priesters zijn over het algemeen zeer actief en zij betekenen veel voor de gemeenschap. Ze spelen een grote rol in het psychisch welzijn van de mensen. Polen zijn volgens sleutelpersoon 24 nog niet echt opgenomen in de maatschappij. Door de kerk voelen deze mensen zich niet verloren. De functie en de rol van de priester en van de kerk heeft sinds de jaren ‟90 tot vandaag de dag belangrijke veranderingen ondergaan. In de jaren ‟90 namen vele Poolse priesters de rol van maatschappelijk assistent op zich en traden ze op als vertegenwoordigers van de Poolse gemeenschap tegenover Belgische officiële instanties, omdat Polen illegaal in België verbleven en in precaire omstandigheden leefden (Kuzma 2004, p. 75). Sinds Polen legaal in België kunnen verblijven, is het niet meer nodig dat Poolse priesters deze rollen op zich nemen (sp 24). Indien Polen hen raad komen vragen, verwijzen ze hen door naar de gepaste officiële Belgische instanties zoals bijvoorbeeld het ACV, het OCMW, Atlas, etc..
f)
Ontmoetingsplaats
Sleutelpersonen 18 en 24 wijzen op het belang van de kerkdienst als een sociale ontmoetingsplaats. Volgens Gruszczynski (aangehaald in Kuzma, 2004, p. 74) is de kerk zeer belangrijk in zowel het religieuze als in het socio-culturele leven van Poolse immigranten, omdat religie ook een voortzetting van de nationale tradities betekent. De parochie is voor veel Polen een substituut voor het vaderland: het is Polen in het klein. Via de katholieke gods dienst behouden ze het contact met het land van herkomst en met hun traditionele cultuur. In de periode voor 2004 was de kerk de belangrijkste ontmoetingsplaats voor Polen (Kuzma, 2004, p. 74-76). Tegenwoordig is de kerk niet meer de enige ontmoetingsplaats omdat het aantal Poolse voorzieningen toegenomen is.
Voorzitter:
Priester Kurowski
Adres:
Sint-Theresakerk Grote Steenweg 650 – 2600 Berchem
Email: Tel: URL:
88
03 / 23 38 793
I.5.3.
Integratie in Antwerpen
Aan de hand van enkele kernwoorden bespreken we hieronder de voornaamste bevindingen inzake de integratie en participatie van de Poolse minderheidsgroep. In de volgorde waarmee de thema‟s aan bod komen, bespreken we de (etno -culturele) identiteit, het onderwijs, problemen bij de Poolse jeugd, taal, integratie en erkenning en het vestigingspatroon van Poolse migranten.
I.5.3.1 1)
De Poolse identiteit
Inleiding
In dit stuk nemen we de Poolse identiteit onder de loep. We starten met de „etno -culturele‟ identiteit. We lichten dit concept eerst kort theoretisch toe alvorens we nagaan hoe die identiteit bij de Poolse minderheidsgroep tot uiting komt. Verder staan we stil bij de transnationale aspecten van de Poolse identiteit en de rol die de katholieke religie speelt in de Poolse identiteit. Ook de onderlinge relaties tussen Polen en andere etno -culturele gemeenschappen en de onderlinge beeldvorming komen aan bod. Beide elementen leren ons immers iets over de manier waarop Polen in de Belgische samenleving worden gepercipieerd. Ten slotte staan we stil bij de re ligieuze identiteit van personen met een Poolse immigratie -achtergrond.
2)
Etno-culturele identiteit: theoretisch kader
In ons onderzoek over de Poolse etno-culturele identiteit gaan we uit van de etnische identiteit als zijnde een identiteit die wordt gevormd door een combinatie van onderling afhankelijke relaties tussen etno-culturele groepen (Barth, 1969, p. 15) en het geloof in een gedeeld verleden (cf. de family-of-origin metafoor zoals geconcipieerd door Roosens, 1998). Bijgevolg bestuderen we of er bepaalde culturele emblemen zijn die Polen alleen aan de Poolse gemeenschap toeschrijven. Verder onderzoeken we ook onderlinge verhoudingen en de beeldvorming binnen de eigen etno -culturele gemeenschap en tussen de Poolse gemeenschap en andere etno -culturele gemeenschappen.
3)
De Poolse immigrantengroep in Antwerpen: verschillende demarcatiekenmerken
De Poolse gemeenschap is om verschillende redenen een heterogene gemeenschap (zie ook Grzymala-Kazlowska, 2001 & 2005). Hieronder geven we een overzicht van kenmerken op grond waarvan de Poolse gemeenschap kan worden onderverdeeld. Achtereenvolgens bespreken we a) de verschillen tussen de Poolse mijnwerkers en de recent-gemigreerden, b) de generatieverschillen tussen de recent gemigreerden, c) de verschillen die samenhangen met de geografische afkomst, d) de verschillen tussen de Antwerpse en Brusselse Polen, e) de verschillen die samenhangen met de socio-economische positie en tot slot f) de gendergerelateerde verschillen.
a) Verschillen tussen de vroegere Poolse mijnw erkers en de recent-gemigreerde Polen Poolse mijnwerkers en recent-gemigreerde Polen onderscheiden zich van elkaar doordat ze in een verschillende periode en een andere tijdsgeest naar België gemigreerd zijn. Na WO II was het voor de mijnwerkers niet makkelijk om terug naar Polen te gaan. Eens in Polen zou het communistische regime hen immers niet toegestaan hebben om terug naar West-Europa te migreren (sp 17). De generatie mijnwerkers had minder mogelijkheden om de contacten met het vaderland te onderhouden. Dit werd nog eens versterkt doordat de informatie vanuit Polen slechts selectief het buitenland mocht bereiken. Het communisme vreesde immers dat bepaalde informatie uit Polen propaganda voor het Westen zou zijn. Dit leidde ertoe dat de Poolse mijnwerkers een generatie vormden die snel de Nederlandse
89
taal aanleerde en die zich vlot aanpaste aan de identiteit van het immigratieland België (sp 17). Zoals sleutelpersoon 17 het zelf zei: „ze assimileerden snel‟. Tegelijkertijd richtte deze generatie Polen legio verenigingen op om de Poolse taal en cultuur – zoals zij die gekend hadden – te bestendigen (sp 17). Met de val van het IJzeren Gordijn betekende migreren niet langer dat men voor eens en altijd uit Polen weg bleef (Morokvasic 2006, p. 2). De huidige media en de vele technologische vernieuwingen hebben daarenboven ook voor de mogelijkheid gezorgd dat recent gemigreerde Polen de band met hun land van herkomst gemakkelijker kunnen onderhouden (Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki, 2009, p. 34). Recent gemigreerde Polen percipiëren de verenigingen van de generatie mijnwerkers dan ook vaak als „folkloristisch‟ en „oubollig‟ (sp 14, sp 15, sp 17).
b) Generatieverschillen binnen de recent gemigreerde Polen De generaties van gemiddelde en oudere leeftijd voelen en noemen zichzelf „Pool‟ en zijn nog sterk gericht op hun land van herkomst. Daarentegen is er bij de jongere generaties een groeiende groep van personen die zichzelf als Belg, Europeaan of kosmopoliet beschouwen. Deze jonge generatie bestaat uit jongeren die vaak hoogopgeleid zijn en verschillende talen spreken. Daardoor hebben zij het gemakkelijk om met anderen over de hele wereld te communiceren. Deze jonge groep migranten is dan ook niet geremd om zich naar andere (Europese) landen te verplaatsen. De jong e generatie circuleert en dat terwijl de oudere generatie vaak niet meer terugkeert naar Polen omdat ze in Polen niets meer hebben na hun jarenlange verblijf in België (sp 5). Bovendien staat de jonge generatie meer open tegenover de rest van de wereld dan de generatie van hun ouders. De jonge generatie heeft immers niet de ervaring gekend om zich te moeten verbergen en in de illegaliteit te moeten leven (sp 3, sp 5).
Sleutelpersoon 18 merkt op dat, in vergelijking met de jongere generatie, de oudere generatie dichter aanleunt bij de typische Poolse manier van leven/denken en de Poolse tradities. Aangezien de jongere generatie in België naar school gaat en in België opgroeit, neemt zij voor een groot deel de etno -culturele identiteit van het immigratieland over. De jongeren dragen bijvoorbeeld dezelfde kledij als de Vlaamse jeugd of ze luisteren naar dezelfde muziek, ze spreken de Nederlandse taal, ze bekijken dezelfde tv-programma‟s en ze ontwikkelen dezelfde interesses, etc. (sp 14, sp 15, sp 18). De sleutelpersonen die werken in de Poolse school maken een onderscheid tussen enerzijds leerlingen die in België zijn geboren en opgegroeid en anderzijds leerlingen die in Polen zijn geboren en daar nog enige tijd hebben geleefd. De eerstgenoemde groep identificeert zich niet meer alleen met Polen, maar ook meer en meer met België (sp 4, sp 5, sp 3, sp 19). Sleutelfiguur 3 vermeldt bijvoorbeeld dat wanneer zij de leerlingen vraagt wat er 65 jaar geleden in hun land is gebeurd, de leerlingen vaak repliceren met „In welk land? België of Polen?‟ Sommige sleutelfiguren binnen de Poolse scholen (sp 4, sp 5, sp 3, sp 19) vermelden dan ook dat de kennis over de Poolse taal en cultuur achteruit gaat en dat sommige leerlingen „verbelgen‟. De meeste sleutelpersonen vertelle n dit met spijt omdat ze vrezen dat er nog weinig zal overblijven van de Poolse identiteit. Deze sleutelpersonen vinden het erg belangrijk om, ondanks de integratie in België, ook nog een band te onderhouden met de eigen taal en cultuur. Sleutelpersoon 19 vindt het in casu jammer dat vele Polen zich spiegelen aan de „rijke Westerse Belg‟. Zij ijvert voor een ander type van Pool: een Pool die diepgeworteld blijft in zijn Poolse cultuur, traditie, waarden en norme n
90
en die toch kan leven in een multiculturele (Belgische) samenleving. Ze zou graag zien dat Polen „tussenpersonen‟ worden.
c)
Verschillen volgens geografische afkomst in Polen Heel wat onderzoek wijst op het bestaan van duidelijke relaties tussen specifieke immigratielanden (en bepaalde regio‟s binnen deze landen) en bepaalde herkomstregio‟s in Polen. Poolse migranten trekken vooral naar landen met Poolse netw erken bestaande uit vrienden en familie (Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki 2009, p. 32). De meeste Poolse migranten in België komen uit Noordoost-Polen (i.c. Podlasië) en uit Zuidoost-Polen (i.c. Lublin en omstreken). Het oostelijk deel van Polen is een arme regio die grenst aan Rusland en Oekraïne. Sleutelfiguren 3 en 4 merken op dat Polen in Antwerpen vooral afkomstig zijn van Lublin en omstreken. In Brussel zouden Polen vooral uit de rurale gebieden en uit de steden Białystok en Siemiatycze komen. Sinds het begin van de 21 ste eeuw is er ook een instroom van Polen uit andere gebieden dan uit Oost-Polen. Een kleiner aantal migranten komt uit Klein Polen (i.c. Malopolskie), Silezië (i.c. Slaskie) en NederSilezië (i.c. Dolnoslaskie) (Paspalanova 2006, p. 75; Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki 2009, p. 38).
Al naargelang de herkomstregio in Polen bekleden de Poolse immigranten in België verschillende posities op de arbeidsmarkt en in het sociale leven. Zo is er een duidelijke differentiatie tussen enerzijds de Polen afkomstig uit de regio Podlasië (Noordoost -Polen met als centrale stad Białystok), een arme rurale streek waar haast geen industrie en dus ook geen werk is, en anderzijds de Poolse migranten uit andere regio‟s waarvan een groot deel vooral uit grotere en meer ontwikkelde steden komt (Pauwels, Wets & Van den Eede, 2007; sp13). Polen die uit Podlasië komen worden door Polen uit andere streken vaak bekritiseerd omwille van hun laag cultureel niveau, materialisme, gebrek aan solidariteit, wantrouwen en sjacheren met jobs en werkuren (Grzymala- Kazlowska, 2001). Volgens sleutelpersonen
13
en
21
hebben
Poolse
migranten
uit
het
platteland
meer
aanpassingsproblemen om te leven in een stad dan de andere migranten. Verder zijn Polen uit Podlasië sterk verbonden met elkaar omdat ze uit eenzelfde regio komen, dezelfde economische moeilijkheden hebben meegemaakt en samen in België in de illegaliteit hebben geleefd (sp 10). Het merendeel van deze Polen komt meestal in een sociaal netwerk van Poolse familieleden terecht. Poolse migranten uit andere regio‟s hebben minder sociale netwerken waar ze op kunnen steunen en voelen zich dan ook een beetje „verloren‟ als ze pas aankomen in het nieuwe land. Anderzijds bevorderen de geringe netwerken binnen Poolse kringen het leggen van contacten met Belgen en met andere etno-culturele gemeenschappen en het aanleren van de landstalen (sp 10).
Sleutelpersoon 19 stelt dat Polen afkomstig van Zuidoost-Polen vergelijkbaar zijn met de Polen uit Noordoost-Polen. Ze zouden een gelijkaardig profiel hebben op de arbeidsmarkt en in het sociale leven. Polen komende van andere regio‟s dan Oost-Polen leven op het ritme van West-Europa, terwijl het merendeel van de Polen in de omgeving van Lublin en Podlasie veeleer arm en laag opgeleid is.
d) Verschillen tussen Polen in Antwerpen en Polen in Brussel Polen leven verspreid over heel België. Het hart van de Poolse gemeenschap ligt echter in Brussel (sp 13). Volgens sleutelpersoon 13 zijn de meeste Polen in Brussel in Sint -Gillis
91
gevestigd. Het feit dat de recente Poolse migranten Brussel verkiezen boven de rest van België komt volgens haar vooral door de actieve rol van de Poolse Katholieke Missie.
In tegenstelling tot Brussel, worden in Antwerpen meer initiatieven genomen om de integratie van Polen te bevorderen via bijvoorbeeld de inburgeringscursussen, OCMW‟s, scholen, gezondheidssector. Het grootste verschil is wellicht de taal: in Brussel spreken de Polen Frans en in Antwerpen spreken ze Nederlands. Hierdoor bestaat er, volgens sleutelpersoon 3, een soort van „haat-liefde‟ verhouding tussen sommige Polen uit beide steden. Ondanks het gegeven dat ze natuurlijk een zekere verbintenis voelen omdat ze allemaal Polen zijn, identificeren de meesten zich toch vooral met de stad (cf. Brussel of Antwerpen).30
e) Verschillen volgens socio-economische positie Ook de verschillen in socio-economische posities vormen breuklijnen binnen de Poolse gemeenschap. Poolse arbeiders en Poolse functionarissen die voor de EU werken hebben bijvoorbeeld weinig contact met elkaar omdat ze andere posities innemen op de arbeidsmarkt. Indien ze contacten hebben, bestaan die vooral uit een werkgeverwerknemer relatie. Tijdens hun privé -leven scheiden hun wegen: ze wonen in verschillende buurten, volgen misvieringen in verschillende kerken, schrijven hun kinderen in in andere scholen, etc. (sp 10). Ook de hogeropgeleide Poolse vrouwen waarvan er velen met een Belgische man getrouwd zijn, distantiëren zich van de arbeidersklasse. Sommigen kijken neer op deze arbeidersklasse en menen dat zij zich verlagen door „lage‟ jobs uit te oefenen en daardoor hun eigen zelfontplooiing tegenhouden en bovendien hun eigen land en identiteit in de steek laten (sp 8, sp 6). Dat laatste heeft vooral betrekking op vrouwen die verkiezen om in België onder het niveau van hun diploma als arbeidster te werken omwille van financiële redenen en omwille van het feit dat poetsen een flexibele en eenvoudige job is.
f)
Genderverschillen Volgens verschillende sleutelpersonen bestaan er gendergerelateerde verschillen. We lijsten er hieronder enkele op.
-
In paragraaf 4.2.6 werd reeds gewezen op de vervrouwelijking van de migratie vanaf begin jaren „90 tot 2005. Tot 2005 vertoonde de geregistreerde migratie vanuit Polen een uitgesproken vrouwelijk karakter omdat de meerderheid van de vrouwen naar België migreerde via huwelijksmigratie (CGKR, 2006, p. 4). Enkele sleutelpersonen wijzen
op
de
genderbeeldvorming
als
een
verklarende
factor
voor
de
vervrouwelijking van de migratie. Poolse vrouwen zouden als erg aantrekkelijk worden gezien door Vlaamse mannen omdat ze veel belang hechten aan hun u iterlijk, aan het gezin en aan het huishouden (sp 18, sp 20). Wat hier gezegd wordt over de Poolse vrouw, lijkt ook te gelden voor andere Oost-Europese vrouwen. In het onderzoek van Heyse (2010) komt bijvoorbeeld ook naar voren dat sommige Westerse mannen verkiezen om te huwen met een Russischtalige vrouw, in de veronderstelling dat deze vrouwen vrouwelijker, meer gezinsgeoriënteerd en minder geëmancipeerd zijn dan
30
Deze informatie steunt slechts op een gesprek met 1 sleutelpersoon. Het zou interessant zijn om verder te onderzoeken in welke mate de politieke spanningen en bre uklijnen tussen Frans- en Nederlandstalig België opgenomen worden door de Polen in Antwerpen en Brussel.
92
Westerse vrouwen.31 De vrouwenemancipatiebeweging en het feminisme creëerden bij sommige Westerse mannen een verlangen naar een meer „traditionele‟ echtgenote (Robinson, aangehaald in Timmerman, et al., 2010, p. 56). Omgekeerd staan deze Russischtalige vrouwen kritisch tegenover het Russische patriarchale gezinsmodel en verlangen ze naar een Westerse man die, volgens hun geïdealiseerde voorstelling, meer gezinsgeoriënteerd, kosmopolitischer, verantwoordelijker en beter in staat zou zijn om in een stabiele toekomst te voorzien (Heyse, 2010). In contrast met de aantrekking van de Oost-Europese vrouw, lijkt de Poolse man minder attractief te zijn. Volgens sleutelpersonen 20 en 22 zouden Belgische vrouwen zich minder aangetrokken voelen door de robuuste lichaamsbouw van veel Poolse mannen en door hun traditioneel beeld over de rolverdeling tussen mannen en vrouwen (sp 20).
-
Poolse vrouwen zouden meer gemotiveerd en ambitieuzer zijn dan Poolse mannen om zich na de werkuren nog te engageren in activiteiten zoals het volgen van Nederlandse taallessen. Poolse vrouwen worden door de meeste sleutelpersonen omschreven als de „dragers‟ van het gezin. Ze combineren arbeid, huishouden, gezinsadministratie (cf. ziekenkas, vakbond, financiële instelling, school), het volgen van cursussen, etc. (sp 18) en dat terwijl Poolse mannen na het werk voornamelijk ontspanning opzoeken in het café of bij vrienden/familie (sp 21, sp 18, sp 22). Sleutelpersoon 22 illustreert dit met een voorbeeld. Toen de bouw - en industriesector flyers uitdeelde aan mannelijke bouwvakkers om naar de vakbond te komen, werd e r enkel door de
vrouwen (cf. echtgenotes van de bouwvakkers) gereageerd.
Sleutelpersoon 18 verklaart de zelfstandigheid, de motivatie en het enthousiasme van de vrouwen door het communisme. Iedereen was gelijk en iedereen moest zelf zijn plan trekken. Deze instelling werd doorgegeven aan de volgende generaties. Ook in het onderzoek van Heyse (2010) bij Russischtalige vrouwen komt naar voren dat Russischtalige vrouwen zichzelf omschrijven als geëmancipeerd en dat ze dit verklaren vanuit de grotere gendergelijkheid die reeds tijdens het communisme bestond. Deze emancipatie staat niet haaks op het beeld van Vlaamse mannen over Russischtalige vrouwen (cf. vrouwen die op hun gezin georïenteerd zijn), omdat zij zichzelf anderzijds ook als „traditioneel‟ omschrijven en verduidelijken dat ze bereid zijn om hun professionele carrière aan de kant te zetten voor het volgen van hun echtgenoot. Bijgevolg beschouwen ze zichzelf als heel vrouwelijk, gezinsgeoriënteerd en minder geëmancipeerd dan Belgische vrouwen (Timmerman, et al., 2010, p. 55).
-
Verder onderscheiden Poolse vrouwen zich van de mannen op de arbeidsmarkt. Poolse mannen en vrouwen zijn werkzaam in verschillende sectoren: terwijl het merendeel van de mannen vooral in de constructie -, tuinbouw - en transportsector werken, zijn veel Poolse vrouwen actief als poetsvrouw en in het huishouden (sp 13, sp 21). Mei 2004 en de daaropvolgende overgangsmaatregelen naar de vrijstelling van de arbeidsmarkt voor de onderdanen van de nieuwe EU lidstaten hadden tot gevolg dat steeds meer Polen gingen w erken in het legale arbeidscircuit waardoor ze meer rechten en plichten in de Belgische samenleving verkregen. Sleutelpersoon 22 vermeldt dat vele mannen vanaf juni 2006 overstapten op legale statuten en dat dit fenomeen zich bij vrouwen pas voordeed na de volledige openstelling van de arbeidsmarkt in mei
31
Ofschoon Heyse (2010) zich in haar onderzoek richt op Russischtalige vrouwen, gaan we ervan uit dat de resultaten van haar onderzoek ook toepasbaar zijn op Poolse vrouwen, omdat het gendermodel in beide gemeenschappen sterk beïnvloed werd door het communisme (Timmerman, et al., 2010, pp. 53 -56).
93
2009. Huishoudhulp behoorde niet tot de knelpuntberoepen, waardoor Poolse vrouwen pas vanaf de introductie van de dienstencheques op wettelijke basis gingen werken. Poolse vrouwen verbleven dus langer in de illegaliteit dan Poolse mannen.
4)
Transnationale aspecten
Om transnationalisme te definiëren volgen we de omschrijving van Smith (2006 aangehaald in Levitt en Jaworsky, 2007, p. 132) die stelt dat transnationalisme praktijken en relaties omvat die migranten en hun kinderen linken met het land van herkomst waar deze praktijken een significante betekenis hebben en regelmatig geobserveerd worden.
Zoals we reeds aangehaald hebben, kunnen Poolse migranten sinds de val van het Ijzeren Gordijn en door allerlei media en technologische vernieuwingen de band met hun land van herkomst gemakkelijker onderhouden (Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki 2009, p. 34). Veel Polen onderhouden dan ook contacten met de familie en vrienden in Polen via internet, telefoon en door middel van regelmatige bezoeken. Ze kopen bijvoorbeeld een vakantiehuisje of ze gaan tijdens de vakantie naar Polen (sp 2). Heel wat sleutelpersonen (sp 18, sp 19) wijzen op het feit dat Polen veel belang hechten aan de katholieke feesten en aan de familie. Tijdens het Allerheiligen-, Kersten Paasverlof gaan vele Polen naar het land van herkomst om bij hun familie en vrienden te zijn. Het voelt aan als een soort van „plicht‟ vanwege hun diepe hechting met Polen. Ze vieren bijvoorbeeld graag Kerstmis in Pole n omdat Kerstmis in Polen op een specifieke manier wordt gevierd (sp 22). Het is een gezinsfeest met een aparte sfeer. Men moet eerst naar de middernachtsmis gaan en daarna kan men vlees eten en alcohol drinken. 32
Verschillende sleutelfiguren (sp 2 en sp 3) vermelden dat niet alleen de immigranten veranderen door hun ervaringen in het nieuwe land, maar dat de inwoners van Polen ook beïnvloed worden door de sociale, economische en politieke ontwikkelingen van hun land. Door de val van het communistische systeem zijn inwoners van Polen meer belang gaan hechten aan materiële zaken zoals bijvoorbeeld het bouwen van een woning, het rijden met een degelijke wagen, etc.. Deze ontwikkelingen leiden soms tot jaloezie en hebzucht. Door de modernisering zouden ook de sociale contacten veranderd zijn. Men is meer en meer gefocust op de werkcarrière en er is meer stress, individualisme en minder tijd om elkaar te ontmoeten (sp 3).
5)
Religieuze identiteit
De meeste Polen die in België verblijven zijn katholiek. Velen daa rvan zijn praktiserend en gaan bijvoorbeeld op zondag naar de misviering. Volgens sommige sleutelfiguren zou in de diepgelovigheid van Poolse immigranten hét onderscheid schuilen tussen Polen en Belgen (sp 5, sp 10). Polen percipiëren de West-Europese landen als minder gelovig en linken het aan atheïsme (sp 10). Die diepgelovigheid zou er volgens sommigen toe leiden dat sommige Polen met oogkleppen leven en het woord van de kerk naleven zonder er zelf kritisch bij na te denken (sp 9). Sleutelfiguur 5 nuanceert dit door te stellen dat ze het niet gewoon zijn om thema‟s zoals onder andere homoseksualiteit en euthanasie ter sprake te brengen. In het begin staan ze er meestal huiverachtig tegenover, maar als ze er meer mee in contact komen en er meer informatie over vergaren, staan ze wel open voor een andere visie op deze thema‟s. Tijdens de cursus „maatschappelijke oriëntatie‟ verwerven de Poolse inburgeraars bijvoorbeeld een bredere kijk op de wereld (sp 5). Er bestaat ook een verschil tussen de verschillende generaties. Terwijl de oudere 32
Men eet geen vlees omdat men wil vasten tot C hristus is geboren. Als hij geboren is, dan moet dat gevierd worden en kan er dus vlees gegeten worden en alcohol gedronken worden.
94
generatie „conservatiever‟ is, staat de jonge generatie kritischer ten opzichte van het geloof. De recente informatie die is vrijgekomen naar aanleiding van de pedofilieschandalen en andere wanpraktijken binnen de kerk laat he n zeker niet koud (sp 5).
6) a)
Interculturele contacten & beeldvorming: Polen en Belgen Contacten Polen & Belgen Sleutelpersonen 2 en 10 stellen dat de meeste Polen vooral contacten hebben met Belgen en personen van andere origine in hun werk- of schoolomgeving. Deze contacten blijven echter vaak beperkt omwille van de taalbarrière en omwille van het feit dat hun job (bijvoorbeeld als huishoudhulp) niet veel sociale contacten vereist. In hun privé -leven begeven Polen zich vooral in de eigen gemeenschap. Dit wordt mogelijk gemaakt door de vele Poolse faciliteiten die hen aangeboden worden zoals de Poolse kranten en tijdschriften, winkels, restaurants, cafés, verzekeringsagentschappen, transportdiensten, bouw - en herstelagentschappen, advocaten, dokters, gezondheidszorgdiensten, boekenwinkels, handel van tweedehands auto‟s, Poolse scholen, etc. (sp 2, sp 10). Bovendien worden er ook personen met een Poolse achtergrond aangesteld bij officiële Belgische overheidsinstanties om de Poolse gemeenschap verder te helpen (sp 9, sp 10, sp 2). Ook Belgische bedrijven spelen hierop in. De bank ING heeft bijvoorbeeld een bediende met een Poolse achtergrond in dienst genomen teneinde Poolse klanten aan te trekken (sp 2). Volgens sleutelpersoon 18 moet één en ander toch genuance erd worden. De idee dat Polen een hechte groep zouden vormen door de vele Poolse voorzieningen, is volgens haar incorrect. Polen maken immers ook veel gebruik van Belgische faciliteiten. Het is niet zomaar een gesegregeerde groep die zich volledig op zichzelf terugplooit. Wat er ook van zij, vast staat dat de meeste Polen wel een verlangen hebben om de band met hun patria niet volledig door te knippen. Dat wordt mooi geïllustreerd door het toenemende succes van de Poolse scholen. Polen hechten belang aan de kennis van de Poolse taal en cultuur om vervreemding van hun land van herkomst tegen te gaan. Deze kennis biedt de mogelijkheid om Polen als het ware dichterbij te brengen en om de sociale relaties met betekenisvolle personen in het land van herkomst te onderhouden (sp 18, sp 20, sp 3, sp 8). Onderzoek (zie Roosens 1998; 2007, pp. 256 -271) heeft reeds aangetoond dat het belangrijk is dat jongeren de „eigen‟ (eerste) taal en de cultuur ontwikkelen omdat deze kennis emotionele steun biedt. Deze kennis helpt jongeren om de verschillende culturele elementen waarmee ze op school, thuis en in hun vriendengroepen geconfronteerd worden, in een geheel te plaatsen. De eigen cultuur en geschiedenis kunnen het noodzakelijke referentiekader verschaffen aan de hand waarvan de jongere zijn of haar zelfwaardering en ambities voor de toekomst versterkt (Portes, et al., 2006, p. 19).
De mate waarin Polen contacten leggen met Belgen is generatieafhankelijk. De jongere generatie die hier school loopt en de Nederlandse taal b eheerst, komt gemakkelijker in contact met Belgen in hun leven buiten de school (sp 11, sp 12, sp 10, sp 9). Enkele sleutelfiguren merken op dat deze contacten soms bemoeilijkt worden door gevoelens van schaamte. Sommige Poolse jongeren schamen zich immers tegenover de Belgische jongeren omdat deze laatsten vaak een hogere levensstandaard genieten (sp 9). De oudere generatie komt vooral in contact met Belgische werkgevers. Op basis van een reeks diepte -interviews met Poolse arbeidsmigranten actief in de thuishulp en een aantal Belgische werkgevers van Poolse poetsvrouwen stellen Galent, Goddeeris & Niedzwiedski (2009, pp. 108 -124) dat, ondanks de taalbarrière en de weinige tijd die ze met elkaar doorbrengen, de meeste werkgevers in aanzienlijke mate contact hebben met hun Poolse huishoudelijke werksters. In
95
gezinnen die al jaren dezelfde Poolse poetsvrouw in dienst hebben, groeit na verloop van tijd een bijzondere relatie van respect en vertrouwen. De meeste werkgevers zijn heel tevreden over hun Poolse werkkracht(en). Poolse poetsvrouwen worden door hun werkgevers beschouwd als vriendelijk, betrouwbaar, gemotiveerd en beleefd, etc.. Ook sleutelpersoon 22 heeft de indruk dat de meeste werkgevers tevreden zijn over Poolse werknemers en omgekeerd. Indien er zich problemen voordoen situeren die zich hoofdzakelijk op het vlak van de communicatie door de taalbarrière (sp 22). Polen zijn over het algemeen aangename werknemers omdat ze niet snel „klagen‟. Ze willen hun job niet verliezen omdat ze veel geld willen verdienen. Ze zullen pas voor hun rechten opkomen als ze bijvoorbeeld langer dan drie maanden geen loon ontvangen of wanneer er zich een „ernstig‟ probleem voordoet (sp 22).
b)
Verschillen en gelijkenissen tussen Polen en Belgen Volgens quasi alle sleutelpersonen lijkt de Poolse cultuur in menig opzicht sterk op die van de Belgen. Het verschil wordt voornamelijk bepaald door de mate waarin Polen meer belang hechten aan familie, gastvrijheid, maar ook door de Poolse taal en de geschiedenis van hun land van herkomst. Poolse migranten hebben lang voor hun nationale onafhankelijkheid moeten vechten en waren lange tijd op economisch vlak minder welvarend (sp 5). Sleutelpersoon 22 benadrukt dat Belgen „afstandelijker‟ en minder gastvrij zijn dan Polen. Een terugkerend fenomeen bij migratieonderzoeken is dat etno -culturele minderheden verwijzen naar de hechte familiale banden of naar een kenmerkende (en grotere) gastvrijheid en jovialiteit om zich te onderscheiden van de autochtone meerderheid (zie bijvoorbeeld Clycq, 2009, pp. 236-240). Verder zijn Polen volgens sleutelpersoon 2 ook nationalistisch en patriottistisch. Dit kan eventueel verklaard worden aan de hand van de lange geschiedenis van Polen waarbij dit land gedurende lange tijd door andere naties (o.a. Rusland e n Duitsland) bezet werd (zie hoofdstuk 2).
Sleutelpersonen 15 en 21 stellen dat Polen graag benadrukken dat ze niet zoveel verschillen van Belgen door onder andere de blanke huidskleur, de arbeidethos, het katholieke geloof en het lidmaatschap van de EU. In het onderzoek van Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki (2009, pp. 101-102) geven de respondenten eveneens aan dat hetgeen Polen met België verbindt, enerzijds de katholieke identiteit is en het lidmaatschap tot de EU. België en Polen delen samen de Europe se geschiedenis en de katholieke tradities en feestdagen. Voor sleutelpersoon 14 is het „Pool‟ zijn voor de generatie mijnwerkers slechts een „added value‟: iedereen heeft een job, is goed geïntegreerd, voelt zich goed in de gemeenschap waarin hij/zij leeft, maar met bepaalde mensen (Polen) heeft men een gemeenschappelijke band omwille van de gezamenlijke taal en geschiedenis en rond die band organiseren zij zich.
c)
Beeldvorming van de Belgische gemeenschap over de Poolse gemeenschap Ofschoon de contacten tussen Polen en Belgen over het algemeen vlot verlopen, brengen verschillende sleutelpersonen aan dat er somtijds een verkeerd beeld in de Belgische media over Poolse immigranten in de Belgische samenleving wordt verspreid. Hoewel Polen vaak worden voorgesteld als noeste werkers en diepgelovig, moeten deze beelden ook genuanceerd worden. Sleutelpersoon 18 houdt niet van het gegeven dat er zoiets zou bestaan als de „cliché-Pool‟. Polen zouden echter vaak ook geportretteerd worden als alcoholisten en criminelen (i.c. autodieven). Ook enkele onderzoeken naar de beeldvorming van Polen in de Belgische media bevestigen deze negatieve beeldvorming. Het onderzoek van Peirs, et al. (2008) kwam tot de vaststelling dat Poolse immigranten in Vlaamse kranten in de
periode
oktober 2005 en juli 2006 vaak geassocieerd worden met criminaliteit, laag betaalde jobs,
96
illegale arbeid en wetteloosheid. Verder constateerde Van Heuckelom (aangehaald in Galent, Goddeeris, Niedźwiedzki 2009, p. 126) dat Vlaamse soaps en drama series dezelfde associaties maakten. Als er over Polen gesproken werd, dan ging dit vaak gepaard met Trabantauto‟s, zigeunermuziek en een onuitspreekbare taal. Sommige sleutelpersonen wijzen erop dat Polen allerminst een koud, kil, Sovjetland is. Deze „oude‟ bee lden kloppen al lang niet meer met de realiteit. Polen is sedert enkele jaren economisch aan het opleven. De sleutelpersonen ontkennen niet dat er soms problemen zijn, maar het negatieve beeld over Poolse immigranten dient wel bijgesteld te worden. De media moet toch meer genuanceerd aan berichtgeving doen. Door negatieve stereotypen de wereld in te sturen, kan de integratie immers bemoeilijkt worden omdat Belgen met argwaan naar de Poolse gemeenschap kijken. Sleutelpersoon 3 illustreert dit met volgend voorbeeld. Naar aanleiding van het einde van het schooljaar organiseerde de Poolse school een groot feest. De leerlingen waren enthousiast en zouden normaliter present zijn met verschillende vrienden. Uiteindelijk bleek dat er zo goed als niemand aanwezig was. Sleutelfiguur 3 denkt dat Belgische ouders vreesden dat zo‟n Pools feest vooral een feest zou zijn met veel alcohol.
Hoewel er nog steeds heel wat clichés bestaan, stellen sleutelpersonen 11 en 12 vast dat het negatieve beeld enigzins is verbeterd omdat veel Polen uit de illegaliteit zijn getreden. Een studie naar de identiteit van Poolse immigranten in België (Galent, Goddeeris, Niedźwie dzki 2009, pp. 126-135), toont bijvoorbeeld aan dat Belgische werkgevers die Polen tewerkstellen de negatieve stereotypen vaak inruilen voor positieve stereotypen. Eenmaal ze de Poolse immigranten beter leren kennen, beschrijven ze hen aan de hand van positieve kenmerken zoals vriendelijk, vlijtig, goed van hart, verzorgd uiterlijk, geëmancipeerd, open -minded en enthousiast. Slechts één negatief stereotype, namelijk het overmatig gebruik van alcohol, blijft overeind. Dit stereotype is niet alleen een vooroordeel. Het berust ook op een bepaalde waarheid. In 2008 stond Polen immers als vierde op de lijst (na Rusland, Oekra ïene en de Verenigde Staten van Amerika) van meeste alcoholgebruik per capita (Galent, Goddeeris, Niedźwiedzki, 2009, pp. 126-135). Sleutelpersoon 18 stelt dat om de clichés te doorbreken het belangrijk is dat mensen contact hebben met elkaar. Hoe meer con tact, hoe normaler de ander wordt. d)
Beeldvorming van de Poolse gemeenschap over de Belgische gemeenschap In de ogen van vele Polen is België een land waar men een betere levensstandaard kan genieten en meer sociale zekerheid heeft dan in Polen. Hoewel het klopt dat Polen door de EU-intrede is gemoderniseerd, is het, volgens s leutelpersoon 18, incorrect om daaruit te concluderen dat het leven in Polen daarom gemakkelijker is geworden. Integendeel, het leven is duurder geworden, maar de lonen zijn in verhouding niet gestegen. Voor vele mensen is en blijft het moeilijk om voldoende geld te verdienen en om een comfortabel leven te leiden. Migratie naar een land als België waar het beleid – volgens hun perceptie – open en tolerant is voor immigranten blijft dan ook voor velen nog steeds een aantrekkelijke optie.
Sommige sleutelpersonen zijn de mening toegedaan dat het Belgische beleid zelfs te „open‟ is waardoor het eigenlijk profitariaat in de hand werkt. De Belgische overheid zou volgens hen strenger moeten optreden en een systeem moeten creëren waardoor mensen effectief worden tegengehouden wanneer ze de regels omzeilen. Er bestaan vele achterdeurtjes en vele immigranten (niet alleen Polen) maken daar gebruik van. Sleutelpersoon 5 geeft het voorbeeld van de werkloosheidsuitkering. Hoe kunnen personen gemotiveerd zijn om werk te zoeken, als de werkloosheidsuitkering qua bedrag bijna overeenkomt met een loon? Volgens
97
deze sleutelpersoon en volgens sleutelpersonen 11 en 12 zou ook het OCMW te snel met een leefloon over de brug komen. Verder stellen deze sleutelfiguren dat de Belgische overheid mag verwachten dat immigranten zich aanpassen aan de Belgische samenleving en hierop mag toezien. Ze vinden het bijvoorbeeld niet normaal dat er immigranten zijn die na 20 jaar nog steeds de Nederlandse taal niet goed beheersen.
e)
Discriminatie of racisme Uit de gesprekken met de sleutelfiguren blijkt dat Polen over het algemeen weinig discriminatie of racisme ervaren in België. Sleutelpersoon 22 verklaart dit door te stelle n dat Polen zich gemakkelijk aanpassen aan de wensen van de Vlaamse werkgevers en samenleving. Polen voelen zich met andere woorden aanvaard en verwachten niet meer of minder dan gewoon elementair respect (sp 22). Sleutelpersoon 18 wijst erop dat men als Poolse Belgen weet dat men voor alles dezelfde rechten en dezelfde behandeling mag verwachten en dat men daar dan ook op staat.
Hoewel er over het algemeen weinig sprake is van discriminatie of racisme, merkt sleutelpersoon 18 op dat sommige bedienden die tewerkgesteld zijn in openbare instellingen Polen soms het gevoel geven dat ze niet welkom zijn. Ze zouden vooral onvriendelijk zijn tegen personen die het Nederlands niet perfect beheersen. Deze sleutelfiguur vindt echter dat deze mensen nu net extra re spectvol met hen zouden moeten omgaan gezien zij het beleid representeren.
Soms zijn er volgens sleutelpersoon 21 wel wat spanningen tussen Polen en Belgen met een lagere sociaaleconomische status door de concurrentie op de arbeidsmarkt.
7)
Interculturele contacten & beeldvorming: Polen en Marokkanen & Turken
Polen voelen zich meer verbonden met Belgen dan met sommige andere immigrantengroepen zoals bijvoorbeeld de Marokkaanse en Turkse groep. Zowel in de academische literatuur (Galent, Goddeeris & Niedzw iedzki, 2009, p. 101) als in de gesprekken met de sleutelfiguren komt de moeilijke verhouding van Polen jegens moslims, vooral komende uit Turkije en Marokko, aan het licht. Vooral het godsdienst- en cultuurverschil zou de Polen afschrikken. Volgens sleutelpersoon 2 hebben de „spanningen‟ ook te maken met het feit dat geloof een belangrijke plaats inneemt in beide groepen.
De Poolse republiek kent geen immigratie van moslims, waardoor veel Poolse immigranten pas voor de eerste keer in België in contact komen met deze gemeenschappen (sp 10). Veel Polen zien Turken en Marokkanen als luidruchtig, patriarchaal en minder gedisciplineerd. „Goede‟ buurten en scholen worden vaak omschreven als buurten zonder Turken en Marokkanen. Op school zou de aanwezigheid van deze gemeenschappen het algemeen niveau en discipline naar beneden halen (sp 7, sp 8). Volgens sleutelpersoon 21 zouden Polen zich, in vergelijking met de Turkse en Marokkaanse groep, veel beter aanpassen aan de Belgische samenleving. Polen vinden hun cultu ur eigenlijk ook beter of toch minstens beter te „verzoenen‟ met de westerse cultuur (sp 21). Polen percipiëren Marokkanen/Turken als personen die zich niet aanpassen en lui zijn (cf. niet werken) (sp 21). Polen willen daarentegen niet opvallen en willen vooral gecultiveerd overkomen (in contrast met de „machocultuur‟ van de Turkse en Marokkaanse groep) (sp 21). Terwijl Poolse vrouwen zichzelf omschrijven als „geëmancipeerd‟, zien ze islamitische vrouwen met een hoofddoek als onderdrukte vrouwen (sp 21). Polen zouden ook verkiezen dat hun kinderen niet trouwen met
98
een moslim vanwege de gender- en de godsdienstverschillen die vooral bij de opvoeding van hun kinderen een grote rol spelen (sp 13, sp 14).
Op de arbeidsmarkt is er enige concurrentie tussen de P oolse groep en de Turks-Marokkaanse groep. Vooral de mannen voelen de concurrentie en komen meer in contact met deze gemeenschappen dan Poolse vrouwen (sp 10, sp 2).
Ondanks de „aversieve houding‟ tegenover moslims, zijn er natuurlijk ook Polen die goed samenwerken met Turken en Marokkanen (sp 2). Bovendien komt de jongere generatie, die hier schoolloopt en opgroeit, vanaf de jonge leeftijd, veel in contact met moslims waardoor hun houding jegens en perceptie van moslims in de toekomst misschien een positievere wending zal aannemen (sp 10, sp 2).
8)
Interculturele contacten & beeldvorming: Polen en personen met een Oost -Europese immigratie-achtergrond
Polen willen zich onderscheiden van andere groepen uit Oost-Europa zoals Oekraïners en Russen. Ze onderscheiden zich van deze groepen door middel van hun Europese identiteit en door hun status van „goede werkers‟ op de arbeidsmarkt (sp 10). Sleutelpersoon 10 stelt dat uit onderzoek blijkt dat Poolse poetsvrouwen veelal hun job kunnen behouden omdat ze goed kunn en poetsen en omdat ze proper zijn. Ook al boden Russische vrouwen zich goedkoper aan als poetsvrouw, toch verkozen vele Belgen Polen op de arbeidsmarkt. Het gevolg was dat sommige Russische immigranten deden alsof ze Pool waren zodat ze aan een job geraakten en ook beter betaald werden (sp 10, zie ook Kuzma & Rea, 2004).
Volgens sleutelpersoon 22 hebben de spanningen tussen de Polen en de Russen te maken met het gegeven dat de Russen zich „beter‟ voelen. Ze zijn assertiever en meer nadrukkelijk aanwezig. In de lessen willen Russen bijvoorbeeld steeds aan het woord komen. Russen zouden zich – volgens de perceptie van Polen – meer permitteren dan Polen (sp 22). Polen daarentegen zijn gereserveerder en meer bescheiden (sp 22, sp 19). Polen en Russen houden da arom liever wat afstand van elkaar. Er is een soort wantrouwen dat gevoed werd door de lange geschiedenis waarin Rusland Polen heeft bezet (sp 22, sp 19).
9)
Beeldvorming van de Poolse bevolking in Polen over Poolse migranten
Sommige sleutelpersonen vermelden dat Poolse immigranten die lange tijd in het buitenland hebben verbleven, als „anders‟ worden gepercipieerd dan de inwoners van Polen zelf (sp 2, sp 3). Poolse kinderen die terugkeren naar Polen worden bijvoorbeeld aanzien als „helden‟ omdat ze uit het buitenland komen en een andere taal kennen. Die Poolse kinderen voelen zich de koning te rijk. Velen kijken er dan ook naar uit om (bijvoorbeeld in de vakanties) terug te keren naar Polen (sp 3). Poolse migranten worden in Polen als toeristen beschouwd omdat zij een andere mentaliteit hebben. Mensen zijn benieuwd naar hun leven in het buitenland. Alhoewel in de loop van de jaren het beeld van Polen over Poolse migranten en de vestigingslanden enigszins veranderd is omdat ze er meer over weten, blijven Poolse migranten in hun ogen toch vooral mensen die rijk zijn en een hogere levensstandaard genieten. Dit beeld wordt mede gecreëerd omdat Poolse migranten, als ze in Polen op vakantie zijn, een mooie auto, mooie kleren, etc. meenemen.
99
10)
Besluit
Uitgaande van Barths theorie (1969) kunnen we stellen dat afhankelijk van tot welke etno-culturele gemeenschap(pen) Polen zich verhouden, een ander deel van hun identiteit naar boven zal komen. Dat lijkt inderdaad te kloppen. Ten opzichte van moslims benadrukken Polen voornamelijk hun Rooms-Katholieke identiteit, hun arbeidsethos en hun serene cultuur. Ten opzichte van de Belgen benadrukken Polen in grote mate de gelijkenissen (vermoedelijk als signaal van een substantiële integratiewil). Ten aanzien van andere Oost-Europese groepen accentueren Polen hun Europese identiteit en bijgevolg ook hun legaal verblijfstatuut. Verder zagen we ook dat Polen zich met elkaar verbonden voelen door de perceptie van een gedeeld verleden (cf theorie van Roosens), de Poolse geschiedenis en de Poolse taal. Polen vinden het belangrijk om de culturele emblemen te bestendigen en door te geven aan de volgende generatie. Daarvoor doen ze bijvoorbeeld een beroep op de Poolse school die onderdak krijgt van een Vlaamse school. Het gevoel één Poolse groep te zijn, betekent evenwel niet dat de groep niet meer zou kunnen worden gedeconstrueerd. De groep is niet monolitisch. De verschillen hebben te maken met 1) oude en recente migratie, 2) generaties, 3) geografische afkomst, 4) stedelijke context, 5) socio-economische positie en tot slot 6) gender.
I.5.3.2 1)
Onderwijs
Inleiding
De academische literatuur alsook de gesprekken met sleutelpersonen tonen aan dat het Vlaamse onderwijs een steeds centralere plaats inneemt in het leven van Poolse immigranten. We beschrijven hieronder eerst het toenemend belang van het (Vlaamse) onderwijs. Verder bespreken we de wijze waarop Polen een school kiezen voor hun kinderen en hoe ze betrokken zijn op het schoolgebeuren. Door de verschillen tussen het Poolse en het Vlaamse ond erwijssysteem aan te tonen, geven sleutelpersonen hun beeld mee over het onderwijs in Vlaanderen. Ten slotte bespreken we de prestaties van Poolse leerlingen in het (Vlaamse) onderwijs en het belang van onderwijs voor de integratie van Polen.
2)
Toenemend belang van (Vlaamse) onderwijs
Uit onderzoek van Sword (1996) en uit de gesprekken met de sleutelfiguren blijkt dat Polen veel belang hechten aan onderwijs. Het instituut school kent in Polen een lange traditie waarbij in de middeleeuwen de kerk werd gesteund door de Poolse koningen die zelf hoogopgeleid waren en onderwijs en training gedurende eeuwen als iets zeer belangrijk beschouwden. In 1773 werd het eerste Ministerie van Onderwijs ter wereld in Polen opgericht door het Pools parlement (Sword, 1996). Sleutelpersonen 4 en 17 merken op dat het belang van onderwijs eigen is aan de Poolse cultuur. Zo is de Universiteit van Krakau één van de oudste universiteiten van Europa en heeft Polen, over de eeuwen heen, verschillende dominante intellectuelen en kunstena ars voortgebracht (vb. Copernicus, Chopin, Marie-Curie) (sp 4). Ook het hoge percentage geletterde Polen toont de centrale plaats van onderwijs aan in het leven van de Poolse bevolking. In Polen is 99,8% van de bevolking geletterd (Peirs, De Roo, Vanhove & Wolny, 2008: p. 7). Het belang van onderwijs voor Poolse migranten in België blijkt uit een studie van Bafekr (1999: p. 297) die tot de bevindign kwam dat ondanks de angst om door de politiek ontdekt te worden, de Poolse illegale ouders hun kinderen toch regelmatig naar school stuurden.
Volgens de bevraagde sleutelfiguren koesteren Poolse migranten het verlangen dat hun kinderen andere jobs zullen uitoefenen dan zijzelf, dat wil zeggen jobs met diploma‟s uit het Vlaamse onderwijs. Verder wordt opgemerkt dat in tegenstelling tot eind jaren ‟90, begin 21 e eeuw, de
100
ouders sedert de laatste vijf jaar de prioriteit leggen bij het behalen van goede prestaties in het Belgische onderwijs in de plaats van in de Poolse school (sp 8, sp 4, sp 1, sp 3). Dit hangt samen met het feit dat een deel van de vroegere pendelmigranten zich in België vestigen met een lange termijn perspectief waardoor het bouwen aan hun kansen op de Belgische arbeidsmarkt belangrijker wordt.33
3)
Schoolkeuze
Om een goede schoolkeuze te maken steunen Polen op verschillende actoren en bij het schoolkeuzeproces spelen verschillende criteria een rol. Velen vragen raad aan andere personen binnen hun sociaal netwerk die scholen kennen waarover ze tevreden zijn (sp 10). Andere ouders volgen het advies van leerkrachten of directies (sp 9). In de schoolkeuze speelt ook de samenstelling van de schoolpopulatie een rol. Zo zouden sommige ouders hun kinderen liever niet in een school inschrijven waar zich veel jongeren met een Marokkaanse of Turkse achtergrond bevinden. Men gaat er immers van uit dat die aanwezigheid enerzijds het algemene niveau van de school naar beneden haalt en anderzijds nefast is voor de discipline (sp 8, sp 7). Ook de naschoolse activiteiten en lessen die door de school georganiseerd worde n, zijn belangrijke determinanten voor de schoolkeuze (sp 7). Tot slot houden ouders natuurlijk ook rekening met de ligging van de school (sp 2).
4)
Ouderbetrokkenheid
De beperkte taalkennis van het Nederlands zorgt soms voor moeilijkheden in de contacten tu ssen Poolse ouders en de scholen. Vaak wordt dit probleem echter verholpen door het inschakelen van formele of informele tolken. Sommige leerkrachten op de Poolse school zijn bijvoorbeeld al eens als informele tolk ingeschakeld (sp 9, sp 8).
Vanwege de gebrekkige talenkennis en de lange werkdagen kunnen sommige jongeren niet rekenen op de hulp van hun ouders bij het maken van hun huiswerk. Deze jongeren zoeken op allerlei andere manieren naar steun, bijvoorbeeld op school, bij vrienden, via het internet, andere familieleden, etc. (sp 4, sp 8, sp 9).
5)
Beeld over het Vlaamse onderwijssysteem
Bij de vraag naar hoe het Vlaamse onderwijssysteem ontvangen wordt binnen de Poolse gemeenschap, vermelden de sleutelfiguren dat ouders over het algemeen tevreden zijn. Dit neemt evenwel niet weg dat ze toch vinden dat er bepaalde zaken beter kunnen. Hieronder overlopen we enkele pro‟s en contra‟s:
a)
Sommige sleutelpersonen preferen het Poolse schoolsysteem boven het Vlaamse schoolsysteem omdat het Poolse geen vergaande o psplitsing in onderwijsvormen en richtingen heeft zoals dat wel het geval is in het Vlaams onderwijs. In plaats van de leerstof te specialiseren per richting biedt men in Polen elke leerling een gamma aan van uitgebreide algemene kennis. Vele sleutelfiguren zijn het erover eens dat het Poolse onderwijs dan ook moeilijker is dan het Vlaamse onderwijs (sp 4, sp 8, sp 6, sp 5). De meningen zijn echter verdeeld over de vraag welk van beide systemen Polen beter is. Zoals gezegd preferen sommige sleutelfiguren het Poolse onderwijssysteem en vinden ze dat er te weinig algemene kennis meegegeven wordt in het Vlaamse onderwijs (sp 8). Andere sleutelpersonen
33
Zie meer hierover in de paragraaf 5.3.6) over het vestigingspatroon.
101
benadrukken dan weer dat het Vlaamse onderwijssysteem het voordeel heeft dat leerlingen die minder theoretisch aangelegd zijn, ook de kans krijgen om goed te presteren op school (sp 4, sp 22).
b)
Enkele sleutelfiguren betreuren het dat leerlingen in het Vlaamse onderwijs minder originele en gerenomeerde werken moeten lezen in vergelijking met het onderwijs in Polen . Ze vinden het belangrijk dat leerlingen ook de taal uit de wereldliteratuur aanleren en ermee vertrouwd geraken (sp16, sp8). Anderzijds heeft het Vlaamse onderwijs als pluspunt dat er veel talen aangeleerd worden in tegenstelling tot in Polen (sp 12, sp 13, sp 22).
c)
Het Vlaamse onderwijssysteem zou meer nadruk leggen op pedagogische vaardigheden dan in Polen. Het zou ook meer handboeken bezitten die pedagogisch goed opgesteld zijn (sp 8). Enkele sleutelfiguren vermelden echter dat de leerlingen in het Vlaamse onderwijs te veel de leerstof van buiten moeten leren, in de plaats van te leren om verbanden te leggen tussen verschillende thema‟s en zelf op onderzoek te gaan (sp 8; Daelemans, 2004, p. 39).
d)
De relatie tussen leerkrachten en leerlingen in Vlaanderen zou „losser‟ en „informeler‟ zijn dan in Polen. Of dit al dan niet positief gepercipieerd wordt, verschilt van sleutelfiguur tot sleutelfiguur. Volgens sommigen (sp 8) zou het een indicatie zijn voor een gebrek aan discipline. Voor anderen (sp 12, sp 13, sp 9) zou het een indicatie zijn van het feit dat de relatie niet op angst, maar op respect steunt.
e)
Vele ouders appreciëren de tijdsindeling en het feit dat de kosten voor het onderwijs in Vlaanderen laag zijn. In tegenstelling tot in Polen moeten leerlingen in België de hele dag op school aanwezig zijn. Voor de ouders is dit zeer handig, omdat ze dan geen kinderopvang moeten voorzien terwijl zij werken. Bovendien is het onderwijs hier goedkoper, omdat ouders in Polen zelf schoolboeken moeten betalen. De boeken kunnen niet doorverkocht worden van jaar tot jaar omdat de drukkerijen de pagina‟s elk jaar veranderen. Op die manier zijn de ouders verplicht om elk jaar nieuwe boeken te kopen. Uitgeverijen in Polen zijn privé instanties en daar kan het beleid w einig aan doen. In die zin is onderwijs in Polen voor sommigen moeilijk te betalen (sp 5).
6)
Schoolprestaties van de Poolse jeugd
Bafekr (1999: 297) stelt in Brussel vast dat de scholen een zeer positieve houding hebben tegenover Poolse ouders omdat ze bele efd zijn en reageren op onderwijsinitiatieven. Recentere onderzoeken in Nederland en het Verenigd Koninkrijk komen tot gelijkaardige vaststellingen. In het algemeen blijkt dat het schoolpersoneel een positief beeld heeft van Poolse ouders en hun kinderen (Sales, et al., 2008, p. 2; Korf et al., 2009, pp. 47-49). De bevraagde leerkrachten geven vaak aan dat de kinderen luisteren en dat de ouders en de kinderen vlijtig werken (huiswerk maken, etc.) (Sales, et al., 2008, p. 16, Rodriguez, 2005). Uit de verkenn ing naar MOE-leerlingen 34 op Nederlandse basisscholen blijkt dat de respondenten aangeven dat MOE -leerlingen gemiddeld goed geïntegreerd zijn en dat de leerprestaties gemiddeld redelijk of goed zijn. Ook de relatie met de ouders wordt gemiddeld als redelijk beoordeeld (Jungbluth, 2008, p. 17). De gesprekken met de sleutelpersonen bevestigen dat Poolse jongeren over het algemeen goed presteren en door de leerkrachten gezien worden als gemotiveerde en intelligente leerlingen (sp 5, sp 7, sp 10, sp 4).
34
MOE is de afkorting voor Midden en Oost-Europa.
102
Sommigen geven daarbij voorbeelden van leerlingen die in België als nieuwkomer aankwamen zonder de taal te kennen en met succes universitaire studies beëindigd hebben (sp 4, sp 25). 7)
Onderwijs en integratie
Sleutelpersoon 22 vindt onderwijs belangrijk als bron voor integratie. Niet alleen leren de kinderen de landstalen, ook de ouders komen in contact met andere Belgische ouders op de scholen (vb. via verjaardagsfeestjes van kinderen, gesprekjes aan de schoolpoort, deelname aan schoolfeesten, etc.).
8)
Besluit
Polen is een land met een zekere onderwijscultuur. Dat komt niet alleen tot uiting in het feit dat het Poolse onderwijssysteem een lange geschiedenis kent en thans goed is uitgebouwd, maar ook in het feit dat er weinig ongeletterde personen zijn. Ook bij de Poo lse migranten valt het belang dat ze hechten aan het onderwijs op. Niet alleen spenderen ze heel wat tijd aan het zoeken van een goede school, tevens zijn ze ook kritisch ten aanzien van het Vlaamse onderwijssysteem. Niettegenstaande
het
gros
van
de Poolse
kinderen het goed doen in het Vlaamse
onderwijssysteem, zijn de Polen toch de mening toegedaan dat dit Vlaamse schoolsysteem nog kan verbeterd worden. Zo zijn er stemmen die aangeven dat 1) het Vlaamse onderwijssysteem te sterk gespecialiseerd is per richting, 2) leerlingen te weinig teruggrijpen naar originele werken, 3) leerlingen nog teveel de leerstof van buiten moeten leren. Daartegenover staat dat het Vlaamse onderwijs wordt gewaardeerd voor 1) de vele kansen die leerlingen die theoretisch minder ste rk zijn aangeboden krijgen, 2) het degelijke taalonderwijs, 3) het accent dat wordt gelegd op de pedagogische vaardigheden & goede handboeken, 4) de tijdsindeling en het gratis aangeboden onderwijs.
I.5.3.3 1)
Problemen bij Poolse jongeren
Inleiding
Ondanks het algemene positieve beeld over Poolse ouders en leerlingen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt (zie supra), wijzen verschillende sleutelpersonen op een aantal problemen die bij de Poolse jeugd kunnen voorkomen. Hieronder lijsten we verschillende pijnpunten op zoals die ter sprake kwamen tijdens de interviews.
2)
Taal- en aanpassingsproblemen
Jongeren die pas aankomen in een gastland, hebben tijd nodig om de taal te leren en om zich aan te passen aan de nieuwe samenleving. Voor sommige kinderen gaat dat vlot. Andere kinderen ervaren daarentegen heel wat psychologische en emotionele problemen. In sommige gevallen leidt dit tot enerzijds een weigering om de nieuwe taal aan te leren en/of anderzijds tot isolatie omdat men, door het taalgebrek, geen contacten kan le ggen met anderen. Dit probleem van de jongeren wordt algemeen erkend door de Poolse gemeenschap in België (sp 2, sp 3, sp 4, sp 5, sp 8, sp 9). Verschillende socio-culturele en educatieve verenigingen proberen hier dan ook op in te spelen door verschillende projecten te implementeren die de jongeren de Nederlandse taal aanleren en hen op psychosociaal vlak ondersteunen (zie paragraaf 5.2). De Poolse school staat ook open voor Vlaamse scholen die zich de vraag stellen of de zwakke prestaties van deze of gene Poolse leerling al dan niet te maken heeft met taal- en aanpassingsproblemen (sp 3).
103
3)
Afstemmingsproblemen van het intrinsiek niveau met de studierichting
Verschillende sleutelpersonen (sp 14, sp 15) verhalen over leerlingen die schitterende prestaties behaalden in het Poolse onderwijssysteem en in de Poolse school te Antwerpen, maar vanwege de taalbarrière niet in de reguliere onderwijsvormen terecht komen die voldoen aan hun intellectuele capaciteiten. Bovendien komen jongeren die de Nederlandse taal niet beheersen vaak terecht in klassen met leerlingen die een paar jaren jonger zijn. Deze leeftijdsverschillen gaan gepaard met grote maturiteitsverschillen. De Poolse leerlingen zitten dus noch qua intrinsiek niveau noch qua maturiteit in de „juiste‟ groep. Dat leidt ertoe dat sommigen emotionele en psychologische problemen hebben.
In Vlaanderen komen nieuwkomers die op middelbare schoolleeftijd in België aankomen en de Nederlandse taal niet kennen gedurende één jaar in het Onthaalonderwijs Anderstalige Nieuwkomers (OKAN) terecht. Daarna stromen ze door naar het regulier secundair onderwijs. De realiteit is echter dat de doorstroming van de ex-onthaalklassers in het onderwijs voor veel leerlingen erg moeizaam verloopt. Veel ex-onthaalklassers komen meer dan andere leerlingen in het BSO, DBSO of in het BUSO terecht (Steunpunt GOK, 2006, p. 70). Om te vermijden dat nieuwkomers die OKAN volgen, verminderde kansen hebben om door te stromen naar het ASO of het TSO, hebben medewerkers van de voormalige Polonia vzw geprobeerd om het OKAN te verlengen, maar dit is echter nooit gelukt (sp 5). Sleutelpersonen 14 en 15 staan kritisch ten aanzien van de onthaal- of schakelklassen omdat Poolse kinderen dan dienen samen te zitten met andere nieuwkomers waarvan sommigen qua opvoeding en onderwijs een nog lager niveau hebben. Beide sleutelpersonen verwijzen hier in casu naar jongeren die een Marokkaanse of Turkse achtergrond hebben. Ze zijn de mening toegedaan dat het een betere oplossing zou zijn om jongeren met een „gemiddelde‟ intelligentie in een normale klas te plaatsen en hen dus geen OKAN te laten volgen. Kinderen zouden volgens hen teveel tijd en ontwikkelingskansen in de schakelklassen verliezen. Verschillende sleutelpersonen (sp 5 en sp 9) prijzen de educatieve p rojecten aan die bijvoorbeeld door Stad Antwerpen worden gefinancierd om het aanleren van de Nederlandse taal voor anderstaligen te bevorderen. In het reglement betreffende de aanvraag tot projectsubsidies „taal voor anderstaligen – stad Antwerpen‟ staat geschreven dat vzw‟s, feitelijke verenigingen en onderwijsinstellingen beroep kunnen doen op deze projectsubsidies. Verder stelt het reglement dat het aanbod enerzijds moet bestaan uit taalactiviteiten en anderzijds uit activiteiten die de kinderen de weg w ijzen naar het vrijetijdsaanbod. De activiteiten richten zich tot kinderen/jongeren die schoollopen in Antwerpse scholen en op diverse leeftijdsgroepen, namelijk kinderen uit de tweede en derde kleuterklas, jongeren uit het lager en het secundair onderwijs . De kinderen of jongeren die in aanmerking komen mogen nog geen volledig schooljaar onderwijs gevolgd hebben in het Nederlands. Deze activiteiten vinden plaats tijdens een schoolvakantie. De zomerscholen van VZW Meters en peters, Zomerklap van VZW IRIS, KA Antwerpen en KA Hoboken hebben in 2010 financiële middelen gekregen. De sleutelpersonen zijn enthousiast over deze en andere projecten en vragen om deze uit te breiden en nog te verbeteren. Zo zou de zomerschool moeten openstaan voor nog meer jongeren en zouden er nog meer uren les mogen worden gegeven.
Bepaalde sleutelfiguren (sp 2, sp 9, sp 5) wijzen op het feit dat Poolse jongeren weinig kansen krijgen om na school de Nederlandse taal aan te leren. Er zouden meer mogelijkheden moeten worden voorzien om de contacten tussen leerlingen met het Nederlands als moedertaal en leerlingen met een Poolse achtergrond te bevorderen (sp 9). Het komt er nog teveel op neer dat leerlingen na het laatste belsignaal van de school naar huis gaan en elkaar dus niet meer ontmoeten.
104
Sleutelpersoon 19 stelt dat het onderwijs in België eigenlijk geen echte gelijke kansen biedt aan de jongeren, omdat in de praktijk het watervalsysteem te sterk doorwerkt in het Belgisch onderwijs. Ouders sturen kinderen immers vaak naar een he t ASO om het kind zoveel mogelijk toekomstperspectieven te bieden. Indien kinderen in het BSO of het TSO belanden, dan wordt dit gepercipieerd alsof het kind „gefaald‟ heeft.
4)
Gebrek aan kennis over het Belgische onderwijssysteem
Volgens onderzoek in het Verenigd Koninkrijk bereiden te veel Poolse migranten zich weinig voor op de nieuwe situatie die de migratie met zich meebrengt (Sales, et al., 2008, pp.14 -16). De kennis van de landstaal, van het maatschappelijke leven en van het andere en nieuwe onderwijssysteem is vaak gering: -
Zo weten vele migranten bijvoorbeeld niet dat de kinderen in het Belgische onderwijssysteem vanaf 6 jaar schoollopen waardoor sommige kinderen een jaar te laat naar school gezonden worden en een leerachterstand hebben.35
-
Ook met het gegeven dat men in België (in contrast met de situatie in Polen) schoolabsentie niet accepteert, is men niet vertrouwd. Dit kan voor problemen zorgen. Vele Poolse kinderen zijn immers in het schooljaar soms voor een lange periode afwezig omdat ze met h un ouders op bezoek zijn in Polen (Sales, et al., 2008, pp.14-16; sp 5, sp 9).
-
Verschillende Poolse migranten ondervinden problemen bij het zoeken naar een geschikte school en een gepaste onderwijsrichting omdat men niet over adequate kennis beschikt over de verschillende scholen, het Belgische onderwijssysteem en de mogelijkheden daarbinnen (sp 5). Sommigen weten bijvoorbeeld niet dat men in het Vlaamse onderwijssysteem op 12 jaar moet kiezen tussen een A- en een B- stroom en dat men moeilijk kan doorstromen naar het ASO en het TSO vanuit de B-stroom. Ook zijn ze niet op de hoogte dat men vanaf de 2 de graad een onderwijsrichting moet kiezen die grotendeels de verdere toekomst in het onderwijs en op de arbeidsmarkt bepaalt. Het onderwijssysteem in Polen is op deze gebieden volledig verschillend van het Vlaamse onderwijssysteem (sp 5).
-
Sommige Poolse migranten vinden niet de juiste kanalen om zich goed te informeren (zoals bijvoorbeeld PINA-18) (sp 5).
-
Het is sommigen onbekend dat men zelf kan beslissen o ver wat men met het advies van het CLB doet (sp 5).
-
Ouders weten vaak ook niet dat ze de hulp van een sociale tolk kunnen vragen aan de school (sp 5).
Door al deze problemen die in hoofdzaak voortvloeien uit onwetendheid maken sommige ouders geen weldoordachte keuzes voor hun kinderen. Een stap in de goede richting om dit probleem te verhelpen, zijn de meertalige folders, ondermeer ook in het Pools, uitgebracht door het onthaalbureau over „mijn kind gaat naar school, wat nu?‟ (sp 5). Een andere sleutelfiguur merkt op
35
Voor 2009 was de instapleeftijd voor de lagere school 7 jaar. Sinds de hervormingen van 2009 is de instapleeftijd verlaagd naar 6 jaar. Tot 2011 hebben ouders de keuze om hun kinderen op 6 of 7 -jarige leeftijd in te schrijven op de lagere school. Vanaf 2011 wordt deze maatregel echter verplicht (Stalpaert, 2010 p. 37 ).
105
dat Polen elkaar onderling helpen in het vinden van hun weg binnen het Vlaamse onderwijssysteem (sp 11).
5)
Onderwijs en crèches in eigen taal
Volgens sleutelpersoon 18 is het moeilijk om crèches te vinden. Gezien in vele Poolse gezinnen zowel de moeder als vader hard werken, is er bij de Polen een grote nood aan crèches. Volgens sleutelpersoon 18 zou het ideaal zijn indien er ook Poolse crèches zouden bestaan. Zeker voor kleine kinderen zou het volgens haar goed zijn om contact met de moedert aal te hebben in de crèches en in de scholen. Opdat er zoiets zou kunnen bestaan als een „Poolse crèche‟ hebben Polen hulp nodig van de overheid om deze crèches op te bouwen en hun bestaan te bestendigen.
Sleutelpersoon 13 wijst op een project van de Poo lse Raad waarbij Polen zelf een 3 de kleuterklas (4-5-6j) organiseren voor Poolse kinderen. Op die manier kunnen ze de Poolse kinderen geleidelijk laten wennen aan de nieuwe omgeving. De kinderen worden begeleid door Poolse leerkrachten die ervoor zorgen dat de overgang en integratie niet te bruusk gebeurt maar eerder op maat van het kind zelf.
6)
De multiculturele samenleving
Poolse migranten in België, het Verenigd Koninkrijk of in Nederland komen terecht in samenlevingen die een grote verscheidenheid aan e tniciteiten, nationaliteiten, culturen en religies herbergen. In contrast met deze landen is Polen eerder monocultureel. De hedendaagse Poolse samenleving bestaat overwegend uit blanken met de Poolse etniciteit. Volgens Majuk (2007) betekent dit dat Poolse schoolkinderen weinig ervaring hebben in het omgaan met andere culturele en religieuze groepen. Dit kan mogelijks leiden tot misverstanden, een cultuurschok en xenofobisch gedrag bij ouders en kinderen (Sales, et al., 2008: p.7, p.18). 7)
Gebrek aan tijd en sociale controle
Doordat vele ouders lange werkdagen verrichten, hebben ze vaak niet genoeg tijd om met hun kinderen bezig te zijn. Volgens sleutelpersoon 19 zouden sommige ouders de rol van de opvoeding van de kinderen onvoldoende op zich nemen door een gebrek aan tijd en door te weinig verantwoordelijkheidszin. Ze leggen op het vlak van opvoeding te veel druk op de schouders van het onderwijs. Dit heeft als gevolg dat sommige jongeren drugs nemen, rondhangen op straat, voor overlast zorgen in hun buurt, etc. (sp 5, sp 9). Om dit te verhelpen trachten socio -culturele verenigingen ouders te sensibiliseren en te informeren over de bestaande mogelijkheden van naschoolse activiteiten zoals sportclubs, jeugdbewegingen, dansscholen, etc.. Ze wijzen hen vooral op de door de overheid georganiseerde activiteiten en projecten die vaak goedkoop of zelfs gratis zijn (sp 10). Gelukkig, zo stelt sleutelpersoon 19, zijn er toch meer en meer ouders die de problematische
situatie
inzien
en
aandringen
op
projecten
in
verband
met
communicatievaardigheden tussen ouders en kinderen. Sommige ouders zijn vastberaden om de negatieve spiraal te doorbreken. Ze beseffen dat ze minder moeten werken en meer tijd moeten spenderen aan de kinderen (sp 19).
Terwijl de meeste nieuwkomers vooral taal- en aanpassingsproblemen kennen, worden sommige jongeren die al enkele jaren in België wonen, geconfronteerd met de verschillen tussen de Poolse leefwereld in de thuisomgeving en de Belgische leefwereld daarbuiten. Het verschil tussen beide is dat er binnen de Poolse leefwereld een zekere mate van sociale controle is, terwijl de jongeren deze sociale controle missen indien ze zich buiten de Poolse gemeenschap bevinden omdat de
106
ouders nu eenmaal minder kennis hebben over en minder sociale relaties hebben binnen de Belgische leefwereld (sp 9).
8)
Europese weeskinderen
Vanaf de jaren ‟90 wordt er over Poolse (en andere Oost- en Centraal-Europese) kinderen gesproken in termen van „Europese weeskinderen‟. Dit zijn kinderen die door hun ouders achtergelaten werden bij andere familieleden, zodat hun ouders in het buitenland geld konden verdienen. Het missen van de ouders bracht vaak allerlei problemen teweeg zoals ondermeer problematische schoolloopbanen (Galent, Goddeeris & Niedzwiedzki 2009, p. 34). Aangez ien de meeste Poolse immigranten in de loop van de jaren hun ganse familie naar België gehaald hebben, is er tegenwoordig minder sprake van Europese wezen (sp 2, sp 10). Het feit echter dat deze kinderen hun ouders een bepaalde tijd niet hebben gezien en d an, in een vreemd land, terug met hun ouders worden verenigd, kan somtijds tot fricties leiden.
Ryan en Sales (2011, pp. 10-16) tonen, op grond van kwalitatief onderzoek aan dat de opvoeding en het onderwijs van de kinderen belangrijke bepalende factoren zijn voor Poolse families bij beslissingen omtrent migratie. Poolse ouders proberen problematische onderwijsloopbanen te vermijden door families bijeen te brengen in het land van herkomst of het land van immigratie.
9)
Identiteitsproblemen
Volgens sleutelpersoon 19 zijn er Poolse kinderen die kampen met identiteitsproblemen. Deze kinderen hebben het gevoel noch Belg noch Pool te zijn. Ze hebben het gevoel „niemand‟ te zijn omdat ze eigenlijk met niemand echt contact hebben. Noch met de eigen ouders, noch me t schoolgenootjes, noch met de leerkrachten zijn er eigenlijk duurzame contacten. Ook met de grootouders klikt het niet. Immers, wanneer deze kinderen in de vakantie naar Polen gaan en bij hun grootouders verblijven, dan kunnen ze nauwelijks met hen praten omdat ze geen Pools kunnen. Bovendien hebben de grootouders hoge verwachtingen ten aanzien van de kleinkinderen. Aangezien de kinderen die verwachtingen vaak niet kunnen inlossen, neemt op die manier de ontgoocheling toe. Het lijkt ons niet onbelangrijk e rop te wijzen dat sleutelpersoon 19, in vergelijking met de andere sleutelpersonen, een erg pessimistische visie heeft over de Poolse jeugd.
10)
Besluit
De meeste problemen komen voort uit de nieuwkomerpositie van zowel de jongeren als hun ouders. De meeste Poolse immigranten kennen de landstalen niet als ze in België aankomen en hebben nauwelijks kennis van de Belgische samenleving. Naast de nieuwkomerpositie zijn er ook problemen die verbonden zijn aan het gegeven dat sommige ouders veel tijd spenderen op de werkvloer waardoor sommige Poolse jongeren bijgevolg aan hun lot overgelaten worden. Binnen de Poolse gemeenschap bestaan er initiatieven en organisaties die inspelen op deze moeilijkheden en Poolse immigranten ondersteunen (zie paragraaf 5.2). Deze problemen mogen echter niet veralgemeend en gedramatiseerd worden, want zoals we in paragraaf 5.3.2 zagen, doen Poolse jongeren het over het algemeen goed op school.
107
I.5.3.4 1)
Taalgebruik
Inleiding
Kennis van de taal van het land waar men leeft, is zonder meer van b elang voor de integratie. Hieronder tonen we aan in welke mate de Poolse groep kennis van de Nederlandse taal heeft, in welke mate er interesse voor die taal is en in welke mate Polen belang hechten aan het Nederlands.
2)
Toenemend belang van de Nederlandse taalkennis
Volgens sleutelpersonen 13 en 18 spreken veel ouders niet zo goed Nederlands en/of Frans. Voor sommigen is dat ook niet zo problematisch, want ze hoeven niet zoveel woorden te kennen om zich uit de slag te redden tijdens de vluchtige contacten met Belgen op straat, in de winkel, op het werk, etc.. De meesten hebben geen Nederlands nodig omdat ze geen job uitoefenen waar er veel Nederlands aan te pas komt. Ze werken met andere buitenlanders of met andere Polen. Het is echter vaak zo dat Polen Nede rlands leren door effectief te werken. Door het werk pikken ze de taal op. Zij die geen Nederlands kennen, vragen hulp aan anderen om zaken te vertalen (sp13 en 18).
Sleutelpersoon 2 geeft aan dat de meeste ouders Pools spreken met hun kinderen. Deze sleutelpersoon vindt dit een jammerlijke vaststelling omdat de kinderen en vooral ook de ouders daardoor minder snel de landstalen leren. De kinderen die het Nederlands/Frans op school leren, komen, wanneer de school gedaan is, in een Poolse wereld terecht wa ar de ouders met hen Pools praten, naar de Poolse tv kijken, Poolse kranten lezen, etc.. Op die manier leven ze in twee werelden. Deze jongeren helpen regelmatig hun ouders. Zo gaan ze mee naar de bank of de dokter om bepaalde zaken te bespreken en/of voor hun ouders te vertalen (sp18).
Sommige sleutelpersonen wijzen op generatieverschillen wat betreft de kennis van de landstalen. De generatie die in België school loopt, beheerst de Nederlandse taal goed en zelfs vaak ten koste van hun kennis van het Pools (sp 3, sp 8). Verder zouden personen van 20 tot 30 jaar beter Nederlands of Frans kennen dan de oudere generatie (sp 5, sp 9, sp 11) en zouden ze ook meer moeite doen om deze talen te leren (sp 2). Velen doen moeite om de landstalen te leren door zich bijvoorbeeld in te schrijven in het volwassenenonderwijs of in andere taalcursussen. Sleutelpersoon 22 vermeldt dat veel Polen (over de verschillende generaties heen) tegenwoordig geïnteresseerd zijn in het volgen van Nederlandse taallessen. Velen deden in h et verleden al pogingen om de landstalen te leren, maar het lijkt er toch op dat de motivatie om de landstalen te leren is toegenomen sedert de legalisering van hun verblijf (sp 5, sp 9, sp 11).
Verschillende sleutelpersonen zijn ervan overtuigd dat het b elangrijk is om het Nederlands goed te beheersen, omdat Polen zich dan gemakkelijker kunnen integreren; omdat ze meer kansen hebben om een goed diploma te hebben en een goede job te bekomen; omdat ze beter voor hun rechten kunnen opkomen en meer zelfvertro uwen hebben (sp 18, sp 11, sp 12, sp 5, sp 22). Deze sleutelpersonen scharen zich allen achter het discours dat taal de sleutel tot een succesvolle integratie is.
Taalcursussen worden vaak aangeboden tijdens de werkuren en kennen lange wachtlijsten. De sleutelpersonen sporen aan om meer taalcursussen (op diverse uren) te organiseren zodat iedereen de kans heeft om het Nederlands te leren (sp 11, sp 12, sp 19, sp 22). Zo zou de zaterdag een geprefereerde dag zijn omdat veel Polen dan niet werken (sp 19, sp 22).
108
3)
Besluit
Uit bovenstaande alinea‟s kan men besluiten dat de Poolse gemeenschap veel heterogeniteit kent wat betreft de kennis van het Nederlands of het Frans. De niveauverschillen hangen ondermeer samen met de positie op de arbeidsmarkt, de duur van het verblijf in België, de leeftijd en het feit of men al dan niet onderwijs in België heeft genoten. Uit het gesprek met sommige sleutelpersonen (i.c. sp 5, sp 9 en sp 11) blijkt dat het lidmaatschap van Polen aan de EU en de volledige openstelling van de Belgische arbeidsmarkt voor veel Polen belangrijke motiverende factoren zijn geweest om de landstalen aan te leren. Er kan dan ook een toenemende interesse om Nederlandse taalcursussen te volgen binnen de Poolse gemeenschap worden vastgesteld.
I.5.3.5 1)
Integratie en erkenning
Inleiding
In deze paragraaf gaan we na hoe Polen denken over integratie en bekijken we in welke mate zij zich erkend, gerespecteerd en aanvaard voelen in de Belgische samenleving. We doen dit door enerzijds na te gaan hoe de inburgeringscursussen worden geëvalueerd en hoe Polen al dan niet erkenningclaims maken.
2)
Het Vlaams inburgeringsbeleid
De Vlaamse sleutelfiguren zijn over het algemeen tevreden over het Vlaamse inburgeringssysteem. Ze vinden dat het systeem goed georganiseerd is en dat P olen er efficiënt verder geholpen worden (sp 3, sp 4, sp 5, sp 13, sp 14, sp 18, sp 21). Ofschoon de inburgeringscursussen niet verplicht zijn, kennen ze toch een redelijk succes. Tabel 17 en 18 tonen aan dat de deelname van Polen aan de inburgeringscursussen sinds 2005 tot 2009 toegenomen is. Op 5 jaar tijd is het aantal haast verdubbeld. Het aantal Polen dat effectief een inburgeringsattest haalt, is duidelijk kleiner, maar toch is ook hier een stijgende evolutie merkbaar. Steeds meer Polen halen hun inbu rgeringsattest. In 2005 waren dat er slechts 88. In 2009 waren dat er 227. Tabel 17: Instroom inburgeraars uit Polen per geslacht en per jaar. Eerste C EVI -import.
Jaartal
Polen M
V
Totaal
2005
578
541
1.125
2006
685
454
1139
2007
1569
916
2485
2008
1974
1016
2990
2009
1297
1250
2547
Bron: Agentschap Binnenlands Bestuur, Inburgering.
109
Tabel 18: Aantal inburgeraars met de Poolse nationaliteit per jaar met een inburgeringsattest.
Jaartal
Polen
2005
88
2006
91
2007
114
2008
233
2009
227
Bron: Agentschap Binnenlands Bestuur, Inburgering
De cursussen „maatschappelijke oriëntatie‟ kennen veel succes in Antwerpen (sp 5, sp 21). Ook de taallessen (avondlessen) zouden steeds populairder worden. Vermits de cursus „maatschappelijke oriëntatie‟ zoveel succes kent, neemt ook het aantal docenten toe die deze cursussen in het Pools doceren. Ofschoon er in Antwerpen thans een achttal cursussen per drie maanden worden georganiseerd, staan er nog steeds veel mensen op de wachtlijsten (sp 5). Het succes van de cursus in Antwerpen wordt toegeschreven aan drie factoren (sp 5):
1. Polen maken veel mond-op-mondreclame binnen hun sociale netwerken. 2. Polen hebben veel vragen in verband met hun rechten en plichten in de Belgis che maatschappij. Daarnaast voelen vele Polen ook de nood om hun frustraties te uiten. De cursus „maatschappelijke oriëntatie‟ biedt hen daarvoor de ruimte. De cursussen hebben voor sommigen een ventilerend effect. 3. Sinds de volledige opening van de arbeidsmarkt in mei 2009 kunnen ook de voormalige illegale poetsvrouwen zich inschrijven in deze cursussen.
In contrast met de situatie in Antwerpen, slaat de cursus in Brussel veel minder goed aan (sp 5). Zo heeft men daar slechts één groep per jaar. Voor het verschil tussen beide steden, konden de sleutelfiguren niet meteen een antwoord geven.
Sleutelpersoon 19 wijst op het gegeven dat het samenbrengen van mensen met verschillende migratie-achtergronden niet altijd functioneel is. Volgens deze sleutelpersoon kan bijvoorbeeld het samenbrengen van Polen en Russen in één klas tot spanningen leiden.
3)
Erkenning van verschil?
Er zijn verschillende voorbeelden die erop wijzen dat Polen zich willen aanpassen aan de Belgische samenleving:
a)
Mei 2004 en 2009 hebben een belangrijke invloed gehad op het zelfvertrouwen van Polen in België. De toegenomen zelfverzekerdheid komt onder andere tot uiting in het feit dat er tijdens de laatste Poolse verkiezingen behoorlijk wat Polen in België hebben gestemd. Vroeger zouden ze dat niet gedurfd hebben uit angst dat men dan zou kunnen achterhalen dat men illegaal in het land verblijft. Door de intrede in de EU moeten Polen hun afkomst niet meer verbergen (sp 18, sp 20, sp 2). Polen vinden het dan ook in toenemende mate belangrijk dat ze dezelfde rechten en plichten hebben als andere inwoners van België. Ze willen aanvaard en gelijk behandeld worden. Ze wensen erkend te worden als Europeaan en ze vinden dat er geen uitzonderingen gemaakt moeten worden op bepaalde regels omwille
110
van hun Poolse afkomst. Ze verlangen met andere woorden een gelijke toegang tot jobs en willen, voor hetzelfde werk, een zelfde vergoeding ontvangen. Ze willen jobs die accorderen met hun diploma (sp 3, sp 11, sp 12).
b)
Veel Polen leven volgens de visie dat migranten van het gastland mogen verwachten dat ze gelijk behandeld en gerespecteerd worden, maar anderzijds vinden ze ook dat zij zich dienen aan te passen aan de wetten en de regels van het gastland (sp 5, sp 11, sp 12, sp 18). Sleutelpersoon 18 illustreert dit aan de hand van de Vlaamse wooncode volgens dewelke kandidaat-huurders van een sociale woning die geen Nederlands spreken bereid moeten zijn om een cursus Nederlands te volgen. Polen moeten dus Nederlands kunnen als ze een sociale woning (willen) hebben. Sleutelpersoon 18 beschouwt deze reglementering als „normaal‟ en niet als een vorm van discriminatie. Een ander voorbeeld betreft de hoofddoekenkwestie. Veel Polen vinden dat moslims zich moeten aanpassen aan de traditionele culturele en religieuze regels die België eigen zijn (sp 5). Verder vinden sommige sleutelpersonen (sp 11, sp 12) het niet kunnen dat sommige Poolse migranten hier al tien jaar leven, zonder dat ze het Nederlands beheersen.
c)
Het is een opvallend gegeven dat veel Poolse organisaties en media en ook Belgische instanties, zoals bijvoorbeeld het ACV, initiatieven nemen om de Poolse gemeenschap in België in te lichten over het reilen en zeilen in België zodat ze gemakkelijk hun weg vinden in de Belgische samenleving. De organisaties stimuleren op die manier de integratie en de aanpassing. Paradoxaal echter kunnen die organisaties de integratie nu net bemoeilijken. Immers, in de mate dat er veel informatie in het Pools wordt aangeboden, nemen veel Polen zelf minder het initiatief om informatie op te zoeken, de Belgische landstalen te leren of contacten met Belgen te leggen (sp 2, sp 10, sp 9). Sleutelpersoon 5 zegt dat dit een aandachtspunt moet zijn. Als docente „maatschappelijke oriëntatie‟ gebiedt ze haar cursisten steeds eerst zelf oplo ssingen te zoeken. Ze leert hen in de eerste plaats zelfredzaam te zijn.
d)
Uit de gesprekken met sleutelpersoon 21 en 14 kunnen we afleiden dat Polen graag de gelijkenissen met de Belgen accentueren: gemeenschappelijke Europese geschiedenis, katholieke godsdienst, blanke huidskleur, harde werkers. Ook uit de interviews met Poolse ouders en leerlingen kon vastgesteld worden dat Polen zich gemakkelijk aanvaard en gerespecteerd voelen omdat ze nu eenmaal geen fundamentele verschillen ervaren tussen hun eigen etno-culturele identiteit en die van de Belgen (Piqueray, 2011). Polen voelen zich vaak meer verbonden met Belgen dan met andere etno -culturele gemeenschappen.
e)
Alhoewel Polen zich over het algemeen gerespecteerd voelen, komt het af en toe toch voor dat ze niet gelijk behandeld worden vanwege de negatieve stereotypen die er over hen rondgaan (o.a. alcoholisme). Volgens sleutelpersoon 19 is integratie een lang bottom-up proces waarbij het vooral de taak is van de Poolse gemeenschap zelf om bepaalde meningen, attitudes, gedragingen (vb. alcoholisme) te veranderen. Polen moeten daarbij ondersteuning krijgen van andere Polen die goede voorbeelden vormen (niet drinken, verantwoordelijk gedrag). Dat kan bijvoorbeeld wanneer geslaagde cursisten het voortouw nemen en informatie doorspelen.
111
f)
Volgens
sleutelpersoon
18
zouden
grote
gemeenschappen zoals die van
Polen
representanten moeten hebben in het beleid. Het zou goed zijn als Polen zetelen in de lokale en nationale overheid. Polen zouden in principe ook een partij kunnen oprichten. De kans dat dit gebeurt is echter gering omdat Polen simpelweg niet bezig zijn met het installeren van representatieve politieke organen. Zoals al meermaals aan bod is gekomen, zijn Polen in de eerste plaats bezig met het eigen dagelijkse leven, hun werk en familie. Opkomen voor de eigen rechten, is allerminst een prioriteit.
Niettegenstaande deze „integratiewil‟, willen Polen toch ook graag hun etnisch -culturele identiteit bewaren. De meeste Polen vinden het Belgische beleid erg open en tolerant (sp 2). Illustratief daarvoor is de mogelijkheid die Polen hebben gekregen om de eigen etno -culturele identiteit te beleven in de Poolse scholen die onderdak hebben gekregen binnen Vlaamse scholen. Ofschoon het op zich mogelijk is om „Pool‟ te zijn in België, geven bepaalde sleutelfiguren toch aan dat de „erkenning‟ geen evidentie is. We geven hieronder enkele voorbeelden:
-
Volgens sleutelpersoon 14 wordt de Raad van de Poolse Gemeenschap 36 van België niet steeds door de Vlaamse/Belgische overheid au sérieux genomen. Hij illustreert dit door te verwijzen naar het feit dat bij de viering van het vijftienjarige bestaan van de Raad (in 2009) geen enkele beleidsmaker op de uitnodiging is ingegaan. Volgens hem toont dit aan dat men in Vlaanderen pas echt meetelt wanneer een organisatie erkend en gesubsidieerd wordt. Deze realiteit heeft ertoe geleid dat men thans, met hulp van de FOV (Federatie van Organisaties voor Volksontwikkelingswerk) en van Socius (Steunpunt voor Sociaal-Cultureel Volwassenenwerk) bezig is om de Raad om te vormen tot een overkoepelende Belgische Federatie (met een Vlaamse, Franstalige en Brusselse sectie). 37 Door de oprichting van een dergelijke Federatie wil men tegemoet komen aan het Vlaamse decreet. Door de omvorming van de Raad naar een Federatie, kan men zien hoe sommige Polen zich het wettelijk systeem eigen maken en zich op een zulkdanige manier organiseren dat ze toch de erkenning van het Vlaamse beleid krijgen die ze wensen.
-
Volgens sleutelpersoon 19 staat of valt integratie voor een stuk met de gelijke kansen die men krijgt. Deze sleutelpersoon bevestigt dat de stad Antwerpen veel voor minderheidsgroepen doet, maar uiteindelijk krijgen kleine en nieuwe groepen minder kansen en subsidies dan grotere en langer gevestigde groepen. De kleine groepen zijn vooral op zichzelf aangewezen. Zonder of met weinig subsidies kan men niet veel bewerkstelligen. Polen kunnen het zich bijvoorbeeld niet permitteren om avonden te organiseren waarop sprekers van de Universiteiten komen die de Po olse jongeren aansporen om verder te studeren aan de Universiteit. Sleutelpersoon 19 geeft verder aan dat Antwerpen veel organiseert (vb. tentoonstellingen, etc.), maar dat er aan die activiteiten enkel maar kan worden deelgenomen als men de Nederlandse ta al goed kent. Het zijn goede initiatieven, maar ze missen hun doel omdat ze niet iedereen bereiken.
36
De Raad van de Poolse gemeenschap beoogt één stem uit te brengen voor alle Polen in België. De realiteit leert ons echter dat deze Raad vooral de generatie mijnwerkers en hoogopgeleide vrouwelijke huwelijksmigranten bereikt, maar in veel mindere mate de Poolse arbeidersklasse (sp14). Gezien een groot deel van de Polen in Antwerpen behoren tot deze arbeidersklasse is deze Raad niet volledig representatief voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen. 37 De Federatie zou in de toekomst dezelfde rol blijven spelen als de Raad. Dat wil zeggen dat ze nog steeds de Poolse gemeenschap wil vertegenwoordigen. Het is een organisatie die geen concrete en rechtstreekse hulp biedt in verband met jobs, administratie, etc. maar die achter de schermen probeert één stem uit te brengen voor de ganse Poolse gemeenschap.
112
-
Volgens sleutelpersoon 14 is er tussen Polen en andere migrantengroepen maar één link, namelijk dat ze allemaal geïmmigreerd zijn. Voor de rest zijn er zo‟n grote verschillen dat er niet echt bewust gezocht wordt naar contacten. De overheid stimuleert die ene gemeenschappelijke factor van de migratie -achtergrond en beschouwt deze als een determinerende factor op basis waarvan mensen worden samengebracht en o p basis waarvan dan desgevallend subsidies worden uitgetrokken. Het aantal subsidies is daarbij onder meer afhankelijk van het aantal interculturele activiteiten dat men organiseert. Sleutelpersoon 14 spoort aan om het geven van subsidies op andere factore n te baseren.
4)
Besluit
Door de legalisering van het verblijf van Polen in België, nemen enerzijds het aantal Poolse faciliteiten toe en anderzijds ook de interesse om kennis te verwerven over het reilen en zeilen in de Belgische samenleving. Aangezien Polen zich verbonden voelen met Belgen en zich willen aanpassen, ondervinden ze relatief weinig obstakels om zich in België te integreren.
I.5.3.6 1)
Het vestigingspatroon
Inleiding
Hieronder bespreken we eerst de huisvesting. Daarna bekijken we of Polen de intentie hebben om terug te keren naar het land van herkomst of eerder verkiezen om in België te blijven.
2)
Huisvesting
In het begin van de jaren ‟90 woonden veel Polen in het centrum van Antwerpen, onder meer in de omgeving van de Lange Leemstraat, de Belgiëlei en de Provinciestraat (sp 22). Tegenwoordig wonen nog steeds veel Polen in Antwerpen-centrum. Dit zijn voornamelijk de pendelmigranten die enkel in Antwerpen zijn om er te werken. Deze mensen – het zijn veelal mannen die zonder gezin in België verblijven – wonen vaak met velen tesamen in eenzelfde woning in Antwerpen -centrum (sp 22). De personen die samenleven, oefenen vaak hetzelfde werk uit bij dezelfde werkgever en keren frequent terug naar Polen. Soms gaan ze tot 6 à 7 keer per jaar naar Polen om hun achtergebleven familie te bezoeken (sp 22). Ook in de randgemeenten zoals Wilrijk, Deurne, Borsbeek en Merksem wonen thans heel wat Polen (zie figuur 10, sp 22). In deze randgemeenten proberen ze, in alle rust, hun leven op te bouwen. Vanaf het ogenblik dat Polen genoeg geld verzameld hebben, proberen ze te verhuizen naar regio‟s waar minder migranten wonen en die verder van het stadscentrum gelegen zijn. Voor veel Polen is het een teken van succes als men kan vertellen dat men buiten het stadscentrum woont en e en Turkse of Marokkaanse buur heeft ingeruild voor een buur zonder migratie -achtergrond (sp 5). In Brussel kan men eenzelfde woonpatroon terugvinden (sp 10). Alles wel beschouwd kan men stellen dat op zo‟n 20 jaar tijd het woonpatroon van Polen die zich hier gevestigd hebben met een lange termijn perspectief sterk veranderd is.
113
Figuur 10: Aanwezigheid Polen in Antwerpen.
Bron: Stad Antwerpen, Districts- en loketwerking. Bewerking door Stad Antwerpen, Studiedienst Stadsobservatie .
114
3)
Terugkeren of blijven?
Het vestigingspatroon van Poolse migranten is over de jaren heen veranderd. Terwijl het verblijf van Poolse migranten in België gedurende de jaren ‟90 en begin 21 e eeuw vooral tijdelijk was (Kuzma, 2003; Paspalanova, 2006), kan men naast het fenomeen van pendelmigratie de laatste jaren een tendens binnen de Poolse gemeenschap in België waarnemen waarbij het verblijf niet meer tijdelijk van aard is, maar steunt op lange termijnperspectieven (sp 3, sp 23, sp 22, sp 2, sp 10, sp 4, sp 8). Ook onderzoek uit het Verenigd Koninkrijk heeft uitgewezen dat een belangrijk deel van Poolse migranten zich tegenwoordig permanent of voor een lange termijn in het immigratieland vestigt (Ryan & Sales, 2011, p. 2).
Signalen die wijzen op deze verandering in het vestigingspatroon van Poolse migranten in België zijn ondermeer:
a)
Het groeiend aantal Polen dat de laatste jaren een huis of appartement gekocht heeft in België en dat hiervoor kredieten aangegaan heeft bij Belgische banken en/of in Polen hu n huis te koop heeft gesteld (sp22, sp2).
b)
Er zijn steeds meer Polen geïnteresseerd in het aanleren van het Frans en/of het Nederlands via taallessen (sp 22, sp 2, sp 10; zie supra).
c)
Sleutelpersonen die tewerkgesteld zijn in de Poolse school van Antwerpen , stellen vast dat de ouders van de leerlingen in tegenstelling tot vroeger meer belang hechten aan goede schoolresultaten in het Belgische onderwijs dan in de Poolse school, omdat het Belgisch onderwijs hun kinderen meer toekomstperspectieven biedt op de Belgische arbeidsmarkt (sp 3, sp 4, sp 8).
d)
Volgens sleutelpersoon 22 zijn er sinds de EU-uitbreiding ook steeds meer Polen die informatie opvragen over hun rechten in België in verband met ouderschapsverlof en kinderbijslag. Deze sleutelpersoon ziet dit als een teken van integratie. De integratiewil is op zijn beurt een indicatie van een blijvende aanwezigheid. Ook Burrell (2009, aangehaald in Ryan & Sales, 2011, p. 6) merkt op dat het EU-lidmaatschap voor de Polen samengaat met het verwerven van nieuwe rechten die het gevoel opwekken dat de Polen ergens thuis zijn. Dit leidt tot een permanent verblijf.
e)
Heel wat Poolse pioniers die eerst individueel België kwamen verkennen, hebben in de loop van de jaren hun ganse familie naar België overgebracht (sp 2, sp 10). Ook Ryan en Sales (2011, p. 6) beschrijven dat veel Poolse migranten in het Verenigd Koninkrijk hun gezin hebben overgebracht of in het immigratieland een gezin hebben gevormd.
f)
Sleutelpersoon 10 kon uit haar onderz oek in een dienstenchequebureau afleiden dat pendulaire migranten niet meer de meerderheid vormen binnen de Poolse gemeenschap. De pendelmigranten bestonden vooral uit vrouwen die zich door een andere vrouw lieten vervangen gedurende de periode dat ze in Polen verbleven. Deze vrouwen werkte n voornamelijk als poetsvrouw. Mannen konden moeilijker gebruik maken van d it rotatiesysteem omdat zij in de bouwsector werkten waar ze zich moesten houden aan het bouwverlof.
Hieronder lijsten we de redenen op waarom een deel van de Poolse migranten bes list om permanent of toch voor een lange termijn in België te blijven:
115
a)
België als een „thuis‟. -
Het feit dat men het gewoon is geworden om niet in Polen te zijn (Pankowski 2006, aangehaald in Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki, 2009, pp. 35-36).
-
Het stabiele leven in het buitenland en de aanwezigheid van de partner (Pankowski 2006, aangehaald in Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki, 2009, pp. 35-36).
-
De mogelijkheid om relaties in België te verliezen (Pankowski, 2006, aangehaald in Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki, 2009, pp. 35-36).
-
Veel Polen zijn het volwassen leven zoals samenwonen, trouwen, een job vinden, kinderen krijgen, etc. hoofdzakelijk in België begonnen. De verdere ontwikkeling van dit volwassen leven in België remt de beslissing om terug te keren naar Polen af (sp 2).
-
Zoals reeds vermeld, merkt Burrell (2009, aangehaald in Ryan & Sales, 2011: 6) op dat aan het EU-lidmaatschap het verwerven van nieuwe rechten verbonden is die een nieuw gevoel van „ergens thuis te horen‟ opwekken.
b)
Economische redenen -
Volgens sleutelpersoon 17 hebben de meesten een beslissing genomen om hier te blijven omdat ze in België volgens een betere levensstandaard kunnen leven. Ofschoon de economie in Polen groeit, zijn er in bepaalde (Oostelijke) regio‟s nog steeds heel wat economische problemen.
-
De terugkeer van Poolse migranten wordt aangemoedigd door de Poolse regering, maar dit blijkt evenwel geen succes te zijn. Terwijl er in Polen vooral vraag is naar mannenwerk, is er veel minder vraag naar het werk dat Poolse vrouwen in de immigratielanden verrichten, namelijk huishoudelijk werk. Aangezien vrouwen in Polen moeilijk werk kunnen vinden en vaak ook niet zo goed betaald werk verrichten als in de immigratielanden, daalt hun levensstandaard als ze terugkeren (sp 2).
c)
Onderwijs -
Onderzoekers uit het Verenigd Koninkrijk stellen vast dat de zorg voor de kinderen en ook het onderwijs van de kinderen vaak doorslaggevende factoren zijn in de beslissing om voor lange tijd te blijven of terug te keren. Ouders willen de schoolloopbaan van de kinderen immers zo weinig mogelijk onderbreken (Sales, et al., 2008, p. 6; Ryan & Sales, 2011, p. 4). Sleutelpersoon 21 bevestigt dat dit ook in België het geval is.
-
Sleutelpersonen 11 en 12 vermelden dat het Belgische onderwijs, in tegenstelling tot het Poolse onderwijssysteem, de mogelijkheid biedt om veel talen te leren: het Pools, het Frans, het Nederlands, het Duits en het Engels. Veel Poolse ouders vinden dat een enorme rijkdom die de toekomstperspectieven van hun kinderen vergroot.
d)
Moeilijke reïntegratie in Polen -
Sleutelpersoon 2 stelt dat de reïntegratie in Polen moeilijk verloopt, omdat Poolse migranten door de bevolking in Polen bekeken worden als „anderen‟. De Poolse bevolking zou niet zo tolerant zijn tegenover deze Poolse migranten omdat ze, in tegenstelling tot de Belgische bevolking, in Polen nooit migranten gewoon zijn geweest.
-
Ondanks de tendens dat velen zich hier voor lange termijn vestigen, koesteren veel Polen de wens om ooit terug te keren naar Polen en hun oude dag daar te beleven. Tegelijkertijd zijn sommigen ook ba ng om terug te keren, omdat de Poolse Republiek
116
ondertussen heel wat veranderingen heeft ondergaan sinds de periode dat zij geëmigreerd zijn uit Polen (sp 2). -
Kinderen kennen Polen vaak alleen maar door de vakanties die ze daar doorbrengen. Ze zijn minder vertrouwd met Polen dan hun ouders. In zekere mate is Polen voor hen toch een vreemd land (sp 2).
Terwijl een deel van de Poolse migranten hier met een lange termijn perspectief leeft, is het toch een raadsel waar hun kinderen zullen wonen. Volgens sleutelpersoon 22 schrijven veel Poolse ouders hun kinderen in in het Belgische onderwijs en in het aanvullende Poolse onderwijs zodat hun kinderen de mogelijkheid hebben om te kiezen waar ze zich op volwassen leeftijd zullen vestigen (sp 22). Volgens sleutelpersoon 2 zullen jongeren die in België geboren en opgegroeid zijn, zich niet meer thuis voelen in Polen en daarom eerder kiezen om in België te blijven. Bovendien zal de Poolse jeugd die hier in België woont wellicht andere beroepen uitoefenen dan hun ouders omdat ze hier onderwijs genoten hebben en de Nederlandse taal goed beheersen. Ze zullen dus niet meer als arbeiders aan de slag gaan zoals hun ouders; sommigen onder hen zullen ook hooggeplaatste posities beklede n.
Volgens sleutelpersoon 2 leven de meeste Polen die zich in België gevestigd hebben met een lange termijnperspectief met de gedachte ooit nog terug te keren naar Polen . Ze noemt dit een „terugkeermythe‟, omdat deze Polen geen volledig kruis over Polen kunnen maken terwijl ze anderzijds blijven investeren in het immigratieland waardoor ze waarschijnlijk niet meer zullen terugkeren.
4)
Besluit
In contrast met vroeger verblijft een deel van de pendelmigranten tegenwoordig permanent of toch met een lange termijn perspectief in België. Diegenen die beslissen om voor een lange termijn in België te blijven, vestigen zich, van zodra ze daarvoor de kans hebben, in de „betere‟ buurten waar ze zich snel echt thuis kunnen voelen. Verklaringen voor deze verandering ku nnen worden gezocht in de economie (in België is het goed om te leven); in het belang dat men aan het onderwijs voor de kinderen in België hecht; in het feit dat reïntegratie in Polen geen evidentie is en in het gegeven dat men zich in België thuis voelt.
117
I.6.
Besluit
Hierboven hebben we de Poolse migratie naar België/Vlaanderen besproken alsook de Poolse integratie en participatie in Antwerpen. Hieronder lijsten we, op grond van de literatuurstudie en de gesprekken met Poolse sleutelpersonen, per thema de voornaamste bevindingen op.
Identiteit en diversiteit Eender welk onderzoek over een etno-culturele minderheidsgroep komt op een bepaald punt tot de vaststelling dat er niet zoiets bestaat als een homogene, monolitische minderheidsgroep. Ook de Poolse gemeenschap wordt gekenmerkt door een gemis aan homogeniteit. Zo is het mogelijk de Poolse groep onder te verdelen in een groep die tijdelijk of permanent verblijft. Verder kan de Poolse gemeenschap gedeconstrueerd worden aan de hand van volgende breuklijnen:
-
Er zijn verschillen die te maken hebben met de periode waarin Polen zijn gemigreerd. Zo hadden de vroegere Poolse mijnwerkers, als gevolg van het communistisch bewind en als gevolg van het ontbreken van communicatiemiddelen, weinig mogelijkheden om het cont act met hun patria te onderhouden. Deze generatie leerde derhalve relatief snel de Nederlandse taal en voegde zich snel naar de identiteit van het immigratieland. Deze Poolse mijnwerkers richtten niettemin de eerste Poolse verenigingen op om de Poolse taal en cultuur te bewaren. Nu hebben de val van het Ijzeren Gordijn en de technologische innovaties ervoor gezorgd dat de recent gemigreerde Poolse groep gemakkelijk de banden met het land van herkomst kan onderhouden. Veel van deze „nieuwe‟ Polen onderhouden dan ook contacten met de familie en vrienden in Polen via het internet, de telefoon en door middel van regelmatige bezoeken. Sommigen kopen bijvoorbeeld een vakantiehuisje of ze gaan tijdens de vakantie naar Polen om in de nabijheid van hun familie en vrienden te zijn (sp 2). Gezien Polen veel belang hechten aan de katholieke feesten en aan de familiale banden, beleven ze veelal het Allerheiligen-, Kerst- en Paasverlof bij de familie in Polen. In dit onderzoeksrapport hebben we ons voornamelijk gericht op deze recent gemigreerde Polen.
-
Binnen de groep recent gemigreerde Polen zijn er generatieverschillen. De generaties van gemiddelde en oudere leeftijd voelen en noemen zichzelf „Pool‟ en zijn sterk gericht op Polen. Bij de jongere generaties zijn er daarentegen al meer personen die zich eerder als Belg, Europeaan of kosmopoliet beschouwen. Doordat zij hooggeschoold en meertalig zijn, kunnen zij zich vlotjes over gans Europa bewegen.
-
Binnen de groep recent gemigreerde Polen zijn er verschillen volgens de geografische afkomst in Polen. De meeste Poolse migranten in België komen uit de armere regio‟s van Noordoost-Polen (i.c. Podlasië) en Zuidoost-Polen (i.c. Lublin en omstreken). Al naargelang de herkomstregio bekleden Poolse immigranten in België verschillend e posities op de arbeidsmarkt en in het sociale leven. Het cultureel kapitaal van de Polen uit Podlasië en de regio Lublin is doorgaans beperkt. Deze Polen zijn doorgaans sterk aan elkaar verbonden omdat ze uit eenzelfde regio komen, dezelfde economische moeilijkheden hebben meegemaakt en samen in België in de illegaliteit hebben geleefd. Sinds het begin van de 21 ste eeuw is er ook een instroom van Polen uit andere gebieden. De Poolse migranten uit andere regio‟s dan Oost-Polen hebben minder sociale netwerken waarop ze kunnen steunen en voelen zich dan ook wat verloren als ze pas aankomen in België. Deze aanvankelijk verweesde toestand zorgt er echter voor dat ze sneller contacten aangaan met autochtone Belgen en met mensen uit andere etno-culturele gemeenschappen. Als gevolg daaravn leren zij ook snel de Belgische landstalen.
118
-
Binnen de groep recent gemigreerde Polen zijn er verschillen in socio-economische positie. Poolse arbeiders en Poolse functionarissen die voor de EU werken interageren weinig met elkaar. Ze wonen in verschillende buurten, volgen misvieringen in verschillende kerken, schrijven hun kinderen in in andere scholen, etc.. Ook de hoger opgeleide Poolse vrouwen waarvan er velen met een Belgische man getrouwd zijn, distantiëren zich van de arbeidersklasse. Sommigen kijken neer op deze arbeiders en menen dat zij zich hebben „verlaagd‟ omdat het uitoefenen van een „lage‟ job enerzijds de eigen zelfontplooiing tegenhoudt en anderzijds het Poolse land en de Poolse identiteit verraadt. Het gaat daarbij vooral om die vrouwen die ervoor kiezen om in België onder het niveau van hun diploma als arbeidster te werken omwille van financiële redenen en omwille van het feit dat poetsen een flexibele en eenvoudige job is.
-
Genderverschillen. Tot 2005 vertoonde de geregistreerde migratie vanuit Polen een uitgesproken vrouwelijk karakter omdat de meerderheid van de vrouwen naar België migreerde via huwelijksmigratie. Poolse vrouwen zouden behoorlijk attractief zijn voor sommige Belgische mannen omdat ze een verzorgd uiterlijk hebben en veel belang hechten aan het gezin en aan het huishouden. Poolse vrouwen zijn, in vergelijking met vele Poolse mannen, ook een stuk actiever. Zo combineren ze arbeid, huishouden, gezinsadministratie en volgen ze verschillende cursussen (vb. taalcursussen). De Poolse mannen zijn vooral gefixeerd op de arbeid. Na het werk ontspannen ze zich bij voorkeur bij hun vrienden/familie of op café. Het enthousiasme van de Poolse vrouwen heeft vermoedelijk vooral te maken met de gendergelijkheid ten tijde van het communisme. Iedereen was er gelijk en iedereen moest er zelf zijn plan kunnen trekken. Deze attitude werd van generatie op generatie doorgegeven. Poolse vrouwen onderscheiden zich ook van vele Poolse mannen in die zin dat ze andere jobs uitoefenen. Poolse vrouwen werken vooral als poetsvrouw. Vele Poolse mannen werken voornamelijk in de constructie-, tuinbouw - en transportsector.
Niettegenstaande deze heterogeniteit voelen Polen zich met elkaar verbonden door de perceptie van een gedeeld verleden, het gebruik of de kennis van een gedeelde Poolse taal, de religie en het lidmaatschap van de EU. De vraag wat het dan precies betekent om Pool te zijn in Vlaanderen, is een vraag die niet éénduidig te beantwoorden valt. Veel lijkt af te hangen van de persoon of groep tot wie ze zich op dat moment verhouden. Anders gezegd, afhankelijk van de etno-culturele gemeenschap waarmee ze geconfronteerd worden, laten Polen een ander deel van hun identiteit prevaleren. Ten opzichte van moslims benadrukken Pole n bijvoorbeeld voornamelijk hun (Rooms)-Katholieke identiteit, hun arbeidsethos, de emancipatie van de Poolse vrouw en hun serene cultuur. In relatie tot andere Oost-Europese groepen accentueren Polen hun Europese identiteit en bijgevolg ook hun legaal verblijfstatuut dat ze recentelijk hebben verworven (zie infra). Ten opzichte van Belgen benadrukken ze dan weer in hoofdzaak de gelijkenissen (zie infra).
Impact van de EU-toetreding en de volledige opening van de arbeidsmarkt Uit de gesprekken met de sleutelpersonen blijkt dat de toetreding tot de EU in 2004 en de openstelling van de arbeidsmarkt in 2009 grote repercussies hebben gehad op de migratie, integratie en participatie van de Polen in Vlaanderen. Verschillende elementen die de Poolse minderheidsgroep actueel kenmerken, kunnen immers aan het nieuwe EU-lidmaatschap en aan de opening van de grenzen worden gerelateerd. Hieronder overlopen we enkele elementen:
-
Door het lidmaatschap en door de opening van de arbeidsmarkt kunnen Polen legaal in België verblijven en hebben ze meer sociale rechten. Dit contrasteert sterk met de periode van vóór 2004 toen Polen voornamelijk illegaal in België aanwezig waren. De toentertijd bijna
119
typerende Poolse zwartwerker/ster heeft plaats gemaakt voor de Poolse burger die legaal en met vertrouwen de Belgische arbeidsmarkt en ruimere samenleving betreedt. Sleutelpersoon 22 vermeldt dat vele mannen vanaf juni 2006 overstapten op legale statuten en dat dit fenomeen zich bij vrouwen pas voordeed na de volledige openstelling van de arbeidsmarkt in mei 2009. Omdat huishoudhulp niet tot de knelpuntberoepen behoorde, gingen vele Poolse vrouwen pas vanaf de introductie van de dienstencheques op wettelijke basis werken. Poolse vrouwen verbleven dus langer in de illegaliteit dan Poolse mannen. De toegenomen officiële tewerkstelling heeft echter niet geleid tot een realiteit die volledig gespeend is van zwartwerk. -
Het feit dat Polen legaal in België kunnen verblijven speelt een belangrijke rol in de tendens dat een deel van de voormalige Poolse pendelmigranten langer of zelfs permanent in België resideert. Zij die beslissen in België te blijven, vestigen zich van zodra ze daarvoor de kans hebben in de „betere‟ buurten waar ze zich snel echt thuis kunnen en willen voelen.
-
Uit de gesprekken met de sleutelpersonen blijkt dat het EU-lidmaatschap van Polen en de volledige openstelling van de Belgische arbeidsmarkt voor veel Polen belangrijke motiverende factoren zijn geweest om de landstalen aan te leren. Binnen de Poolse gemeenschap in Vlaanderen kan er worden vastgesteld dat er een toenemende interesse is om Nederlandse taalcursussen te volgen.
-
Door de legalisering van het verblijf van Polen in België, nemen enerzijds het aantal Poolse faciliteiten (zoals bijvoorbeeld Poolse kranten, winkels , verzekeringsagentschappen, enz.) toe en anderzijds ook de interesses om kennis te verwerven over het reilen en zeilen in de Belgische samenleving.
-
Tijdens de gesprekken werd herhaaldelijk verwezen naar het toegenomen zelfvertrouwen van de Poolse bevolking in Vlaanderen. Polen zijn niet meer bang. Ze durven zich tonen en ze durven opkomen voor hun gelijke rechten (en plichten). Het feit dat ze in toenemende mate de Nederlandse taal spreken, maakt dat dit zelfvertrouwen toeneemt. Taalkennis, gelijke behandeling en het gevoel welkom te zijn in België lijken drie belangrijke sleutels te zijn voor de integratie. Net omdat taal zo belangrijk is, roepen verschillende sleutelpersonen op om de lesuren aan te passen aan de werkweek van de cursisten. Ze sporen dus a an om taalcursussen te organiseren buiten de werkuren alsook tijdens het weekend. Ook het tekort aan plaatsen voor cursisten moet aangepakt worden. In Antwerpen worden bijvoorbeeld tijdens de zomer gedurende 7 weken voor nieuwkomers tussen 6 en 18 jaar zomercursussen georganiseerd. Deze cursussen worden gratis aangeboden en kennen veel succes bij de Poolse gemeenschap. Het probleem is echter dat er een groot tekort aan plaatsen is (sp5, sp9).
Integratie, beleid en culturele erkenning Eerder dan dat Polen de verschillen benadrukken, lijken ze, volgens de sleutelpersonen, vooral de gelijkenissen te willen accentueren. Zo delen Polen en Belgen met elkaar dezelfde Europese geschiedenis, katholieke tradities, huidskleur en arbeidsethos. Gegeven het feit dat Pole n zich op die aspecten met Belgen verbonden voelen, ervaren ze relatief weinig problemen om zich aan te passen en zich in België te integreren. Omwille van de vele identitaire gelijkenissen, lijkt culturele erkenning niet al te belangrijk te zijn. Polen ve rwijzen vooral naar het feit dat ze dezelfde rechten en plichten (willen) hebben als andere inwoners van België. Ze willen met andere woorden aanvaard en gelijk behandeld worden. Concreet verlangen ze bijvoorbeeld naar een gelijke toegang tot jobs en willen ze, voor hetzelfde werk, een zelfde vergoeding ontvangen. Polen wensen erkend te worden als Europeaan. Ze ijveren niet voor uitzonderingen op bestaande regels omwille van hun Poolse afkomst.
120
Omdat Polen voornamelijk gemigreerd zijn om te werken en geld te verdienen, lijken de identitaire kwesties niet primordiaal. Het Poolse verenigingsleven is bijvoorbeeld erg kleinschalig. Desalniettemin vinden Polen het toch belangrijk om de culturele emblemen te bestendigen en door te geven aan de volgende generatie. Daarvoor doen Polen die in Antwerpen verblijven bijvoorbeeld een beroep op de Poolse school die onderdak krijgt van een Vlaamse school. Vanwege financiële moeilijkheden zullen de Poolse scholen naar alle waarschijnlijkheid kleinschaliger worden. Opdat de Poolse taal en cultuur bij de jongere generatie toch niet verloren zou gaan, vragen sommige sleutelfiguren om Poolse lessen te integreren in het Vlaamse onderwijs als naschoolse vorming (sp 3, sp 23, sp 4). Volgens de bevraagde sleutelfiguren koesteren Poolse migranten het verlangen dat hun kinderen andere jobs zullen uitoefenen dan zijzelf, dat wil zeggen jobs die in lijn liggen van hun diploma uit het Vlaamse onderwijs. Verder wordt opgemerkt dat in tegenstelling tot weleer de ouders sedert de laatste vijf jaar de prioriteit leggen bij het behalen van goede prestaties in het Vlaamse onderwijs in de plaats van in de Poolse school (sp 8, sp 4, sp 1, sp 3). Dit hangt samen met het feit dat een deel van de vroegere pendelmigranten zich in België vestigen met e en lange termijn perspectief waardoor het voor de jongeren belangrijker is geworden om met een degelijk diploma de Belgische arbeidsmarkt te betreden. Een hoog Vlaams diploma is immers nog steeds de beste garantie op een goede job.
Niettegenstaande de be staande substantiële Poolse integratiewil, maken Polen dus toch ook duidelijk dat ze graag hun etnisch-culturele identiteit willen beleven en bewaren. Ofschoon Polen zich op velerlei vlakken verbonden voelen met Belgen, willen ze tegelijkertijd ook de ruimte ervaren om hun eigen etno-culturele identiteit te beleven. Polen lijken wat dat betreft voornamelijk het gevoel te hebben dat het Belgische beleid en de Belgische samenleving erg open en tolerant voor hen is. De meeste sleutelfiguren hebben met andere w oorden niet de indruk dat de Belgische overheid Polen onder druk zet om zich te assimileren. Ze krijgen voldoende ruimte om de eigen etnische cultuur en tradities te beleven en om tegelijkertijd ook van de Belgische arbeidsmarkt en faciliteiten gebruik te maken (sp 11, sp 12, sp 5, sp 9, sp 10). Belgen, zo wordt gesteld, lijken Polen wel te mogen. Ondanks het bestaan van enkele negatieve stereotypen in de media (o.a. alcoholici) worden Polen bijvoorbeeld door de Belgische werkgevers en andere autochtonen goed onthaald. Het feit dat de Poolse school onderdak krijgt binnen een Vlaamse school is illustratief voor de goede relaties tussen de Belgische en de Poolse gemeenschap. Ongetwijfeld ligt het feit dat de Belgische culturele en sociale instituties uitgaan van een katholieke achtergrond ten grondslag aan het gemak waarmee Polen zich kunnen integreren. Op dit punt lijken Polen echt een stapje voor te hebben op andere etno -culturele gemeenschappen die een katholieke achtergrond ontberen (vb. moslims).
Vele Polen werken lange tijd als arbeider of als poetsvrouw ondanks het feit dat ze hooggeschoold zijn. Sommigen hebben het daar niet moeilijk mee. Een job als poetsvrouw is immers makkelijk, comfortabel, betaalt goed en veronderstelt niet dat men de Nederlandse taal goed spreekt. Anderen zijn echter gefrustreerd. Volgens sleutelpersoon 5 moeten deze Polen wakker geschud worden. Ze laten zich in slaap wiegen omdat ze uitgaan van het feit dat ze wel door anderen zullen worden geholpen en/of dat ze van de sociale ze kerheid kunnen genieten. De cursus „maatschappelijke oriëntatie‟ lijkt een kanaal te zijn dat zich hiervoor goed leent (sp 5). Naast het substantiële aanbod van dergelijke cursussen, vragen sommige Poolse sleutelpersonen ook om meer controle vanuit het beleid. Zo zou er meer gecontroleerd moeten worden op het feit dat sommige Polen werk uitoefenen in illegale circuits en onterecht uitkeringen verkrijgen. Het lijkt niet zo moeilijk te zijn, zowel voor de werkgever als voor de werknemer, om het sociale systee m te misbruiken. Om dit tegen te gaan dient er ondermeer gewerkt te worden aan een meer gestructureerde en beter georganiseerde samenwerking tussen het gastland en het land
121
van herkomst (sp 5). Sommige Polen ontvangen bijvoorbeeld zowel vanuit België als vanuit Polen een inkomen. Volgens sleutelpersoon 11 en 12 mag het beleid ook strenger zijn met betrekking tot de taalkennis. Van mensen die al lang in België verblijven, mag verwacht worden dat ze een degelijke kennis van de Nederlandse taal hebben.
Het is opvallend dat veel Poolse organisaties en media en ook Belgische instanties, zoals bijvoorbeeld het ACV, initiatieven nemen om de Poolse gemeenschap in België in te lichten over het reilen en zeilen in België zodat ze gemakkelijk hun weg vinden in de Belg ische samenleving. De organisaties stimuleren op die manier de integratie en de aanpassing. Paradoxaal echter kunnen die organisaties de integratie ook bemoeilijken. Immers, in de mate dat er veel informatie in het Pools wordt aangeboden, nemen veel Polen zelf minder het initiatief om informatie op te zoeken, de Belgische landstalen te leren of contacten met Belgen te leggen. Het is en blijft aldus een aandachtspunt om het stimuleren van de zelfredzaamheid in de Belgische samenleving te combineren met de mogelijkheid om een nauw contact met de Poolse gemeenschap te behouden.
122
I.7.
Bibliografie
ALGEMENE DIRECTIE WERKGELENHEID EN ARBEIDSMARKT (2009). De Immigratie in België: aantallen, stromen en arbeidsmarkt. Rapport 2009. Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg.
ALSCHER,
Steven
(2008).
Focus
Migration. Country Profile, Poland. http://www.focus -
migration.de/Poland.2810.0.html?&L=1 BOS-KARCZEWSKA, Małgorzata (2008). De nieuwe opening in Polen. Internationale Spectator, 62 (2): 74-77.
BAFEKR, Sigrid (1999b). Schools and Their Undocumented Polish and “Romany Gypsy” Pupils. International Journal of Educational Research, 31, 295-302.
BARTH, Fredrik. (1969). Ethnic groups and boundaries: the social organisation of cultural difference. London: George Allen & Unwin.
BRUBAKER, Rogers (2004). Ethnicity without groups. Cambridge: Harvard University press.
BURRELL, Kathy (2009). Introduction: Migration to the UK from Poland: Continuity and Change in East-West European Mobility. In BURRELL, Kathy (ed.) Polish Migration to the UK in the „New‟ European Union after 2004, 1-19. Ashgate, Aldershot.
CAESTECKER, Frank (2003). Polish Migrants‟ children in Interwar Belgium and the Netherlands: the choice for Ethnic Education, BELCHEM, John & TENFELDE, Kla us. Polish and Irish migration in Comparative Perspective. Essen, Klartext, pp. 169-182.
CGKR. Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor Racismebestrijding (2006). Analyserapport. Migratiestromen uit de nieuwe lidstaten van de Europese Unie naar België. Trends en vooruitzichen. CGKR, Brussel.
CIŹKOWICZ, Piotr, HOŁDA, Marcin & SOWA Urszula (2007). The New Wave of Polish Migration after EU Enlagerment – Current State, Determinations and Outlook. MRPRA Paper, nr. 18596.
CLYCQ, Noel (2009). Van keukentafel tot 'God'. Belgische, Italiaanse en Marokkaanse ouders over identiteit en opvoeding. Antwerpen: Garant.
COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN (2008). COM(2008) 765 definitief, 18 november
2008:
Mededeling
van
de
Commissie.
[18.01.2011,
EUR-Lex:
http://eur-
lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2008:0765:FIN:NL:HTLM]
CORLUY, Vincent. & MARX, Ive. (2010). Reflectiegroep Legale Economische migratie. Niet gepubliceerde conferentienota. Antwerpen: CeMIS.
123
DAELEMANS, Luc (2004). Euro-collega. Klasse, 147: 1-56.
DAVIES, Norman (2001). Heart of Europe. A short history of Poland, Oxford University Press, Oxford.
DAVIES, Norman (2005). Gods Playground. A History of Poland. Oxford University Press, Oxford.
DAVIES, Norman (2006). Europe. East & West. Jo nathan Cape, London.
DAY, Matthew & HOPE, Christopher (2010, October 1). Polish migrants returning to Britain. Telegraph. http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/poland/8037991/Polish -migrants -returning-to-Britain.html
DE MORGEN (2011, 2 februari). Ambassadeur vraagt lessen Pools in scholen voor kinderen van migranten.
DRINKWATER, Stephen, EADE, John & GARAPICH, Michal. (2009). Poles Apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of Immigrants in the United Kingdom. International Migratio n, 47 (1)/ 161-190.
EADE, John., DRINKWATER, Stephen, GARAPICH, Michal. (2007). Class and Ethnicity - Polish immigrants in London. CRONEM.
GALENT, Marcin, GODDEERIS, Idesbald & NIEDŹWIEDZKI, Dariusz (2009). Migration and Europeanisation. Nomos, Krakau.
GAZET VAN ANTWERPEN (12.03.2008). Jobbeurs voor Poolse werknemers. http://www.gva.be/antwerpen/antwerpen/jobbeurs -voor-poolse-werknemers.aspx
GODDEERIS, Idesbald (1999). 'Belgique - terre d'acceuil': perceptie en attractiviteit van België als gastland bij Poolse politieke migranten (1831-1846). Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 29 (3-4): 261-314.
GODDEERIS, Idesbald (2005). De Poolse migratie in België 1945-1950. Politieke mobilisatie en sociale differentiatie. Amsterdam: Aksant.
GODDEERIS, Idesbald
(2007). Het
vestigingsgedrag van
romantische ballingen. Poolse
vluchtelingen binnen de Brusselse migrantenprofielen in het midden van de 19de eeuw, Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis, 37 (3-4): 287-306.
GRABOWSKA-LUSIŃSKA, Izabela (2008). Migration from Poland after 1 May 2004 with Special Focus on Britisch Isles. Post-assession Migration Strategies as Hidden behind Sta tistics. Espace, Populations, Societies, 2: 247-260.
124
GRZYMALA-KAZLOWSKA, Aleksandra. (2005). From ethnic cooperation to in -group competition. Undocumented Polish workers in Brussels. Journal of Ethnic and Migration Studies , 31 (4), 657697.
HEYSE, Petra (2010). Deconstructing fixed identities. An intersectional analysis of Russian -speaking female marriage migrants „selfrepresentations‟. Journal of Intercultural studies, 31 (1), 65-80.
HEYSE, Petra, PAUWELS, Fernando, WETS, Johan, TIMMERMAN, Christiane & PERRIN, Nicolas (2007). Liefde kent geen grenzen: Een kwantitatieve en kwalitatieve analyse van huwelijksmigratie vanuit Marokko, Turkije, Oost Europa en Zuid Oost Azië. Rapport in opdracht van het Centrum voor Gelijkheid
van
Kansen
en
voor
Racismebestrijding,
gefinancierd
door
het
Federale
Wetenschapsbeleid (http://www.belspo.be/belspo/home/publ/pub_ostc/AP/rAP12_nl.pdf)
IGLICKA, Krystyna (2001). Poland‟s Post-war Dynamics of Migration. Ashgate, Aldershot.
IGLICKA, Krystina & Ziolek-Skrypczak, Magdalena (2010). EU Membership Highlights Poland‟s Migration Challenges. Country Profiles. Migration Information Source. http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=800
IGLICKA, Krystina (2010, 23 January). Poles are not trying to escape UK. Gu ardian. http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2010/jan/23/poland -uk-recession
JUNGBLUTH, Paul (2008). Waar komen de Polen? Oost-Europese leerlingen op Basisscholen in Nederland. Utrecht: Forum.
KUZMA, Elzbieta (2004). Polish immigrants in Brussels: the emergence of a new social phenomenon. Paper presented at the 2nd Conference of the EAPS Working Group on International Migration in Europe, Rome (Italy), 25-27 November 2004.
KUZMA, Elzbieta, REA, Andrea (2003), Les immigrés polonais à Bruxelles. ULB: Bruxelles (Rapport de recherche réalisé pour la Région de Bruxelles -Capitale).
LEMOS, Sara & PORTES, Jonathan (2008). The impact of migration from the new European Union Member States on native workers [04.01.2011], Department for Work and Pensions: http://research.dwp.gov.uk/asd/asd5/wp52.pdf].
LEVITT, Peggy & JAWORSKY, Nadya (2007). Transnational migration studies: Past developments and future trends. Annual review of sociology, 33: 129-156.
LOOBUYCK, Patrick.(2009). Arbeidsmigratie binnen en naar de EU. Samenleving en Politiek, 16 (7): 59-78.
125
LOOSE, Maxime & LAMBERTS, Miet (2010). De tewerkstelling van allochtonen in de land - en tuinbouw. Een kwantitatieve en kwalitatieve omschrijving van de huidige situatie. Brussel/Leven: Departement Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie/HIVA-KULeuven.
LOPEZ RODRIGUEZ, Magdalena (2005). Capital, Identities and Strategies for Success: explorations of the perspectives of East European migrant mothers on their children's education in the VK. Unpublished MA dissertation, Institute of Education, London.
MATTHYSEN, Ronny (2009). Poolshoogte: arbeidsmigranten uit Polen in de Belgische bouwsector. De gids op maatschappelijk gebied, 100 (8): 21-26.
NIEUWSBLAD (2011, 2 februari). Ambassadeur vraagt Poolse les in Antwerpen.
OECD (2010). Recent changes in migration movements and policies (country notes). Poland. http://www.oecd.org/dataoecd/6/15/45629509.pdf
PACOLET, Jozef, DE WISPELAERE, Frederic & CABUS, Sofie (2010). Bomen groeien niet tot in de hemel. De werkelijke kostprijs van de dienstencheques. HIVA, K.U.Leuven.
PASPALANOVA, Mila (2006). Undocumented and legal Eastern European immigrants in Brussels. Doctoraal Proefschrift K.U.Leuven, Faculteit Sociale Wetenschappen.
PAUWELS Fernando, WETS, Johan, VANDEN EDE, Steven (2007). Poolshoogte. Onderzoek naar de socio-economische positie van Poolse arbeiders in België. HIVA, K.U. Leuven.
PEIRS, Marc, DE ROO, Paul, VANHOVE, Tim & WOLNY, Maya (2008). Gluren bij de nieuwe buren. Een onderzoek naar de beeldvorming over Poolse immigranten in de Vlaamse dagbladpers. Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek. Arteveldehogeschool Gent.
PERRIN, Nicolas & RAJABALY, Héléna (2003). Polish women in Belgium: From immigrant strategies to migration statistics. GéDAP, UCL. Paper gegeven op de Europese conferentie omtrent bevolking in 2003; Warschau 26-30 augustus.
PERRIN, Nicolas & RAJABALY, Héléna (2005). Polish women in Belgium: from immigrant Strategies to migration statistics, in SLANY, Krystyna, International migration: A multidimensional Analysis, AGH University of science and technology press, Cracow, 93-113.
PERRIN, Nicolas & SCHOONVAERE, Quentin (2008). Migraties en migrantenpopulaties in België. Brussel, Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor Racismebestrijding.
PIQUERAY, Edith (2011). Ouders met een Poolse immigratie -achtergrond aan het woord over de Vlaamse schoolomgeving. Paper gepresenteerd op het Seminarie over „Cultuuroverdracht en onderwijs in een multiculturele context‟, op 10/02/2011 te Ucsia -Antwerpen.
126
POLLARD, Naomi, LATORRE, Maria & SRIKANDARAJAH, Dhananjayan (2008). Loodgates or Turnstiles? Post-EU enlargement migration flows to (and from) the UK, Institute for Public Policy Research. http://www.fiw.ac.at/fileadmin/Documents/floodgates_or_turnstiles.pdf
POLONIA.NL (2010). Polen vreest http://www.polonia.nl/?p=2591
vertrek
arbeidskrachten
naar
Duitsland
in
2011.
ROOSENS, Eugène (1998), Eigen grond eerst? Primordiale autochtonie: dilemma van de multiculturele samenleving. Leuven: Acco.
ROOSENS, Eugène (2007). First-language and culture learning in light of globalization: The case of Muslims in Flanders and in the Brussels area, Belgium. In: SUAREZ-OROZCO, Marcelo, (ed.), Learning in the global area. University of California Press: Berkeley, Los Angeles, London, 256-271.
RYAN, Louise & SALES, Rosemary (2011). Family migration: the role of children and education in family decision-making strategies of Polish migrants in London. International migration: 1 -22.
SALES, Rosemary, RYAN, Louise, LOPEZ RODRIGUEZ, Magda & D‟ANGELO, Alessio (2008). PolishPupils in London Schools: opportunities and challenges. Social Policy Research Centre, Middlesex University.
STALPAERT, Annelies (2010). Poolse scholen in België. De historiek, organisatie en huidige hervormingen in beeld gebracht. Masterproef, K.U. Leuven.
STEUNPUNT GOK (2006). „Wat is er nog van onze dromen?‟ Eindrapport van een onderzoek naar de doorstroming van anderstalige nieuwkomers in het secundair onderwijs in de eerste drie jaar na de onthaalklas in Vlaanderen (2003-2005). Leuven.
SWORD, Keith (1996). Identity in flux – Polish community in Britain. London: UCL.
TIMMERMAN, Christiane, HEYSE, Petra, MARTINIELLO, Marco, PONCELET, Alice, ZIBOUH, Fatima, WETS, Johan, PAUWELS, Fernando, REA, Andrea, GODIN, Marie & FREITAS, Any (2010). Femigrin. Verklarende factoren en dynamieken voor vrouwelijke migratie - en integratieprocessen in België. Eindrapport.
TRIANDAFYLLIDOU, Anna, red. (2006). Contemporary Polish Migration in Europe; Complex Patterns of Movement and Settlement. Edwin Mellen, Lewiston, New York.
TURNER, John & REYNOLDS, Katherine (2001). The social identity perspective in intergroup relations: Theories, themes and controversies. In Handbook of social psychology: Vol 4: Intergroup processes, BROWN Rupert & GAERTNER, Samuel eds., 133-152. Oxford: Blackwell.
127
VAN DEN HEUVEL, Martin (2005). Tussen hamer en aambeeld. Polen en zijn buren . Brecht, Haarlem.
VAN OVERMEIREN, Filip. (2009). Buitenlandse arbeidskrachten op de Belgische arbeidsmarkt. Gent, Uitgeverij Larcier.
VERBIJ, Antoine (2008). De verdrijving van de Duitsers uit Polen. Hitlers laatste slachtoffers. Historisch dagblad, 4. http://www.historischnieuwsblad.nl/00/hn/nl/154_163/artikel/10588/De_verdrijving_van_de_Duits ers_uit_Polen.html
VOS, Louis & GODDEERIS, Idesbald (2005). De strijd van de witte adelaar. Geschiedenis van Polen (966-2004). Tweede editie. Acco, Leuven, Voorburg.
VOS, Louis & GODDEERIS, Idesblad (2011). De strijd van de witte adelaar. Geschiedenis van Polen (966-2004). Derde editie. Acco, Leuven, Voorburg.
WEINAR (2007). Multiculturalism debates in Poland. http://www.csm.org.pl/?s=page&id=26&mid=9&sid=9: 5-9.
WILLEMS, Paul. 2008. Migratiebewegingen in het Vlaamse Gewest in de periode 1997 -2006. Studiedienst van de Vlaamse Regering. Rapport 2008/2. Acco.
http://belpol.chez.com/tabledesmatieres.htm.
Europalia. http://www.europalia.eu/europalia/history/?lang=nl#article67
128
I.8.
Bijlage
Sleutelpersonen in verband met de Poolse gemeenschap
Nummer
Geslacht
Functie
1
Poolse vrouw
Poolse school Antwerpen
2
Poolse vrouw
Poolse krant
3
Poolse vrouw
Poolse school Antwerpen
4
Poolse vrouw
Poolse school Antwerpen
5
Poolse vrouw
Docente maatschappelijke oriëntatie Antwerpen
6
Poolse vrouw
Poolse school Brussel
7
Poolse vrouw
Poolse school Brussel
8
Poolse vrouw
Poolse school Antwerpen
9
Poolse vrouw
Tolk
10
Poolse vrouw
Academica
11
Poolse man
Poolse voetbalploeg in Antwerpen
12
Poolse vrouw
Poolse voetbalploeg in Antwerpen
13
Poolse vrouw
Raad van de Poolse Gemeenschap in België
14
Poolse man
Raad van de Poolse Gemeenschap in België
15
Poolse vrouw
Interim-bureau
16
Poolse vrouw
Journaliste
17
Poolse man
Poolse Unie
18
Poolse vrouw
Pools magazine
19
Poolse vrouw
Poolse vereniging
20
Poolse vrouw
Academica
21
Poolse vrouw
Pools tijdschrift
22
Poolse vrouw
ACV
23
Poolse vrouw
Poolse school Brussel
24
Poolse man
Poolse Katholieke Missie
25
Poolse vrouw
Poolse school Antwerpen
26
Poolse vrouw
Ministerie van Onderwijs - Warschau
129
130
II. Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Senegalese minderheidsgroep in Antwerpen Levrau François (SGKB)
“Leaving because of freedom There's no more room for me Can't look at these trees That raised me Every morning Leaving because This house seems too dark Leaving because I've got to be a man I'm going to the jungle I'm going to this big river To join my friends Don't go away Don't go away Show me your friends And I'll show you who you are Show me your relatives And I'll tell you where to go Eh! Do what you want Eh! Eh! What you need One only knows his own sorrow The ones that can make things happen Never get the chance”
Youssou N'Dour
131
132
II.1.
Inleiding
We starten dit deel met een hoofdstuk over de Senegalese geschiedenis. In een tweede hoofdstuk zoemen we in op de invloed die de religie heeft op het politieke en sociale leven in Senegal. In een derde hoofdstuk staat de Senegalese migratie centraal. We staan onder meer stil bij de migratiegeschiedenis, de migratiemotieven, het migrantenprofiel en de verschillen de (transnationale) migratievormen. In een derde hoofdstuk schetsen we de migratiegeschiedenis naar België. Via onder meer de informatie die we bekomen hebben tijdens de gesprekken met de sleutelpersonen, proberen we ook voorzichtig na te gaan hoe de toeko mst van de Senegalese gemeenschap er zou kunnen uitzien. Het vierde hoofdstuk behandelt de concrete integratie - en participatierealiteit van de Senegalese migrant in Antwerpen. Enerzijds geven we een overzicht van de verschillende Senegalese verenigingen e n anderzijds beschrijven we, aan de hand van enkele fasen, het integratietraject van de Senegalese migrant. In dit hoofdstuk beroepen we ons voor een groot stuk op de kwalitatieve informatie zoals bekomen door de gesprekken. In een besluit brengen we de voornaamste gedachten nog even samen.
133
II.2.
De Senegalese Geschiedenis
II.2.1.
Inleiding
In dit hoofdstuk bespreken we in vogelvlucht 500 jaar Senegal. Omdat de religie (in de vorm van verschillende moslimbroederschappen) een grote sociale en politieke invloed heeft, expliciteren we in een laatste stuk die invloed.
II.2.2.
De Europese koloniale mogendheden
In 1445 landde de Portugese zeevaarder Dinis Dias als eerste Europeaan op een klein eiland voor de kust van het huidige Dakar. Dit eiland werd prompt Palma genoemd. Alras beg onnen de Portugezen met hulp van de plaatselijke Wolof-koningen (in Senegal) en met de koningen van de Mandinka (in Gambia) een bedrijvige handel in goud, Arabische gom en slaven. 38 Een eeuw later konden ook de Hollandse, Franse en Engelse kolonialisten voet op West-Afrikaanse bodem zetten. De Hollanders verjoegen de Portugezen van het eiland Palma en gaven het eiland een nieuwe naam: „Goede Reede‟, een woord dat later werd samengetrokken tot Gorée. De Fransen vestigden zich in N‟Dar, een dorpje aan de monding van de Senegalrivier dat snel werd omgedoopt tot Saint-Louis. De Engelsen tot slot konden zich verzekeren van substantiële invloed in het mondingsgebied van de Gambiarivier.
Door de opkomst van de suikerplantages in West-Indië ontstond er een grote be hoefte aan arbeidskrachten. Die behoefte leidde tot het ontstaan van een bedrijvige transatlantische slavenhandel. Over een periode van 400 jaar (16 de eeuw t.e.m. 19 de eeuw) werden uit Afrika systematisch miljoenen jonge mannen en vrouwen als slaaf gedeporteerd naar Indië en Amerika (Hesseling, 2007). De slavenhandel werd afwisselend beheerst door de Franse, Hollandse en Engelse kolonialisten. Deze verplichte exodus verzwakte de Afrikaanse staten in grote mate. Wat ook bijdroeg tot die verzwakking was het gegeven dat de Afrikaanse koningen en volkshoofden om strategische redenen zelf als tussenhandelaren optraden (Hesseling, 2007). De plaatselijke vorsten zochten immers bondgenoten voor hun eigen oorlogen en zij probeerden de Fransen en Britten – de twee sterkste koloniale mogendheden die het ganse gebied voor zich opeisten – geregeld tegen elkaar uit te spelen. Omgekeerd echter speelden ook de Europese slavenhandelaren de Afrikaanse vorsten in de kustgebieden tegen elkaar uit. Dit leidde tot legio burgeroorlogen en oorlogen met buurlanden. Omdat het gebied van Senegambia zo fel verzwakt was, werd het voor de Fransen en Engelsen, ondanks flink verzet, relatief makkelijk om dit gebied volledig te annexeren (Hesseling, 2007). In 1899 sloten beide landen met elka ar een verdrag waarbij de huidige grenzen tussen Senegal en Gambia werden vastgelegd. Frankrijk zou heersen in Senegal en Engeland zou Gambia, een land dat geografisch volledig lijkt opgeslokt te zijn door Senegal (zie figuur 1 1), aan zich binden.
38
De Senegalezen kan men tot op vandaag indelen in enkele grote etnische groepen: de Wolof & Lebou (44.5%), de Pular (25.2%), de Serer (13.8%), de Diola (5%), de Mandiga & Sossé (3.9%), de Soninké (1.6%) en anderen (6%) (Fall, C arretero & Sarr, 2010).
134
Figuur 11: Kaart Senegal & Gambia.
Tot op vandaag merkt men hiervan de impact. Immers, hoewel Senegalezen en Gambianen dezelfde talen spreken, moeten ze zich, als gevolg van hun specifieke koloniale geschiedenis (Senegal als Franse en Gambia als Britse kolonie), voor overheidszaken op een andere taal beroepen: respectievelijk op het Frans en op het Engels. Ofschoon er in het verleden verschillende pogingen werden ondernomen om tot een federatie te komen, is dat tot op heden nooit echt gelukt (Hesseling, 2007). Niettegenstaande
Gambia
en
Senegal dus
heel wat geografische,
klimatologische, economische, religieuze, linguïstische, etnische en culturele kenmerken met elkaar delen, primeert bovenal de angst van Gambia, het kleinste land van het Afrikaanse continent, om door „grote broer‟ Senegal volledig te worden opgeslokt (Hesseling, 2007). Hesseling (2007) stelt dat de nog steeds niet gebouwde brug over de Gambiarivier – samen met de Senegalrivier en de Casamancerivier is deze rivier één van de drie grote Senegalese levensaders – als een symbool mag worden beschouwd voor de overeenkomsten alsook voor de blijvende verschillen tussen beide landen.
II.2.3.
Op weg naar de onafhankelijkheid
De Fransen riepen in 1902 Dakar – een stad die in 1857 door de Franse generaal Faidherbe was gesticht – uit tot hoofdstad van heel Frans West-Afrika. Dakar werd daarmee hét centrum van waaruit de Franse kolonialisten hun activiteiten in Noord -Afrika konden regelen. De inwoners van Frans West-Afrika verkregen daardoor de Franse nationaliteit, maar dat stelde in de feiten bitter weinig voor gezien zij werden beschouwd als derderangsburgers, onderdanen die als zodanig onderworpen waren aan het stelsel van het inboorlingschap (Hesseling, 2007). Dat wil onder meer zeggen dat zij geen stemrecht hadden, geen claims op grondeigendom konden maken en dat ze overgeleverd waren aan de goodwill van de plaatselijke ambtenaren die hen zonder enige vorm van proces konden straffen en konden ronselen voor allerlei vormen van dwangarbeid (Hesseling, 2007). Schril in contrast met deze situatie was de situatie van de inwoners van een klein deel van Senegal (cf. de vier gemeenten van Dakar, Gorée, Rufisque en Saint-Louis en het gebied langs de
135
spoorweg Dakar-Saint-Louis). Deze mensen verkregen wel de status van burgers (cf. citoyens) waardoor zij ook een betere rechtspositie hadden. Zo hadden zij onder meer het recht om grond en huizen te kopen, vielen zij onder het Franse strafrecht en hadden zij het recht om hun eigen vertegenwoordigers te kiezen in de vier gemeenteraden en een afgevaardigde in het Franse parlement (Hesseling, 2007). De eerste afgevaardigde die (in 1914) werd verkozen was Blaise Diagne. Diagne kon er voor zorgen dat er twee wetten werden aangenomen die de pos itie van de Senegalese burgers algemeen versterkten (Hesseling, 2007). Ten eerste werd beslist dat de Senegalezen die in het Franse leger hun dienstplicht hadden vervuld, recht op pensioen kregen. Ten tweede werd beslist dat iedereen die in één van de vier genoemde gemeenten was geboren en nog zou geboren worden voor eens en altijd het Frans burgerschap werd verleend. Niettegenstaande deze positieve daden, was Diagne ook een ronselaar van duizenden jonge „tirailleurs sénégalais‟, soldaten die werden ingezet tijdens de grote Wereldoorlogen.39 Zijn opvolger, Galandou Diouf, volgde min of meer hetzelfde patroon: dat wil zeggen dat hij tijdens de verkiezingscampagnes vurig pleitte tegen de misbruiken van het koloniale regime, maar dat hij na zijn verkiezing een stuk gematigder werd en het de Fransen niet al te moeilijk meer maakte (Hesseling, 2007).
Het koloniale beleid van Frankrijk waarbij de Senegalezen op het platteland veel plichten en nauwelijks rechten hadden en dat terwijl de Senegalezen in het gebied van de vier gemeenten meer rechten hadden, leidde ertoe dat er in dat gebied een zwarte elite ontstond die na verloop van tijd opkwam voor meer politieke invloed (Hesseling, 2007). Die invloed werd pas echt verkregen na WO II. Dankzij de wet Guèye werd immers bereikt dat alle Senegalezen in 1946 het Frans staatsburgerschap verkregen en daarmee dus ook stemrecht. In datzelfde jaar kregen alle kolonieën in Frans West-Afrika hun eigen parlement dat hen het recht gaf om afgevaardigden naar het Franse parlement te sturen. In Senegal was één van de eerste daden van het parlement de invoering van de vrijheid van meningsuiting en de opheffing van de dwangarbeid. Toen Charles De Gaule in 1958 aan de macht in Frankrijk kwam, ontwierp hij een gemenebestconstructie, de Communauté française, waarvan de Franse kolonieën als autonome staten lid konden worden. Alle Franse kolonieën, met uitzondering van Guinee, waren voorstander. In 1959 sloot Senegal met zijn oostelijke buurland Sudan (thans Mali) een verbond en vormde het de Mali-federatie, die een jaar later, op 4 april 1960, volledige onafhankelijkheid verkreeg.40 Die onafhankelijke federatie was echter geen lang leven beschoren en viel al na enkele maanden (op 20 augustus 1960) uiteen. Beide landen gingen als afzonderlijke republieken verder. Een paar weken later, op 5 september 1960, werd Leopold Senghor ingehuldigd als de eerste Senegalese president, een functie die hij twintig jaar met vaste hand zou bekleden. 39
C aprioli (2009b) wijst erop dat het in Europa zelden ter sprake komt dat er ongeveer 950.000 mannen uit de Afrikaanse kolonies, de Vredeseilanden en Azië hebben gevochten tijdens WO II. Sommigen onder hen werden simpelweg aanzien als kanonnenvlees. Anderen werden met valse beloften de oorlog ingestuurd (cf. beloftes van onafhankelijkheid na de oorlog, uitbetaling van pensioen, etc.). Op het moment dat de geallieerden zich er rekenschap van gaven dat de overwinning dichtbij was, hebben ze hun Afrikaanse soldaten verborgen gehouden omdat het voor de blanke bevrijders moeilijk te verdragen was dat hun overwinning ook mede tot stand gekomen was door de inbreng van Afrikaanse en Aziatische soldaten. Deze pijnlijke epis ode uit de Europese geschiedenis wordt niet of nauwelijks (ook niet in onderzoek) aangeraakt (C aprioli, 2009b). De geschiedenis van de „zwarte soldaten‟ in de Europese Wereldoorlogen, is te onzent onder meer bekend geworden door de film Camp de Thiaroye van de Senegalese cineast Sembène Ousmane. In deze film belicht Ousmane de wreedheden die zijn begaan tegen de Senegalese infanteristen in het kamp Thiaroye (Fargettas, 2006). Tijdens onze gesprekken met Senegalese sleutelfiguren (sp 6, 7) konden we merken d at er nog steeds groot belang wordt gehecht aan deze donkere episode. Omdat Senegal heeft geholpen in een oorlog die nota bené niet de hunne was en omdat ze in die oorlog vaak onvrijwillig zijn ingezet en misbruikt, zijn sommige sleutelfiguren de mening toegedaan dat het nu de beurt is aan Europa om Senegal als land en de vele Senegalezen als individuen/migranten in Europa te helpen. Tijdens de viering van de onafhankelijkheid van Senegal werd deze film door een Senegalese Antwerpse organisatie aan de aanwe zigen getoond. 40 Net als C ongo viert Senegal dus in 2010, haar 5O jaar onafhankelijkheid. Deze gebeurtenis werd ook in de Senegalese gemeenschap van Antwerpen gevierd aan de hand van verschillende sociaal -culturele festiviteiten.
136
II.2.4.
Na de onafhankelijkheid
Leopold Senghor, naast politicus ook filosoof en gerenommeerd dichter (hij schreef onder andere de tekst van het Senegalese volkslied), kon voor een betrekkelijke stabiliteit in het land zorgen. Het klopt dat hij aanvankelijk vooral zijn eigen grondwettelijke bevoegdheden versterkte en dat hij ervoor zorgde dat het functioneren van oppositiepartijen vrijwel onmogelijk was, toch kon Senegal in de jaren ‟60 gemakkelijk doorgaan voor één van de weinige Afrikaanse landen met een behoorlijke democratie (Hesseling, 2007). In 1976 werd, op basis van e en grondwetswijziging, een drie-partijen systeem ingevoerd met daarin de Union Progressiste Sénégalaise (de partij van Senghor die later werd hernoemd tot de Parti Socialiste (PS), de Parti Démocratique Sénégalais (PDS) van Abdoulaye Wade en een marxistisch-leninistische partij. De stijgende kritiek van moslimgroeperingen (zie infra), de verslechterende economische situatie en de algemene ontevredenheid onder de Senegalese bevolking over het „dirigisme‟ van Senghor, deden Senghor in 1981 aftreden. De PS bleef echter nog steeds aan de macht maar nu onder leiding van Abdou Diouf. Diouf voerde een reorganisatie van het politieke systeem door waarbij nu ook kleinere partijen werden erkend. Ondanks de hervormingen bleef het onrustig in Senegal en was er sprake van een algeheel gevoel van ontevredenheid onder de bevolking. Die ontevredenheid mondde in 1988 uit in ongeregeldheden in Dakar. De presidentsverkiezingen van 1993 verliepen opnieuw onrustig en vertoonden een afbrokkeling van de macht van de PS. In 2000 von den de volgende presidentsverkiezingen plaats. Deze verliepen behoorlijk rustig en werden gewonnen door Abdoulaye Wade die, na lang wachten, eindelijk de kans kreeg om zijn programma „Sopi‟ (cf. „Veranderingen‟) in de praktijk te brengen. In 2007 won Wade opnieuw (56% van de stemmen). In 2012 zijn er nieuwe presidentsverkiezingen gepland.
Tot op heden heeft Senegal nog steeds de reputatie van een democratisch land te zijn. Dit neemt echter niet weg dat er geregeld corruptieschandalen zijn, alsook problemen met de persvrijheid. Zo wordt de bestuursstijl van Abdoulaye Wade, zowel in Senegal als erbuiten, beschreven als “progressively anti-democratic or even leaning towards authritarianism” (Fall, Carretero & Sarr, 2010: 6). Sinds geruime tijd is er ook een gewapende onafhankelijkheidsbeweging actief in de provincie Casamance. De Diola, (de vaak katholieke) inwoners van Casamance, voelen zich onderdrukt door de Wolof-meerderheid. Dit etnische conflict ontaardde in 1982 in een burgeroorlog waarbij meer dan 5000 mensen gedood werden en tienduizenden mensen moesten vluchten. In september 2002 kwam het tot een wapenstilstand en vredesbesprekingen. In januari 2003 waren er echter al terug gewapende conflicten tussen het leger en de afscheidingsbeweging MFDC (Mouvement des Forces Démocratiques de la Casamance). Op 31 december 2004 werd er officieel een vredesverdrag ondertekend. Tot op heden laait het etnische geweld echter regelmatig op (Fall, Carretero & Sarr, 2010).
Zoals gezegd werd Senegal in 1960 onafhankelijk. De banden met Frankrijk zijn echter nog steeds legio. Zo kondigde Abdoulaye Wade, tijdens de ceremonie in Dakar ter gelegenheid van de 50 ste verjaardag van de onafhankelijkheid, nog aan dat de ruim 1200 Franse militairen die gestationeerd zijn op de luchthaven in Dakar zich zullen terugtrekken uit Senegal (De Morgen, 2010). Met die terugtrekking zal de Franse aanwezigheid in Senegal echter niet volledig verdwenen zijn. Er zullen immers altijd wel Franse bedrijven zijn die er zich willen en zullen vestigen. Deze bedrijven zijn niet onbelangrijk omdat ze een volledige braindrain naar het rijke Frankrijk en naar andere landen voorkomen. Het feit dat de Senegalese munt bijvoorbeeld ook nog steeds stabiel wordt gehouden en wordt gecontroleerd door Parijs, maakt d uidelijk dat Senegal anno 2010 nog steeds niet volledig onafhankelijk is en nog steeds de invloed van Frankrijk voelt (Fall, Carretero & Sarr, 2010).
137
II.2.5.
Religie in Senegal
In deze paragraaf staan we eerst kort stil bij de manier waarop de islam in Senegal is georganiseerd aan de hand van enkele grote moslimbroederschappen. Vervolgens expliciteren we de invloed van de religie op het sociale en politieke reilen en zeilen van het land.
II.2.5.1
Moslimbroederschappen
De islam werd vanaf de 9 de eeuw in Senegambia geïntroduceerd en verspreid door NoordAfrikaanse handelskaravanen. Vanaf de 11 de eeuw veroverden rondtrekkende „krijger-maraboets‟ grote delen van dit gebied. Tijdens de 19 de eeuw affilieerden de maraboets zich met enkele NoordAfrikaanse broederschappen (Qadiriyya oftwel Khadrya; Tijaniyyah oftewel Tidjane; Mouridiyyah oftewel Mouride; Layenne) (Mbacké, 2005).
De broederschap van de Quadiriyya is de oudste broederschap en heeft, verspreid over de hele wereld, miljoenen volgelingen. Omdat de Quadiryya in Bagdad (Irak) werd gesticht, heeft het daar, tot op heden, haar religieuze centrum. Voor Senegal ligt de „plaatselijke hoofdzetel‟ in Mauritanië. Aanvankelijk behoorden alleen mensen aan de Senegalrivier tot de Quadiryya. In de 19 de en 20 ste eeuw verspreidde deze broederschap zich echter naar de Casamanceregio en naar Gambia alwaar meer dan de helft van de Mandinka‟s tot deze broederorde behoort. Leden van deze broederschap vindt men thans vooral in de Oostelijke provincies van Senegal (Mbacké, 2005). In Senegal is ongeveer 8.7% van de bevolking lid van de Quadiryia (Fall, Carretero & Sarr, 2010). Ongeveer de helft van de Senegalese moslims (48.9%) is lid van de Tijaniyyah-broederschap (Fall, Carretero & Sarr, 2010). Deze broederschap werd in 1781, als reactie te gen de broederschap van de Quadiryya, opgericht door maraboet Ahmed Al-Tijani. De leer van deze maraboet werd voornamelijk in de 19 de eeuw vanuit Marokko naar Senegal gebracht door El Hadji Omar Tall, een Toucouleur militant. De opvolger van Tall, El Hadji Malick Sy, slaagde erin om aan het begin van de 20 ste eeuw vele Wolofs tot deze leer te bekeren. De huidige afstammelingen wonen thans in Tivaouane in Senegal, een plek waar elk jaar, tijdens de Gamou (of Maouloud), de geboorte van de profeet Mohammed wordt gevierd. Leden van deze broederschap vindt men eigenlijk over heel Senegal terug (Mbacké, 2005) De broederschap van de Mouriden werd aan het einde van de 19 de, als uitloper van de broederschap van de Quadiryia, door Cheikh Amadou Bamba gesticht. Dit broederschap is typisch voor de Wolof. 31.9% van de Senegalese bevolking behoort tot dit broederschap (Fall, Carretero & Sarr, 2010). De mouriden bevinden zich voornamelijk in de provincies Baol en Kayor (het centrum van Senegal) (Mbacké, 2005). Eens per jaa r trekken miljoenen mouriden-pelgrims uit Senegal en Gambia naar Touba, de religieuze hoofdstad van Senegal die tevens ook de grootste moskee van Senegal herbergt.
De broederschap van de Layenne is populair in de buitenwijk Yoff van Dakar. Ongeveer 0.6% van de Senegalese populatie behoort bij dit broederschap (Fall, Carretero & Sarr, 2010). Volgens Mbacké (2005) is 6% lid van deze broederschap.
Deze vier moslimbroederschappen zijn mystieke soefi-ordes die tot op heden geleid worden door een centrale kalief en door enkele (grotere en kleinere) maraboets. Ofschoon maraboets in de eerste plaats islamitische geleerden en leiders zijn, kan elke specialist in esoterische kennis zich
138
een maraboet noemen. Ook mensen die kennis van de islam ontberen en die claimen met geesten in contact te kunnen treden om goed geluk af te dwingen, de toekomst te voorspellen, vijanden uit te schakelen, ziekte te overwinnen, het hart van een geliefde te veroveren, etc. kunnen dus als „maraboet‟ worden beschouwd. Maraboets, de bemiddelaars tussen de gelovigen en god, zijn voor vele Senegalesen een uitlaatklep voor familiale, financiële en interrelationele spanningen. Door de connectie met het occulte, heeft het begrip en de persoon van de „maraboet‟ echter niet altijd een positieve connotatie (Gemmeke, 2006; Caprioli, 2009a). Aan de basis van de broederschappen staan de talibees oftewel de volgelingen. Bijna elke gelovige soefi is in Senegal lid van een broederschap, heeft een eigen maraboet als geestelijke leider en gaat eenmaal per jaar naar één van de grote plaatselijke bedevaartsoorden waar de kalief woont. De talibee kiest op vrijwillige basis een broederschap en een maraboet als meester die hem kan leiden in zijn mystieke zoektocht naar zuiverheid en spirituele kracht (cf. baraka) (Renders, 2001). Als de gelovige soefi niet tevreden is over zijn meester, dan kan hij steeds een andere meester kiezen. Die keuze wordt meestal bepaald door de reputatie, het charisma en het prestige van de maraboet op religieus en economisch gebied (Renders, 2001).41
De volgelingen zijn doorgaans georganiseerd in dahira‟s in de steden en daara‟s op het platteland. Een daara is een koranschooltje dat onder leiding staat van een maraboet en waar de leerlingen les krijgen in het reciteren van de koran. Een dahira verschilt van de gemeenschappen op het platteland in die zin dat ze meestal niet onder de rechtstreekse leiding van een lokale maraboet staat, maar wel rechtstreeks geaffilieerd is met de top van de hiërarchie van de broederschap waartoe ze behoort (Renders, 2001). Dahira‟s zijn veeleer georganiseerd volgens de principes van een moderne bureaucratische structuur en zij hebben als voorzitter meestal een leek (vaak een ambtenaar of een lokale zakenman) (Renders, 2001).
II.2.5.2
Broederschappen en economie
De dahira‟s zijn niet alleen actief op religieus gebied. Ze zijn – dat geldt althans voornamelijk voor de mouriden – ook van betekenis op commercieel-economisch gebied. We kunnen dit mooi illustreren aan de hand van de verschillende factoren die ertoe hebben geleid dat het dorpje Touba, het religieuze centrum van de mouriden, allengs is uitgegroeid tot de tweede grootste stad van Senegal én tot het economisch en financieel centrum van Senegal (Hesseling, 2007).
Het dorpje Touba werd in 1888 opgericht door Amadou Bamba. De eerste bewoners van Touba waren volgelingen van Bamba die vooral naar Touba en de veertien omringende dorpen kwamen teneinde zo dicht mogelijk bij de religieuze leider te zijn. Tot de jaren ‟60 was Touba een dun bevolkt plekje. Dit veranderde echter door verschillende factoren waaronder het in 1973 door Kalifa Abdul Ahat uitgesproken bevel (cf. ndigal) dat alle mouriden verplichtte een huis in Touba te hebben teneinde het leven na de dood te kunnen veilig stellen (Coulon, aangehaald in Riccio, 2005b). Een andere reden voor de groei van Touba heeft te maken met één van de centrale elementen van het mouridisme, namelijk het gegeven dat „arbeid‟ wordt beschouwd als een wezenlijk onderdeel van de godsdienst. Arbeid kan het gebed vervangen op voorwaarde dat het product van de arbeid naar de maraboet gaat. In ruil bidt de maraboet dan voor zijn volgelingen. Een derde reden ligt in de internationale handel van de mouridenmigranten en hun blijvende connectie met Touba. De diaspora drukte immers een grote stempel op de stad: overal zijn er immers reisbureaus, handelshuizen en winkels met Westerse namen te zien (Hesseling, 41
Het prestige van een maraboet bestaat in feite voornamelijk uit zijn geërfd charisma dat wordt doorgegeven binnen een aantal grote maraboet-families.
139
2007). Deze factoren leidden ertoe dat, in de mate dat Touba groeide, ook de plaatselijke aardnotencultuur groeide. Het Franse koloniale bestuur speelde in het begin van de 20 ste eeuw handig op dit gegeven in door met de maraboets een verbond te sluiten dat vooropstelde dat de maraboets bepaalde voorrechten en bescherming konden genieten in ruil voor de stimulering van de aardnotencultuur (Renders, 2001). Afhankelijk van hoe men daar naar kijkt, zo stelt Renders (2001), kan men deze samenwerking tussen de maraboets en de koloniale overheid begrijpen als een schaamteloze vorm van religieuze uitbuiting ofwel als een beschermend aspect van de sociale organisatie onder de maraboets. In het eerste geval wijst men op het egoïsme en het opportunisme van de maraboets. In het tweede geval accentueert men het gegeven dat de maraboets, als tussenpersoon tussen de onderdanen en het koloniale gezag, d e bevolking konden beschermen tegen de al te brutale uitbuiting door de kolonialisator. Wat er ook van zij, de toentertijd gemaakte afspraken werken thans nog steeds door. Zo is de huidige kalief de belangrijkste aardnotenproducent van Senegal.
II.2.5.3
Broederschappen en politiek
De broederschappen hebben ook een grote sociale en politieke invloed. Immers, omdat ze zowel met de koloniale overheden als met de nationale politieke leiders goede relaties hebben opgebouwd, zijn ze mede verantwoordelijk voor de vorming van een bepaalde sociale en politieke organisatie die in staat is gebleken om een behoorlijke periode van vrede en stabiliteit in het land te brengen. Indicatief voor de goede relaties met de nationale politieke elite is het gegeven dat de kaliefs in de eerste decennia na de onafhankelijkheid altijd een stemadvies hebben uitgebracht ten gunste van de president en de toen heersende politieke partij (cf. de Parti Socialiste). Dit stemadvies had een bijzonder grote invloed op het stemgedrag van de talibees. O mdat de politieke kandidaten zich ervan bewust waren dat de ndigals (cf. de religieuze bevelen/adviezen van de kaliefs) waarlijk in staat zijn om politieke carrières te maken of te breken, ondersteunden zij veelal in grote mate de belangen van de broederschap in de hoop dat ze daarmee hun gunsten konden afdwingen (Renders, 2001). Via de politiek konden de broederschappen dus lange tijd materiële voordelen bekomen, substantiële invloed op het politieke reilen en zeilen in het land uitoefenen en, door de financiële steun, hun patroon-client relaties met de talibees in stand houden (Renders, 2001). In de jaren ‟50 en ‟60 vierde dit „contrat social‟ hoogtij. Vanaf de jaren ‟70 begon dit evenwicht tussen de bureaucratische/politieke elite, de religieuze leiders a ls tussenpersoon en de gewone Senegalees onder grote druk te staan. Aan de basis van dit „verval‟ lagen verschillende factoren (Renders, 2001). Ten eerste was er de verslechterde economische situatie waardoor de financiële slagkracht van de politici verminderde. De consequentie daarvan was dat de politieke elite de religieuze leiders moeilijker aan zich kon binden. Ten tweede brokkelde de autoriteit en de geloofwaardigheid van de religieuze leiders stelselmatig af onder invloed van enkele ontwikkelingen onder de moslimjongeren. Geïnspireerd door internationale bewegingen namen de jongeren immers een erg kritische houding aan ten opzichte van het soefisme waarop de broederschappen zijn gebaseerd en ten opzichte van de magische praktijken van de maraboets die ze voortaan als charlatanisme van de hand wierpen. Het rechtstreekse gevolg van die ontwikkelingen was dat d e kaliefs sinds het einde van de jaren ‟80 geen stemadvies meer uitbrachten en dat het stemadvies in Senegal dus niet langer werd bepaald door de broederschappen. De politieke en religieuze ruimte die vrijkwam door het afnemen van de macht van de regerende politieke en religieuze elite werd ingenomen door „petits marabouts‟, religieuze ondernemers, die wel een openlijke politieke positie durfden in te nemen (Renders, 2001).
De jongeren die één en ander in gang staken, waren studenten die in de Arabische wereld in contact kwamen met de Islam van Mohammed Abduh, Sayyid Qutb en Abu A‟la al-Maududi. Deze
140
studenten, die ook wel eens de „arabisants‟ werden genoemd, waren hervormers, reformisten, die voor de constructie van een moderne moslimmaatschappij op basis van een herinterpretatie van de Koran en Soenna pleitten. Hun reformisme kreeg een concreet politieke expressie in het islamisme: overal in de steden was er een explosie waar te nemen van nieuwe dahira‟s waarbij men enkele malen per week bijeen kwam om er samen te bidden en het karakter van de „ware‟ Islam te bespreken (Renders, 201). Het waren echter niet alleen de Islamisten (cf. de studenten die in de Arabische wereld of in het Westen zijn opgeleid) die de traditie in vraag stelden. Ook binnen de grote broederschappen zelf bewoog er één en ander. Zo wijst Cruise O‟Brien (aangehaald in Renders, 2001) op het ontstaan van een onafhankelijke mouriden-intelligentsia. Net zoals het geval is met de islamisten, lag ook bij hen de kiem van hun reformistische ideeën in hun moderne scholing.42 Geruggesteund door hun nieuwe kennis, gingen deze jongeren hun geloof anders annex expliciet ideologisch interpreteren en vormgeven. Kleine, actieve groepjes studenten verspreidden, via nieuwe organisaties met eigen Koranscholen, tijdschriften en politieke debatten, hun versie van het mouridisme. Daarmee vormden zij een bedreiging voor de traditionele leiding van het broederschap (Renders, 2001; Villalón, 2004).
De algemene ontwikkeling naar een meer fundamentalistische Islam kwam onder meer tot uiting in de toename van het aantal vrouwelijke studenten dat een sluier draagt in de universiteiten. Daarmee werd de sluier het symbool bij uitstek van de islamitische sympathieën. “As the practice grew to include perhaps some 5 percent of female students, the veil became the single most salient public mark of Islamist sympathies, and thus represents an implicit critique and distancing from the Sufi majority. The surprising adoption of this „Islamic‟ dress by a young university woman serving as a public representative of a Sufi student association thus signals the degree to which, in a relatively brief time, Islamist critiques and behavior have influenced the thought and behavior of Tijani,Mouride, and other Sufi groups” (Villalón, 2004: 69-70).
Deze veranderingen impliceerden echter niet dat de talibees massaal islamisten zouden zijn geworden. Wat eerder het geval is, is dat er ee n aantal mengvormen tussen het soefisme en het reformisme ontstonden. Ondanks de kritische houding ten opzichte van de broederschappen, bleef men immers over het algemeen toch binnen een broederschap functioneren en bleef men de eigen organisatie-structuur enten op die van de broederschappen (Loimeier, 2000; Renders, 2001; Villalón, 2004). Het „reformisme‟ en het „islamisme‟ hebben de broederschappen dus niet verdrongen, maar veeleer hebben ze zich er als het ware binnenin genesteld (Renders, 2001). Niettegenstaande deze hervormingen, mag het belang van de religie als oppositie niet worden overschat. Het belang van de religie nam over het algemeen af. “However, as a consequence of the ongoing economic crisis, the Senegalese population was increasingly to ign ore the Islamic opposition's critique of the secular state: the so called reveil islamique of the 1980s was replaced by a general indifference to religious topics. Thus, in the 1990s, the Islamic opposition groups were to a considerable extent forced to abandon much of their religious propaganda and to start coming to terms with the real social and economic problems of the country” (Loimeier, 2000: 186). Het gevolg
is
dat
de
islamistische oppositiegroeperingen dichter kwamen bij de politieke
oppositiebewegingen. Religieuze kwesties verloren hun impact en aantrekking. Loimeier (2000) vat één en ander lapidair als volgt samen: “Islam doesn't sell any more”. Religieuze oppositiegroepen werden ergo politieke oppositiegroepen. Door deze oppositiebewegingen te
42
De paradox is dat de broederschappen wellicht zelf mede aan de basis liggen voor deze interne kritische bewegingen. Immers, de kalif van de Mouriden moedigde in 1968 het volgen van modern (en desnoods seculier) onderwijs van zijn talibees sterk aan, waardoor er velen terecht kwamen in (buitenlandse) universiteiten en hogescholen om aldaar in contact te komen met allerlei gedachten die hen tot een bepaald reformisme verleidden (Renders, 2001).
141
gedogen, liet president Abdou Diouf heel wat spelers in de politieke arena toe, waardoor zijn afhankelijkheid van bepaalde (religieuze) belangengroepen daalde. Door die verdeeldheid, kon de Islamisering van de staat vermeden worden en kon de secularisatie gevrijwaard blijven. “During the 1980s and 1990s, the social and political elite of the state was thereby able successfully to resist demands for an Islamization of state and society. By accepting the development of a multitude of different religious and political groups and by playing them off against each other, the state was even able to intervene, should the need arise, into religious affairs and to thus expand into spheres of social life hitherto regarded as the exclusive domain of the marabouts. As a res ult of this policy Senghor, and especially Diouf were not only able to defend but to also strengthen the secular character of the state” (Loimeier, 2000: 187).
Na Diouf heeft ook Abdoulaye Wade samengewerkt met islamleiders. Daarmee heeft ook hij de radicale islam uit de politieke arena kunnen weren. Ofschoon de islam vandaag de dag nog steeds erg belangrijk blijft voor de Senegalese cultuur – de religie is heel prominent aanwezig in het straatbeeld; overal kan men als het ware afbeeldingen van maraboets e n van de stichters van de religieuze soefi-broederschappen aantreffen – hebben andere factoren zoals hip hop, reggae en de westerse cultuur waarmee men in aanraking komt via de massamedia en via de connecties met de emigranten, een even grote invloed op de identiteit van de Senegalese jongeren (Thurston, 2009). Zolang de economische wanhoop of de politieke teleurstelling geen cruciaal punt bereikt, zullen radicale islampolitici niet snel verschijnen (Thurston, 2009). Dat het volk nog niet massaal in opstand is gekomen, zou er volgens Fall, Carretero & Sarr (2010) mee te maken kunnen hebben dat het volk de pijnlijke economische toestand in de eerste plaats in religieuze termen begrijpt. Het is met andere woorden een manier waarop God de mensen op de proef ste lt. Als mensen geloven dat ze alleen door hun eigen fysieke en geestelijke inspanningen hun situatie kunnen verbeteren, dan heeft het beleid geen echte „plicht‟ om de situatie te veranderen (Fall, Carretero & Sarr, 2010).
142
II.3.
De Senegalese migratie
II.3.1.
Inleiding
In deze paragraaf komen vier aspecten aan bod. We beschrijven vooreerst kort de evolutie die Senegal heeft doorgemaakt van een immigratieland naar een emigratieland. Vervolgens geven we voor deze verschuiving enkele verklaringen. Welke zijn met andere woo rden de voornaamste emigratiemotieven? Daarna zoemen we in op het migrantenprofiel. We eindigen deze paragraaf met een bespreking van de verschillende transnationale migraties van de Senegalezen.
II.3.2. II.3.2.1
Migratiegeschiedenis Van immigratieland naar emigratieland
Historisch gezien is Senegal niet zozeer een herkomstland, maar veeleer een immigratieland. Na de onafhankelijkheid in 1960 was Senegal immers erg aantrekkelijk voor legio Afrikaanse migranten (Gerdes, 2007; Hesseling, 2007; Willems, 2007). Tussen 1960 en 2005 verdubbelde het aantal immigranten in Senegal van 168.139 tot 325.940 (het relatieve aandeel in de bevolking van de immigranten daalde echter van 4,8% tot 2,8%) (Willems, 2007). Deze immigranten – de meesten kwamen uit de onmiddellijke buurlanden van Senegal – konden makkelijk aan de slag in bepaalde niches van de arbeidsmarkt. Mensen uit Guinee waren en zijn er nog steeds om gekend vooral te werken als verkoper van fruit, groenten of houtskool. Ze zijn ook actief als wasser van kleding of als bus- en taxichauffeur. Malinezen zijn dan weer bekend om hun huisproductie van zelfgekleurde kleding. Migranten uit Guinee-Bissau worden meestentijds tewerkgesteld als huisschilder of als huispersoneel. Mauritaniërs vindt men terug als juwelenmaker of als kleine winkelier. Kaapverdiërs zijn bouwvakker, maar ook mensen die zich bezig houden met drukkerijen en computerzaken. Marokkanen, Libanezen en Fransen, die samen ongeveer 15% uitmaken van het aantal migranten in Senegal, zijn voornamelijk zakenmannen of –vrouwen. In deze branche krijgen zij recent steeds meer en meer het gezelschap van Chinezen (Willems, 2007). In Senegal blijven buitenlandse immigranten steeds welkom. Mensen komen naar Senegal niet enkel omdat de Senegalese economie aantrekkelijk zou zijn, maar ook omdat er een grote mate aan sociale vrede bestaat. De Senegalese solidariteit heeft ervoor gezorgd dat 2.5% van de totale bevolking in Senegal immigrant is (Fall, Carretero & Sarr, 2010).
Aan de basis van die grote etnische en religieuze harmonie liggen verschillende redenen. 1)
De gedeelde cultuur. Ofschoon er verschillende etnische groepen zijn, behoren ze uiteindelijk toch allemaal tot een zelfde, gedeelde cultuur die tot uiting komt in specifieke kledij, feesten, muziek, filosofie, etc..
2)
De Islam die ruim 90% van bevolking beleidt. Omdat de Senegalezen niet of nauwelijks verschillen qua geloof, is het mogelijk om in de „gedeelde religiositeit‟ een bron van harmonie te vinden.
3)
De aanzienlijke binnenlandse migratie waardoor de kans op etnisch-gemengde contacten en huwelijken niet gering is.
4)
De gedeelde verkeerstaal, het Wolof. Frans mag dan wel de officiële taal zijn, het Wolof is en blijft de lingua franca.
5)
De „cultivering van de solidariteit‟. De voor Senegal typerende tolerantie en solidariteit komt mooi tot uiting in de Senegalese vlag . De Senegalese banier is gebaseerd op de Franse
143
driekleur, maar dan uitgevoerd in de Pan-Afrikaanse kleuren: groen, geel en rood. De kleuren staan voor eenheid en solidariteit. De vijfpuntige ster in het midden van de vlag is een verwijzing naar het gegeven dat Senegal openstaat voor de culturen uit de vijf continenten. 6)
De befaamde „schertsrelaties‟ (Hesseling, 2007) oftewel de „joking kinship‟ (De Jong, 2005; Galvan, 2007). Schertsrelaties zijn een uniek sociaal bindmiddel die de spanningen tussen diverse bevolkingsgroepen helpen neutraliseren. Mensen spreken elkaar aan drijven dan, op een goedbedoelde manier, de spot met elkaars etnische afkomst of klasse. “Joking kinship as practiced in Senegal (and many other parts of Africa) generally consists of widely held notions of perceived relatedness that may link large extended families (patrilineal and sometimes matrilineal clans), or ethnic groups. (…) joking kinship typically centers on regularized patterns of mutual ribbing, insulting and teasing, with primary themes of historic subordination/slavery and food insecurity” (Galvan, 2007).
Cijfermatig kan men echter vaststellen dat vanaf de jaren ‟80 Senegal stilaan een emigratieland en niet langer in de eerste plaats e en immigratieland is. Het aantal mensen dat Senegal verliet, begon met andere woorden sneller te groeien dan het aantal mensen dat Senegal binnenkwam. De droogte van de jaren „70 en de gevolgen van de structurele aanpassingsprogramma‟s in de jaren „80 kunnen hiervoor als oorzaak worden aangeduid (Willems, 2007).
Tot de jaren ‟90 emigreerden Senegalezen voornamelijk (ongeveer 70%) naar andere Afrikaanse landen zoals Mauritanië, Mali, Guinea, Guinea -Bissau, Congo, Zaïre en Kameroen om aldaar tegemoet te komen aan de grote vraag naar nieuwe arbeidskrachten in (onder andere) de diamanten- en edelstenenhandel (Hesseling, 2007; Willems, 2007). De attractie van sommige van deze Afrikaanse landen (o.a. Ivoorkust, Gabon en Congo) taande in de jaren „90 echter door het plaatselijke economische verval of door de vele gewapende conflicten, oorlogen, xenofobische reacties, etc. (Gerdes, 2007). Na 1990 veranderden de bestemmingslanden. Nog slechts 55% ging naar andere Afrikaanse landen (meestal naar Gambia). De migratie naar Europa nam toe (40%); een kleine restgroep trok naar de Verenigde Staten of naar een Arabisch land (Willems, 2007).
De eerste Senegalezen die Europa bereikten, vonden hun weg naar Frankrijk vonden in de nasleep van WO I. Een tweede golf arriveerde in Frankrijk tijdens de jaren 1945-1970. Dit waren voornamelijk studenten die de intellectuele elite zouden vormen op het ogenblik van de onafhankelijkheid (Willems, 2007). Na de legerdienst bleven vele ex-soldaten in Marseille gevestigd (Bava, 2000). Als gevolg van de koloniale geschiedenis bleef Frankrijk geruime tijd het belangrijkste Europese land van aankomst voor de Senegalese immigranten. Frankrijk werd echter omwille van enkele redenen minder attractief. Ten eerste namen veel Senegalese migranten in Frankrijk het Senegalese beleid kwalijk dat ze niet vertegenwoordigd werden in het Senegalese parlement. “None of them is represented amongst the Senegalese Ministers, although American Senegalese are better represented in the new government” (Salzbrunn, 2004). Dit werd door de migranten beschouwd als verraad omdat Wade mede tot president van Senegal kon verkozen worden dankzij de vele Senegalezen in Frankrijk. Ten tweede veranderde Frankrijk in 1974, 1981 en 1990 haar migratiebeleid waardoor de toegang tot het land veel restrictiever werd (Fall, Carretero & Sarr, 2010). Het gevolg laat zich raden: die Senegalezen die in Frankrijk kwamen, bleven langer en vele Senegalezen die voor het eerst naar Frankrijk kwamen, waren illegaal. “With such restrictions the Senegalese started to settle for longer periods in France and started regrouping their families, thus changing the circular pattern during which they alternated periods of work in Senegal and in France. Irregular migration has been increasing since 1974” (UN Instraw,
144
2010). Een ander gevolg is dat men niet alleen meer naar Frankrijk migreerde, maar ook naar andere Europese landen. Zo werd Italië – omdat het in die periode enkele wetten doorvoerde die irreguliere migranten legaliseerden – alras hét belangrijkste aankomstland. De nieuwe Senegalese migranten vonden er vooral werk in de toeristische sector, de handel en in de industrie van Noord Italië (Cartner, 1997). Sedert het einde van de 20 ste eeuw is ook Spanje een erg populaire bestemming geworden (Van Nie uwenhuyze, 2007a & 2007b). Spanje heeft immers als vanouds veel werkkrachten nodig voor de constructie - en landbouwsector. Ook de Verenigde Staten van Amerika werd een populaire bestemming en dat voornamelijk voor de jonge, rijke en gestudeerde leden van de middenklasse (Salzbrunn, 2004 & 2009) of voor mensen die al geruime tijd in ZuidEuropa verbleven en toe waren aan verandering (Willems, 2007). Men ging niet alleen meer naar de Verenigde Staten omwille van economische redenen, maar ook omdat men het gevoel had dat men elders „gedeklasseerd‟ werd (Salzbrunn, 2004). In het kielzog van de eerste Europese migranten, spreidde de Senegalese migrantengroep zich uit over velerlei landen waaronder Nederland, Duitsland, maar ook België.
II.3.2.2
„Barça of barcar!‟
De meeste Senegalezen komen Europa op een legale wijze binnen (cf. op basis van een werk- of toeristenvisum). Ze worden irreguliere migranten wanneer ze de legale verblijfsduur overtreden. Het aantal Senegalezen dat in Europa leeft zonder een legale status, is niet gekend. Wat wel geweten is, is dat de meeste Senegalezen er een tijd over doen om een legaal verblijf te bemachtigen en dat zij als illegaal vindingrijk zijn om te overleven en verbeten zijn om een legaal statuut te verwerven (Van Nieuwenhuyze, 2007a; Gerdes, 2007). Een frequent gebruikte manier om legaal in het land te zijn, is te huwen met een Europese vrouw. Een andere manier is de deelname aan de regularisatieprogramma‟s van verschillende Europese landen. Het belang van die regularisatie is voor de Senegalezen bijzonder groot omdat men dan een Schengen visum kan bekomen waardoor men zich, als seizoensarbeider, probleemloos op de Europese arbeidsmarkt kan verplaatsen. Het belang van het verwerven van een Europese nationaliteit is ook belangrijk omdat men dan makkelijk verschillende keren naar Senegal kan gaan en kan terugkeren naar Europa (Van Nieuwenhuyze, 2007a).
Omdat er aan de legale migratie een hoog prijskaartje verbonden is (cf. kosten van de vlucht, kosten om een visum te bekomen, etc.), worden er ook andere migratieroutes gebruikt zowel over land als over zee. In het eerste geval zijn er twee populaire routes. Ofwel kiest men voor de Oost route die via Niger en Libië gaat en in Lampedusa (Italië) eindigt, ofwel kiest men voor de West route die via Algerije en Noord-Marokko gaat met Spanje en de Canarische Eilanden als eindbestemming (Willems, 2007). In het tweede geval maken de migranten gebruik van vissersboten die hen van Senegal tot de Spaanse eilanden brengen. Deze „zee-emigratie‟ kwam in 2006 onder grote internationale belangstelling te staan (Stuyck & Van Nieuwenhuyze, 2007). Naar schatting 32.000 Senegalezen (maar ook andere Afrikanen) probeerden, met behulp van open houten bootjes, een barre zeetocht van 1500 kilometer te maken teneinde de Canarische Eilanden te bereiken om alzo het Europese vasteland te bereiken. Velen onder hen verdronken en vele duizenden werden als vermist opgegeven. Ten minste 10% van de migranten (sommigen spreken over 40%) die probeerde de zee over te steken, stierf onderweg (Gerdes, 2007). Deze bootmigranten vormen een driest voorbeeld van de Senegalese verbetenheid om het elders waar te maken. Onder het motto „Barça of barcar‟ oftewel “Barcelona of de dood” proberen jonge
145
bootmigranten – het ging bijna uitsluitend om jonge mannen tussen de 17 en 35 jaar – met hun gammele bootjes het fort open te breken dat rond Europa was opgetrokken (Hesseling, 2007). 43
Deze „humanitaire ramp‟ leidde ertoe dat er in Senegal en in Europa verschillende initiatieven werden genomen om de stijgende Senegalese emigratie in te dijken (Willems, 2007; Willems, 2008; Fall, Carretero & Sarr, 2010):
1)
Verschillende projecten zoals L‟Observation des Migrations Internationales en Afrique de l‟ Ouest, CODEV-project, COOPI-project
en
MIDEL-project
werkten aan een betere
omkadering van de emigratie en geldtransfers, inkomensgenererende activiteiten voor teruggekeerde migranten en mobilisatie van de hooggeschoolde Senegalese diaspora in het buitenland (Willems, 2007).
2)
In 2006 en 2007 patrouilleerde Frontex, het Europees Agentschap voor het Beheer van de Operationele Samenwerking aan de buitengrenzen in Senegal en Mauritanië met de bedoeling te vermijden dat potentiële migranten de oversteek naar het Europese vasteland zouden wagen. Deze strategie wierp zijn vruchten af. Het aantal clandestiene bootmigranten dat op de Canarische eilanden aanspoelde daalde immers sedert 2006 op een drastische wijze (Willems, 2008). In 2007 daalde het aantal ten opzichte van het jaar 2006 met ruim 60% (van 33.000 naar 12.000) (Willems, 2008).
3)
Sedert 2006 is er veel veranderd in de Europese wetgeving dat de legale migratie ten goede komt (Willems, 2008). In december 2006 ging Spanje er bijvoorbeeld mee akkoord om tegen 2008 4.000 jonge Senegalezen een tijdelijke arbeidsve rgunning toe te kennen en om 20 miljoen euro aan Senegal te schenken voor de financiering van beroepsopleidingen voor jongeren en voor de creatie van arbeidsplaatsen in de landbouw (cf. REVA-plan). Daarnaast steunde Spanje ook de Senegalese nationale diens t voor de beroepsopleiding ONFP bij het opleiden van gerepatrieerden tot beroepen in de bouwsector zoals metselaar, schrijnwerker, loodgieter en elektricien. Na een zekere opleiding zou een beperkt aantal jongeren een tijdelijke arbeidsvergunning en een visum voor Spanje krijgen (Willems, 2008).
4)
Het Spaanse Rode Kruis steunde verenigingen die werden opgericht (o.a. door moeders van verdwenen of verdronken jongeren) om potentiële emigranten te overtuigen niet naar Europa te migreren (omdat de overtocht gevaarlijk is en omdat het leven in Europa als illegaal vaak heel hard is). Tal van verenigingen organiseerden bijeenkomsten waar lokale religieuze leiders de illegale overtochten gelijkstelden aan zelfdoding (iets wat in de Islam beschouwd wordt als een grote zonde) (Willems, 2008).
Niettegenstaande de impact van deze en andere initiatieven, dient uiteindelijk toch geconcludeerd te worden dat ze niet echt succesvol zijn gebleken (Willems, 2007). Veel lijkt af te hangen van de interpretatie van de feiten. Imme rs, voor velen zijn de vissers geen „mensensmokkelaars‟, maar veeleer gewone mensen die door de achteruitgang van de visbestanden voor de kust van Senegal niet langer in staat zijn om met vissen een menswaardig inkomen te verdienen. Dat zij dan naar andere inkomensbronnen zoeken en hun boten aanwenden voor andere doeleinden, lijkt dan vrij 43
In Senegal wordt het woord „mbëkk‟ gebruikt omdat het verwijst naar de vis die gevangen is in een net en die geen andere manier ziet om te ontsnappen dan zich, ten koste van zijn eigen leven , toch door het net te banen.
146
logisch, zeker wanneer de meeste mensen die migreren daar zelf voor lijken te kiezen. Er zou ook nogal wat scepsis en onduidelijkheid bestaan over de aangeboden financiële hulp, de vervangende tewerkstelling in Senegal en het plan voor de terugkeer naar de landbouw (Willems, 2007). Het zou onvoldoende duidelijk zijn hoe het aangeboden geld besteed zal worden, waardoor de dreiging van corruptie door de regering als een continu zwaard van Damocles boven de mooie beloftes hangt. De Senegalese migranten zouden ook te grote verwachtingen hebben gehad waardoor ze teleurgesteld werden wanneer ze effectief terugkeerden en merkten dat de aangeboden hulp niet strookte met hun grote fantasieën. De belofte om bijvoorbeeld in de landbouw te werken is weinig hoopvol aangezien dat die landbouw zo‟n lange tijd verwaarloosd is geworden door de regering. Alles welbeschouwd blijven vele Senegalezen het, zelfs tegen de mogelijke prijs om hun le ven op te offeren, noodzakelijk vinden om clandestien te emigreren. Het verlangen (en de kans) om Europa effectief binnen te komen is nog steeds aantrekkelijker dan de angst om ergens onderweg te sterven.
II.3.3.
Emigratiemotieven
Zoals hierboven al werd aangegeven, is Senegal een emigratieland. Er zijn verschillende redenen voor de grote Senegalese diaspora. Hieronder bespreken we eerst de verklaringen die te maken hebben met de socio-economische toestand van het land; daarna komen de verklaringen aan bod die wijzen op het bestaan van een Senegalese „culture of migration‟.
II.3.3.1 1)
Socio-economische redenen
Door de aanhoudende droogte (vanaf het einde van de jaren ‟60) is het leven op het platteland verworden tot een „dystopische nachtmerrie‟. De Verenigde Naties, die elk jaar de ontwikkeling van een land becijferen (cf. de Human Development Index), stellen vast dat de toestand in Senegal ronduit schrijnend is. Op grond van de levensstandaard (cf. hoeveel verdient een persoon gemiddeld), de volksgezondheid (cf. hoe oud wo rdt een persoon gemiddeld) en het onderwijsniveau (cf. hoeveel procent van de mensen kan lezen en schrijven en hoeveel kinderen gaan er naar school) bekleedt Senegal plaats 166 van de 177 bestudeerde landen (UNDP, 2009). Midden jaren ‟90 tot 2005 ging de e conomie er steeds op vooruit. Recentelijk is de Senegalese situatie opnieuw verslechterd door de oliecrisis, door de crisis in de voedselprijzen en door de globale financiële crisis. Eén van de belangrijkste barrières om de Senegalese armoede werkelijk aan te pakken, is het grote verschil tussen de economische situatie in Dakar en de rest van het land (Fall, Carretero & Sarr, 2010).
2)
Na de onafhankelijkheid is de Senegalese bevolking snel toegenomen. Op 30 jaar tijd is de bevolking verdubbeld (zie tabel 19).
147
Tabel 19: Evoluties van de Senegalese bevolking (1970-2005).
Jaartal
Totale bevolking
Mannelijke bevolking
Vrouwelijke bevolking
1970
4 395 000
2 110 000
2 285 000
1975
4 973 000
2 387 000
2 586 000
1980
5 652 000
2 713 000
2 939 000
1985
6 431 000
3 087 000
3 344 000
1990
7 298 000
3 576 000
3 722 000
1995
8 347 000
4 090 000
4 257 000
2000
9 583 000
4 695 000
4 887 000
2005
10 818 000
5 301 000
5 517 000
Bron: Fall, C arretero & Sarr (2010).
De bevolkingstoename heeft ertoe geleid dat de actuele Senegalese bevolking erg jong is. Zo zou ongeveer 50% van de bevolking jonger zijn dan 20 jaar (Gerdes, 2007). 63.3% is jonger dan 25 jaar en slechts 10% is 50 jaar of ouder (zie figuur 12). Door de bevolkingsexplosie neemt de afhankelijke groep met andere woorden toe (Riccio, 2005b). In het buitenland geld verdienen kan dan een oplossing zijn om de afhankelijke groep te helpen.44 De remittances (het migrantengeld) zijn in de loop van de voorbije jaren dan ook spe ctaculair gestegen (zie figuur 13).
44
Hoewel het belang van het migrantengeld voor de nationale en lokale economie niet hoeft te worden onderschat, sturen de migranten hun geld voornamelijk op om zichzelf en de eigen familie en naasten te helpen (cf. betaling van de zorg voor de ouders, studies van de kinderen, verzorging van de zieken, hulp in tijden van droogte, investeringen in kleine en middelgrote bedrijven, voorbereiding van feesten zoals het eigen huwelijk, een geboortefeest). Het migrantengeld wordt pas in de tweede plaats opgestuurd om de lokale en nationale context te helpen (Faye, 2008; Sarr, 2009). Faye (2008) stelde in een onderzoek over de Senegalezen in Duitsland vast dat de frequentie waarmee men geld opstuurt rechtevenredig is met de nabijheid van de familie. Voor de dichtste familie geldt dat men maandelijks of tweemaandelijks geld opstuurt. De transfers naar vrienden en kennissen gebeuren meer naar aanleiding van specifieke vragen/noden (vb. medische bijstand of schoolse opleiding). Om het half jaar of om het jaar (meestal in de periode van een belangrijk religieus feest of bij de verjaardag/sterfdag van de religieuze leider) stuurt men geld op naar religieuze associaties in Senegal (Faye, 2008). Faye (2008) stelde ook nog vast dat het bedrag dat de Senegalezen jaarlijks opsturen varieert: gemiddeld 3.000 euro (max. 5.000 euro en minimum 1.000 euro of helemaal niets).
148
Figuur 12: Leeftijdsdistributie van de Senegalese populatie in 2008 volgens geslacht.
Bron: Fall, C arretero & Sarr (2010).
Figuur 13: Evolutie migrantengeld.
Bron: Sarr (2009).
149
Het totale bedrag van de migrantentransfers is moeilijk te becijferen. Dit omdat er, naast de officiële en goed op te volgen transfers, ook heel wat informele geldtransfers naar Afrika plaatsvinden. Wellicht is het bedrag van de informele transfers nog hoger dan het bedrag van de officiële transferts (Sarr, 2009). Eén van de redenen waarom er zoveel geld via informele kanalen wordt versluisd heeft te maken met het feit dat de kosten voor de officiële geldtransfers erg hoog zijn en dat de toegang tot de instanties die de geldtransfers verzorgen moeilijk bereikbaar is. “Les coûts élevés et le manque d‟accès aux services de transfert de fonds, incitent les migrants à utiliser des canaux informels” (Sarr, 2009: 21).
II.3.3.2 1)
De Senegalese „culture of migration‟
In Senegal is migreren een manier om „volwassen‟ te worden. Het is een „rite de passage‟
(UNDP, 2009). Dat komt onder meer mooi tot uiting in het gezegde “When you are old enough as man, you will go abroad” (Willems, 2007). Zo beschouwd staan veel Senegalezen dus onder een soort „culturele emigratiedruk‟. Voor vele jonge mensen is migratie immers een manier om erkenning te verwerven. Deze erkenning is in Senegal van cruciaal belang. “Many youths are more fearful of undergoing a „social death‟ by lack of recognition than of encountering physical death by undertaking a dangerous attempt to emigrate” (Fall, Carretero & Sarr, 2010: 32 -33).
2) Naast de „culturele druk‟, is er ook een grote „sociale‟ en „psychologische‟ druk die de migrant continu voelt en die zich op diverse manieren etaleert. Zo verwacht de achtergebleven familie van de migranten die elders hun geluk gaan beproeven ontzettend veel. De zonen worden aangemoedigd het land te verlaten teneinde hen dan via het migrantengeld te he lpen. Deze pijnlijke realiteit wordt „vergoeilijkt‟ door ze te liëren aan de Senegalese solidariteitscultuur. Het accent dat gelegd wordt op de solidariteit, zorgt ervoor dat de migratie strikt genomen geen individuele, maar veeleer een collectieve aangele genheid is. Men migreert niet (alleen) voor zichzelf, maar evenzeer om de achtergebleven personen te helpen. “(…) son principal souci est de pouvoir ramener la dépense quotidienne. Il faut que sa famille mange. Que vous soyez deux ou quinze, il faut que la casserole mijote… Parce que ça fait partie de la dignité du Sénégalais, comme de tout être humain, de ne pas laisser sa famille mourir de faim” (Diallo, 2009). Ten opzichte van die „migratie uit solidariteit‟ zijn er echter ook heel wat kritische geluiden . Fall (2008) relativeert bijvoorbeeld de mate van autonomie en solidariteit in de keuze om te migreren. Mensen kiezen niet, ze worden gedwongen.
3)
Er is in Senegal een heuse wissel van de populariteit gekomen. Immers, daar waar de arme
en analfabete migranten eertijds werden gestigmatiseerd omwille van die armoede en onwetendheid, worden ze thans gezien als helden en dat ten nadele van de intelligente jongeren die machteloos moeten toekijken hoe de moeders willen dat hun dochters huwen met de rijke migranten (Riccio, 2005a). Migranten die geld opsturen worden beschouwd als rolmodellen (Gerdes, 2007). Bekende muzikanten zoals Youssou N‟Dour, Ismael Lo en Ouza bezingen vol lof hun solidaire daden (Riccio, 2001 & 2005b). Het statuut van held dat in het verschiet ligt, wakkert bij vele jongeren de fantasie aan waardoor ook zij uiteindelijk gaan migreren.
4)
Vele migranten houden bij hun terugkeer de schijn hoog dat Europa een El Dorado is. Men
laat met andere woorden uitschijnen dat het leven in het buitenland een goede keuze is geweest, maar men verheelt daarbij alle miserie die men heeft gehad. In veel gevallen is het leven in het buitenland voor de Senegalese migranten alles behalve een paradijselijke aangelegenheid. Velen hebben het er moeilijk en leven in een ellendige situatie van isolatie, financiële tekorten, uitbuiting
150
en discriminatie (Riccio, 2001; 2005a). Ook Senegalezen met een hoog diploma moeten in Europa vaak werk verrichten dat feitelijk onder hun niveau ligt of althans weinig uitstaans heeft met he t behaalde diploma (Riccio, 2001). Omdat de reële situatie van de migranten in Europa zo contrasteert met de dromen op succes die leven bij de achtergebleven familie, staan de migranten keer op keer voor de keuze om ofwel te erkennen dat ze het niet goed h ebben ofwel om te veinzen dat ze het in Europa goed hebben. De meesten opteren bij de terugkeer voor de façade omdat ze te zwaar onder druk staan van de achtergeblevenen die geloven in de welvaart en voorspoed van de migrant. “Whereas a lack of economic success is not deemed unusual in Africa, for a migrant in Europe it is perceived as failure and brings with it social contempt. There is hardly any talk of the misfortunes migrants suffer, especially in the case of those who have been deported quickly from the destination country; difficult living conditions in the destination country are concealed. Any complaints on the part of the (apparently) successful are considered self-pity and are not socially acceptable. By contrast, the „successful‟ migrant who demonstrates generosity according to traditional standards is idealised within the family and neighbourhood” (Gerdes, 2007: 2). Ten aanzien van de migranten die in het buitenland vooral overleven door handel te drijven en die, bij hun terugkeer, hun (vaak geveinsde) rijkdom etaleren, heerst ook een kritisch discours. Sommigen vinden dat deze migranten – ook wel de modou modou genoemd – oplichters zijn omdat ze 1) al te vaak hun verlangen om rijk te worden veelal pas kunnen stillen door zich in het land van aankomst in te laten met allerlei frauduleuze praktijken (Riccio, 2005b). De modou modou zouden 2) bovendien enkel maar gericht zijn op het verdienen van geld teneinde er dan even een luxueuze levensstijl te kunnen op nahouden (i.c. grote huizen, mooie vrouwen , dure wagens, grote winkels, chique importgoederen, rentenieren) om dan, na enige tijd, opnieuw in het buitenland handel te drijven om nog meer geld te verdienen. Sommigen betreuren het dat zij hun geld niet meer investeren in echt rendabele projecten waa rdoor ook de hele gemeenschap écht geholpen kan worden. Hoewel solidariteit dus een wezenlijk en dominant element vormt van de Senegalese zelfrepresentatie, zijn er ook minder collectivistische, albeit autonome en individualistische elementen in het Senegalese discours te bespeuren (Riccio, 2005a). “Thus, Solidarité (…) is certainly a major theme in Senegalese self-representation, but it is sometimes balanced by criticism of the exploitation of this moral code and an orientation towards personal success. Senegalese solidarity and group internal reciprocity do not prevent the development of different individual trajectories and ways of representing themselves as autonomous individuals with selfworth” (Riccio, 2001). Tot slot 3) wordt het hen niet in dank afgenomen dat ze de nieuwe generatie immigranten weinig correcte informatie over het reilen en zeilen in een Europese stadscontext bieden (Riccio, 2001).
5) Door te migreren kan de migrant zelf wat geld bijeen sparen. Dit lijkt evident, maar dat is het in Senegal zeker niet. In Senegal is het schier onmogelijk om iets te sparen. Zulks niet alleen omdat er sowieso weinig geld valt te verdienen, maar ook omdat er van mensen met geld nu eenmaal wordt verwacht dat ze hun geld met anderen (familie, vrienden, behoeftigen, etc.) delen. Wie niet deelt, wordt zo goed als zeker een paria die niet meer kan rekenen op het sociale vangnet in geval hij of zij in nood zou verkeren (Willems, 2007). Wanneer men echter door de migratie een zekere afstand kan scheppen tussen zichze lf en de directe sociaal-culturele groep (cf. de uitgebreide familie), dan wordt het mogelijk om van deze „sociale verplichting‟ af te zien door middel van een vaste maandelijkse betaling waarover de migrant zelf beslist (Willems, 2007). De migrant geniet dus een zekere financiële vrijheid zonder dat hij het risico loopt een paria te worden. Wel integendeel: bij terugkeer wordt de migrant beschouwd als een „held‟ en kan hij genieten van een zekere mate van economische onafhankelijkheid (Willems, 2007).
151
II.3.4.
Migrantenprofiel (etniciteit & gender)
Willems (2007) wijst erop dat de etnische samenstelling van de huidige emigratiestroom de samenstelling van de bevolking goed weerspiegelt. Bijna de helft van de emigranten zijn Wolof, iets minder dan een derde zijn Pe ul (zie figuur 14). Figuur 14: Migratie volgens etnische groepering.
Bron: Fall, C arretero & Sarr (2010).
Twee derde van de internationale migranten zijn tussen 15 en 34 jaar oud; bijna de helft is ongehuwd en slechts 16% zijn vrouwen. Wanneer men kijkt naar de genderverschillen, dan kan men vaststellen dat zowel de Senegalese mannen als vrouwen eerder geneigd zijn om te migreren naar plaatsen waar hun specifiek netwerk zich bevindt (Vause, et al., 2009). De migratiemotieven zijn meer genderspecifiek in die zin dat vrouwen eerder migreren uit hoofde van (gezins)hereniging en mannen veeleer uit hoofde van de overleving (Vause, et al., 2009). Dit genderverschil uit zich ook in het gegeven dat er tussen de leeftijd waarop men migreert en het geslacht alleen voor mannen een significant verband is. Anders gezegd: vrouwen migreren op allerlei momenten in hun leven, terwijl mannen dat vooral doen wanneer ze jong zijn (Vause, et al., 2009). Ofschoon er al bij al veel meer Senegalese mannen dan vrouwen migreren, neemt het aantal vrouwen toch gestaag toe als gevolg van de familiehereniging (Riccio, 2005b). Sinds de jaren ‟90 is er, volgens Ammassari (2004, aangehaald in UN Instraw, 2010) sprake van een „feminisering van de migratie‟: 15% van de Senegalese migranten en 14% van de Senegalese migranten in Europa zouden vrouwen zijn. Ammassari verklaart de veranderende migratiepatronen voornamelijk door te wijzen op socio-culturele veranderingen in het huidige Afrika en door het feit dat het opleidingsniveau van de vrouwen is toegenomen. Vause, et al. (2009) vonden nog andere genderspecifieke gegevens. Zo blijkt uit hun onderzoek dat gehuwde vrouwen meer geneigd zijn
152
om te migreren in vergelijking met ongehuwde vrouwen (zelfs wanneer de beide groepen in het buitenland een partner hebben). De gehuwde status heeft bij mannen dan weer geen significant effect. Vrouwen zijn ook minder geneigd om te migreren als ze minstens één kind hebben dat jonger is dan 16 jaar. Bij mannen is dat net omgekeerd (wellicht omdat ze, door de aanwezigheid van het kind, nog meer de urgentie voelen om in het buitenland geld te verdienen teneinde hun familie te onderhouden). Mannen migreren eerder wanneer ze niet gestudeerd hebben. Vrouwen daarentegen vertonen een verhoogde kans op migratie wanneer ze wel gestudeerd hebben. Door die opleiding zijn ze vaak ook assertief en sterk in hun mogelijkheden om zelfstandig te zijn in het gastland (Vause, et al., 2009). Vaak blijven deze vrouwen in het gastland om er een bepaalde professionele carrière uit te bouwen (Diallo, aangehaald in Sylla, 2009b). Het gewicht van de traditie, de invloed van de islam en de legale restricties in verband met familiehereniging in het land van aankomst, zijn echter nog steeds obstakels voor vrouwelijke migranten (Fall, Carretero & Sarr, 2010). Sommige vrouwen ontvluchten het land omdat ze er nog teveel „ondergeschikt‟ zijn aan de man of onderworpen zijn aan culturele praktijken waarmee ze komaf willen maken (o.a. vrouwenbesnijdenis, polygamie, etc.) (Sylla, 2009b).45 Deze vrouwen vluchten naar Europa om er dus de bescherming van hun mensenrechten veilig te stellen.
II.3.5.
Transnationale migratie
De Senegalese migranten zijn, in de woorden van Riccio (2005b) “a particularly good example of transnational migrants”. Transnationalisme, de realiteit waarbij emigranten, na hun vertrek, nog banden hebben met het land van oorsprong, is evenwel geen éénduidig concept. Er zijn verschillende vormen en verschillende gradaties.
“Rather
than
a
single
theory
of
transnationalism and migration, we may do better to theorise a typology of transnationalism and the conditions that affect them” (Vertovec, 2001: 576). Sinatti (2006) onderscheidt twee extreme en tegengestelde vormen van het Senegalese transnationalisme. Enerzijds is e r het „conservative translocalism‟ en anderzijds is er het „diasporic cosmopolitianism‟. Deze twee vormen zijn de polen op een continuüm. Uiteraard bestaan er heel wat tussenvormen.
1)
Translokalisme verwijst naar migranten die overal en altijd de Senegalese tijdruimtelijke dimensies willen installeren. Deze migranten gaan uit van een bepaalde Senegalese essentie die men keer op keer in het buitenland wil reproduceren. Ter illustratie brengt Sinatti (2006) het voorbeeld van Zingonia aan, een stad gelegen tuss en Milaan en Bergamo die om haar sterke Senegalese concentratie bekend is. In Zingonia doen translokalisten er alles aan om de sfeer, de straten, de religie, het territorium en de identiteit van Senegal te recreëren. Voor translokalisten is Zingonia als he t ware de appendix van Senegal, een ruimte waarin Senegalezen zich, uit angst voor de gastsamenleving en uit overweldigende gevoelens van melancholie, kunnen terugtrekken.
2)
Kosmopolitisme is een stukje diffuser in zoverre deze migratie gepaard gaat met co mplexe netwerken, hybride identiteiten en organisatievormen die in dialoog met zowel het land van oorsprong als het land van aankomst gestalte krijgen. Kosmopolitisten ontkennen het belang van Zingonia niet, maar ze begrijpen zichzelf veeleer vanuit het pe rspectief van een abstracte diaspora waardoor ze zich niet beperken tot een al te dwingende adherentie aan de eigen lokale gemeenschap. Ze hechten zich met andere woorden niet aan een plaats noch
45
Het besnijden van vrouwen is in Senegal sinds een aantal jaren verboden. Het gebeurt evenwel nog in afgelegen dorpen en vooral bij de Peul, Diola en Toucouleur.
153
aan een vaste identiteit, maar wel aan een niet-concreet-gelokaliseerde ruimte die ze delen met mensen die er dezelfde waarden en normen op nahouden. “Cosmopolitan migrants, instead, are more equipped to manage a sense of belonging despite physical distance and therefore prefer recognition in a shared nomadic condition as their distinctive feature” (Sinatti, 2006: 44 ). Kosmopolitisten beschouwen het verblijf in Zingonia slechts als een tijdelijke oplossing, een „pitstop‟ om wat krachten op te doen vooraleer men dan weer kan vertrekken naar andere bestemmingen.
In deze paragraaf illustreren we het transnationaal karakter van de Senegalese migratie aan de hand van enkele voorbeelden. De bedoeling is aan te tonen dat er niet zoiets bestaat als dé Senegalese migratie. Aan bod komen de religieuze organisaties van de mou riden, de economische „zwerftochten‟ van de modou modou en de alomaanwezigheid van Senegalese hulpverenigingen. Verder tonen we ook aan dat de manier waarop Senegalezen zich integreren afhankelijk is van de context waar ze neerstrijken. Aan de hand van ond erzoek over de Senegalese migranten in Harlem, Rimini, Ravenna, Barcelona en Antwerpen, wijzen we op het belang van de lokale context.
II.3.5.1
Religieuze migratie (mouriden)
De kern van de organisatie en moraal van de mouriden ligt in de asymmetrische edoch reciproke relatie tussen de maraboet en de discipel (Riccio, 2005b). Enerzijds is er de maraboet, de spirituele gids, die middels zijn economische en politieke macht, de discipel kan helpen met praktische zaken. Anderzijds gehoorzaamt de discipel de maraboet haast blindelings en geeft hij hem, in ruil voor zijn spirituele steun, velerlei geschenken en financiële giften. De „mouridencontacten‟ zijn van tweeërlei aard (Ebin, 1996, o.a. aangehaald in Riccio, 2005b). Eensdeels is er een verticale band waarbij de maraboet actief betrokken is in de gemeenschap en een religieuze functie op zich neemt. De band tussen de discipel en de leider is erg hecht. “La sujétion est la pierre angulaire du mouridisme” (Sylla, 2009a). Anderzijds is er een horizontale band tussen de leden van de mouriden die garant staat voor de reciproke solidariteit. Deze twee banden spelen, samen met de bevelen (cf. ndiggals) die vanuit Touba worden geformuleerd en die voor alle mouriden (waar ze zich ook bevinden) gelden, een grote rol in het vormen van de transnationale sociale en religieuze mouridenorganisaties (Riccio, 2005b). Dat Senegalezen in het buitenland kunnen terugvallen op de religieuze organisatie van de mouriden is om minstens vijf redenen van belang:
1)
De netwerken zijn enerzijds van belang voor de mogelijkheid om te vertrekken (cf.
verschaffen van informatie, beïnvloeden van de keuze om naar land x te migreren, ec.) en anderzijds voor de opvang en integratie in het land van aankomst (cf. bij aankomst vinden migranten doorgaans snel e en tijdelijk onderdak door het reeds bestaande netwerk van Senegalezen die de nieuwelingen met woord en daad bijstaan). “Migrant networks – defined as the links between migrants or return migrants and persons living in the country of origin – influence migration at different stages of the migration process. By providing information, they may contribute to the decision of migration, the choice of destination and the route of migration. They also facilitate the integration of migrants upon arrival, and may sh ape migrants remitting behaviour” (Vause, et al., 2009).
2)
Door het belang dat men aan de religie hecht, is men erop gesteld om overal min of meer
dezelfde structuur te reproduceren, namelijk de dahira‟s (Bava, 2003). Deze dahira‟s oefenen een grote aantrekking uit op andere mouriden. De dahira‟s zorgen er immers voor dat mouriden zich, waar dan ook, meteen thuis voelen en dat ze hun spirituele kracht, hun baraka, kunnen bekomen.
154
“Il existe aujourd‟hui dans la migration des routes qui permettent de se ressourcer spirituellement. La captation de la baraka est l‟occasion pour le taalibé de se rendre dans diverses villes où sont organisées des cérémonies religieuses mourides, à l‟occasion de célébrations lignagères (petits magals), du grand magal ou de visites des Cheikhs itinerants” (Bava, 2003).
3) De netwerken helpen de immigrant om niet zomaar door de ontvangende samenleving te worden aanzien als een solitair iemand, maar wel als een lid van een groep die een zekere sociale controle uitoefent en die zich als groep bewust is van de moeilijkheden die gepaard gaan met de integratie in een ander land. Op die manier is men in staat om als groep te negotiëren met het land van aankomst waardoor conflicten kunnen worden vermeden (Bava, 2003).
4) De religieuze netwerken bieden ankerpunten wanneer het moeilijk gaat. Ze helpen ook om niet moreel af te zwakken in een ander land (cf. alcohol drinken, drugs gebruiken, etc.) en om geen dingen te doen waar men misschien wel veel geld mee kan verdienen, maar die toch niet zuiver op de graat zijn (sp 3). Omdat de mouriden vaak rondreizen en omdat zij, in die nieuwe werelden, geconfronteerd worden met heel wat verleidingen, is het belangrijk dat ze zich kunnen terugtrekken in de dahira teneinde zich als goede moslims te kunnen blijven gedragen (sp 3).
5)
Eén van de centrale punten in het geloof van de mouriden is de arbeid. Het werk is een
onderdeel van de religie. Arbeidsmigratie is dus de facto nooit van enige religieuze betekenis gespeend. “‟Travaille comme si tu ne devais jamais mourir et prie comme si tu devais mourir demain‟, renferme l‟identité mouride. Une identité sûrement créée par les intellectuels occidentaux, puis reprise par les intellectuels mourides pour finalement être adoptée par tous. Dans le cadre de mes recherches, j‟ai toujours entendu les taalibés justifier leur croyance par des formules de ce type: „Le mouride doit être un bon travailleur‟; „ Un bon mouride c‟est un bosseur‟; „On est dans le mouridisme à la sueur de son front‟; etc. Toutes ces formules „populaires‟ sont des métaphores de la mystique du travail réadaptées dans l‟univers religieux du taalibé mouride contemporain” (Bava, 2003). De connectie werk-religie heeft het karakter van de migrant en de migratie veranderd. De religieuze connectie vergoeilijkt immers vaak het accent dat vele migranten meer en meer leggen op de vergoeding die het werk oplevert. Het contact met het Westen heeft het mouridisme omzeggens van binnenuit veranderd. Men gaat er steeds meer en meer vanuit dat men het mouridisme in het hic et nunc moet beleven en daarbij is geld onontbeerlijk. Daar waar werk/geld vroeger een zuiver religieuze betekenis had, profiteert men nu ook van wat het geld zo allemaal voor het individu kan opbrengen. Moderne talibees zijn ondernemers geworden. “En éfinitive, du travail à l‟argent, la doctrine mouride semble s‟être adaptée, ce qui nous fait dire que l‟ethos mouride s‟est transformé en un véritable esprit d‟entreprise, une éthique de la réussite où se jouent des relations de confiance „entre mourides‟. C‟est par l‟argent que les taalibés expriment leur attachement au marabout plus que par le seul travail. Il est un moyen d‟être proche de Touba, mais il témoigne également pour certains, du soutien que le mouridisme procure aux taalibés. Il faut vivre le „mouridisme d‟aujourd‟hui‟. Cette formule, fréquemment employée par des taalibés marseillais, illustre une distance qui s‟affirme entre l‟ascétisme et le rejet du monde matériel évoqués par Cheikh Ahmadou Bamba et un goût pour l‟argent chez certains taalibés. Travailler devient une nécessité pour être un bon mouide (…). Auparavant les gens octroyaient leur travail et leur temps à la confrérie, aujourd‟hui, même si cela fonctionne encore dans quelques daaras, les taalibés donnent l‟aumône issue de leur travail” (Bava, 003). Deze nieuwe ethiek wijst erop dat mouriden enerzijds gekarakteriseerd worden door een religieuze solidariteit en gemeenschap en anderzijds door een individualisme dat gelieerd wordt aan de zoektocht naar nieuwe commerciële mogelijkheden. Deze op het eerste zicht moeilijk met elkaar te verzoenen antagonismen proberen
155
menig mouriden te corrigeren door het bekomen van de baraka, een spirituele zege van een grote religieuze leider die verschillende steden aandoet.
II.3.5.2
De modou modou
De modou modou zijn Wolofmigranten uit de rurale streek van de Baol-Baol, Saloum-Saloum en Ndjambour-Ndjambour. De term „modou modou‟ wordt echter ook gebruikt om alle Wolofmigranten aan te duiden (Fall, Carretero & Sarr, 2010). Hoewel de modou modou worden verengd tot de ongeletterde Senegalezen van het platteland is het niet zo dat ze persé altijd ongeletterd zijn. Vaak zijn ze immers gevormd in de daara‟s, de koranscholen in Senegal alwaar ze onderricht kregen over de Koran en over de Islamitische wetenschap. In de aankomstlanden zijn de modou modou de typische straatverkopers annex leurders die op hun rug als het ware een „hele winkel‟ met zich meezeulen: zonnebrillen, riemen, paraplu‟s, parfums, (namaak) merkhorloges, Afrikaanse kunstvoorwerpen, etc.. Ze verkopen die s pullen niet alleen in de straten van de grootsteden, maar overal waar het toerisme welig tiert (vb. festiviteiten, stranden, etc.). Deze commerciële activiteit is een Senegalese specialiteit en handel drijven mag gerust worden beschouwd als een kenmerk van de Senegalese identiteit (Zinn 1994; Carter 1997; Catanzaro, Nelken and Belotti 1996, aangehaald in Riccio, 2001). De meeste modou modou hebben eigenlijk geen specifiek doel voor ogen. Ze weten met andere woorden niet altijd op voorhand wat ze precies in Europa zullen doen en waar ze zo allemaal zullen neerstrijken. Wat hen drijft is vaak niet veel anders dan hun verlangen om succesvol te worden en om dan door anderen als zodanig te worden erkend (zie ook 3.3.2). Ze blijven nooit lang op een zelfde plek en zijn altijd op zoek naar economische opportuniteiten.
II.3.5.3
Senegalese hulpverenigingen
Overal ter wereld zijn er Senegalese verenigingen die, via het lidgeld van hun leden, proberen bepaalde Senegalese dorpen te helpen (Stuyck, 2010). De meest courante investeringen omvatten het voorzien in basisinfrastructuur; het aanleggen van elektriciteit of zorgen voor drinkbaar water; het voorzien van infrastructuur voor publieke diensten zoals scholen, ziekenhuizen, moskeeën of marktplaatsen. De meeste dorpsverenigingen hebben zusterverenigingen in andere steden in de wereld en met het dorp van oorsprong. De verschillende verenigingen staan met elkaar in contact en wisselen informatie uit over de noden in het dorp en mogelijke oplossingen. Stuyck (2010) wijst erop dat verschillende van die verenigingen impliciet werken aan de tweede doelstelling van de millenniumdoelen (cf. recht op basisonderwijs voor alle kinderen). Dat zet nog eens het transnationale karakter van de Senegalese migratie in de verf. “Het dorp staat zo in verbinding met de hele wereld, en ondanks het verlies aan arbeidskrachten in het dorp danken zij een deel van hun ontwikkeling aan deze transnationale connectie. Door middel van sterke netwerken slagen deze migranten erin om het eigen leven in het gastland en het leven van de dorpsbewoners in de gemeenschap van herkomst te verbeteren” (Stuyck, 2010: 21).
II.3.5.4 1)
Lokale contexten
Harlem (Salzbrunn)
Uit het onderzoek van Salzbrunn (2004 & 2009) blijkt dat Senegalezen (i.c. mouriden) over het algemeen makkelijk in staat zijn om de administratieve regels in verband met de toegang tot de publieke ruimte van religieuze gemeenschappen op te nemen alsook de specifieke symbolen van
156
het Amerikaans burgerlidmaatschap. Op die manier konden zij snel een weinig problematisch element van Harlem worden. Salzbrunn (2004 & 2009) geeft vier concrete voorbeelden.
a)
Senegalezen spelen hun donkere huidskleur uit als een troef. De huidskleur is immers iets wat hen bindt met andere plaatselijke groepen. Op die manier konden zij makkelijk lobbyen voor particuliere rechten op erkenning.
b)
Senegalezen accentueren hun religieuze ethiek van piëteit en hun ethiek van hard werken. Op die manier konden zij enerzijds makkelijk aansluiting vinden bij het Amerikaanse Protestants denken en anderzijds makkelijk erkenning krijgen van de publieke opinie. Het ideaal van hard werken, bescheidenheid, tolerantie en dialoog (de Senegalese cultuur is bij uitstek een orale cultuur) werd door de Amerikanen erg geapprecieerd, mede in hun strijd tegen drugs, alcoholgebruik en sociale desintegratie, etc..
c)
Senegalezen hebben snel gebruik gemaakt van de mogelijkheden die er waren om hun religiositeit te verspreiden. In Amerika is het mogelijk om zijn religieuze affiniteit in de openbare ruimte zichtbaar te maken. Zo w ordt er in Harlem in de openbare ruimte gebeden, worden er via microfoons allerlei gebeden voorgedragen, zijn er in de straten „straatmissionarissen‟ aan het werk, etc.. De Senegalezen hebben dat goed begrepen want ook zij gebruikten relatief snel geluidsprekers en ook zij hebben snel middels legio iconografische afbeeldingen hun religiositeit verspreid in winkels, op auto‟s, in taxi-wagens, in restaurants, in cafés, etc. Overal vindt men afbeeldingen van kaliefs of van Cheikh Ahmadou Bamba, de religieuze stichter van de Mouriden. Het „House of Islam‟ is gevestigd op een plaats waar er veel Senegalese migranten wonen, waardoor het gevoel van erkenning en intimiteit onder de leden van de mouridenbroederschap apert aanwezig is. Door die aansluiting met de loka le religieuze en administratieve context is het mogelijk dat er hybride identiteiten worden gevormd (cf. elementen van het gastland worden gecombineerd met elementen van New York) en commerciële, sociale, politieke en religieuze structuren worden opgebouwd. Om deze realiteit aan te duiden, spreekt Salzbrunn (2009), in navolging van Roland Robertson, over „glocalisation‟.
d)
Senegalezen konden zich, na 9/11, relatief eenvoudig distantiëren van de NoordAfrikaanse Islam. Senegalezen dragen immers niet dezelfde kledij (i.c. hoofddoek, boerka) zoals andere, meer geviseerde moslimgroepen.
Salzbrunn (2004 & 2009) illustreert het transnationale karakter verder ook door erop te wijzen dat er, tijdens de presidentsverkiezingen van 2000, allerlei groeperingen ontstonde n die „politieke verandering in Senegal‟ als bestaansreden hadden. De overwinning van Abdoulaey Wade kwam mede tot stand door deze en andere transnationale migratienetwerken (Salzbrunn, 2004 & 2009). De Senegalese presidentiële verkiezingscampagne in 2000, zo concludeert Salzbrunn, kan worden beschouwd als een translokaal evenement: de nieuwe en moderne communicatiemiddelen hielpen immers om de transnationale politieke ruimte te creëren. Senegalezen, waar ze zich ook bevinden, staan met elkaar in contact en informeren elkaar zelfs in die mate dat ze de politiek van Senegal indringend kunnen beïnvloeden.
157
2)
Rimini vss Ravenna (Riccio)
Het feit of de Senegalese minderheidsgroep zich „goed‟ voelt in de nieuwe omgeving, is sterk afhankelijk van de manier waarop die omgeving omgaat met de nieuwe migranten. Riccio (1999) toont aan hoe men in Rimini en Ravenna, twee Italiaanse steden, op een totaal andere manier kijkt naar de Senegalese migranten. Het verschil tussen Rimini en Ravenna toont dat de integratie steeds mede debet is aan een autochtoon discours dat al dan niet in staat is om de echte problemen van haar samenleving onder ogen te zien en aldus niet semantisch te vertalen naar multiculturele problemen.
Rimini heeft, in schril contrast tot Ravenna dat gekenmerkt wordt door een plurale economie met veel industrie, landbouw, toerisme en handel, een economische structuur die bijna geheel gebaseerd is op tourisme (Riccio, 1999). Door die eenzijdigheid worden de Senegalese handelaars en straatverkopers beschouwd als een bedreiging, als concurrentie voor de welvaart van de eigen gemeenschap. De analyse van Riccio (1999) toont echter aan dat het échte probleem van Rimini niet de Senegalese bedreiging betreft, maar wel de illegale informele handel die al bestond nog voor er sprake was van enige Senegalese immigratie. In Rimini, zo stelt Riccio (1999), is de vraag wat „onrechtvaardige competitie‟ is, verschoven naar de kwestie van de internationale immigratie. Anders gezegd, het discours in Rimini is semantisch verschove n van „immigrant‟ naar „marginaal‟ en van „irregulier‟ naar „crimineel‟. De plaatselijke socio-economische zorgen werden aldus vertaald naar de klassieke, universele, xenofobe zorgen: angst voor bedrog, angst voor het feit dat de migranten de plaatselijke vrouwen afsnoepen, angst voor sociaal-economisch profitariaat, angst voor het feit dat de migranten het werk van de autochtonn afnemen, etc.. Ook Cartner (1997) beschrijft hoe Italië de migrantenkwestie heeft gebruikt om andere (sociale en economische) problemen te verdoezelen waardoor er ook aan de specifieke problemen van de Senegalezen geen aandacht meer werd gespendeerd. Ravenna heeft de socio-economische veranderingen die de migratie teweeg brengen geheel anders aangepakt. Door het gebrek aan bedreiging (die voortvloeit uit het feit dat de stad een veelzijdig economisch aanbod heeft), heeft ze een beleid kunnen voeren dat veel meer aandacht had voor multiculturele aspecten en voor de Senegalese migrantengroep.
3)
Barcelona versus Antwerpen (Van Nieuwenhuyze)
Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b) heeft de Senegalese migratie naar twee verschillende steden met elkaar vergeleken. Ze kwam tot de vaststelling dat de duidelijke verschillen in migratiegeschiedenis en economische situatie van Spanje/Barcelona en Belg ië/Antwerpen ertoe hebben geleid dat de (economische) integratie van de Senegalese nieuwkomers (zonder papieren) in de beide steden behoorlijk verschillend is. De migranten zijn in beide steden genoodzaakt om op een verschillende wijze hun weg te vinden in het informele arbeidscircuit. In Barcelona komen de meeste migranten meestal eerst in de landbouw terecht en nadien vaak in een verscheidenheid aan sectoren zoals de bouw, industrie of de horeca. Senegalezen in Antwerpen daarentegen zijn, bij aanvang, bijna uitsluitend actief in het leuren. Ze trachten daarbij een bescheiden winst op te strijken door het verkopen van allerhande goederen (van namaak merkzonnebrillen, handtassen, horloges tot leren jassen en aanstekers). Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b) stelt dat het verschil tussen beide steden wellicht te maken heeft met drie redenen die onderling sterk samenhangen: tewerkstellingsmogelijkheden, controle op zwartwerk en etnische netwerken. We overlopen hieronder deze drie hypothesen kort (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b):
158
a)
Spanje en België hebben een andere economische structuur. Spanje wordt gekenmerkt door een duale economie: er zijn zowel geavanceerde moderne sectoren alsook sectoren waar verouderde, vaak kleinschalige familiale, en vaak informele productiewijzen aan de orde zijn (vooral in de landbouw, de kleinschalige industrie, toerisme en de horeca). Door de afwezigheid van een sterk uitgebouwde welvaartsstaat wordt ook een substantieel deel van de zorgsector (cf. kinderopvang, zorg voor ouderen, huis houdelijke hulp) informeel geregeld. Deze dualiteit alsook het feit dat de Spaanse economie de voorbije decennia sterk is gegroeid heeft ervoor gezorgd dat de vraag naar laaggeschoolde arbeid in de informele sector sterk is toegenomen. In veel gevallen zorgen migranten zonder wettige verblijfsvergunning voor een passend antwoord. De omvangrijke Spaanse landbouwsector wordt bijvoorbeeld gekenmerkt door zware werkomstandigheden (flexibiliteit, weekendwerk, overuren, periodes waar men niet wordt opgeroepen omdat er geen werk is, lage lonen, fysiek zware condities, etc.) waardoor ze weinig attractief is voor de lokale Spaanse arbeiders. België daarentegen kent een meer geavanceerde postindustriële economie die samengaat met een sterk gereguleerde formele arbeidsmarkt. Het grootste deel van de informele activiteiten wordt uitgevoerd met als enige doel de hoge belastingen en de sociale lasten op arbeid te vermijden. In veel gevallen betreft het informele werk het verrichten van eerder geschoolde arbeid door lokale arbeiders of legale migranten als aanvulling op hun loon of uitkering. Het aandeel van laaggeschoolde informele economie blijft derhalve relatief beperkt in vergelijking met Spanje en biedt dus minder mogelijkheden voor Senegalezen zonder papieren. Leuren is dan ook een logische keuze aangezien een dergelijke activiteit nu eenmaal voor iedereen toegankelijk is.
b)
De mate van controle op informele tewerkstelling is in beide landen verschillend. België heeft de laatste tien jaar veel inspanningen geleverd om d e illegale arbeid aan te pakken (o.a. door de invoering van dienstencheques waardoor men greep probeert te krijgen op de huishoudelijke sector, door verhoogde controles in hoge risicosectoren via de oprichting van gespecialiseerde teams). Deze inspanningen resulteerden in een toegenomen vrees bij werkgevers om opgepakt te worden door de arbeidsinspectie (iets wat onder meer mag blijken uit het gegeven dat men liever legale dan illegale arbeiders extra uren in het zwart laten werken omdat de boetes hiervoor lager zijn). De Spaanse regering is een stuk lakser in de controle van informeel werk en het opleggen van sancties voor werkgevers. Spanje kent ook een lange traditie, geconsolideerd door het regime van Franco, van bescheiden toezicht op private bedrijven.
c)
Het zoeken naar werk in de informele sector gebeurt bijna per definitie via connecties en netwerken. Het is denkbaar dat er in de grotere Senegalese gemeenschap in Barcelona meer informatie beschikbaar is dan in de kleinere groep in Antwerpen. Het is eve neens waarschijnlijk dat de beperktere mogelijkheden in België samen met de grotere risico‟s ertoe leiden dat etnische groepen bepaalde secties van de competitieve informele arbeidsmarkt bemachtigen en hun „niche‟ afschermen. Dominante groepen (Poolse arbeiders in de bouwsector; Indische arbeiders in de fruitpluk, Chinezen in de horeca) blijven daardoor geconcentreerd in sectoren waar anderen quasi geen toegang tot hebben. In Spanje is de vraag groter, het risico kleiner en lijken Senegalezen zonder wettige verblijfsvergunning in alle sectoren terecht te kunnen.
159
II.4.
Migratiegeschiedenis naar België
II.4.1.
Inleiding
Over de migratie van Senegalezen naar België en over hun aanwezigheid is weinig geweten. Een kort artikel van Ken Kélountang Ndiaye (2009) is wellicht de enige tekst die specifiek de Senegalese migratie naar België beschrijft en Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b) is wellicht uniek in haar beschrijving van de Senegalese aanwezigheid in Vlaanderen (i.c. Antwerpen). In deze paragraaf bespreken we summier de recente, traag op gang komende en weinig stabiele migratie van de Senegalezen naar België. We doen daarvoor in hoofdzaak een beroep op Ndiyae (2009) die die specifieke geschiedenis heeft ontleed in drie fasen die verder bouwen op een preliminaire koloniale fase. We vullen zijn fasering verder aan met een vierde fase, een fase waarin we, voornamelijk op grond van onze gesprekken met sleutelpersonen, proberen de toekomst te schetsen van de Senegalese aanwezigheid in Vlaanderen. In totaal werden negen Senegales e sleutelpersonen bevraagd in de periode april-mei 2010 (zie bijlage 1). De gesprekken werden in het Nederlands of in het Frans gehouden.
II.4.2.
Gefaseerde migratie naar België
II.4.2.1
Preliminaire (koloniale) fase
Zoals we reeds hebben gezien, was het, door de Franse kolonialisatiepolitiek, voor de „zwarte onderdanen‟ van de vier grote Senegalese gemeenschappen (cf. Dakar, Gorée, Rufisque en Saint Louis) mogelijk om het Franse burgerschap te verkrijgen. Eens men dat burgerschap had verworven, was het voor Senegalezen e envoudig om naar Frankrijk te migreren. Frankrijk was dan ook lange tijd hét land bij uitstek waar men Senegalezen in relatief grote getalen kon aantreffen. Door de nabijheid van België „druppelden‟ er ook gestaag enkele Senegalezen, via Nord-Pas-de-Calais, België binnen. De allereerste Senegalezen arriveerden ook in België doordat ze eerst in Congo hadden gewerkt. Eens zij in België waren, waren zij voornamelijk actief in de diamantsector.
II.4.2.2
Eerste fase: rond de Senegalese onafhankelijkheid
De Senegalezen die in de periode van de onafhankelijkheid (1960) emigreerden, waren in hoofdzaak kunstenaars/muzikanten en studenten. De muzikanten opereerden voornamelijk in de jazz-milieus. Jazz was voor alle Afrikanen in die tijd een belangrijke manier om zich van betekenis te voorzien. Bekende Afrikaanse bands waren de Congolese TP OK jazz en de Senegalese UCAS jazz band van Sédhiou. De zwarte jazz -muziek was ook in België populair. Zo had men in Brussel „les Anges Noirs‟, een nachtclub die in gans Europa bekend was en die was opgericht door Luis Vera da Fonseca, de zoon van een Kaap verdiaanse vader en een Senegalese moeder. Hij had zijn domicilie in België en verkocht midden jaren ‟60 heel veel platen met bekende hits als „Sans chemise et ses pantalon‟, „O, el cha cha ‟ en „El monte‟. De studenten die (voornamelijk in Brussel) arriveerden, werden snel verkopers gespecialiseerd in allerlei producten die voornamelijk bedoeld waren voor de Afrikaanse gemeenschap die toentertijd nog volledig „onder constructie‟ was. Door allerlei spullen te verkopen, kon men snel geld verdienen, één van de belangrijkste drijfveren van de Senegalese migranten. Dat de Senegalezen naar Brussel kwamen, heeft te maken met het feit dat ze daar al kennissen hadden of buren uit
160
Senegal of omdat ze hoorden dat het goed leven was in Brussel (cf. een stad waar het mogelijk is om zaken te doen en waar men Frans spreekt).
II.4.2.3
Tweede fase: na de Senegalese onafhankelijkheid (1960-1970)
Nadat de eerste „Franse Senegalezen‟ arriveerden, kwamen ook de eerste personen met een studiebeurs naar België. België genoot immers een erg goede reputatie inzake de kwaliteit van haar opleidingen. De studenten ontvingen hun studiebeurzen voornamelijk van Belgische coöperaties en van de Euromarkt. Er waren echter ook nog andere formele organisaties, zoals het GRI (cf. Commissariat général aux Relations internationales de la Communauté Française de Belgique) en culturele organisaties zoals het INSAS (cf. Institut National Supérieur des Arts du Spectacle) in Brussel en het IAD (cf. Institut des Arts de Diffusion) in Louvain-La-Neuve, die studiebeurzen aan Senegalese studenten gaven. Ook de Senegalese staat bood steun, zij het alleen aan de meest verdienstelijke studenten. Jongeren die van geen studiebeurs konden genieten, probeerden middels allerhande omwegen geld te bekomen teneinde hun droom om in Europa/België te studeren alsnog waar te maken. Omdat de kosten die een opleiding aan de Universiteit met zich meebrachten voor de meeste Senegalese families te hoog waren, richtten vele Senegalezen zich ook op de Hogescholen. Populair waren de richtingen economie, management en informatica.
In Belgïe waren het vooral enerzijds de opleidingen landbouwkunde aan de Universitaire Faculteiten van Gembloux en van de UCL en anderzijds de ople idingen wiskunde aan de ULB die zeer populair waren. Zulks niet alleen omdat deze opleidingen aan de Universiteit van Dakar niet bestonden, maar ook en vooral omdat de kennis die door die opleidingen werd vergaard bruikbaar kon zijn voor de ontwikkeling van de nieuwe Senegalese staat. Deze eerste studenten brachten uiteindelijk de politieke en intellectuele leiders van Senegal voort zoals ex-minister Robert Sagna en het hoge kaderlid Moussa Badji.
In de jaren ‟60 en ‟70 steeg het aantal studenten aanzienlijk. Als gevolg daarvan onstonden toentertijd ook heel wat Senegalese/Afrikaanse studentenverenigingen naar het voorbeeld van de UGES (cf. Union Générale des Etudiants et Stagiaires) en het CES (cf. Cercle des Etudiants Sénégalais). De studentenverenigingen waren verantwoordelijk voor legio recreatieve en culturele activiteiten die de Senegalese/Afrikaanse zichtbaarheid duidelijk moesten maken binnen en buiten het hart van de onderwijsinstituten.
In deze periode vestigde zich in de Antwerpse diamantbuurt (cf. dicht bij het Centraal-Station) ook een kleine, dynamische Senegalese gemeenschap. Deze gemeenschap zorgde vooral voor de verbinding tussen enerzijds de Afrikaanse regio‟s waar men edelstenen aantrof (cf. Sierra Leona, Liberië, Guinee Conakry, Congo, Angola, Centraal-Afrika) en anderzijds Antwerpen, de stad die toentertijd op wereldschaal bekend was omwille van de diamanthandel. Deze groep was aanvankelijk een quasi etnisch homogene groep van Soninke en Hal-Pulaar.
II.4.2.4
Derde fase: de Senegalese verkopers (jaren ‟80 & ‟90)
In de jaren ‟80 bleef het aantal studenten gestaag toenemen. Als gevolg van hun studies en als gevolg van de oprichting van de vele internationale organisaties in Brussel, kwamen er ook steeds meer en meer internationale functionarissen. Naast de functionarissen kwamen ook de eerste
161
grote sportmannen (o.a. in het voetbal) naar België om er hun professionele carrière uit te bouwen. Bekende namen zijn Jules Bocandé (Eendracht Aalst), Mamadou Tew (Club Brugge) en Kalilou Fadiga (Club Brugge, AA Gent). Momenteel (seizoen 2009-2010) zijn er nog steeds enkele topvoetballers uit Senegal in de Belgische competitie aanwezig (o.a. Mohamed Sarr bij Standard Luik, Cheikhou Kouyaté bij RSC Anderlecht en Elimane Coulibaly bij AA Gent).
Begin jaren ‟80 deden er zich enkele wettelijke feiten voor die heel wat repercussies hadden voor migranten in spe. Zo beslisten de wet van 15 december 1980 en het Koninklijk Arrest van 8 oktober 1981 aan wie toestemming werd gegeven tot het Belgische grondgebied, wie in België mocht verblijven, wie zich hier mocht vestigen en wie verwijderd moest worden. Beslist werd dat studenten, politieke vluchtelingen, mensen die overkomen in de context van familiale herenigingen of huwelijken de toegang en het verblijf niet ontzegd mo chten worden. Omdat Senegal nu eenmaal werd beschouwd als een stabiel en democratisch land, konden de emigranten het statuut van politiek vluchteling niet krijgen. Dat neemt niet weg dat sommige Senegalezen wel zo inventief waren dat zij eerst probeerden de nationaliteit te verkrijgen van een buurland waar er wel etnisch politieke problemen waren (vb. Mauritanië, Guinée), teneinde alzo in België het statuut van politiek vluchteling te kunnen verkrijgen. Het gros van de emigranten uit het Afrikaanse continen t bleef echter emigreren met een statuut van student.
De jaren ‟80 vormen ook de periode waar de modou modou voor het eerst echt ten tonele verschijnen. De modou modou is over het algemeen 1) weinig geletterd, 2) een uitstekende commerçant en 3) een goede spaarder. De jaren ‟80 staan eigenlijk sowieso in het teken van de handel. Zo onstaan er meer en meer winkels die geënt zijn op de verkoop van producten (vb. wax, bogolans, batik, juwelen, etc.) aan een Afrikaans clienteel uit de lokale buurten of aan toeristen.46 Door de aanwezigheid van de Antwerpse haven kunnen de Senegalese migranten makkelijk
een
bepaalde
handel,
voornamelijk
in
occassie -auto‟s,
auto-onderdelen,
huishoudtoestellen die men met hele containers verscheept, opbouwen met Senegal (Van Nieuw enhuyze, 2007a & 2007b).
II.4.2.5
Vierde fase: Senegalese consolidering en uitbreiding (21 ste eeuw)
De Senegalese gemeenschap is een kleine, maar steeds groter wordende gemeenschap. Van slechts enkele mensen in de jaren ‟60 is de groep in Antwerpen bijvoorbeeld u itgegroeid tot een groep van enkele honderden mensen (zie tabel 20). Belangrijk is aan te geven dat de meeste sleutelfiguren dergelijke cijfers – die toch een realistisch beeld zouden moeten geven van de grootte van de groep – een groteske onderschatting van de realiteit vinden. De Senegalese groep (incl. mensen zonder papieren) is minstens dubbel zo groot. Sommige sleutelfiguren vinden de cijfers irrelevant. Zo brengt sleutelpersoon 4 in dat men, zelfs wanneer men op papier Belg is geworden, Senegalees blijft door de huidskleur en door het accent waarmee men praat.
46
Een bogolan is een doek van aan elkaar genaaide stroken die met de hand beschilderd zijn met ijzerhoudende modder uit de rivier. Een batik is een typisch Afrikaans wandtapijt.
162
Tabel 20: Senegalezen naar moment van laatste aankomst in Antwerpen.
Laatste aankomst
Etniciteit
Nationaliteit
vóór 1950
0
0
jaren 50
0
0
jaren 60
1
0
jaren 70
8
0
jaren 80
12
0
jaren 90
45
1
2000
10
1
2001
55
15
2002
60
31
2003
27
10
2004
44
17
2005
45
21
2006
56
32
2007
66
51
2008
56
41
2009
99
69
2010 (tot 20 feb)
12
12
Totaal
596
301
Bron: Stad Antwerpen, Districts- en loketwerking. Bewerking door Stad Antwerpen, Studiedienst Stadsobservatie. 47
Wat het geval is in Antwerpen, namelijk dat de Senegalese groep groter wordt, is makkelijk extrapoleerbaar naar de andere grootsteden van België. Volgens de officiële bronnen zijn er momenteel op gewestelijke niveau het meeste Senegalezen aanwezig in het Vlaamse Gewest (zie tabel 21) en op provinciaal niveau in de Provincie Antwerpen (zie tabel 22). Wat de steden betreft, spannen Brussel en Antwerpen de kroon (zie tabel 23). Het verschil tussen Antwerpen en Brussel is volgens de sleutelpersonen (sp 1, sp 3, sp 5, sp 9) dat Brussel vooral de stad was (en blijft) waarnaar de Senegalese studenten trekken. Ofschoon de eerste generatie studenten in principe maar tijdelijk in België wilde/mocht blijven, was een derge lijke snelle terugkeer niet mogelijk gezien ze hier een gezin stichtte en gezien ze het hier naar haar zin had. Tot op heden wordt de dualiteit tussen Brussel en Antwerpen bepaald door het aantal welopgeleide migranten. Immers, vele van de Senegalese stude nten werken thans in Brussel en oefenen daar een betrekkelijk hoge functie uit (sp 3). In contrapunt blijft Antwerpen veeleer een stad waarnaar de modou modou komen (sp 3). In Brussel zouden er ook vooral geregulariseerde Senegalezen zijn (sp 3). Dit zou te maken hebben met het feit dat Senegalezen die in Brussel verblijven oud studenten zijn of zonen van oude diplomaten die vroeger al hun papieren in orde hebben gebracht (sp 3). Ofschoon dit niet door alle sleutelfiguren werd bevestigd (wel door sp 1, niet door sp 3), zou Gent dan weer een stad zijn waarnaar Senegalezen trekken als ze zich al goed geïntegreerd voelen in Vlaanderen en als ze geen nood hebben aan een intens Senegalees netwerk. De 47
Deze cijfers geven weer wanneer de persoon, komende van buiten de stad, zich voor het laatst inschreef in Antwerpen. Iemand die zich dus inschreef in 1982, ooit een jaar in Schoten woonde, en in 2005 terug naar de stad kwam, is terug te vinden in 2005.
163
Senegalese gemeenschap in Gent is sowieso kleiner waardoor men wel verplicht wordt een autonomer leven te leiden (sp 1). In Gent oefenen alle Senegalezen een job uit (arbeiders in de bouw - en vleessector, poetsvrouwen, werkkrachten bij de multinational ISS, socio -culturele verenigingen, bedienden, etc.) waardoor ze ge mixte vriendengroepen en amoureuze relaties hebben (sp 1). Omdat Gent als stad ook kleiner is in vergelijking met Antwerpen en Brussel, is het er een stuk moeilijker om er zonder papieren te overleven (sp 1). Tabel 21: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008.
Gewest
Aantal Senegalezen
Vlaams Gewest
501
Brussels Hoofdstedelijk Gewest
416
Waals Gewest
273 Bron: FOD Economie.
Tabel 22: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008.
Provincie
Aantal Senegalezen
Antwerpen
345
Henegouwen
86
Limburg
15
Luik
82
Luxemburg
16
Namen
51
Oost-Vlaanderen
53
Vlaams-Brabant
55
Waals-Brabant
38
West-Vlaanderen
33 Bron: FOD Economie.
Tabel 23: Bevolking naar nationaliteit op 1/1/2008.
Steden
Senegalezen
Antwerpen
305
Brussel
86
Elsene
71
Sint-Gillis
56
Schaarbeek
48
Luik
43 Bron: FOD Economie.
Het heeft er alle schijn van dat België/Vlaanderen in de toekomst een populaire bestemming zal blijven. Het aantal asielaanvragen is in stijge nde lijn (tabel 24). Hetzelfde kan gezegd worden van
164
het aantal visumaanvragen (tabel 25) en het aantal Senegalezen dat Belg werd (tabel 26). Stellen dat België/Vlaanderen wellicht populair zal blijven, betekent niet alleen dat er zich hier meer en meer Senegalezen zullen vestigen, maar ook dat België/Vlaanderen populair zal blijven als een transitbestemming van toevallige Senegalese migranten. In dat laatste geval zullen Senegalezen slechts tijdelijk in België verblijven teneinde verder te trekken naar lan den als Frankrijk, Italië, Spanje en in mindere mate Duitsland en Nederland (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Vaak is en blijft het immers het „toeval‟ dat bepaalt of men zich eigenlijk in Vlaanderen bevindt (cf. via omzwervingen, specifieke netwerken of via de verleiding van geruchten dat het in Vlaanderen goed is om even te verblijven) (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Tabel 24: Asielaanvragen in 2007, 2008, 2009 en 2010 per nationaliteit.
Senegal
2007
2008
2009
21
50
113
Bron: Dienst Vreemdelingenzaken.
2010 (augustus) 137
48
Tabel 25: Aantal visumaanvragen van Senegalezen, jaar 2008.
Familiale redenen
Studiegerelateerde redenen
Betaalde activiteiten
Andere redenen
134
36
8
24
Senegal
Bron: European Migration Network.
Tabel 26: Aantal Senegalezen dat Belg werd.
Senegal
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
68
75
68
79
173
162
144
229
Bron: European Migration Network.
Alles welbeschouwd blijkt uit de interviews met de sleutelfiguren dat het goed is om te leven in België (i.c. Antwerpen). Om die stelling te beargumenteren verwijzen ze naar verschillende interne en externe factoren. Hieronder lijsten we de voornaamste factoren op. Waar mogelijk, vervolledigen we die lijst met gegevens uit de literatuur.
1)
Interne factoren
Volgens de meeste sleutelfiguren zijn er geen spanningen tussen Vlamingen en Senegalezen. Er zou weinig of geen discriminatie/racisme ten opzichte van Se negalezen bestaan. Daarvoor brengen ze verschillende redenen aan: -
Vlamingen zouden eerder onverschillig staan ten opzichte van de Afrikanen in het algemeen en de Senegalezen in het bijzonder. Vlamingen zoeken met andere woorden niet moedwillig het contact met de „brave, zwarte man/vrouw‟, maar ze hebben er ook niet al te veel
48
Het gaat hier om het aantal dossiers en nie t het aantal personen. Sommige dossiers kunnen immers meerdere personen omvatten (gezinnen). Er kunnen m.b.t. deze cijfers geen specificaties worden gegeven i.v.m. woonplaats, etnische oorsprong, religie.
165
problemen mee wanneer deze zwarte man/vrouw ergens in hun onmiddellijke omgeving opduikt (sp1, sp2, sp3, sp6, sp7). -
Het
feit
dat
Senegalezen
islamitisch
zijn,
maar
(in
vergelijking
met
andere
migrantengroepen) minder belang hechten aan de visuele kenmerken (vb. het dragen van een hoofddoek) en de religieuze geboden eerder op een „losse‟ manier beleven, is er ook mede verantwoordelijk voor dat de Vlamingen prima facie niet negatief staan ten opzichte van de Senegalezen en hun religie niet als een bedreiging ervaren voor bepaalde Westerse liberale waarden (sp3, sp5, sp6, sp7). -
Omdat Senegalezen veel belang hechten aan solidariteit en aan bescheidenheid en omdat de Senegalese migranten een grote psychologische en sociale druk ervaren om ge ld op te sturen naar de achtergebleven familie, kunnen zij het zich gewoonweg niet veroorloven om zich in te laten met crimineel gedrag (sp3). Ze kunnen zich met andere woorden niet permitteren om boetes te krijgen of in de gevangenis te belanden (sp3). Oo k het belang van de religie mag hier niet onvermeld blijven (sp3). Zoals we hoger in 3.5.1 al hebben gezien, bieden de religieuze mouridenetwerken –en organisaties ankerpunten wanneer de migrant het moeilijk heeft. Het „brave‟ karakter van de Senegalees lijkt er dus mede verantwoordelijk voor dat Vlamingen niet negatief staan ten opzichte van de Senegalees.
-
Volgens Ndiaye (aangehaald in Sylla, 2009b) heerst er in België een a priori opvatting die in het voordeel is van de Senegalezen en andere Subsaharische volkeren. Vlamingen maken volgens hem een differentiatie tussen de migranten van Afrika en de migranten van Noord Afrika en Turkije. Dit zou onder meer te maken kunnen hebben met het feit dat Afrikanen doorgaans goed opgeleid zijn waardoor zij over het algemeen door de Europeanen als een weinig problematische groep worden beschouwd. Schril in contrast hiermee staan de migranten uit Arabië en de Turken omdat ze vaak minder geschoold zijn. Door de aankomst van een Afrikaanse populatie die minder Westers gecultiveerd is (cf. de modou modou) en door enkele „conservatieve‟ Senegalese groepen (cf. de Hal-Pulaar) beginnen hier en daar toch de negatieve clichés die eertijds op de Noord -Afrikanen en Turken van toepassing waren, nu ook voor de Senegalese populatie te gelden (Sylla, 2009b).
-
Vlamingen zouden behoorlijk toegeeflijk zijn op het gebied van de taal (sp6, sp 7). Vele Vlamingen spreken immers zelf een mondje Frans. Wanneer Senegalezen dus de Nederlandse taal niet machtig zijn, dan is de kans toch groot dat ze zich in Vlaanderen, middels het gebruik van de Franse taal, wel uit de slag kunnen trekken.
-
De Senegalezen zijn in Vlaanderen thans als groep nog te klein, te onbekend, te recent gemigreerd en te voorzichtig om enerzijds door de Vlaamse bevolking als „ge vaarlijk‟ te worden gepercipieerd en om anderzijds zelf al nadrukkelijk bepaalde zaken op te eisen (sp2, sp3).
-
De interviews maken duidelijk dat tot op heden de erkenning van het culturele verschil eigenlijk geen prioriteit is. Eén van de sleutelfiguren (sp1) verwees in dit verband onrechtstreeks naar de pyramide van Maslow: eerst moeten de basisbehoeften worden vervuld en daarna kan er gedacht worden aan de culturele elementen. 49 Er bestaan dan wel
49
De pyramide van Abraham Maslow stelt de (universele) menselijke behoeften in een hiërarchische volgorde voor. Mensen zullen er volgens hem eerst naar streven om de organische behoeften te bevredigen (cf. voedsel, drinken, elementair leefcomfort, etc.). Eens men op dit niveau bevredigd is, zal men zoeken naar voldoende lichamelijke veiligheid en zekerheid (cf. huisvesting, werk, relaties). Daarna volgt de behoefte aan intense samenhorigheid die onder meer tot uiting kan komen in hechte vriendschappen, gevoelens van liefde en het bestaan van positieve sociale contacten. Het volgende behoeftenniveau heeft betrekking op waardering, erkenning en zelfrespect. Mensen hechten dus pas in dit vierde niveau belang aan de status die ze in sociaal
166
enkele Senegalese verenigingen, maar deze verenigingen stoten feitelijk niemand echt tegen de borst, mede omdat ze de interactie met de Vlaamse populatie stimuleren (zie verder). De Senegalezen lijken momenteel vooral bezig te zijn met de achtergebleven familie in Senegal en met de regeling van hun eigen terugkeer. De terugkeergedachte bepaalt alles. Eén van de sleutelpersonen (sp9) maakt duidelijk hoe bepaalde elementen die misschien op één of andere vorm van „integratie‟ kunnen duiden uiteindelijk in het teken staan van de terugkeer. Als men bijvoorbeeld in Vlaanderen een appartement koopt, dan doet men dat niet persé om hier te blijven, maar wel om er zeker van te zijn dat men (nadat men een tijdje in Senegal is verbleven) in Vlaanderen alvast niet meer moet zoeken naar een verblijfplaats. Op die manier spaart men tijd uit en kan men meteen weer geld verdienen. Als men bijvoorbeeld de papieren in orde brengt, dan doet men dat niet persé om hier te kunnen blijven of om hier in orde te zijn met de wet, maar wel om makkelijker heen en weer naar Senegal te kunnen gaan. Immers, als men geen dubbele nationaliteit heeft, dat is dat frequente heen en weer reizen een stuk moeilijker. Signalen die met andere woorden op het eerste zicht wijzen op integratie en settlement zijn dus vaak niet veel meer dan epifenomenen van de „Grote Terugkeer‟.50 De „tragiek‟ is echter dat die terugkeer vaak alleen imaginair is. Alle sleutelpersonen maken duidelijk dat men vaak 1) niet terugkeert of 2) pas terugkeert wanneer men gestorven is teneinde dan in Senegal te kunnen worden begraven of 3) pas terugkeert na een periode die veel langer heeft geduurd dan men zich aanvankelijk heeft voorgenomen.51 De sleutelpersonen wijzen er tegelijk ook op dat bij de Senegalezen het inzicht allengs daagt dat ze, hoe graag ze ook naar Senegal terugwillen, eige nlijk, in de feiten, niet naar Senegal teruggaan. Omdat men nu in Vlaanderen is en omdat men hier in Vlaanderen een leven (al dan niet een gezin) heeft opgebouwd, is het voor sommigen belangrijker geworden om hier in Vlaanderen te investeren in een goed le ven. Volgens de sleutelpersonen proberen de meeste Senegalese organisaties en de vooraanstaande personen binnen de Senegalese gemeenschap hun „achterban‟ duidelijk te maken dat ze in het hic et nunc moeten leven en dus moeten werk maken van een „multiculturele integratie‟ (cf. „Vlaming worden en Senegalees blijven‟). Ze bekritiseren met andere woorden het feit dat te veel Senegalezen hun leven nog reguleren in het teken van hun „Grote Terugkeer‟ waardoor ze de Nederlandse taal niet leren, niet op zoek gaan naar een degelijke job, niet investeren in degelijk onderwijs, geen interculturele contacten aangaan, etc. Zoals gezegd is er dus een kleine kentering waarneembaar in de mate dat velen beginnen te begrijpen dat ze lang/altijd in België zullen blijven. Dit inzicht wordt ook versterkt door het feit dat de grootte van de tweede en derde generatie toeneemt. De Senegalezen beseffen enerzijds steeds meer dat hun kinderen wellicht in Vlaanderen zullen blijven en anderzijds dat het, om hun kinderen in Vlaanderen te helpen, belangrijk is dat de ouders zelf Vlaanderen in de belangrijkste facetten goed kennen. Dat betekent meteen ook dat de situatie waarin culturele erkenning nog geen cruciaal aspect is, geen lang leven beschoren zal zijn. Volgens sommige sleutelpersonen (sp 2, sp 3, sp 5, sp 9) zal de jongere generatie (die hier is geboren en opgegroeid en hier wellicht ook zal blijven) zich – als Belg met een Senegalese oorsprong – veel nadrukkelijker profileren. Omdat ze immers Belg zijn,
verband innemen. Het laatste niveau tot slot is de zelfactualisatie: mensen willen een persoonlijkheid zijn en willen de mogelijkheden hebben om zich op een singuliere wijze te ontwikkelen. 50 De „Grote Terugkeer‟ is een begrip dat we ontlenen aan het werk van de romancier Milan Kundera (2002). 51 We schrijven „tragiek‟ niet alleen omdat het ervoor zorgt dat de Senegalezen hier in Vlaanderen niet investeren en dus vaak in problematische omstandigheden leven, maar ook omdat het besef dat ze niet zullen terugkeren verdrongen wordt. Ze weten wel dat ze hier zullen blijven, maar ze willen dat niet altijd toegeven. Ze verloochenen het. “Je sais bien, mais quand même”, naar de bekende uitspraak van de psychoanalyticus Octave Mannoni. Een ander aspect van die tragiek is dat men zich niet altijd meer „thuis‟ voelt in Senegal eens men gewoon is geraakt aan het leven in Europa. Het eens zo gekende Senegal werkt bevreemdend, wordt „Unheimlich‟ (Freud, 1983).
167
zullen ze duidelijker maken dat ze, net als alle Belgen, bepaalde rechten hebben op een degelijke arbeidsplaats, degelijk onderwijs, religieuze gebedsplaatsen en dies meer. De meeste sleutelpersonen wijzen er dan ook op dat het belangrijk is dat het beleid reeds nu investeert in deze nieuwe generatie zodanig dat zij later niet gefrustreerd zal worden en zich zal percipiëren (en aldus door anderen worden gepercipieerd) als een „verloren generatie‟ zoals dat thans (volgens bepaalde sleutelfiguren zoals sp1, sp2, sp3) het geval lijkt te zijn voor de Turkse/Marokkaanse jeugd.
2)
Externe factoren
Zoals reeds aangegeven is Frankrijk omwille van het koloniaal verleden hét Europese aankomstland voor de Senegalezen. De situatie in Frankrijk is echter volgens sommige sleutelpersonen (sp5) niet meer zo attractief waardoor vele Senegalezen naar andere Europese landen migreren waaronder België. Volgens sleutelpersoon 5 zijn er minstens vier redenen waarom Frankrijk niet meer zo attractief is en waarom België (maar ook andere landen) dus in de toekoms t populairder zal zijn voor de Senegalezen:
-
In Frankrijk is er een restrictief migratiebeleid (sp5).
-
In Frankrijk heerst een grote werkloosheid (sp5).
-
In Frankrijk voelen de Senegalezen de „concurrentie‟ van de Oost-Europeanen (sp 5). Deze Europeanen kunnen vrij bewegen in Europa en vallen, door hun huidskleur, minder op. Een andere reden waarom de Afrikanen opzij worden geschoven ten voordele van de Oost Europeanen heeft ermee te maken dat deze laatsten voor Frankrijk goedkoper zijn (Afrikanen hebben vaak grote gezinnen met meer dan tien kinderen) (sp5). Het gevolg is dat Senegalezen meer en meer worden geconfronteerd met openlijke vormen van racisme en discriminatie (sp5). Sleutelpersoon 5 zei dat het een verademing was om vanuit Frankrijk naar Antwerpen te komen en te zien dat hij op straat niet werd uitgescholden. In contrast met Frankrijk voelt men zich in België meer welkom (cf. in Frankrijk worden de Senegalezen geduwd naar de buitenwijken, Salzbrunn, 2009).
-
Frankrijk is seculier waardoor het geloof wordt verdrongen naar de privéruimte.52 De Senegalese „Houses of Islam‟ bevinden zich ver weg uit het centrum, waardoor ze, voor niet leden van de broederschap, schier onzichtbaar zijn. De moslims van Afrika (i.c. Senegal) worden eigenlijk om drieërlei redenen flink benadeeld (Salzbrunn, 2004 & 2009). Primo. Omdat ze recent gearriveerd zijn moeten ze alles zelf financieren. Secundo. Ze zijn nauwelijks vertegenwoordigd in de CFCM (Conseil Français du Culte Musulman), een orgaan dat discussieert over de plaats van de religie in de openbare ruimte. Tertio. Ze zijn het niet altijd eens met de beslissingen van de CFCM (Salzbrunn, 2004 & 2009). 53 Sommige sleutelfiguren (sp5) drukten de angst uit dat België/Vlaanderen dezelfde weg zou opgaan als Frankrijk: “Als het in Frankrijk regent, dan druppelt het in België”. Hij drukt dan ook de hoop uit dat België zich niet zou spiegelen aan het restrictieve en seculiere Frankrijk.
52
Er is weliswaar één uitzondering: de katholieke kerken die er al voor 1905 staan, worden door de Franse staat als beschermingswaardig beschouwd. 53 De moslims van Afrika hebben echter ook een voordeel. Immers, doordat ze niet of nauwelijks zichtbaar zijn en niet gerepresenteerd worden door de CFCM, worden ze ook niet geviseerd door de „islambashing‟ als gevolg van 9/11. Het hoofddoekendebat in Frankrijk betrof bijvoorbeeld vooral de Noord-Afrikaanse vrouwen. Vrouwen uit de Subsahara dragen doorgaans geen hoofddoek; de hoofddoeken die (door de moeders) werden gedragen, werden in Frankrijk niet als een religieus teken, maar wel als een uiting van folklore beschouwd (Salzbrunn, 2004 & 2009).
168
II.5.
Integratie en participatie in Antwerpen
II.5.1.
Inleiding
In deze paragraaf onderzoeken we de mate va n Senegalese participatie en integratie in de stad Antwerpen. We doen dit op tweeërlei manieren. Enerzijds bekijken we of de Senegalese minderheidsgroep een goed georganiseerd verenenigingsleven heeft. Anderzijds bekijken we hoe de integratie van de Senegalese migrant precies verloopt.
II.5.2.
Senegalese verenigingen in Antwerpen
Zoals hierboven werd gesteld, waren de eerste Senegalese verenigingen in de jaren ‟60 en ‟70 vooral gericht op de recreatieve solidariteit van de studenten. Later werden er ook organisaties opgericht met andere doelstellingen. Alles welbeschouwd zou men kunnen zeggen dat er, in functie van hun „mission statement‟, een vijftal soorten Senegalese verenigingen bestaan: socio -culturele verenigingen, hulporganisaties, repatriëringsorganisaties, religieuze organisaties en nog andere „niet gespecifieerde groepen‟. Vele van die Senegalese organisaties zijn gestructureerd volgens de principes van een vzw. Die organisatie -structuur kan volgens ons geduid worden als enerzijds een blijk van integratie (het veronderstelt immers behoorlijk wat kennis en goeie wil om zich als organisatie te profileren) en anderzijds als een teken dat men zich in de Antwerpse gemeenschap erkend wil voelen. In het geval van de Dahira Touba Belgique (de dahira van de Mouriden in Antwerpen) stelt Sylla (2009a) over de verwording tot een vzw het volgende: “Ce changement d‟orientation répond à un souci de reconnaissance du mouvement par les autorités communales, de découverte, de rencontre des autres acteurs du champ associatif anversois et à une nécessité d‟une plus grande visibilité de la communauté.” Hieronder bespreken we kort de verschillende verenigingen.54
II.5.2.1
Socio-culturele verenigingen
De betrachting van dit soort verenigingen is de Senegalese populatie in België te laten kennis maken met de verschillende facetten van de Vlaamse cultuur. Niet alleen wil men de Senegalees België/Vlaanderen laten ontdekken, mutatis mutandis wordt ook getracht om de Belgen te laten kennis maken met de Senegalese cultuur. Men is er zich immers g oed van bewust dat voor de meeste Vlamingen de Senegalese cultuur en identiteit ongekend is (sp1, sp4, sp6, sp7). Deze socio-culturele verenigingen „ter bevordering van de integratie‟ investeren dus in de promotie van interculturele solidariteit, wederzijds respect en in het verruimen van de contactruimte. Middels tal van socio-culturele activiteiten, maar ook sportactiviteiten en info - en sensibiliseringsmomenten proberen deze verenigingen mensen bij elkaar te brengen. Omdat deze organisaties doorgaans worden geleid door Senegalezen die al wat langer in Vlaanderen zijn, de Nederlandse taal machtig zijn en tot de intelligentsia behoren, zijn zij vaak zeer goed op de hoogte van het reilen en zeilen in Vlaanderen waardoor zij de Senegalese nieuwkomers kunnen h elpen wanneer deze concrete vragen hebben inzake huisvesting, regeling van papieren, etc.. De meeste organisaties zijn niet alleen of exclusief gericht op Senegalezen gezien er ook leden van andere Afrikaanse landen aanwezig zijn. Riccio (2005b) vermeldt dat niet elke Senegalees zijn/haar vertrouwen schenkt aan
54
In alle grootsteden van België zijn er soortgelijke Senegalese organisaties te vinden. In Gent is er bijvoorbeeld Senegal Bantamba. In Brussel is er L‟Association des Sénégalais et Sympathisants de B ruxelles et Environs, Diappo Ak Diappalanté, Fedde Jokkéré Endam, Gams België, Dahira Touba Bruxelles en Le C ercle des Etudiants Sénégalais de Belgique.
169
deze organisaties en deze voortrekkers. Sommigen vinden nu eenmaal dat de intellectuelen te westers zijn geworden.
1)
Diokko
Sleutelpersoon 4 maakt duidelijk dat Diokko, een woord uit het Wolof dat „se parler‟, oftewel „s‟entretenir‟ betekent, een associatie is die enerzijds de Senegalese cultuur wil kenbaar maken en verspreiden en anderzijds de solidariteit tussen Senegalezen en Belgen wil versterken. Om dit te verwezenlijken, organiseert Diokko bij tijd en wijle socio-culturele en sportieve activiteiten waaraan verschillende mensen (van verschillende culturen) kunnen deelnemen.
Voorzitter:
Ousmane Ndiaye
Adres:
Lange Van Bloerstraat 56
Email:
[email protected]
Tel:
0498 586 870
URL:
http://users.skynet.be/asb/
2)
2060 Antwerpen
Senegal Vlaanderen
Volgens sleutelpersonen 6 en 7 is het de overtuiging van Senegal Vlaanderen dat door de wederzijdse „onwetendheid‟ (Senegalezen kennen Vlaanderen onvoldoende en vice versa) de interculturele contacten en derhalve ook de integratie uitblijft. Integratie is een tweevoudig proces. Senegalezen moeten naar buiten treden, maar ook de Vlamingen moeten open staan voor de „nieuwe bevolking‟. Op de website van Senegal Vlaanderen lezen we dan ook dat de missie van Senegal Vlaanderen erin bestaat om zowel de Senegalese als de Vlaamse cultuur te promoten door middel van „multidisciplinaire uitwisselingen tussen deze twee gemeenschappen‟. Senegal Vlaanderen wil de twee culturen verspreiden door middel van te ntoonstellingen, vernissages, culinaire dagen, dans-, muziek- en sportactiviteiten. De organisatie wil de ontdekking van verschillende volkeren bevorderen door de mogelijkheid van ecotoerisme en duurzame ontwikkeling te promoten. In de mission statement is er ook sprake van de mogelijkheid om een heuse Noord-Zuid samenwerking te ontwikkelen. Dit is mogelijk door plaatselijke scholen te ondersteunen.
Voorzitter:
Moctar Seck
Adres: Email:
[email protected]
Tel:
0487 / 616 016
URL:
http://www.senegalvlaanderen.be/
3)
Sope Nabi (Vereniging voor Integratie van Senegalese Vrouwen)
Volgens de statuten van Sope Nabi, stelt de vereniging zich een vijftal doelstellingen: -
De bevordering van de integratie van Senegalese, vrouwelijke nieuwkomers in Be lgië.
-
Het tonen en bekendmaken van de Senegalese cultuur aan het brede Belgische publiek.
-
Het creëren van een ontmoetingsplaats voor Senegalese vrouwen in België.
-
Het aanleren van de Senegalese cultuur aan Senegalese jongeren die in België geboren zijn.
-
Het beleven van de eigen Senegalese cultuur en de eigen religie.
170
Voorzitter:
Diaw Ndeye Aminata
Adres:
Turnhoutsebaan 327 2140 Antwerpen
Email: Tel: URL:
4)
Union Ressortissants des Peuls en Belgique (URDPB)
Volgens de statuten van URDPB heeft de vereniging tot doel het stimuleren van culturele uitwisselingen en dan voornamelijk door het organiseren van socio -culturele activiteiten en het verstrekken van informatie over het thuisland. De URDPB probeert de achterstelling van Senegalezen tegen te gaan door onder meer het organiseren van ontmoetingsmomenten en taallessen (in het Nederlands en in het Senegalees). Daarnaast onderneemt de URDPB acties die de internationale solidariteit ten goede komen.
Voorzitter:
Ibrahima Ly
Adres:
De Bosschaertstraat 208
Email:
[email protected]
Tel:
0498 / 80 32 70
2020 Antwerpen
URL:
II.5.2.2
Hulporganisaties
De hoger vermelde verenigingen ter bevordering van de integratie zijn vaak ook bezig met het organiseren van hulp voor Senegal. Sommige organisaties maken van deze act iviteit hun enige „raison d‟être‟.
Belgische Afdeling voor de Ontwikkeling van Doumga Ouro Alpha (BAODOA) Volgens sleutelpersoon 5 doet BAODOA in samenwerking met de Antwerpse Humanistische Vereniging aan ontwikkelingshulp. Daardoor is het mogelijk dat het dorpje Doumga thans voorzien is van elektriciteit en stromend water. Recent zou er ook een vrouwenvereniging zijn opgericht.
Voorzitter:
Ousmane Niang
Email:
[email protected]
Tel:
0497 / 17 09 24
URL:
II.5.2.3
Repatriëringsorganisaties
Vele Senegalezen (maar ook leden van andere Afrikaanse landen) zijn erop gesteld om te worden begraven in hun land van oorsprong. Niet alleen omdat ze voelen dat hun hart in Senegal ligt, maar ook en vooral omdat ze wensen begraven te worden naast een moslim (sp 5). Omdat de repatriëring van Senegalezen naar Senegal een erg dure aangelegenheid is (circa 4.000 à 5.000 euro) is dat voor de meeste Senegalezen schier onbetaalbaar (sp 5). Repatriëringsorganisaties verzamelen lidgeld teneinde die repatriëring toch mogelijk te maken. Dergelijke organisaties leven
171
van de onderlinge solidariteit. Immers, doordat elk lid lidgeld betaalt, helpt men elkaars repatriëring mogelijk te maken (sp 5).
Ashut Ashut is, volgens sleutelpersoon 5, een organisatie die de repatriëring regelt van Senegalezen (maar ook van mensen uit enkele omringende buurlanden) die in België zijn gestorven en die in hun geboorteland wensen begraven te worden. Oorspronkelijk had Ashut het doel om geld in te zamelen voor mensen die wat problemen hadden in verb and met de huisvesting, het (sociale) leven, het vinden van een job, etc.. Gestaag is Ashut gegroeid tot een organisatie die thans 274 leden telt die elk van hen geld betalen (circa 5 euro) teneinde de dure repatriëring naar hun geboorteland te kunnen moge lijk maken.
Voorzitter:
Ousmane Niang
Email:
[email protected]
Tel:
0497 17 09 24
URL:
II.5.2.4
Religieuze organisaties
Zoals we reeds hebben gezien, worden de religieuze Senegalese organisaties dahira‟s genoemd. In Antwerpen is er van de mouriden- en de tidjanbroederschappen een dahira, respectievelijk de Dahira Touba Belgique en de Dahira Tidiane Belgique. Infra bespreken we summier de dahira van de mouriden.
Dahira Touba Belgique (DTB) De DTB bestaat al 20 jaar en poogt alle talibees van de mouridenbroederschap in Antwerpen samen te brengen (sp3). Teneinde de DTB te ondersteunen geeft elk lid, afhankelijk van zijn toestand en zijn engagement, elke maand een bijdrage aan de DTB. Dit geld dient dan om enerzijds de religieuze leider van de mouriden financieel te ondersteunen, om de Magal in Touba voor te bereiden, om investeringen te betalen voor de religieuze stad Touba en om het goed functioneren van de eigen DTB te kunnen mogelijk maken (sp3). 55
De huidige leider van de mouriden in Antwerpen is Se rigne Modou Abdoulaye Mbacké. Abdoulaey Mbacké heeft een grote kennis van de Islam en is tevens ook een kleinzoon van de stichter van de broederschap van de mouriden. Beide elementen spelen een grote rol in de mogelijkheid om een zekere autoriteit te zijn en a priori een zekere credibiliteit te hebben (sp 3, sp9). De voornaamste doeleinden van de DTB, zo maakt sleutelpersoon 3 duidelijk, is de transmissie van het onderwijs van Cheikh Ahmadou Bamba Mbacké (cf. de stichter van de mouridenbroederschap) op basis van zijn geschriften, de transmissie van de Khassaides (cf. de gedichten ter ere van de profeet Mohammed), de bespreking van theologische vragen, het aanleren van regels inzake goed gedrag in de samenleving alsook het aanleren van hoe men de Islam in de praktijk kan/moet beleven. Om dit mogelijk te maken, heeft Abdoulaye Mbacké een Koranschool opgericht in een cultureel centrum in Antwerpen (sp3). Deze school brengt op zaterdag ongeveer 70 kinderen samen (vanaf 6 jaar) en op zondag een tiental ouders. Abdoulay Mbacké hecht in zijn onderwijs ook veel belang aan 55
De Magal is een religieuze ceremonie ter nagedachtenis van het exil van C heikh Ahmadou Bamba (18951902) door de Franse koloniale machten. De Magal brengt jaarlijks in Touba twee miljoen discipelen samen.
172
sensibilisatie- en preventieacties. De toekomst van de jongeren is voor hem van cruciaal belang (sp3). Hij wijst de jongeren op de gevaren van het vroegtijdig verlaten van de school en van het banditisme. Zijn onderwijs blijkt zijn vruchten te hebben afgeworpen in die zin dat de jongeren zich steeds meer en meer verzoenen met de waarden die zo belangrijk zijn voor de Senegalezen: respect (cf. diom), schaamte (cf. soutura) en het goede doen (cf. kersa) (sp3). Naast dit religieuze en burgerlijke onderwijs, leren de jongeren ook de Senegalese taal, het Wolof.
Hoewel Aboulaye Mbacké beseft dat vele Senegalezen in Antwerpen met een bepaald terugkeerproject leven, mogen ze volgens hem niet verzuimen om de Nederlandse taal te leren, interculturele contacten aan te gaan en om een interesse te tonen in alles wat er gebeurt in Antwerpen/Vlaanderen/België (sp3).
Een andere kerntaak die de Dahira Touba Belgique zich stelt is de interconfessionele dialoog (sp3). Daarmee hoopt DTB het respect tussen de verschillende religieuze gemeenschappen in Antwerpen te verhogen teneinde finaal een, voor de ganse bevolking, sereen sociaal klimaat te construeren dat vruchtbaar is voor uitwisselingen en ontmoetingen (sp3). Sleutelpersoon 3 stelt echter dat een dergelijke ontmoetingsruimte pas kan slagen wanneer men kennis heeft over de andere religieuze gemeenschappen in Antwerpen (hoe denken ze, hoe functioneren ze). Het is vanuit die gedachte dat de mouriden (o.a. via Serigne Mame Mor Mbacké, de ambassadeur van de mouriden) de kans hebben gehad om de leider van de katholieke kerk van Antwerpen te ontmoeten. Deze gebeurtenis heeft ertoe geleid dat de DTB buiten haar eigen referentiekader kon treden teneinde andere geloofsgemeenschappen te ontmoeten en om te bekijken wat de (al dan niet) gemeenschappelijke maatschappelijke problemen en opportuniteiten zijn in Antwerpen (zie ook Kerknet, 2009). De Senegalese gemeenschap wil de huidige zetel van het mouridisme in Antwerpen op termijn uitbouwen tot mouridismecentrum voor heel Europa (Kerknet, 2009).
Dit „House of Islam‟ doet ook dienst om nieuwkomers tijdelijk op te vangen (sp3, sp9).
Voorzitter:
Serigne Modou Abdoulaye Mbacké
Email:
[email protected]
Tel: URL: Contact:
DTB huurt nu een ruimte in Antwerpen-Berchem.
II.5.2.5
Andere en informele organisaties
Het is schier onmogelijk om een volledige presentatie te geven van alle soorten groeperingen omdat er nu eenmaal ook kleine en informele groepjes bestaan die niet echt de vorm van een associatie hebben. Niettegenstaande dit informele karakter, vergaderen ze wel op welbepaalde tijdstippen, stellen ze een penningmeester en voorzitter aan, verzamelen ze elke maand de collectieve bijdragen van de leden (doorgaans 5 of 10 euro per maand) en houden ze de noden in het gastland en in het land van herkomst nauwgezet bij (Stuyck, 2010). Omwille van de informele status van de meeste organisaties, zijn ze onzichtbaar in de stad. Ze hebben geen specifiek kantoor, maar vergaderen waar ze kunnen (bijvo orbeeld bij iemand thuis). De oprichting van een VZW komt er doorgaans pas na vele jaren wanneer enkele van de leden zich de Belgische wetgeving eigen gemaakt hebben, eventueel met hulp van Belgische vrienden (Stuyck, 2010).
173
II.5.3.
Integratiefasen
Dat sommige migranten zich op hun eigen, eerder gesloten, cohesieve gemeenschap terugplooien en daarbij slechts occasioneel de wil aan de dag leggen om te interageren met de ontvangende samenleving hoeft niet persé begrepen te worden als een indicatie voor de onmacht of onwil om zich te integreren. Het is immers zo dat die cohesieve bindingen er nu net toe kunnen leiden dat de nieuwkomers op allerlei vlakken worden geholpen om zich te integreren. Het is met andere woorden niet zo dat migranten die zich in den beginne vooral oriënteren op de eigen groep, dat ook in de toekomst zullen blijven doen. Riccio (2005) wijst erop dat het niet hoeft te gaan om categorische onderscheidingen. “(…) we would emphasise the fluidity of such types, which can represent different stages in the migration process and immigrants‟ experiences, as well as different strategies and life orientations” (Riccio, 2001). Deze „vloeiende overgangen‟ worden voortreffelijk beschreven door Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b). In haar studie verwijst ze naar Piore die in het migratietraject een drietal fasen onderscheidt die elkaar opvolgen doorheen de levensloop. Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b) kon vaststellen dat er in elk van deze fasen voor de Antwerpse Senegalezen specifieke strategieën worden gehanteerd. De drie fasen zijn geen afspiegeling van een onvermijdelijk en automatisch opwaarts pad voor migranten. Veel mensen, zo stelt Van Nieuwenhuyze (2007b), raken immers geblokkeerd op één of ander moment, keren een stap terug of maken het traject niet af. Daare nboven is het ook altijd mogelijk dat mensen in het dagelijkse leven verschillende strategieën combineren. Infra bespreken we de drie fasen aan de hand van enkele centrale lemma‟s. Deze paragraaf is een versmelting van inzichten van Van Nieuwenhuyze en van de sleutelpersonen.
II.5.3.1 1)
Fase 1: Overlevingsstrategieën
Aankomst & Huisvesting
Huisvesting is één van de meest elementaire en precaire noden voor immigranten bij hun aankomst. Teneinde aan deze nood tegemoet te komen, is wederkerigheid in de Senegalese gemeenschap dé belangrijkste strategie (sp6, sp7, sp9). Omdat de meeste Senegalese migranten die naar België komen, in België een contactpersoon hebben (i.c. een familielid, een verre verwant, een jeugdvriend, een kennis, de voormalige buurman, iemand van hetze lfde dorp of gewoon een simpel telefoonnummer), logeren ze dan ook eerst een tijd bij deze kennissen. Via deze solidaire relaties kunnen de migranten omgaan met de moeilijke situatie waarin ze zich bevinden (cf. beperkt inkomen, relationele eenzaamheid, so ciale isolatie, onwetendheid in verband met reilen en zeilen in de nieuwe samenleving). Van Nieuwenhuyze (2007b) stelt dat er aanvankelijk meestal zo‟n drie tot acht mensen zijn die samenleggen om eten te kopen. Er is daarbij meestal ook een beurtrol in verband met het uitvoeren van de dagdagelijkse taken (cf. maaltijd bereiden, poetsen, etc.). De collectieve en gastvrije eetmomenten, zo stellen sleutelpersonen 6 en 7, zijn erg belangrijk omdat men dan de banden kan versterken en elkaar kan op de hoogte houden van allerlei gebeurtenissen in het gastland, maar ook in Senegal. Wanneer iemand arriveert en niemand blijkt te kennen, dan zullen Senegalezen deze „nieuweling‟ spontaan opvangen en helpen. Er bestaan daarenboven ook enkele adressen die fungeren als „doorstroomhuizen‟. Op deze „landingsplaatsen‟ kunnen die migranten die geen voorafgaande connectie hebben, een plaats vinden. De Dahira Touba Belgique is bijvoorbeeld één van die plaatsen waar mensen de basis kunnen leggen voor hun netwerk dat hen helpt met eten, steun, werk en vriendschap (sp 3).
Het besef dat men van elkaar afhankelijk is en dat men elkaar ook somtijds tot last kan zijn, de aankomst van nieuwe vrienden/familieleden, de angst voor de politie, problemen met huisbazen,
174
het bevel om het grondgebied te verlaten, etc. maakt dat de migranten in deze eerste kwetsbare fase vaak verhuizen (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b).56 Momenteel leven de meeste Senegalezen in Antwerpen-Noord (nabij De Coninckplein, Dambruggstraat, Sint-Jansplein) en Borgerhout (zie figuur 15).57 De goedkope huisvesting, de nabijheid van transport en de aanwezigheid van Afrikaanse winkels en cafés (die meestal worden uitgebaat door Nigerianen en Ghanezen die al langer en talrijker in Antwerpen aanwezig zijn) maken dat deze plaatse n populair zijn en wellicht populair zullen blijven (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b).
56
Het hoeft geen betoog dat dit frequent veranderen van verblijfsplaats de communicatie in verband met asielprocedures, regularisaties, verblijfplaats, etc. flink bemoeilijkt. 57 Op http://www.antwerpen.buurtmonitor.be/ kan de lezer vinden met welke regio de cijfers overeenstemmen.
175
Figuur 15: Aanwezigheid Senegalezen in Antwerpen.
Bron: Stad Antwerpen, Districts- en loketwerking. Bewerking door Stad Antwerpen, Studiedienst Stadsobservatie.
176
Vele Senegalezen die in deze fase geen papieren hebben, zijn in feite continu op zoek naar betere kansen (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Ze zoeken omzeggens overal waar mogelijk hun heil: in andere buurten, in andere steden en in a ndere landen. In die geografische mobiliteit laten ze zich vooral leiden door advies van bekenden. Senegalezen zijn, zoals we hoger al hebben gezien, echte „wereldburgers‟. Interessant is hoe dit frequent van plaats verwisselen door Senegalezen soms wordt gebruikt om zich positief van anderen te onderscheiden. Zo gebeurt het dat men racistische uitlatingen ten opzichte van Senegalezen interpreteert als uitingen van onwetendheid en angst. De sleutelpersonen 2, 6 en 7 geven aan dat mensen via allerlei kanalen verkeerde of eenzijdige informatie over Afrika krijgen (cf. “Afrikanen zijn mensen die leven tussen de wilde dieren”). Wanneer Europeanen dan merken dat deze „brave wilde‟ veel heeft gereisd en derhalve veel kennis heeft vergaard, voelen ze zich vaak geblameerd. Zinn (1994, aangehaald in Riccio, 2001) zegt het als volgt: “By positioning themselves as more knowledgeable, more worldly than the Italians, the Senegalese provide an interesting reversal of the racist image that they are „primitives‟ among the more developed.” De sleutelfiguren zijn het er unisono over eens dat de afstand tussen de Vlaming en de Senegalees vooral te maken heeft met wederzijdse onwetendheid. Ze pleiten dan ook voor een attitude waarin openheid voor de ander vanzelfsprekend wordt. Niet alleen de Senegalezen moeten naar de Vlaming (durven) toestappen, maar ook omgekeerd. Het gebrek aan openheid voor de ander, is vaak iets wat men als een „culturele shock‟ ervaart (sp2, sp4, sp6, sp7). Senegalezen hebben immers de gewoonte om met iedereen spontaan een praatje te maken. Bij aankomst in Vlaanderen is het gebrek aan die spontaniteit en de attitude van de, wat de socioloog Simmel (aangehaald in Claes, 1994) zou omschrijven met, „cynicus‟ en „blasé‟, zowat het eerste wat hen opvalt en hen erop wijst dat ze niet meer in Senegal zijn. Gekoppeld aan die verschillende attitudes, zijn er verschillende zaken die de Senegalezen erop attenderen dat er wel degelijk verschillen zijn tussen Vlaanderen en Senegal: de stilte op de trein, de onmogelijkheid om een leerkracht uit te nodigen voor een drankje bij je thuis, het feit dat mensen elkaar op grond van geloof opdelen (vb. moslims versus christenen) en de spanningen die dit kan teweegbrengen (vb. het hoofddoekendebat), het verminderde respect voor oudere mensen, het feit dat verliefde koppeltjes elkaar in het openbaar intens zoenen, de (te) sexy kledij van sommige Westerse vrouwen, het feit dat men op straat mensen met alcohol kan aantreffen, het gegeven dat Vlamingen in gesprekken meteen „to the point‟ willen komen terwijl Senegalezen er belang aan hechten om elkaar lang te begroeten en lang te „palavaren‟, het feit dat Vlamingen beweren dat ze in niets geloven, het feit dat Vlamingen niet uitbundig feesten (het blijft altijd bescheiden, terwijl men in Senegal bij een huwelijk en doop iedereen uitnodigt om lang te feesten), de gedachte dat de „moderne man‟ een man moet zijn die ook in het huishouden taken op zich neemt, de „stress- en agendacultuur‟, etc.
2)
Werkgelegenheid
Voor de meerderheid die zonder papieren in België aankomt, is leuren op de straten, pleinen, cafeetjes met allerlei spullen de manier bij uitstek om zich toch van een zeker inkomen te voorzien (sp2, sp3, sp9). De meesten blijven leuren tot het moment waarop ze hun verblijfsvergunning verwerven (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b).58 Ofschoon de praktijk van deze handelaars, deze modou modou, vaak wordt beschouwd als een activiteit waar men op neer kijkt, is de verleiding om eraan toe te geven (bij zowel de ongeletterden als de geschoolden) ze er apert (Riccio, 2001). De Senegalezen staan immers erg onder druk om geld te verdienen omdat ze niet alleen zichzelf, maar ook de achtergebleven familie moeten helpen. Sleutelpersoon 5 sprak over deze druk in termen over „l’esclavage m oderne‟. Senegalezen worden door die band met de achtergebleven
58
Sommige sleutelfiguren (sp 3, sp 9) hebben de indruk dat het leuren recent is toegenomen omwille van het feit dat de financiële crisis het vinden van arbeid bemoeilijk heeft.
177
familie omzeggens gedwongen om in het gastland „voor de ander‟ te leven. “La pression psychologique qui s‟exerce sur eux a pour effet de détruire toute volonté d‟autonomie. La singularité de l‟individu n‟a aucune importance. La communauté est le miroir de la personne. Parfois, cette forme de solidarité, vécue comme une contrainte qui lie l‟individu sa vie entière, peut empêcher ce dernier à se construire, à jeter un regard sur soi pour se définir comme une person ne libre, consciente de sa destinée humaine. Certains ressentent même une sorte de culpabilité, de mal être de ne pas pouvoir assister leur famille” (Sylla, 2009d). De psychologische en sociale druk om als migrant niet te falen en frequent geld op te sture n, heeft echter volgens sommige sleutelfiguren (sp 3) voordelen in die zin dat het de migranten belet om zich in het gastland in te laten met subversief gedrag. Senegalezen kunnen zich dat gedrag simpelweg niet permitteren omdat ze niet het risico willen lopen om boetes te betalen of erger nog in de gevangenis te belanden , gezien ze daardoor hun familie financieel en emotioneel (de sociale veroordeling is groot) in de steek zouden laten. Door de druk om de achtergebleven familie te helpen, kunnen de migra nten niet al te lang wachten op een goede job noch kunnen ze veel tijd investeren in een degelijke opleiding (sp3, sp4, sp5, sp6, sp7, sp8, sp9). Leuren, zo stellen deze sleutelpersonen is en blijft dé gemakkelijkste en snelste manier om geld te verdienen.59 Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b) merkt op dat het leven van de leurders sinds de regularisatie van 2000 door een combinatie van enkele factoren moeilijker is geworden. Vóór de regularisatie van 2000 (toen de Senegalezen vooral zonder papieren in België verbleven) controleerde de politie vooral de identiteiten op straat en in cafés. Het was toen van belang om zich niet of alleen zeer strategisch in de publieke ruimte te bewegen. Het risico om opgepakt te worden was te groot om nonchalant te zijn. Na de reg ularisatie verschoof de politionele aandacht naar meer doelgerichte acties die niet op huidskleur gericht zijn: sociale inspectie van de werkplaats, speciale acties tegen zwartrijden of huisjesmelkers, acties tegen het leuren (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Niettegenstaande de leurders behoorlijk inventief zijn om te voorkomen dat ze worden opgepakt door de politie – zo verstoppen ze de koopwaar in zakken van supermarkten, in rugzakken met universiteitslabels of laptopdraagtassen of creëren ze een netwerk van bewaarpunten waar ze de stock achterlaten – zagen heel wat bedrijfjes en winkels van namaakgoederen zich genoodzaakt om te sluiten. Er kwamen ook meer symbolische en zichtbare politieacties tegen criminele activiteiten in migrantenbuurten zoals Antw erpen Noord en het De Coninckplein, de plaatsen waar de meeste Senegalezen zich bevinden (zie figuur 7) (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). De Senegalezen kregen het ook moeilijker doordat er steeds meer goedkope winkels kwamen die Chinese importgoederen ve rkochten aan zeer lage prijzen waardoor het competitieve voordeel van de leurders ondermijnd werd (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Een andere factor die het leuren bemoeilijkte was de confrontatie met misbruik, racisme en bedreigingen van uitbaters of klanten die hun aanwezigheid niet steeds op prijs stelden (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b).
Hoewel het leuren in deze fase erg populair is, zijn er ook Senegalezen zonder papieren die erin slagen om te werken als deeltijds kapster of opdienster in Afrikaan se cafés. Anderen kunnen geld verdienen als muzikant/kunstenaar of als werkkracht in de tuinbouw -, bouw - en renovatiesector (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Omdat de boetes voor legale zwartwerkers lager zijn dan voor illegale zwartwerkers, verkiezen werkgevers mensen met papieren. Het gevolg is dan ook dat 59
Het is moeilijk om te weten hoeveel geld men precies met het leuren kan verdienen. Van Nieuwenhuyze (2007a, 2007b) stelt dat het inkomensniveau afhankelijk is van de periode van het jaar, het talent, de ervaring, het aanbod aan goederen, de respectievelijke winstmarges, de aanwezigheid van een vaste klantenkring, de tijd en energie die besteed wordt aan het rondgaan. Het bedrag kan uiteenlopen van bijna niets op slechte dagen tot ongeveer 1.500 euro per maand (in de hoogdagen van de jaren „90). Leurders moeten hun inkomen plannen en verdelen over langere periodes om de dagen en weken waarin ze weinig verkopen door te komen met spaargeld van de betere dagen.
178
de migrant zonder wettige verblijfspapieren papieren van iemand anders leent waardoor hij enerzijds officieel kan worden tewerkgesteld en anderzijds ook een extra aantal uren per dag kan presteren zonder contract en aan informele voorwaarden (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b).
II.5.3.2
Fase 2: Verblijfsstrategieën
Omdat men ervan overtuigd is dat het verblijf in België maar tijdelijk is, zijn vele Senegalese migranten, volgens de sleutelpersonen (sp1, sp2, sp3, sp5, sp6, sp7, sp8, sp9) bereid om in „beperkte‟ omstandigheden te leven. Snel beseft men dat het überhaupt erg moeilijk zal zijn om veel geld te verdienen. Niet alleen is het al moeilijk genoeg om zelf te overleven, het weinige geld dat overblijft moet ook nog eens verstuurd worden naar Senegal. Dat maakt dat het schier onmogelijk is om in België te investeren in echt winstgevende projecten. Deze realiteit zorgt ervoor dat men beseft dat men langer dan aanvankelijk gedacht zal moeten blijven in België. Elke sleutelinformant waarmee we gesproken hebben, vestigt er de aandacht op dat de meeste migranten de gevolgen van hun emigratie en hun verblijf als migrant zonder papieren verkeerd hebben ingeschat. Ze hebben zich teveel laten leiden door het beeld van de emigranten die terugkeren naar Senegal en aldaar teveel het verhaal vertellen dat het in Europa goed om leven is (sp1, sp2, sp3, sp4, sp5, sp6, sp7, sp8, sp9). Velen zijn dan ook ontgoocheld wanneer ze merken dat het helemaal niet zo makkelijk is om het in Europa te maken wanneer men geen papieren heeft, geen commerciële kennis en ervaring. De sleutelpersonen verwijten dan ook die migranten die, wanneer ze terugkeren naar Senegal, van zichzelf een succesvol beeld creëren dat dan van de weeromstuit bij de anderen de migratiefantasieën over een succesvol leven doet aanwakkeren.
Nadat men zich min of meer in de eerste fase heeft verzoend met het gegeven dat men langer dan gedacht in Vlaanderen zal blijven, verschuift de aandacht van „overleven‟ naar „verblijven‟. Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b) onderscheidt (in navolging van Adam, et al. 2001) twee soorten verblijfsstrategieën: strategieën om fysiek in het land te kúnnen blijven (en om dus repatriëring te vermijden) en strategieën die de procedures behelzen om administratief te mógen blijven (en om dus een verblijfsvergunning te verkrijgen).
1)
Strategieën om te kunnen blijven
Zoals hierboven werd beschreven, verblijven de nieuwkomers in de eerste dagen vooral bij vrienden en familie. Men leert elkaar heel snel hoe het mogelijk is om zo lang mogelijk in het land te (ver)blijven. Zo leent/huurt/koopt men papieren van elkaar of vervalst men de papieren waardoor het illegale verblijf wordt gecamoufleerd en waardoor men kan werken. Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b) beschrijft hoe bijvoorbeeld de ene (legale) Senegalees tijdens de zomer zijn geluk beproeft als leurder op de Italiaanse stranden, terwijl de andere (illegale) Senegalees in de tomatenserres gaat werken. Men geeft elkaar dus niet alleen jobs en plaatsen, maar ook identiteiten door.
2)
Strategieën om te mogen blijven
Gegeven het feit dat er zich in Senegal geen grootschalig politiek conflict afspeelt, hebben Senegalezen weinig kans om als politiek vluchteling te worden erkend. Niettemin was de asielaanvraag toch een standaardstap voor diegenen die in de jaren „80 en ‟90 arriveerden (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Het beroep tegen een negatieve beslissing was al even gebruikelijk omdat het gedoogbeleid tijdens het wachten hen toch tenminste weer wat extra maanden relatieve veiligheid bood (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Anderen deden zich voor
179
als burger van een land waar wel een grootschalig politiek conflict afspeelt (vb. als vluchteling uit Ivoorkust). Teneinde papieren te krijgen hopen vele Senegalezen e igenlijk vooral op een huwelijk met een Belgische vrouw. De meest efficiënte manier om een westerse vrouw te vinden, is het „op jacht‟ gaan in de moderne uitgaansbuurten van een grootstad of in de exotische bars van de Matongé alwaar er altijd wel Belgische vrouwen aanwezig zijn die specifiek op zoek zijn naar de bevrediging van hun fantasieën over “l‟homme noir, fort, bien membré et marathonien pur sang” (Sylla, 2009c). Vaak zijn dit vrouwen die gescheiden zijn en/of die kinderen hebben uit een eerder aangegaan huwelijk. Met betrekking tot deze vrouwen dient gezegd dat Senegalezen het niet steeds op prijs stellen wanneer vrouwen zich reeds, vanaf het eerste contact, aan de Senegalese man overgeven. De sexuele Westerse permissiviteit staat schril in contrast met de regels van omgang tussen de geslachten in Senegal. “Chez nous, coucher est l‟exception alors qu‟ici c‟est la règle” (Sylla, 2009c). Senegalezen gaan ervan uit dat het de mannen zijn die de eerste stappen zetten en dat zij het zijn die moeten „jagen‟. Dat er überhaupt vrouwen zijn die assertief genoeg zijn om de eerste stap te zetten, is voor menig Senegalees een grote „culturele schok‟ (Sylla, 2009c). Omdat die assertiviteit en promiscuïteit niet stroken met de gebruiken in Senegal, moeten Senegalezen zich, willen ze hun libido in de bars/discotheken bevredigen, in de marge van de religieuze en traditionele regels begeven. Voor de één gaat die ontdekking gepaard met heel wat plezier en opwinding, voor de andere primeert het besef dat men „gevaarlijk‟ bezig is en is het uitgaansleven veeleer een afdaling naar de „hel‟ (Sylla, 2009c).
Over het algemeen, zo stelt Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b), beschouwen Senegalezen het verkrijgen
van
een verblijfsvergunning als het meest belangrijke evenement in hun
migratietraject. Wanneer de migranten een verblijfsvergunning verkregen hebben, verandert hun leven drastisch. Doordat ze als Belgische burger staan geregistreerd, kunnen ze makkelijk heen en weer naar Senegal gaan. Ze hebben nu echter wel een officieel a dres nodig. Dat maakt dat ze, net zoals elke andere burger, onderworpen worden aan de hoge kosten van een westers leven (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). De Senegalezen moeten nu een (letterlijk en figuurlijk) hoge prijs betalen voor het feit dat ze leven in een Europese welvarende stad. Allerlei kosten (huur, elektriciteit, water, gas, voeding, belastingen, etc.) lopen op omdat men ze niet langer kan delen met anderen zoals dat wel nog het geval was in de eerste migratiefase. Als burger van België wordt ook verondersteld dat ze de kosten op tijd betalen – iets wat niet altijd eenvoudig is omdat de levensstijl waarop alles en iedereen punctueel moet zijn iets is dat in contrast staat met de Senegalese „way of life‟ (sp9). Het gevolg laat zich raden: men kan opnieuw niet veel sparen en het weinige dat men al kan sparen, moet opgestuurd worden naar Senegal. Doordat men zich in deze situatie bevindt, voelt men aan dat men zich op economisch gebied moet verbeteren. Op dat moment verandert het onmiddellijke doel van de migratie opnieuw: ze streven nu naar een betere economische positie, al dan niet met het oog op het stichten van een gezin of op het laten overkomen van hun gezin uit Senegal (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b).
II.5.3.3 1)
Fase 3: Mobiliteitsstrategieën
Werkgelegenheid
Van zodra men een werkvergunning verkrijgt, is er een duidelijke trend om het leuren op te geven en om banen in het reguliere circuit te zoeken. Deze jobs zijn immers stabieler en ze geven tevens ook recht op sociale zekerheid (recht op pensioen, werkloosheidsuitkering, etc.). Deze verandering is voor velen een opluchting; anderen daarentegen hadden graag hun commerciële ervaring, talent en netwerken omgezet in de formele status van handelaar of marktkramer (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Dit is echter moeilijk te bewerkstelligen omdat het leuren nu
180
eenmaal niet zomaar geregulariseerd kan worden. Marktkramers hebben immers een vergunning nodig die pas na 10 jaar verblijf in België aan vreemdelingen wordt toegekend. Dat neemt niet weg dat vele Senegalezen blijven uitkijken naar ad hoc investeringen en dito mogelijkheden om zaken te kopen en te verkopen. Voormalige leurders vallen soms ook terug op deze activiteit in tijden van werkloosheid of in tijden waar ze krap bij kas zijn of gewoon omdat het een opportuniteit en/of avontuur is. Hoewel leuren met veel onzekerheid gepaard gaat, blijven sommige Senegalezen er, na het maken van een kostenbatenanalyse, de voorkeur aan geven. Een reguliere job betekent immers dat men pas op het einde van de maand een vast bedrag krijgt en dat men doorgaans van hiërarchische oversten afhankelijk is. Leuren is avontuurlijker. Men kan immers in principe elke dag de slag van zijn leven slaan. Ook het feit dat men „eigen baas‟ is vinden ze belangrijk. Senegalezen zijn dromers en houden van commercie. Ze zijn als het ware verzot op de „business‟, een woord dat ze zelf graag in de mond nemen (sp9). Vele Senegalezen die een reis maken naar Senegal en dan terugkeren, blijven goederen overbrengen om die hier met winst te verkop en (sp2, sp 3, sp5, sp6, sp8, sp9). Opdat deze commerciële activiteiten kunnen plaatsvinden, is er nood aan 1) een continue vorm van communicatie tussen de migrant en de achterblijvers, 2) een netwerk waar men te allen tijde een beroep kan op doen alsook 3) een zekere commerciële „know how‟ (sp9). De communicatie stelt tegenwoordig relatief weinig problemen in de steden van Senegal (Tall, 2004). Ook het netwerk is weinig problematisch. Door de opbouw van een transnationaal netwerk staan de mouriden omzeggens met alle mouriden waar ook ter wereld in verbinding (sp9). Wat wel problematisch kan zijn, zo stellen de sleutelfiguren (sp8, sp9), is dat er voor commerciële zaken nu eenmaal een strikt tijdsschema moet worden opgevolgd. In dit verband kan het teveel op elkaar rekenen soms nefast zijn, gezien de Senegalese „joie de vivre‟ nu eenmaal lak heeft aan stringente deadlines. Wat ook hinderlijk kan zijn, is het opportunisme (sp9). Vaak is men overmoedig en start men, zonder veel voorbereiding, een zaak om dan post factum vast te stellen dat één en ander toch moeilijker is dan gedacht. Men handelt vaak weinig doordacht. Zo wijst sleutelfiguur 9 erop dat men, in de hoop om in Europa handel te kunnen drijven, hele containers vol met spullen laadt, om zich dan achteraf de vraag te stellen of die spullen überhaupt commercieel attractief zijn en of men de container wel tijdig verscheept zal krijgen. Zo worden er bijvoorbeeld heel wat auto onderdelen ingeladen zonder dat zich men eigenlijk vooraf de vraag stelt of die on derdelen in het Westen nog wel gebruikt worden.
Zij die niet rechtstreeks commercieel actief zijn, verdienen wat extra geld door als tussenpersoon bij commerciële transacties te fungeren (cf. auto -verkoop, vullen van containers, kopen/verkopen van valse papieren, etc.). Nog weer anderen verdienen een centje door binnen de eigen gemeenschap te functioneren als kapper, fotograaf, DJ, kleermaker, kok, etc.. Veel verdient men echter niet aan die activiteiten omdat de prijzen die intern circuleren lager liggen dan op de gewone markt en omdat vele klanten de betaling uitstellen (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b).
Eens men papieren heeft, zou men in theorie zijn vorige opleiding of ervaring ten gelde moeten kunnen maken. In de praktijk is zulks echter niet altijd het geval. Voor veel mensen geldt immers dat hun specifieke kwalificaties niet kunnen worden gevalideerd omdat de Belgische context zo verschillend is (sp3, sp9). Van Nieuwenhuyze (2007a & 2007b) geeft volgende voorbeelden. Een archivaris die in Senegal vooral gewoon is om met papier te werken, moet in België vaststellen dat alles gebeurt aan de hand van bepaalde softwareprogramma‟s. Een automechanieker in Senegal werkt aan wagens die op de Belgische wegen amper toegelaten zijn. Ook mensen met een hoger diploma ervaren vaak moeilijkheden om hun diploma te laten erkennen. Daar zijn verschillende redenen voor (sp3, sp9. Ten eerste hebben velen, tijdens de jaren zonder papieren, een deel van hun kennis verloren. Ten tweede vereisen de „hogere functies‟ vaak een degelijke beheersing van de Nederlandse taal. Ten derde hebben ze niet altijd de juiste netwerken om voor deze functies te
181
worden weerhouden. Dit alles leidt ertoe dat mensen met of zonder universiteitsdiploma‟s in feite allemaal dezelfde soort jobs doen: jobs die niet geconnecteerd zijn aan voorafgaandelijke studies of waarbij de noodzaak aan ervaring quasi nihil is.
Om werk te vinden doet men veelal een beroep op zijn netwerk, op interimkantoren en op de VDAB. Over de interimkantoren en de VDAB is men niet onverdeeld positief. Zo oppert sleutelpersoon 3 dat de VDAB voornamelijk voorziet in technische opleidingen en dat er niet of nauwelijks rekening wordt gehouden met datgene wat Senegalezen al aan ervaring en kennis hebben opgedaan. Senegalezen worden doorgestuurd naar jobs waar men voor hard labeur weinig wordt betaald (cf. industriële reiniging, onderhoud en bandwerk, horeca, land - en tuinbouw). Een job als bediende wordt hen eigenlijk zelden of nooit gesuggereerd (sp3).
2)
Inburgering
Omdat Senegalezen leven met de gedachte om terug naar Senegal te gaan, zien ze, volgens de sleutelpersonen (sp1, sp2, sp3, sp5, sp6, sp7, sp8, sp9), niet altijd het nut van het volgen van inburgeringscursussen. Nochtans tonen de feiten aan dat men het terugkeren eigenlijk in de tijd altijd maar verder uitstelt en dat men dus veel langer dan gepland in Vlaanderen blijft. Zoals reeds in 5.2.5 werd gesteld, stimuleren de sleutelpersonen hun achterban om meer te investeren in de „integratie‟ in Vlaanderen (met behoud van de eigen Senegalese identiteit). Als men kijkt naar de officiële cijfers, dan ziet men dat het aantal inburgeraars gradueel toeneemt (tabel 27). Opvallend is dat er in het jaar 2007 een grote toename in aantal inburgeraars met een inburgeringsattest aan te stippen valt (zie tabel 28). Dit heeft wellicht te maken met het feit dat het inburgeringsdecreet van 2003 werd aangepast op 1 januari 2007. Vanaf 2007 geldt de inburgering onder meer ook voor oudkomers én voor allochtone Belgen (cf. mensen die al lang in België zijn, die in het buitenland geboren zijn en minstens éé n buitenlandse ouder hebben). Tabel 27: Instroom inburgeraars uit Senegal, per geslacht en per jaar, eerste C EVI import.
Jaartal
Aantal M
V
Totaal
2005
32
20
52
2006
30
21
51
2007
26
29
55
2008
41
21
62
2009
38
35
73
Bron: Agentschap Binnenlands Bestuur, Inburgering. Tabel 28: Aantal inburgeraars met Senegalese nationaliteit en met een inburgeringsattest.
Jaartal
Aantal
2005
23
2006
10
2007
20
2008
49
2009
38
Bron: Agentschap Binnenlands Bestuur, Inburgering.
182
De sleutelfiguren geven aan dat het aanbieden van inburgeringscursussen voor de Senegalese gemeenschap op zich een goed initiatief is om de Vlaamse samenleving te leren kennen. Het probleem is echter dat de meeste Senegalezen analfabeet zijn en door een veelheid aan omstandigheden de lessen simpelweg niet frequenteren of aankunnen. We lijsten enkele oorzaken voor de non-frequentie op (sp2, sp3, sp4, sp5, sp6, sp7, sp8, sp9).
a)
Ze kunnen het niveau niet aan.
b)
Ze voelen zich, als volwassene, niet aangesproken om nog naar school te gaan.
c)
Ze hebben de idee dat het voor kinderen belangrijk is om zich te integreren, maar dat het voor de „oudere generatie‟ al te laat is om nog veel moeite te d oen. Hun blik is immers in eerste instantie gericht op Senegal en de terugkeer.
d)
Ze vinden het spreken van Nederlands niet zo belangrijk. Met een mondje Frans kan men zich in Vlaanderen goed behelpen.
e)
Voor velen lijkt te gelden dat ze sowieso nooit een job zullen uitoefenen waarbij de kennis van het Nederlands of de kennis van de Vlaamse samenleving een condition sine qua non is.
f)
De tijd en energie die men nodig heeft om naar de les te gaan en om te studeren, is tijd en energie die men had kunnen gebruiken om te werken en geld te verdienen dat men dan had kunnen opsturen naar de achtergebleven familie.
g)
Sommigen vinden het moeilijk om interimwerk en/of ploegenwerk te combineren met het volgen van lessen.
Sommige sleutelfiguren (sp1, sp2) zijn de mening toege daan dat „inburgering‟ vooral een uitnodiging en verwelkoming moet zijn. Nu heeft het volgens hen nog teveel de schijn van een „schoolse plicht‟ en is het nog teveel een „verdoken manier om te zeggen dat men zich moet aanpassen‟. Inburgering zou volgens he n enerzijds een manier moeten zijn om mensen te verwelkomen en anderzijds een uitnodiging om kennis te maken met het reilen en zeilen in Vlaanderen. „Integratie‟, „inburgering‟, „aanpassen‟ zijn woorden die het Senegalese idioom eigenlijk niet kent (sp1). „Integratie‟ is voor de Senegalezen een negatief geconnoteerd lemma omdat het vooral de gedachte oproept dat men zich aan de ander moet geven, dan men zichzelf niet kan/mag zijn en dat men bij een andere/betere groep moet behoren of dat men er slechts kan bijhoren op de voorwaarden van de anderen (sp1, sp2). Senegalezen houden, volgens sleutelpersoon 1, van een harmonieuze Vlaamse samenleving waarin ook kleine groepen kunnen bestaan. Kleine identiteiten en culturen mogen niet gekwetst worden omdat zij ook w aardevol kunnen zijn (sp1, sp2, sp5, sp6, sp7). Zo vinden ze dat enkele Senegalese waarden (solidariteit, bescheidenheid, etc.) de Vlaamse cultuur kunnen versterken. De Senegalese groep vindt het, bij monde van de sleutelpersonen (sp1, sp2, sp 3, sp 4, sp 5, sp 6, sp 7) derhalve belangrijk dat zij de grotere Vlaamse cultuur kan tonen wat zij te bieden heeft. Daarvoor is het nodig dat die Vlaamse cultuur open staat voor andere en nieuwe geluiden. Mensen moeten voor het beste uit de twee culturen kunnen kiezen. Het mag bijvoorbeeld niet zijn dat er, via de inburgeringscurussen, een bepaald gezinsmodel wordt opgelegd (cf. een model dat indruist tegen het eerder patriarchale gezin waaraan de Senegalezen verknocht zijn) (sp 2).
Sommige sleutelfiguren (sp1, sp3, sp6, sp7) suggereren dat de integratie zou versneld/verbeterd worden indien Senegalezen sneller zouden worden toegelaten in de uitoefening van een job. Immers, als men een job heeft, dan gebeurt de „integratie‟ spontaan. Mensen die elkaar in een werkcontext ontmoeten, zullen elkaar spontaan helpen en aanmoedigen. Inburgeringscurussen spelen vooral in op de extrinsieke motivatie. Het zou misschien beter zijn wanneer de intrinsieke
183
motivatie wordt aangewakkerd. Dat kan door de mensen werk te geven waardoor ze sneller het nut van de inburgering inzien (sp 1).
Problematisch vinden bepaalde sleutelpersonen (sp1, sp6, sp7) ook dat de inburgeringscurussen niet kunnen worden gefrequenteerd door mensen die (nog) geen papieren hebben. Op die manier vallen deze mensen uit de boot en kunnen ze zich nooit echt geïntegreerd voelen en nooit echt geïntegreerd worden. Mensen zouden door de inburgeringscursussen toch voornamelijk het gevoel moeten krijgen dat ze welkom zijn (sp1).
3)
Gezin & opvoeding
Voor veel mensen is deze fase hét moment om het gezinsleven terug op te nemen of om te starten met een nieuw gezin (incl. kinderen) (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). Het gezinsleven zorgt er natuurlijk wel weer voor dat het leven duurder en administratief complexer wordt in vergelijking met het leven als vrijgezel of als lid van een „communitaristische groep‟. In deze fase wordt het klaarduidelijk dat men wederom niet genoeg kan investeren om de achtergebleven familie te onderhouden of om zelf iets op te bouwen in het land van oorsprong. De plannen om terug te keren worden daarom opnieuw vooruitgeschoven (cf. als de kinderen wat ouder zijn, als de kinderen afgestudeerd zijn, na het pensioen, etc.) (Van Nieuwenhuyze, 2007a & 2007b). De creatie van een gezin kan ook gepaard gaan met relationele, morele en pedagogische vragen, conflicten en verantwoordelijkheden. Hieronder bespreken we de mogelijke problemen die zich kunnen afspelen op het niveau van de relatie en op het niveau van de opvoeding (Sylla, 2009c).
a)
Senegalese mannen zijn nogal gesteld op hun vrijheid (sp 2). Naar hun maatstaf zijn de Westerse vrouwen dan ook eerder jaloers en possessief. Het gevolg is dat de Belgische vrouw “en général, essaie de préserver par tous les moyens sa vie de couple tandis que l‟homme sénégalais s‟éloigne de plus en plus” (Sylla, 2009c). Senegalezen mannen gaan, volgens sommige sleutelpersonen (sp2, sp3), veeleer uit van een klassieke, patriarchale gezinsstructuur waarbij de moeders en de echtgenotes het (huishoudelijke) werk onderling verdelen. Het feit dat er van de mannen in het Westen wordt verwacht dat ze ook enkele huishoudelijke taken op zich nemen, is iets waar ze moeten aan wennen. Ze hebben het soms ook moeilijk met de gelijkheid van de seksen. “Cette différence culturelle est ‘le dram e des couples m ixtes’. L‟homme sénégalais se refuse à rompre avec le mode de pensée traditionnelle où le partage des tâches est rarement une réalité dans la gestion du foyer” (Sylla, 2009c, onze accentuering). Vaak in contrapunt met het verlangen van de Vlaams e vrouw, wil de Senegalese man zich niet „opsluiten‟ in de intimiteit van een hechte relatie en al zeker niet ten koste van het sociale aspect (cf. met vrienden samen zijn) (sp2, sp9). Voor Senegalezen heeft het huwelijk vaak eerder een „instrumenteel‟ karakter en is de „romantiek‟ secundair (sp2). Problemen worden bijvoorbeeld vooral besproken met seksegenoten en niet (enkel) met de huwelijkspartner (sp2, sp3, sp9). Het sociaal-emotionele leven is grotendeels een groepskwestie.
b)
De Senegalese man heeft soms in Senegal nog een andere vrouw. Voor Westerse vrouwen is deze polygame situatie niet altijd evident (sp2).
c)
Wanneer het avontuur/huwelijk eindigt, dan verstevigen de Senegalese mannen terug de banden met hun land (Sylla, 2009c). Al te vaak huwen ze dan ook overhaast met een Senegalese vrouw om het verleden te vergeten en om terug een leven te leiden conform de
184
hen vertrouwde traditionele gebruiken. Ook deze situatie kan echter voor spanningen zorgen. De Senegalese vrouw die overkomt, komt dan immers terecht in een situatie die voor haar volledig vreemd is. Sommige vrouwen worden daardoor erg afhankelijk van hun man. Anderen slagen erin om de mogelijkheden die de Vlaamse samenleving hen biedt ten volle te grijpen zodanig dat ze autonome, geëmancipeerde vrouwen worden (hetgeen in contrast staat met de typische rol die vrouwen in Senegal toebedeeld krijgen) (Sylla, 2009c).
d)
Volgens de sleutelpersonen (sp1, sp2, sp3, sp6, sp7) lijken de meeste Senegalezen de dubbele cultuur waarin hun kinderen leven als een rijkdom te beschouwen. Enerzijds wil men dat de kinderen zich goed integreren in Vlaanderen (door onder andere de Nederlandse taal goed te kennen). Anderzijds vinden de meeste Senegalezen het ook belangrijk dat de kinderen vertrouwd blijven met de klassieke Senegalese waarden (bescheidenheid, solidariteit, nederigheid), tradities, taal en geloof. Wanneer de kinderen immers ooit terugkeren naar Senegal, dan willen de ouders dat die kinderen zich er snel thuisvoelen. Vooral de Hal-Pulaar vinden het belangrijk dat de kinderen georiënteerd blijven op Senegal (sp3). De Wolof lijken, volgens sleutelpersoon 3, meer te willen investeren in de hybride identiteit. Het verschil tussen deze twee etnische groepen is een afspiegeling van de „gespannen relatie‟ in Senegal. De spanningen zouden voornamelijk te maken hebben met het feit dat de Hal-Pulaar (de eerste etnische groep van Senegal) niet willen dat Senegal „gewolofiseerd‟ wordt (Cruise O‟ Brien, 1979). De Wolof (die meestal mouriden zijn) zouden thans economisch en administratief gezien de grootste macht hebben. De Hal-Pulaar weigeren daarom het wolof (de verkeerstaal in Senegal) te spreken (ook al kennen ze vaak wel degelijk die taal). Deze lichte spanningen tonen aan dat de Senegalezen geen uniforme groep vormen. Families van beide etnische groepen zouden elkaar niet vaak bezoeken (behalve op religieuze ceremonieën of op geboorten en overlijdens). “Par ailleurs, en Belgique, on sent de plus en plus cette tendance communautariste au sein de la diaspora sénégalaise. Ainsi, le mode religieux de structuration des dahiras, notamment en termes de capacités atérielles et organisationnelles des mourides, s‟affiche parfois pour d‟autres communautés de manière ostentatoire, voire arrogante. La fragmentation communautaire est une réalité au sein de la diaspora sénégalaise de Belgique” (Ken Ndiaye, geciteerd in Sylla, 2009b).
e)
Wanneer migranten ervoor kiezen om het gezin te laten overkomen, dan zijn er, volgens sleutelpersoon 3, somtijds spanningen omdat men zowel met de vrouw als met de kinderen te weinig contact heeft gehad. De mensen die overkomen zijn omzeggens vreemden. Het is voor de drie partijen hard wennen. Vrouw en kind moeten leren leven in een nieuw land. Als de kinderen als adolescent zijn overgekomen, is het soms erg moeilijk om als vader in contact te komen met de leefwereld van de puber. Sleutelpersoon 3 liet ook uitschijnen dat er kan getwijfeld worden aan de goeie bedoelingen van sommige ouders. Laten ze hun kind overkomen uit liefde of gewoon omdat zulks voordelig is voor de kinderbijslag? Sommige ouders, zo brengt hij verder aan, gedragen zich niet als verantwoordelijken of als begeleiders voor de jongeren.
f)
De ouders lijken in toenemende mate te beseffen dat hun kinderen wellicht in de Vlaamse samenleving zullen opgroeien en blijven. Ze lijken ook meer en meer te beseffen dat deze jongeren in een andere situatie zullen opgroeien. Zo zullen ze bijvoorbeeld veel minder de druk voelen om geld op te sturen naar Senegal gezien de familie reeds in België is (sp5). Steeds meer ouders hechten er dan ook belang aan dat de kinderen Nederlands praten en
185
interculturele contacten hebben. Sommige sleutelfiguren (sp6, sp7) maken gewag van de zinvolheid van extra lesuren Nederlands die de Senegalese organisaties zelf zouden kunnen organiseren. Deze organisaties zouden de ouders kunnen appeleren aan hun verantwoordelijkheid om hun kinderen te helpen. Immers, als de ouders zelf geen Nederlands spreken, dan kunnen ze enerzijds hun kinderen niet helpen, maar dan kunnen anderzijds de kinderen hen ook van alles wijsmaken. De Senegaleze gemeenschap is volgens de sleutelpersonen (sp2, sp3, sp6, sp7) erg op haar qui vive met betrekking tot de mogelijkheid dat de jeugd op het slechte pad zou komen. Senegalezen vinden het, volgens sleutelpersoon 3, 6 en 7 bijzonder frustrerend dat sommige individuen (vaak jongeren) zich niet gedragen waardoor ze de Vlamingen de kans geven om racistisch te worden of om de zwarte populatie negatief te bejegenen. De sleutelpersonen wijzen er met klem op dat er moet vermeden worden dat de jonge generatie een „verloren generatie‟ zou worden, een generatie van hangjongeren zonder toekomst (sp2, sp3). Om dat te vermijden moeten de ouders hun verantwoordelijk nemen door de jeugd erop te wijzen dat zij niet dezelfde fout mogen maken als de oudere generatie die alles investeerde in de terugkeer (sp1, sp2, sp3, sp5, sp 6, sp7). De jeugd moet begrijpen dat ze in Vlaanderen woont en dat ze in Vlaanderen hun leven moet opbouwen. Vanuit deze angst kijkt de Senegalese gemeenschap ook naar het beleid. Het beleid moet, volgens de sleutelpersonen (sp1, sp3, sp 6, sp7), beseffen dat er in Vlaanderen een (groeiende) Afrikaanse gemeenschap is. Ze moet in die groep investeren teneinde te vermijden dat de situatie te langen leste zou verworden tot de situatie waarin de (volgens sleutelpersoon 1, 3, 5 en 6) Marokkaanse en Turkse jongeren nu verkeren. Concreet zou het beleid Senegalezen moeten helpen bij het behalen van een degelijk diploma, bij het zoeken naar een goede stageplaats en bij het vinden van een job (sp3).
186
II.6.
Besluit
Hierboven hebben we de Senegalese migratie naar België/Vlaanderen besproken alsook de integratie en participatie in Antwerpen. Hieronder lijsten we, op grond van onze literatuurstudie en onze gesprekken met sleutelpersonen, enerzijds enkele zaken op die de Senegalese gemeenschap kenmerken en formuleren we anderzijds enkele aandachtspunten voor het beleid.
1)
Er zijn verschillende factoren die erop wijzen dat de Senegalese emigratie zal blijven bestaan en dat België een aantrekkelijk land voor de Senegalese migranten zal blijven.
a) Senegal is een land dat al geruime tijd een socio-economisch crisis doormaakt. De Verenigde Naties (UNDP, 2009) rangschikten Senegal op grond van verschillende ontwikkelingsindicatoren hele maal onderaan (plaats 166 van de 177 onderzochte landen). Vooral de jonge populatie ontvlucht Senegal om elders een meer welvarend leven te kunnen leiden. Deze migranten verlaten Senegal echter niet alleen om het eigen leven te verbeteren. Van de migranten wordt immers ook verwacht dat ze via de remittances de achtergebleven familie helpt. Solidariteit wordt in Senegal hoog in het vaandel gedragen.
b) Senegalezen lijken over het vermogen te beschikken om erbarmelijke toestanden in het gastland te overleven. Dit heeft met twee factoren te maken. Ten eerste gaan de meeste migranten ervan uit dat ze maar een korte periode in Europa zullen verblijven. Ten tweede voelen Senegalezen zich een deel van een groter geheel. Als ze weten dat ze door hun lijden anderen kunnen helpen, dan kunnen ze zeer veel verdragen. “Individuals are not perceived as being meaningfully and instrumentally separate from the (various) communities to which they belong. This means that the individual remains firmly placed within the family, kin and communal networks from which (s)he is issued” (Chabal and Daloz 1999, geciteerd in Willems, 2009).
c)
Senegalezen gaan ervan uit dat Europa een Eldorado is. Voor Senegalezen geldt dat migratie niet alleen de as is waarrond hun rad van fortuin draait, migratie is voor hen tevens ook de naam voor het spiegelpaleis waarin zich allerlei fantasieën over geluk, weelde en succes reflecteren. De migranten zijn somtijds dermate wanhopig op zoek naar geluk, dat ze hun leven op het spel zetten om, onder het motto „Barca of barcar‟, met behulp van kleine bootjes het Europese vasteland te bereiken. Het beeld van Europa als het beloofde land wordt nog eens versterkt door de migranten die, bij hun terugkeer in Senegal, allerlei succesverhalen vertellen en met hun (vaa k geveinsde) luxe pronken. Dat ze bij de achterblijvers de fantasie prikkelen – iets wat hen niet door iedereen in dank wordt afgenomen – heeft ermee te maken dat ze zelf onder grote druk staan om te tonen hoe succesvol ze zijn. Migreren is een „rite de passage‟. Het is een manier om erkend te worden. Vele achtergebleven Senegalezen kijken naar de migranten op als waren het echte helden. Vanuit die optiek beschouwd kunnen de migranten zich als het ware geen „falen‟ veroorloven.
187
2)
Het merendeel van de Senegalese migranten zijn economische migranten. Dat wil zeggen dat ze initieel niet de intentie hebben om in Europa te blijven. Men wil er slechts, al dan niet in verschillende periodes, een tijd verblijven met de bedoeling om voldoende geld te verdienen dat men dan enerzijds kan opsturen naar de achtergebleven familie en anderzijds kan gebruiken om de eigen terugkeer naar (en definitief verblijf in) Senegal veilig te stellen. Het leven in Vlaanderen wordt door vele Senegalezen volledig gedomineerd door die loyaliteit aan de achtergebleven groep en door die gedachte om ooit terug te keren naar Senegal. De geïnterviewde sleutelfiguren merken echter op dat er toch een tendens is dat meer en meer Senegalezen beseffen dat ze in Vlaanderen zullen blijven en dat ze de achtergebleven bevolking pas echt kunnen helpen wanneer ze het hier zelf in Vlaanderen goed hebben. In zekere zin heeft de Senegalese gemeenschap te maken met de vraag of ze alles wil inzetten op de „Grote Terugkeer‟ (waardoor men het nalaat hier in Vlaanderen te investeren in een goede opleiding, het spreken van de Nederlandse taal, het zoeken naar een goede job of woning, etc.) of op de „Multiculturele Integratie‟ (men wil zich integreren in Vlaanderen, maar wil de eigen Senegalese identiteit met de e igen klassieke waarden, normen, taal, religie en omgangspatronen niet geheel op het spel zetten).
3)
De Senegalese migratie naar België is vrij nieuw en vrij beperkt. Ze is nieuw in die zin dat ze slechts enkele decennia oud is en beperkt omdat de migra tiegroep niet talrijk is. Beide elementen leiden ertoe dat de Senegalese gemeenschap voor de Vlaamse context behoorlijk onbekend en derhalve ook weinig problematisch is. De Senegalese groep valt als zodanig niet op (mede ook door hun gecultiveerde timidite it) niet op. Verwacht mag echter worden dat deze Senegalese gemeenschap, in de mate dat ze groter wordt en in de mate dat de tweede en derde generatie toeneemt, meer zal opkomen voor een culturele vorm van erkenning. Momenteel is de groep enerzijds nog teveel bezig met het zoeken naar een geconsolideerde plaats in Vlaanderen en anderzijds met de gedachte aan de „Grote Terugkeer‟. Eén van de sleutelfiguren alludeerde in dit verband op de pyramide van Maslow: eerst moeten de basisbehoeften worden vervuld en daarna kan er gedacht worden aan de culturele elementen (zie ook voetnoot 49). In contrapunt wordt verwacht dat de jongere generaties – zeker wanneer zij de Belgische nationaliteit verwerven – meer zullen opkomen voor enkele specifieke groepsrechten: islamonderwijs, gebruik van eigen taal, oprichting van moskeeën, moslimbegraafplaatsen, mogelijkheid om de Senegalese cultuur te benadrukken, etc. Voor de Senegalese gemeenschap is de jeugd erg belangrijk. Men wil koste wat het kost vermijden dat de jeugd zou ontaarden. Vandaar dat men van het beleid verwacht dat men er zich rekenschap van geeft dat er in Vlaanderen een Afrikaanse gemeenschap is die recht heeft op een mooie toekomst. Gehoopt wordt dat de Afrikaanse jeugd evenveel kansen zal krijgen op het vlak van onderwijs, stage en arbeidsmarkt. Desgevallend zouden deze jongeren extra ondersteund moeten worden. De sleutelfiguren drukken met klem de wens uit dat het beleid nu al flink zou investeren in de toekomst van de Afrikaanse (jonge) gemeenschap.
4)
De Senegalese gemeenschap kent verschillende (soorten) verenigingen: socio-culturele verenigingen, religieuze verenigingen, repatriëringsdiensten, Noord-Zuid verenigingen. Het feit dat deze organisaties worden opgericht, mag gerust begrepen worden in termen van een substantiële integratiewil. Zo veronderstelt het niet alleen heel wat administratieve en wettelijke know how om een vzw uit de grond te stampen, tevens zijn de mission statements van die organisaties erop gericht om de leden te helpen met allerlei kw esties die te maken hebben met het verbreden van de interculturele contactruimte: Senegalezen worden aangespoord de Vlaamse samenleving te kennen en Vlamingen worden uitgenodigd om de Senegalese cultuur te leren kennen. De verschillende organisaties helpen
188
de migranten ook met al hun problemen inzake werk, papieren, huisvesting, etc.. Omdat schier alle Senegalezen lid zijn van een soefi-moslimbroederschap, zijn dé meest typerende Senegalese organisatievormen de religieuze dahira‟s. In Antwerpen zijn er twee : de Dahira Touba Belgique (mouridengemeenschap) en de Dahira Tidiane Belgique (tidianegemeenschap). De dahira‟s helpen de talibees (volgelingen) om zich thuis te voelen in de nieuwe samenleving, hun geloof te onderhouden (via onder andere een Koranschoolt je) en om zich niet tot de criminaliteit te laten verleiden.
5)
De meeste Senegalese organisaties wijzen erop dat „integratie‟ een bottom up proces is en geen top down proces. Men kan mensen bijvoorbeeld niet verplichten om met elkaar te interageren. Het beleid zou, volgens de sleutelpersonen, wel de faciliteiten kunnen creëren om elkaar meer en spontaner te ontmoeten: festiviteiten subsidiëren, het jachtige leven afbouwen, vrijwilligerswerk en spontane buurtacties promoten, de „multiculturele samenleving‟ als een verrijking afficheren, etc. Het beleid zou ook de organisaties meer kunnen betrekken. De organisaties kunnen immers als tussenniveau optreden. Zij kunnen bijna de hele Senegalese groep bereiken en zij kunnen allerlei lezingen organiseren over kw esties zoals energieverbruik, re gularisatie, belastingen, etc.
6)
Over het algemeen vinden Senegalezen Vlaanderen/Antwerpen goed om te leven. Ofschoon de meeste sleutelpersonen de idee van inburgering zijn toegenegen, plaatsen ze toch enkele nuances. Zo zou het beleid, middels die inburgeringscursussen, vooral moeten werk maken van een „welkomgevoel‟. Het beleid zou nog meer de boodschap moeten uitdragen dat migranten niet zomaar mensen zijn die hier komen profiteren van de sociale zekerheid, de vrouwen wegkapen, zich inlaten met vandalisme, etc.. Inburgering mag er tevens ook niet toe leiden dat de boodschap wordt gegeven dat men in alle aspecten moet worden zoals de Vlamingen. Het zou volgens de sleutelpersonen vooral een uitnodiging moeten zijn om de Vlaamse samenleving te leren kennen en geen „plicht‟ om de Senegalese cultuur op te geven ten voordele van de Vlaamse cultuur. Senegalezen gaan er immers van uit dat bepaalde van hun typische waarden de Vlaamse samenleving van dienst kunnen zijn: solidarite it, bescheidenheid, respect, tolerantie en dies meer. Deze boodschap zou meer in de verf moeten worden gezet. De inburgering moet mensen er zich van bewust doen worden dat ze in een ander land zijn en dat daar andere regels en gebruiken zijn en dat ze daarvoor respect moeten hebben. Dit is iets van de orde van een spontaan „leerproces‟ (cf. elkaar leren kennen) en geen verplicht „veranderingsproces‟ (cf. Vlaming worden). Senegalezen willen het gevoel krijgen dat ze er als kleine en nieuwe groep mogen bijhoren. Het feit dat vele Senegalezen de inburgeringscursussen niet volgen of niet afmaken, is vooral het gevolg van het feit dat ze analfabeet zijn, zich te oud voelen om nog naar school te gaan of de zin van de inburgering niet inzien (cf. de jonge generatie is de toekomst). De meeste Senegalese organisaties wijzen de Senegalese volwassenen er echter op dat ze een verantwoordelijkheid hebben naar hun kinderen toe. Als ze hun kinderen echt willen helpen, dan moeten ze bijvoorbeeld zelf ook de Nederlandse taal machtig zijn.
189
II.7.
Bibliografie
BAVA, Sophie (2000). Reconversions et nouveau mondes commerciaux des mourides à Marseille, Hommes & Migrations, 1224: 46-55. BAVA, Sophie (2003). De la „baraka aux affaires‟: ethos économico -religieux et transnationalité chez les migrants sénégalais mourides, Revue européenne des migrations internationales, 19 (2): 69-84. CAPRIOLI, Nathalie (2009a). Confréries transnationales, Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pageid=57&idrevue=7 CAPRIOLI, Nathalie (2009b). L‟armes d‟argent, Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pageid=57&idrevue=7 CARTNER, Donald Martin (1997). States of Grace Senegalese in Italy and the New european Immigration. Minneapolis, University of Minneapolis Press. CLAES, Tom (1994). Op wandel in de grootstad. Een schets van de moderne samenleving in Simmeliaans perspectief. Tijdschrift voor sociale wetenschappen, 39 (4): 357-383. CRUISE O‟BRIEN, Donald (1971). The Mourides of Senegal: the political and economic organisation of an Islamitic Brotherhood. Oxford, Clarendon Press. CRUISE O‟BRIEN, Donal (1979). Langues et nationalité au Sénégal. L'enjeu politique de la wolofisation. Année Africaine. Paris, Pédone: 319–335. CRUISE O‟BRIEN, Donald (1996). A lost generation? Youth identity and state decay in West Afrika, in WERBNER, Richard, RANGER, Terence (eds.) Postcolonial Identities in Africa. London, Zed Books. DE JONG, Ferdinand (2005). A Joking Nation: Conflict Resolution in Senegal. Canadian Journal of African Studies, 39 (2): 389-413. DE MORGEN (4 april 2010). 50 jaar na onafhankelijkheid neemt Senegal militaire bases over. DIALLO, Younouss (2009). Désir Brûlant de Partir, Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pageid=57&idrevue=7 DIATTA, Marie Angelique & MBOW, Ndiaga (1999). Releasing the Development Potential of Return Migration: The Case of Senegal, International Migration, 37 (1): 243 -266. DIOP, Abdoulaye-Bara (1981). La société Wolof: les systèes d‟inégalité et de domination. Paris, Karthala. FALL, Abdou Salam (2007). Bricoler Pour Survivre - Perceptions De La Pauvreté Dans L'agglomération Urbaine De Dakar. Paris, Karthala, Collection, Hommes Et Sociétés FALL, Abdou Salam (2008). Relations à distance des migrants et réseaux d'insertion à Dakar, Le bulletin de l'APAD, 5. http://apad.revues.org/document3213.html. FALL, Abdou Salam (2009). No Immigration Policy without Meaningful Development Policy. Interview Naima El Moussaoui. Qantara. http://www.qantara.de/webcom/show_article.php/_c478/_nr-937/i.html
190
FALL, Papa Demba, María Hernández CARRETERO & Mame Yassine SARR (2010). Senegal Country and Research Areas Report. Project Paper 2. Eumagine. FARGETTAS Julien (2006). La révolte des tirailleurs sénégalais de Tiaroye. Entre reconstructions mémorielles et histoire, Vingtième siècle, 92: 117-130. FAYE, MALICK (2008). La diaspora sénégalaise en Allemagne. Sa contribution au développement du Sénégal. Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH Division Économie et employ Projet sectoriel Migration et Développement, Eschborn. GERDES, Felix (2007). Focus Migration. Country Profile Senegal, nr. 10. http://www.focus-integration.de/typo3_upload/groups)3)focus_Migration_Publikation en/Laenderprofile/CP_10_Senegal.pdf FREUD, Sigmund (1983 [1919]. Het Unheimliche. Nederlandse Editie, Cultuur en Religie 2, Boom, Meppel, Amsterdam, 153-196. GALVAN, Dennis (2007). Syncretism and Culturally Sustainable Development in Africa and Beyond, African Prospective, 19-32. GEMMEKE, Amber (2006). Hoe vind je een man in Dakar? En hoe houd je hem?, ZemZem. Tijdschrift over het Midden-Oosten, Noord-Afrika en islam, 2 (3): 72-77. GRILLO, Ralph & RICCIO, Bruno (2004). Translocal Devolopment: Italy-Senegal. Population, Space and Place, 10: 99-111. GVA (12 november 2009). Emigratie heeft Senegal gered. HESSELING, Gerti (2007). Senegal/Gambia. Amsterdam, Kit Publishers. KAUFMANN, Daniel, KRAAY, Aart & MASTRUZZI, Massimo (2005). Governance Matters IV: Governance Indicators for 1996-2004. World Bank Policy Research Working paper 3630. http://wwwds.worldbank.org/external...wps3630.pdf. KERKNET (8 oktober 2009). Religieuze leider uit Senegal ontmoet onze bisschop. http://www.kerknet.be/bisdomantwerpen/nieuws_detail.php?ID=349&nieuwsID=88084 KUNDERA, Milan (2002). Onwetendheid. Amsterdam: Ambo. LOIMEIER, Roman (2000). L'Islam ne se vend plus: the Islamic reform movement and the State in Senegal, Journal of Religion in Africa, 30 (2): 168-190. MARFAING, Laurence (2003). Les Sénégalais en Allemagne. Quotidien et stratégie de retour. Paris, Karthala. MBACKE, Khadhim (2005). Sufism and Religious Brotherhoods in Senegal. Publishers, Princeton.
Markus Wiener
MBODJ, Mohamed. An Abbreviated History of Sénégal: from Pre -Colonial to the Present. http://www.amadou.net/ar/history.html NDIAYE, Ken Kélountang (2009). Migration en trois phases., Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pa geid=57&idrevue=7
191
RENDERS, Marleen (2001). Soefisme, islamisme en politieke verandering in Senegal, in DOOM, Ruddy (ed.). De structuur van de waanzin, conflicten in de periferie, 108 139. Gent, Academia Press. RICCIO, Bruno (1999). Senegalese street-sellers, racism and the discourse on „irregular trade‟ in Rimini, Modern Italy, 4 (2): 225-239. RICCIO, Bruno (2001). Dissagregating the transnational community Senegalese migrants on the coast of Emilia-Romagna. Paper for the Transnational Communities Prog ramme, Oxford. RICCIO, Bruno (2005a). Talkin‟ about migration – some ethnographic notes on theambivalent representation of migrants in contemporary Senegal, Wiener Zeitschrift für kritische Afrikastudien, 8 (5): 99-118. RICCIO, Bruno (2005b). Exploring Senegalese translocal spaces. Reflections on a multi-sited research. Problems and Possibilities in Multi-sited Ethnography Workshop, 27-28 June 2005, University of Sussex. (Unpublished). http://eprints.ncrm.ac.uk/56/1/brunoriccio.pdf SALZBRUNN, Monika (2004). The occupation of public space through religious and political events: how Senegalese migrants became a part of Harlem, New York. Journal of Religion in Afrika, 34 (4): 468-492. SALZBRUNN, Monika (2009). Glocal Migration and Transnational Politics: th e Case of Senegal. Working Paper nr. 8. http://cgs.gmu.edu/publications/gmtpwp/gmtp_wp_8.pdf SARR, Papa Amadou (2009). Transferts de fonds des migrants et développement en Afrique: Une etude de cas sur le Sénégal, La Revue: Techniques Financières et Développement, 15-27. http://www.oecd.org/dataoecd/30/49/43912387.pdf SINATTI, Giulia (2006). Diasporic Cosmopolitanism and Conservative Translocalism Diasporic Cosmopolitanism and Conservative Translocalism: Narratives of Nation Among Senegalese Migrants in Italy, Studies in Ethnicity and Nationalism, 6 (3): 30-50. STUYCK, Karen & VAN NIEUWENHUYZE, Inge (2007). Barça ou Barsakh. Agora, 23 (4): 35.
32-
STUYCK, Karen (2010). Van dorpsbewoner tot wereldburger. Agora, 26 (2): 18-22. SYLLA, Moussa Kane (2009a). Mourides d‟Anvers, Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pageid=57&idrevue=7 SYLLA, Moussa Kane (2009b). Regards croisés, Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pageid=57&idrevue=7 SYLLA, Moussa Kane (2009c). Photos de Familles, Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pageid=57&idrevue=7 SYLLA, Moussa Kane (2009d). Modu Modu Vivendi, Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pageid=57&idrevue=7 192
SYLLA, Moussa Kane & MBAYE, Abdouna Aboukarine (2009). Petit repertoire associative, Les Sénégaulois, 274, Centre Bruxellois d‟Action Interculturelle. http://www.cbai.be/?pageid=57&idrevue=7 TALL, Serigne Mansour (2004). Senegalese Émigrés: New Information & Communication Technologies. Review of African Political Economy, 99: 31-48. THURSTON, Alexander (2009). Why is Militant Islam a weak phenomenon in Senegal. Institute for the Study of Islam thought in Africa. UNDP (2009). Human Development Report. Overcoming Development. http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2009_EN_Complete.pdf
barriers: Human
Mobility and
UN Instraw (2010). Senegalese Migration to France. http://www.un-instraw .org/index.php?option=com_content&id=344&lang=en&task= view&Itemid=449 VAN NIEUWENHUYZE, Inge (2007a). Getting by in urban Europe‟s labour markets: The case of Senegambian labour migrants in Antwerp and Barcelona. Amsterdam, Amsterdam University Press. VAN NIEUWENHYZE, Inge (2007b). Senegalese arbeidsmigratie levensloopanalyse, Tijdschrift voor Sociologie, 28, 3-4: 321-343.
naar Antwerpen: een
VAUSE, Sophie, TOMA, Sorana, SCHOUMAKER, Bruno & BEAUCHEMIN, Chris (2009). Migrant networks and gender in Congolese and Senegalese international migration. IUSSP International Population Conference: Marrakech, September. http://www.ined.fr/mafeproject/Vause_Toma_IUSSP09.pdf VERTOVEC, Steven (2001). Transnationalism and Identity, Journal of Ethnic and Migration stu dies, 27: 573-582. VILLALÓN, Leonardo (2004). ASR Focus: Islamism in West Africa. Senegal. African Studies Review, 47 (2): 61-71. WILLEMS, Roos (2007). Barcelona or the hereafter: Senegalese struggling with perilous journeys and perilous livelihoods. Kolor, 7 (1): 23-47. WILLEMS, Roos (2008). Heeft een actief migratiebeleid echt zin? De 2006 „Barça mba Barzakh‟ clandestiene migratiestroom vanuit Senegal naar de Canarische eilanden: een voorbeeld, Foyer, Brussel: Foyer. http://www.foyer.be/article.php3?id_article=5965 WILLEMS, Roos (2009) Empowerment through participation? The effectiveness of participatory approaches in clientelist societies. Omertaa, 1, 1 https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/264274/1/Willems+in+Omertaa+2009 .pdf
193
II.8.
Bijlage
Sleutelpersonen in verband met de Senegalese gemeenschap
194
Nummer
Geslacht
Omschrijving
1
Man
Senegalese organisatie in een andere stad dan Antwerpen
2
Man
Senegalese intellectueel (Antwerpen)
3
Man
Senegalese religieuze leider (Antwerpen)
4
Man
Senegalese organisatie Antwerpen
5
Man
Senegalese organisatie Antwerpen
6
Man
Senegalese organisatie Antwerpen
7
Man
Senegalese organisatie Antwerpen
8
Vrouw
Academica (dra.)
9
Vrouw
Academica (dr.)
195
196
III. Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Turkse minderheidsgroep in Antwerpen Levrau François (SGKB)
“Most of the time it's not the Europeans who belittle us. What happens when we look at them is that we belittle ourselves. When we undertake the pilgrimage, it's not just to escape the tyranny at home but also to reach to the depths of our souls. The day arrives when the guilty must return to save those who could not find the courage to leave.” Orhan Pamuk (2003)
197
198
III.1.
Inleiding
Dit deel bevat 4 hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk bespreken we de Turkse geschiedenis vanaf het Ottomaanse Rijk. In een tweede hoofdstuk bespreken we de migratiegeschiedenis van Turkije. In het derde hoofdstuk richten we de blik specifiek op de Turkse migratie naar België. In het vierde hoofdstuk zoemen we in op de integratie- en participatiepatronen van de Turkse gemeenschap in Antwerpen. Hiervoor baseren we ons in grote mate op de gesprekken met de Turkse sleutelpersonen.
199
III.2.
Algemene geschiedenis
III.2.1. Inleiding In dit hoofdstuk belichten we de hoofdlijnen van de Turkse geschiedenis. We starten onze bespreking met het Ottomaanse Rijk. Dat betekent dat we enerzijds de vroegste geschiedenis met onder andere de invloed van de Assyriërs, Hettieten, Arameeërs, Perzen, Grieken en Romeinen en anderzijds de periode van het Byzantijnse Rijk niet toelichten. De focus van dit hoofdstuk ligt immers op het moderne Turkije zoals het vanaf 1923 als Republiek werd gesticht door Mustafa Kemal Atatürk. Wanneer we er ons nu rekenschap van geven dat het Ottomaanse Rijk reeds in de 14 de eeuw is gestart, dan wordt meteen duidelijk dat alle periodes die daar zijn aan voorafgegaan in de tijd erg ver af staan van het huidige Turkije. Met Bakker, Vervloet & Gailly (200 2) beschikt het Nederlandstalige gebied over een boek dat een beknopt geschiedkundig overzicht biedt en daarbij een licht werpt op alle periodes. De geïnteresseerde lezer verwijzen we dan ook graag naar hun boek. Figuur 16: Kaart Anatolië.
III.2.2. Het Ottomaanse Rijk In de 11 de eeuw werd het Byzantijnse Rijk onder leiding van keizer Romanos Diogenes geconfronteerd met invallende Noormannen en moslimse Turken. 60 In 1071 kwam het tot een treffen met de Turkmenen in Malazgirt. Onder leiding van de Seltsjoekse sultan Alp Arslan – de Seltsjoeken waren een dynastie die verschillende Turkse stammen leidde – wonnen de Turkmenen. Deze overwinning staat geboekstaafd als het moment waarop Turkije zijn huidige, Turks islamitische, karakter kreeg (Bakker, Vervoet & Gailly, 2002). Alp Arslan werd eerst opgevolgd door zijn zoon Malik Sjah I en daarna door Kiliç Arslan. Kiliç Arslan werd reeds snel geconfronteerd met de kruisvaarders die door paus Urbanus II op pad werden gestuurd. Na een eerste overwinning verloor Kiliç Arslan in 1097. De Seltsjoeken werden oostwaarts gedreven en verlegden hun hoofdstad naar Ikonion, het huidige Konya. Omdat het Konya-sultanaat omgeven 60
Ter wille van de duidelijkheid: „Turken‟ zijn de inwoners van wat we thans Turkije noemen. Met „Turken‟ wordt echter ook gerefereerd naar de groep volkeren die aan elkaar verwant zijn, een Turkse taal spreken en hoofdzakelijk in Centraal-Azië wonen. Het gebied dat thans Turkije heet, werd en wordt o ok met Klein-Azië oftewel Anatolië aangeduid (zie figuur 1).
200
was door allerlei verzwakte of pas ontstane ministaten kon het in de 12 de eeuw makkelijk tot verdere expansie komen. Zo veroverde het quasi gans Klein -Azië. Na de dood van sultan KeyKubat I in 1236 trad het verval in door legio interne en externe oorzaken. De belangrijkste externe oorzaak was de inval van de Mongolen onder le iding van Djengis Khan. Na een korte overheersing van de Mongolen verzwakte het centrale gezag in het gebied en groeide de autonomie van de Turkmeense stammen. Op korte termijn ontwikkelden zich veertien emiraten oftewel beylik‟s die vrijwel zelfstandig wa ren en waarvan de bey van Osman I, stichter van de dynastie van de Ottomanen, de primus inter pares was. Bij haar expansie in de 14 de en 15 de eeuw slokte de bey van Osman dan ook de andere op. De Ottomaans expansie was echter zo succesvol dat tegen het einde van de regeerperiode van Mehmed de Veroveraar (tweede helft van de 15 de eeuw) de Ottomaanse Turken het grootste deel van de Balkan en van Anatolië beheersten. Onder Orhan, de zoon en opvolger van Osman, werd Bursa aan het begin van diens regeerperiode in 1326 ingenomen (Bakker, Vervoet & Gailly, 2002). Daarmee viel voor het eerst een belangrijke Byzantijnse stad in Ottomaanse handen. Bursa werd prompt de eerste Ottomaanse hoofdstad. Onder de opvolgers van Orhan, Murad I en Bayezid I Yildirim, zetten de Ottomaanse Turken hun veroveringspolitiek in Anatolië verder. In 1361 werd de hoofdstad Edirne en in de decennia die volgden op de verovering van Edirne, drongen de Ottomanen door tot in Macedonië en Albanië. In een confrontatie in Ankara met de Mongoolse heerser Timur Lenk moest Bayezid in 1402 het onderspit delven. Pas onder sultan Mehmed II Fatih de Veroveraar werden de verloren gebieden in Anatolië weer aan het rijk toegevoegd. In 1453 veroverde deze sultan Constantinopel dat met stadsmuren van meer dan tien meter hoog lange tijd als oninneembaar werd geacht. In de 16 de eeuw ging de Ottomaanse expansie na een periode van consolidering voort en werden ook Arabische gebieden aan het rijk toegevoegd. Met de inlijving van het Mammelukse Rijk werden de Ottomanen de beschermers van de orthodoxe soennitische islam. Dat wil zeggen dat ze de verantwoordelijkheid kregen voor zowel de twee heilige steden in de islam, namelijk Mekka en Medina alsook voor de jaarlijkse islamitische pelgrimstocht, de hadj (Bakker, Vervoet & Gailly, 2002). In het bestuur lieten de Ottomaanse sultans zich leiden door de koran, de uitgewerkte traditie van de profeet en de islamitische wet die daarvan is afgeleid. Bovendien maakten ze ook volop gebruik van een eigen wetgeving, de kanun, die niet met de islamitische wet in tegenspraak was (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Het Ottomaanse beleid was uit op de politieke suprematie van de islam. Daarvoor hoefden niet-moslims niet per se bekeerd te worden. Er werd gewoon een systeem geïntroduceerd waarbij moslims prerogatieven hadden. Zo kon men in het Ottomaanse Rijk snel zien tot welke geloofsrichting iemand behoorde. Niet-moslims (voornamelijk Armenen, Joden en Grieks-Orthodoxen) mochten geen paard rijden, geen wapens dragen, niet met hun rijkdom pronken, etc.. Kerken werden als „lager‟ aanzien als moskeeën. De segregatie tussen moslims en niet-moslims kwam verder ook tot uitdrukking in het bestaan van aparte wijken in de Ottomaanse steden. Totale segregatie was er echter niet omwille van het feit dat dit strijdig was met het religieuze gebod van verdraagzaamheid. “De Osmanen voerden een traditionele politiek van tolerantie jegens de dhimmî‟s; de christenen en joden. Het waren uiteindelijk de groepen uit het heilige boek. Voorwaarde was wel dat ze op tijd belasting betaalden, dan werden zij met rust gelaten en werd hun godsdienst gerespecteerd. (…) Door extra belastingsgeld te betalen gaven de dhimmî‟s aan dat ze hun onderworpen positie accepteerden” (Becker, 2008: 23). De veroveringen en het centrale bestuur van het rijk werden bekostigd door de explosief gegroeide opbrengsten uit de belastingen (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Het Ottomaanse leger werd het grootste uit zijn tijd en de Ottomaanse beschaving was zonder meer hoogstaand met als centrum het hof van de sultan in Constantinopel (thans bekend onder de naam Top Kapi oftewel „Hoge Porte‟). Na de dood van Mehmed II Fatih zetten de sultans Bayezid II en Selim I zijn politiek van consolidatie voort. Het voornaamste doel daarbij was de ves tiging van een direct bestuur dat door
201
de centrale overheid werd geleid (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Tijdens de regeerperiode van Selim I werden Syrië en Egypte respectievelijk in 1516 en 1517 veroverd. Diens opvolger, Süleyman I de Grote, veroverde de rest van Noord-Afrika met uitzondering van Marokko. In 1526 werd Hongarije veroverd. Deze verovering mondde in 1529 uit in het eerste beleg van Wenen. De verovering in 1672 van Podolië in het Oekraïense deel van Polen was de laatste in een lange reeks van Ottomaanse veroveringen. In 1683 leden de Ottomanen immers een grote nederlaag in Wenen. De mislukking van het tweede beleg van Wenen is historisch belangrijk gezien de kans niet klein was dat de Ottomanen zouden zijn doorgestoten tot in Berlijn, Brusse l, Parijs en Rome (met mogelijks de val van de paus als gevolg). Na de nederlaag in Wenen verloren de Ottomanen ook in Hongarije, Transylvanië, Podolië en in delen van Dalmatië (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Langzaam maar zeker werden de Ottomanen in d e 17 de eeuw geconfronteerd met vijanden die qua kennis verder stonden. Dat leidde bij de Ottomanen tot hogere uitgaven om dezelfde doelen te bereiken. Allengs begon het centrale bestuur – een wezenlijk kenmerk van het Ottomaanse Rijk in de 17 de eeuw – af te brokkelen. Dat had, zoals gezegd, te maken met de sterkere vijanden en gebiedsverlies, maar ook met interne problemen zoals normvervaging, hoge inflatie, vermindering van de kwaliteit van het bestuur, aftakeling van het elitekorps van de Janitsaren, etc. (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002).61 Tussen 1774 en 1918 was Europa het toneel van verschillende oorlogen tussen verschillende christelijke staten en het Ottomaanse Rijk waarbij telkens het voortbestaan en de eventuele opdeling van het Ottomaanse Rijk cent raal stonden. Voortdurend verloor het Ottomaanse Rijk grondgebied en moest het voor zijn overleving worden geholpen door soldaten en diplomaten van de rivaliserende staten. Deze oorlogsvoering met en de verdelingsplannen van het Ottomaanse Rijk staan bekend als de Oosterse kwestie. Ondanks de militaire en bestuurlijke malaise konden de Ottomanen tot in de 20 ste eeuw in grote delen van hun rijk regeren omdat 1) de Europese tegenstanders met elkaar in de clinch lagen; 2) men talrijke verbonden aanging met telkens andere Europese mogendheden; 3) men enkele superieure technieken van de Europese landen overnam (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Omdat de Ottomanen bijvoorbeeld in de 18 de eeuw niet meer sterk genoeg waren om de Russische vijand te weerstaan, werden er coalities aangegaan met Pruisen, Frankrijk, Engeland en met de Republiek der Zeven Verenigde Provincies.62 In 1821 werden de Ottomaanse autoriteiten geconfronteerd met een opstand in de Griekse provincies. Het leek er eerst op dat de Ottomanen het nie t zouden halen, maar uiteindelijk kon de Griekse opstand toch worden neergeslagen. Europa koos echter de kant van de Grieken omdat ze de opstand enerzijds interpreteerden als een vrijheidsoorlog en anderzijds als een resurrectie van de antieke Griekse cultuur. De Europese inmenging leidde in 1827 tot een zeeslag waarbij Britse, Franse en Russische marineschepen de Ottomaans -Egyptische vloot vernietigden. Deze zeeslag leidde uiteindelijk tot de geboorte van een nieuwe Griekse staat (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Terwijl Europa, door de opkomst van het handelskapitalisme en de daarmee gepaard gaande Industriële Revolutie, een intense ontwikkeling doormaakte, was er binnen het Ottomaanse Rijk eerder sprake van stagnatie. De liberale ideeën van de Franse Re volutie drongen in de loop van de 19 de eeuw langzaam maar zeker door bij de Ottomaanse elite. Dit resulteerde in de tijd van de 61
De Janitsaren waren jonge mannen die werden geronseld van volkeren uit de Balkan en die vanaf hun kindertijd intens werden getraind in de kunst van het oorlogvoeren. Sommigen jongeren kregen in de Kapi Kulu Ocaği een opleiding in talen, wetenschappen en politiek. Deze geschoolde Janitsaren, ook wel 'Kapı Kulları' genoemd (cf. 'Slaven van de Porte'), werden klaargestoomd om overheidsdienaren te worden en hoge overheidsfuncties te bekleden (Sağ, 2007). De Janitsaren werden voor hun diensten rijkelijk beloond. Dat wekte afgunst bij het volk dat geen toegang had tot de befaamde opleiding. Vanaf 1600 kon het volk er wel toetreden, met als gevolg dat het elitekorps fel verzwakte (Bakker, Vervloet & Gai lly, 2002). 62 De Republiek der Zeven Verenigde Provincies is wat men nu ongeveer Nederland noemt.
202
grote hervormingen oftewel de Tanzima. Het begin- en eindpunt van deze periode staat niet vast; voor historici is het een controversieel onderwerp (Becker, 2008). Onder leiding van verschillende sultans en onder druk van de grote Europese mogendheden Frankrijk, Groot -Brittannië, het Habsburgse Rijk en Rusland werd in sneltempo een hervormingspolitiek doorgevoerd die gebaseerd was op het westerse denken. De lokale overheden werden een deel van een grotere, nationale structuur. Er verschenen
nieuwe
wetten
voor handel en
criminaliteit. Er kwam een
gestandaardiseerd systeem voor belastingen dat kleine corruptie moest tegengaan. Aan alle burgers werd de bescherming van de staat gegarandeerd. Christenen werden niet meer als tweederangsonderdanen beschouwd. Het onderwijs zou niet langer gebaseerd zijn op de islam, maar op de moderne idealen. Er kwamen investeringen in onderwijs, communicatie, wegennetwerk, leger, douane, etc. (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002; Becker, 2008). Deze hervormingen waren allen erg kostelijk. In 1875 moest de overheid zich dan ook bankroet verklaren. Dit bankroet leidde ertoe dat een machtige groep ambtenaren en officieren sultan Abdülaziz verplichtten af te treden. Na een korte regeerperiode van Murad V werd in 1876 Abdülhamid II als nieuwe sultan geïnstalleerd. Deze sultan voerde (onder druk van diezelfde groep ambtenaren en officieren) een nieuwe grondwet door die het machtsbereik van de sultan en diens regering beknotte en die een absolutistisch bestuur voorkwam (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). In 1877 werd in Istanbul de eerste parlementaire monarchie in de moslimse wereld geïnstalleerd. Abdülhamid II kon echte r in 1878 al de grondwet buiten werking stellen en het parlement ontbinden. Hij voerde tot in 1908 een autocratisch bewind en schroefde de liberaliseringspogingen terug. Omdat hij niet het Ottomaanse burgerschap, maar de islam als dé cohesieve factor voor het Ottomaanse Rijk beschouwde, reageerde hij met massamoorden op Armeniërs en Koerden die er beiden separatistische gedachten op nahielden. Ook in het buitenland had deze sultan geen goede reputatie. “Tegen het einde van de 19 de eeuw werd sultan Abdülhamid II in de westerse wereld beschouwd als de notoire en meeste bloeddorstige despoot der monarchen” (Becker, 2008: 62). Het bewind van Abdülhamid II had niet tot gevolg dat de hervormingspolitiek volledig verdween. Nieuwe beroepsgroepen ontstonden en gaven een snel groeiende groep middenklassers werk. Niet alle delen van het land raakten echter even sterk betrokken bij de maatschappelijke veranderingen (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002).
III.2.3. De Eerste Turkse Republiek In 1908 pleegden de zogenaamde Jong Turken, een seculiere politieke beweging die streefde naar het herstel van de politieke vrijheid voor alle onderdanen, uit frustratie tegen het bewind van Abdülhamid II in Istanboel een staatsgreep. Hun coup werd gedragen door het volk. “Binnen een paar dagen echter overspoelde de vreugde als een enorme vloedgolf belangrijke gebieden van het Osmaanse Rijk. Vrouwen wierpen demonstratief hun sluiers af en de saamhorigheid onder moslims, christenen en joden was enorm” (Becker, 20089: 83). Direct na de staatsgreep ma akten de Jong Turken bekend dat ze verkiezingen zouden uitschrijven waarna er opnieuw een parlement kon worden geïnstalleerd. Zij wonnen met hun partij, het Comité voor Eenheid en Vooruitgang, de verkiezingen op een overtuigende manier. In de periode na 1909 voerden ze een programma door dat eensdeels was gericht op de bescherming van de grondwet en anderdeels op de inperking van de politieke bevoegdheden van de sultan. In 1912 werden nieuwe verkiezingen gehouden. De Jong Turken wonnen opnieuw, zij het dat ze de verkiezingen daarvoor eerst moesten manipuleren. Dit leidde tot een vlaag van oppositie waardoor het parlement werd ontbonden. In 1913 pleegden de Jong Turken echter een nieuwe coup. De Jong Turken wonnen de nieuw uitgeschreven verkiezingen van eind 1913. Het parlement en de regering werden gereduceerd tot volgzame uitvoerders van plannen en wetgeving die waren bedacht door Enver, Cemal en Talât, drie Jong Turkse leiders die
203
de „regering van het triumviraat‟ van 1913 tot 1918 leidden (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). In 1913 konden de Turken de verbonden Balkan-staten Griekenland, Servië, Montenegro en Bulgarije in een militair conflict verslaan. Deze gewonnen Balkanoorlog volgde snel na de verloren eerste Balkanoorlog in 1912. De Jong Turken zetten vanaf 1913 fors in op de turkificatie van het land. “Het doel van de nieuwe Osmaanse regering was het streven naar verdere modernisering van het rijk. Dit bleek echter bij nader inzien niet meer dan de creatie van een Turkse staat te zijn met een sterk cu ltureel draagvlak. De idealen van revolutie waarbij unificatie van alle groeperingen tot doel was gesteld, daarvan moest geconcludeerd worden dat het niet meer dan een farce was” (Becker, 2008: 105). De nieuwe regering en de nationalistische politiek, die qua onmenselijkheid die van sultan Abdülhamid II overtrof, had vooral voor de Grieks -Orthodoxen en Armeniërs zware gevolgen. Met de Grieks-Orthodoxen was de relatie al gespannen sedert de Griekse Vrijheidsoorlog van 1821 ervoor had gezorgd dat er gebieden van het Ottomaanse Rijk werden ingenomen. Het waren echter de Armeniërs (protestanten, rooms-katholieken en gregorianen) die het onder de repressieve en chauvinistische overheidspolitiek het zwaarst moesten ontgelden. De Jong -Turkse regering besloot immers om de Armeniërs, die werden beschouwd als een soort van vijfde colonne, in 1915 en 1916 uit de Oost-Anatolische provincies te deporteren. Tijdens die gedwongen evacuatie stierven als gevolg van een extreem hardvochtige houding van de Jong Turken bijzonde r veel Armeniërs. Afhankelijk van de bron wordt gesproken over 500.000 doden (Turkse overheid) of over 1.500.000 doden (Armeense bronnen). Deze Armeense genocide is tot op vandaag een erg gevoelig thema. Zo ervoer Robert Fisk problemen om „De eerste Holocaust‟, een hoofdstuk uit zijn magnum opus „De grote beschavingsoorlog‟ over de massamoord op de Armeniërs gepubliceerd te krijgen (voor een bespreking hiervan, zie Fisk, 2008). Een andere illustratie van deze gevoeligheid is het feit dat tot grote woede van Turkije Frankrijk in 2006 een wet aannam die de ontkenning van de Armeense genocide strafbaar stelde. Veel Turken vonden dat de EU de Armeense kwestie misbruikte om ervoor te zorgen dat Turkije buiten de EU zou gehouden worden. Het Turkse parlement dreigd e ermee zelf een resolutie aan te nemen waarin de Franse „genocide‟ in Algerije zou worden veroordeeld. Uiteindelijk zag Turkije hiervan af (Bouman, 2008). Turkije heeft het liever niet over een genocide omdat het de mening is toegedaan dat het Comité voor Eenheid en Vooruitgang niet doelbewust de slachtingen in gang heeft gezet. Sommige historici zoals Fisk (2008) gaan echter wel uit van een dergelijk vooropgezet plan. De orders zouden via een informeel, maar zeer machtig netwerk verlopen zijn waardoor het dan ook niet verrassend is wanneer er thans geen schriftelijke sporen van het bevel kunnen worden gevonden (zie ook Bouwman, 2008). De aangekondigde verhuizing zou aldus een rookgordijn zijn geweest voor de massale vernietiging die onderweg werd uitgevoerd door een Speciale Organisatie. De Turkse regering heeft er alles aan gedaan om het bloedbad in een stilzwijgen te hullen. Bijna vijfentwintig jaar na de feiten, op 22 augustus 1939, enkele dagen voordat WO II in gang werd geschoten, kon Hitler zijn militaire bevelhebbers dan ook tot de uitroeiing van het Poolse volk aansporen met de retorische vraag: “Wie immers heeft het vandaag de dag nog over de uitroeiing van de Armeniërs?” (Van den Berghe, 1996). De Balkanoorlogen hadden de Jong Turken duidelijk gema akt dat ze de hulp kunnen gebruiken van een sterke bondgenoot. Deze bondgenoot werd militair en economisch gevonden in Duitsland. Door dit bondgenootschap verzeilde het Ottomaanse Rijk officieel vanaf 11 november 1914 in WO I. In Gallipoli wonnen de Ottomaanse legers tijdens de zogenaamde Dardanellen Expeditie van 1915 1916 tegen de geallieerde landingsvloot onder Brits bevel van Churchill. Deze overwinning was historisch. “Gallipoli was de grootste defensieve slag in de Osmaanse geschiedenis. Voor de Turken roept de Gallipoli campagne dezelfde soort herinneringen op als Gettysburg voor de Amerikanen, Verdun voor de Fransen, de Somme voor de Britten en het beleg van Leningrad voor de Russen” (Becker, 2008: 140). De toen nog onbekende officier Mustafa Kemal groeide door zijn tactisch
204
inzicht uit tot een volksheld. Op 1 april 1916 werd hij gepromoveerd tot brigadier-generaal en mocht hij vanaf dan de titel Paşa dragen. Op 30 oktober 1918 was de Ottomaanse regering echter gedwongen een wapenstilstand te tekenen op het Egeïsche eiland Lemnos. Daarmee kwam WO I voor de Ottomanen t ot een einde. Het vredesverdrag met de Ottomanen werd ondertekend op 10 augustus 1920 in de Parijse voorstad Sèvres. Turkije werd verdeeld en door de geallieerden bezet. 63 Alleen rond Ankara mochten de Turken macht uitoefenen. Mustafa Kemal Pasja was het echter niet met dit Verdrag eens en erkende niet langer het gezag van de Osmaanse sultan en de verdragen die werden ondertekend. Toen de geallieerden, conform het verdrag van Sèvres, verschillende Turkse steden innamen, ontstond er dan ook hevig verzet van de lokale Turkse burgers onder leiding van Mustafa Kemal. Sultan Mehmet VI reageerde furieus op de acties van Mustafa Kemal. Op 11 mei liet hij Mustafa Kemal vogelvrij verklaren. Wie hem kon doden, zou zich zowel aan een materiële als aan een hemelse beloning mogen verwachten (Becker, 2008). Het nationalistische verzet groeide finaal uit tot de Turkse Onafhankelijksheidsoorlog. Deze oorlog tussen de Turken en de geallieerden werd officieel vastgesteld op 19 mei 1919, maar in werkelijkheid vond de oorlog plaa ts in 1920, dus na het Sèvresverdrag. De veldslagen waren vooral veldslagen met de Grieken die gesteund werden door de Britten. Ze duurden tot het Wapenstilstandsverdrag van Mudanya op 11 oktober 1922. Dit Verdrag werd op 24 juli 1923 opgevolgd door het Verdrag van Lausanne waarin officieel het einde van de Turkse Onafhankelijkheidsoorlog werd bezegeld met de erkenning van de Turkse soevereniteit, de volledige terugtrekking van de geallieerde troepen uit Anatolië en de intekening van Mustafa Kemal als eerste Turkse president. In het parlement vormden de nationalisten, ook wel kemalisten genoemd, na de verkiezingen van 1923 de meerderheid waardoor zij meteen aan de wederopbouw van Turkije gestalte konden geven. Hun partij, de Republikeinse Volkspartij (CHP), kende onder leiding van president Mustafa Kemal een strakke partijdiscipline waarbij meerderheidsbesluiten door alle leden dienden te worden gerespecteerd. Turkije was toentertijd een één-partij-staat waar er voor oppositie geen plaats was (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002) Onder het regeerschap van de kemalisten werden cruciale hervormingen doorgevoerd die allemaal geïnspireerd waren op het westers denkmodel. De CHP legde de nadruk op het “heilige vaderland en het plichtsbesef van de burger die republikeins, revolutionistisch, nationalistisch, populistisch, etatistisch en seculier moest zijn; de bekende zes pijlers” (Becker, 2008: 288). Enkele van de belangrijkste hervormingen waren (Migdalovitz, 2010; Toprak & Uslu, 2009: Becker, 2008; Bakker, Vervloet & Gailly, 2002; Bouwman, 2008): -
Turkije werd in plaats van een monarchie een republiek waarvan Ankara in 1923 de nieuwe hoofdstad werd. Er werd gestreefd naar de creatie van een „model Turk‟ waarbij het burgerschap van de Turkse Republiek de Turkse identiteit bepaalt en de religieuze en etnische affiniteiten slechts secundair zijn. Iedereen die Turks sprak of wilde leren en moslim was kon Turks staatsburger worden. De regering streefde naar een homogene nationale identiteit. Dit kwam onder meer sterk tot uiting in het Turkse immigratiebeleid, de
63
Het Verdrag van Sèvres maakte van het Ottomaanse Rijk slechts een rompstaat in het Noorden van Klein Azië met Istanboel als hoofdstad. Griekenland zou rege ren in Oost-Thracië en in het gebied rond Izmir. Frankrijk kreeg een mandaat over Syrië en Libanon alsook een invloedsfeer in Zuid -Anatolië. Groot-Brittannië kreeg mandaten in Palestina, Zuidoost-Syrië (cf. Transjordanië) en Mesopotamië (cf. Irak) inclusie f Mosul. Italië zou de macht krijgen in het Zuidwesten van Klein-Azië. Verder werden de Zeestraten (de Bosporus en de Dardanellen) geïnternationaliseerd en kwam er een onafhankelijke Armeense republiek in Oost -Anatolië. Koerdistan in het Noorden van de provincie Mosul zou bij het Ottomaanse rijk blijven horen, maar het zou wel autonomie hebben en binnen het jaar bij de Volkenbond een volledige onafhankelijkheid kunnen aanvragen (Becker, 2008).
205
arbeidswetgeving en de vestigingswet. “In a most conspicuous manner the Law limits the right to immigrate to Turkey only to people of „Turkish descent and culture‟. Similarly, Turkish law from the same era had traditionally severely restricted employment opportunities for non–nationals while positively discriminating in favor of non–nationals of „Turkish descent and culture‟” (Avci & Boğaziçi, 2006: 149). De enige groepen op wie geen bewuste assimilatie werd toegepast waren de Armeniërs, Grieks -orthodoxen en de Joden. Deze hebben sinds het Ottomaanse Rijk recht op eigen kerken, synagogen en onderwijs in de eigen taal. Omdat de Turkse overheid het Turkse seculiere burgerschap primordiaal achtte en uitging van een unitaire staat, kon het nauwelijks overweg met diversiteit. Het was dan ook niet snel geneigd om de aanwezige minderheidgroeperingen speciale rechten te geven. Zo werden de Koerden, een etnische minderheid in het Zuidoosten van Turkije beschouwd als eigenlijke Turken. Dat betekende dat Kemal Mustafa zich niet hield aan zijn eertijds gemaakte belofte om de Koerden binnen de Republiek autonomie te geven. In 1925 brak er dan ook een Koerdische opstand uit die door de regeringstroepen te neergeslagen werd. De Koerdische leiders werden opgehangen en tienduizenden Koerden werden verbannen. Over het bestaan van een Koerdisch volksdeel met een eigen geschiedenis, taal en cultuur e n over de oprichting van een onafhankelijk Koerdistan werd daarna lange tijd niet meer gesproken. Het Koerdisch nationalisme zou pas vanaf de jaren „80 terug de kop opsteken door de oprichting in de jaren ‟70 van de Koerdische Arbeiderspartij (PKK) onder leiding van Abdullah Öcalan (zie verder). -
Ongeveer één miljoen Grieks-orthodoxen werden „geruild‟ voor ongeveer een half miljoen Turken uit Griekenland. Daardoor werd Turkije een vrijwel exclusief moslimland.
-
De kemalisten creëerden een nationaal republikeins bewustzijn met behulp van de creatie van een gemeenschappelijke taal en geschiedenis van het Turkse volk. Zo verving vanaf 1 januari 1929 het Latijnse schrift bij wet het Arabische schrift en werden nieuwe drukwerken in het Ottomaans verboden. De Turkse taalpolitiek was effectief want geleidelijk ontstond er een nieuwe Turkse taal. Er werd ook (in de nieuwe taal) een nieuwe Turkse geschiedenis geschreven waarin werd gesteld dat de Turken uit Centraal-Azië stamden en dat de oudste Turkse volkeren in het Westen de Hettieten waren.
-
Turkije werd een seculier land waarbij de politiek-maatschappelijke rol van de islam werd teruggedrongen. Zo werd het sultanaat afgeschaft en de sultan verbannen. De şeriat, de islamitische wet, werd afgeschaft. De derwisj-orden werden bijvoorbeeld verboden. In 1926 moest de islamitische kalender plaats maken voor de Gregoriaanse zoals die in het Westen al meer dan driehonderd jaar werd gebruikt. Bepaalde kledij zoals de fez en de tulband mochten niet meer gedragen worden. Het dragen van een hoed, een westers hoofddeksel, werd aanbevolen. Voor vrouwen werden geen kledingvereisten opgesteld. Vrouwen werden aangespoord zich Europees te kleden, maar de sluier werd niet verboden. In 1926 kwam er een burgerlijk wetboek naar Zwitsers model waarin het grondwetartikel over Turkije als islamitische staat werd geschrapt. Er werd een Directoraat van Godsdienstzaken opgericht (cf. Diyanet) dat verantwoordelijk was voor de bouw en het onderhoud van moskeeën, de aanstelling en bekostiging van de voorgangers in de moskee, etc.. Ook de religieuze opleidingen en het godsdienstonderwijs vielen onder de verantwoordelijkheid van dit Directoraat. In plaats van vrijdag werd zondag de wekelijkse rustdag. Religieuze broederschappen werden verboden. Verzet tegen deze en andere maatregelen werd door speciale rechtbanken, de Onafhankelijkheidstribunalen, onderdrukt, desnoods met de doodstraf.
206
-
De positie van de vrouw veranderde. Zo werden harems net als polygamie afgeschaft, werd het volgen van onderwijs ook voor vrouwen verplicht en werd de mogelijkheid om buitenshuis te werken voor vrouwen een recht. In 1934 kregen vrouwen zowel actief als passief kiesrecht. De gelijke politieke berechting betekende echter niet dat vrouwen ook in sociaal opzicht als gelijken werden aanzien. Turkije bleef patriarchaal met een duidelijke scheiding tussen mannen- en vrouwenwerk. Het gedrag van de vrouw bleef beschouwd als een afspiegeling van het gedrag van de familie. Onbehoorlijk gedrag van de vrouw werd dan ook sterk bestraft. Ofschoon de kemalisten de vrouwen goedgezind waren, zakt e de emancipatie van de vrouwen geleidelijk toch terug. De nieuwe emancipatorische ideeën stonden immers te ver af van die van het gewone volk. Vrouwen uit rijke, seculiere milieus kregen allerlei kansen en hadden vaak een succesvolle carrière. In de armere, meer gelovige milieus bleef echter alles bij het oude (Bouwman, 2008).
-
Het was vooral in de steden dat zich de nieuwe Turkse geest het sterkst manifesteerde. Vooral Ankara, de nieuwe hoofdstad, kreeg door planologen en architecten een nieuw aangezicht in de vorm van een strakke westerse architectuur. Er werd (voornamelijk in de steden) geïnvesteerd in de bouw van scholen en ziekenhuizen, de aanleg van elektriciteit, waterleiding, riolering en spoorwegen, bruggen.
-
In 1924 werd een onderwijswet voor unificatie en onderricht doorgedrukt. Daarmee kwamen alle onderwijsinstellingen onder controle van het ministerie van Onderwijs. Deze onderwijspolitiek was noodzakelijk voor de creatie van een nationaal gevoel in een land dat lange tijd enerzijds werd gekenmerkt door een verscheidenheid in regio‟s, rassen en stammen en anderzijds door de invloed van de islam op de identiteit. Er kwamen ook zesentwintig religieuze opleidingen die onder het beheer van het ministerie van Onderwijs stonden.
Op 10 november 1938 stierf Mustafa Kemal, die in 1934 ook Atatürk oftewel „Vader der Turken‟ werd genoemd. Daags nadien werd Atatürk opgevolgd door zijn vertrouweling, de vroegere generaal Ismet Inönü. De regering van Inönü zette de progressieve koers van Atatürk verder en hield zich tijdens WO II afzijdig. Toen duidelijk werd dat de Geallieerden de oorlog zouden gaan winnen, dat men nood zou hebben aan bondgenoten wanneer het communistische Rusland zou ijveren voor een doorvaart door de Bosporus en de Dardanellen en toen men inz ag dat men economisch te afhankelijk was geworden van Duitsland, werden de contacten met Washington en Londen hartelijker. Het resultaat was dat Turkije Duitsland en Japan in het begin van 1945 de oorlog verklaarde. Deze oorlogsverklaring was echter zuiver symbolisch want er werd van Turkse zijde eigenlijk nooit een schot gelost. Deze oorlogsverklaring werd erg gewaardeerd. Turkije kon immers meteen mede-oprichter worden van de Verenigde Naties. Omdat Amerika de kwetsbare positie van Turkije (en Griekenland) ten opzichte van Rusland erkende, werd in 1947 de Trumandoctrine op beide landen toegepast. Op die manier wist Turkije zich verzekerd van financiële en militaire hulp ten aanzien van de communistische expansie. De Turkse blik op het Westen impliceerde dat zowel de Turkse politiek als de economie geliberaliseerd moesten worden: -
Politieke liberalisering. In 1946 kwamen er verkiezingen die de Volkspartij dankzij manipulatie kon winnen. In 1950 echter ging op basis van de verkiezingsuitslag voor het eerst de macht vreedzaam over op een oppositiepartij: de Democratische Partij onder leiding van Adnan Menderes. Omdat de Democratische Partij ideologisch trouw wilde blijven
207
aan de kemalistische ideologie van nationalisme en secularisme ging die machtsoverdracht vlotjes. In het decennium waarin de Democratische Partij aan de macht was, werd de politiek van liberalisering voortgezet, maar werd toch toegestaan dat de islam zachtjes terugkeerde in het maatschappelijke leven. Zo werd de ezan, de oproep tot het gebed, opnieuw toegestaan in het Arabisch en werd er een faculteit voor godsdienstwetenschappen geopend aan de Universiteit van Ankara. De Democratische Partij zocht echter steeds verdere aansluiting bij het Westen. Toen het in de Korea -Oorlog (1950-1953) troepen uitzond naar Korea, viel dit in erg goede aarde bij de NAVO-lidstaten. Nog tijdens de Korea -oorlog, in 1952, stemde de NAVO er dan ook mee in Turkije op te nemen als NAVO-lidstaat. In 1961 richtte Turkije mee de OESO op. In 1963 werden de banden tussen Turkije en de Europese Economische Gemeenschap (EEG) versterkt doordat er in de Ankara -Overeenkomst werd vastgelegd dat Turkije te langen leste lid mocht worden van de EEG. Deze Overeenkomst bood ook vele economische voordelen (Europa Nu, 2011). -
Economische liberalisering. De eerste jaren na WO II werd de Turkse regering geconfronteerd met grote economische problemen (devaluatie van het geld, daling van de koopkracht, etc..). Omdat de Turkse regering in 1947 aangaf te zullen streven naar een liberalisering van de markt, kwam Turkije in aanmerking voor de Marshall-hulp waarmee in grote getale moderne machines zoals tractoren en vrachtwagens werden aangeschaft. De Marshall-hulp werd ook gebruikt om er militaire aankopen mee te doen. Alras werd het leger omgesch oold en werd er gebruik gemaakt van Amerikaans materieel. Er werd verder flink geïnvesteerd in het Turkse wegennet. Door de snelle mechanisering nam het landbouwarsenaal toe en kon de Centraal-Aziatische steppe worden ontgonnen. Dit leidde tot een stijging van de totale landbouwproductie. Door een drietal factoren was er echter in de landbouw vanaf 1950 een overschot aan landarbeiders (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Ten eerste was er het toegenomen gebruik van machines waardoor mankracht „overbodig‟ werd . Ten tweede was het, in een gebied met weinig neerslag, niet eenvoudig om de steppe om te ploegen tot akkers. Deze landbouwers trokken naar de steden op zoek naar werk. Het gevolg is een grote urbanisatie van Turkije. Niet iedereen vond echter werk in de stad. In de jaren ‟50 werd Turkije dan ook voor het eerst echt geconfronteerd met werkloosheid. Ten derde was er een bevolkingsgroei op het platteland (zie tabel 29). Deze bevolkingsexplosie was debet aan de periode van vrede en aan het feit dat de overheid grote gezinnen aanmoedigde om op die manier de Turkse natie verder te kunnen ontwikkelen. Tabel 29: Aantal inwoners in Turkije in 1927; 1950; 1960.
Jaartal
Aantal inwoners
1927
13.648.270
1950
20.947.188
1960
27.754.820
Bron: Bakker, Vervloet & Gailly (2002).
In 1954-1955 laaide de Grieks-Turks tegenstelling weer hoog op als gevolg van de „Cypruskwestie‟. Cyprus was vanaf 1925 een Britse kolonie met een Turkse en een Griekse aanwezigheid. De Grieks-Cyprioten wilden aansluiting bij Griekenland (enosis) en geraakten daarbij slaags met de Britten en met de Turken die in Griekenland leefden en die zo‟n aansluiting met Griekenland niet zagen zitten. Na een aantal jaren van geweld werd Cyprus in 1960 een zelfstandige staat waarvan de grenzen en de gelijkwaardige status van de Turkse minderheid door Turkije, Griekenland en Engeland werden gegarandeerd (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). De functies van president en vicepresident werden bekleed door respectievelijk een Grieks - en een Turks-Cyprioot.
208
Adnan Menderes was tijdens zijn tienjarige regeerperiode het slachtoffer van zijn eigen verkiezingsbeloften (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). De dorpelingen stelden hem steeds hogere eisen: waterleidingen, scholen, elektriciteit, telefoon, etc. Om dit te bekostigen leende de Turkse staat geld en drukte het zelf ongedekt geld. Deze situatie was echter niet lang vol te houden. Het IMF begon dan ook strenge eisen aan Turkije te stellen. In de 2 de helft van de jaren ‟50 groeide het wantrouwen tegenover de Democratische Partij. In legerkringen werd gedacht dat Menderes de erfenis van Atatürk in gevaar zou brengen. De sfeer van wantrouwen leidde er finaal toe dat het leger (als vanouds de belangrijkste steunpilaar voor het nationalisme), onder le iding van kolonel Alparslan Türkeş, op 27 mei 1960 een staatsgreep pleegde. De Democratische Partij werd prompt buiten de wet gesteld en haar leiders werden gevangen genomen of vermoord (Menderes werd opgehangen). De militaire regering had echter zelf geen politieke ambities. Het wilde alleen zorgen voor een overgangsbewind teneinde orde op zaken te stellen. Een jaar na de staatsgreep presenteerde de militaire regering de bevolking een nieuwe grondwet waarover de bevolking zich in een referendum mocht uitspreken. De meerderheid stemde voor de nieuwe grondwet, zodat er al in oktober 1961 verkiezingen konden worden gehouden. Uit die verkiezingen kwam de Republikeinse Volkspartij van Ismet Inönü als winnaar uit de bus. Eind november 1961 ging Inönü in een coalitie met de Gerechtigheidspartij (cf. de opvolger van de Democratische Partij). Met het aantreden van deze regering eindigde de Eerste Republiek en begon officieel de Tweede Republiek.
III.2.4. De Tweede Republiek Daar waar Turkije tot de staatsgreep van 1960 alle en maar regeringen had die de macht niet hoefden te delen met andere partijen, kende het land tot 1980 alleen maar coalitieregeringen. Deze regeringen zetten in de jaren ‟60 en ‟70 vooral in op de industrialisering van het land door middel van importsubstitutie. Industriële producten die in de jaren ‟50 nog vooral werden geïmporteerd, zouden voortaan zelf in Turkije geproduceerd worden. Buitenlandse producten kwamen alleen nog tegen zeer hoge prijzen de Turkse markt op. Aanvankelijk was deze politiek succesvol, maar in de jaren „70 liep het systeem toch vast omdat de handelsbalans van Turkije negatief bleef en de staatsbedrijven te weinig rendement opleverden (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Deze economische problemen, de heftige reactie van de bevolking o p de geïntroduceerde bezuinigingsmaatregelen en het onderlinge wantrouwen van de partijen die de coalitieregeringen vormden, leidden tot een erg gespannen sfeer waarin er een toenemende politieke links -rechts polarisering ontstond. Ter rechterzijde stak he t islamisme terug de kop op en werd de secularisatie van Turkije uitgedaagd. De Grijze Wolven, een jeugdbeweging die ontstond uit de fascistische Partij voor Nationale Actie (MHP) ijverde voor een raszuiver Turks volk. Zij droegen bij aan het escalerende straatgeweld van de jaren „60 en ‟70 omdat zij slaags geraakten met extreem linkse groeperingen. Het geweld dat veroorzaakt werd door extreem rechts kon vaak ongestraft plaatsvinden omdat zij hun eigen mensen binnen het politieapparaat hadden. Linkse bewegingen daarentegen hadden doorgaans geen dergelijke bescherming en maakten daarom geregeld overheidsdienaren tot doelwit van bomaanslagen en executies (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Op 12 september 1980 besloot het leger over te gaan tot een militaire staatsgreep. Deze staatsgreep was de derde (na die van 1960 en die van 1971 die vooral achter de schermen plaatsvond). De militairen hielden schoon schip: het parlement werd ontbonden, de grondwet werd buiten werking gesteld, er kwam een verbod op politieke partijen en vakbonden, de staat van beleg werd afgekondigd, etc.. Tijdens de drie jaren van het militaire bewind, werden heel wat mensen gearresteerd en gevangengezet (Korfali & Üstübic, 2010). “De coup pakte echter voor velen dramatisch uit: honderdduizenden werden ontslagen, in de cel gegooid en gemarteld, duizenden
209
verdwenen en tientallen zijn geëxecuteerd” (Trouw, 2010). Met de staatsgreep van 1980 start wat men noemt de Derde Republiek (zie infra). De jaren ‟60 en ‟70 werden onder meer gekenmerkt door de vijandelijkheden tussen de Griekse en Turkse gemeenschap. Twee maal (in 1963 en 1967) kregen die vijandelijkheden het karakter van een burgeroorlog. Zo had Griekenland in 1967 een militaire junta als regering die de enosis wilde afdwingen door publieke agitatie en door gericht geweld tegen de Turken op het eiland (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Turkije dreigde met oorlog. De Griekse regering stopte de intimidatie, maar op 20 juli 1974 greep Turkije wel in toen de Griekse junta een staatsgreep tegen aartsbisschop Makarios (de leider in Cyprus) ensceneerde met als doel het afdwingen van de aansluiting van het eiland bij Griekenland. Alras landden Turkse legertroepen op Cyprus waarna in de volgende maanden grote delen van Cyprus door Turken werden bezet. Als gevolg verdwenen de Grieken naar het Zuidelijke deel waar de Republiek Cyprus ontstond. De Turken in het Zuiden verdwenen naar het Noorden van het eiland alwaar er een Turkse Republiek van Noord -Cyprus ontstond die alleen door Ankara wordt erkend. De Turkse invasie van Cyprus, de legering van troepen en de diplomatieke erkenning van Ankara van de nieuwe Republiek Noord -Cyprus leidde tot een internationale isolering van Turkije die tot op vandaag doorwerkt in de negotiatie voor de Turkse toetreding tot de EU (zie infra).
III.2.5. De eerste decennia van de Derde Republiek Hoewel de militaire junta na de verkiezingen in 1983 de macht aan een burgerregering teruggaf, bleef de militaire top op het gebied van de staatsveiligheid wel actief in de politiek. Desalniet temin heeft het parlementaire democratische systeem de crisis overleefd en kan er dan ook gesproken worden over een geleidelijk verder gaande democratisering van Turkije. In de periode 1980-2000 zorgde de opkomst van religieuze en etnische identiteitscla ims voor steeds meer sociale spanningen (Korfali & Üstübic, 2010): 1)
Religieuze claims
Reeds tijdens de regeerperiode van de Democratische Partij ijverden diverse religieuze organisaties voor het islamistisch inkleuren van de programma‟s van de politieke pa rtijen zonder dat ze daarom meteen openlijk een lans braken voor de terugkeer naar de şeriat. Vanaf het begin van de Derde Republiek, toen de macht werd terug gegeven aan de burgerpolitici, nam de invloed van de soennitische politieke islam echter toe. Alle kabinetten werden geruggensteund door partijen met een islamitische inslag die ijverden voor het bieden van meer ruimte voor de islam. Exemplarisch voor deze periode is het ontstaan van een heus hoofddoekendebat. In 1991 verbood het Grondwettelijk Hof de hoofddoek voor vrouwelijke studenten aan de Universiteiten. Daarmee ging het in tegen islamitische claims als zou het dragen van de hoofddoek een fundamenteel recht zijn. In 1995 wilde de islamitische Welzijns Partij (Refah Partisi) dat het grondwetartikel dat bepaalt dat Turkije een seculiere staat is werd geschrapt. Om pragmatische reden en (men vreesde een referendumverlies) werd hier echter van afgezien. Na de gewonnen parlementsverkiezing van 1995 kon de Welzijns Partij onder leiding van Necmettin Erbakan een coalitie aangaan met de gematigde Partij voor het Juiste Pad. In 1996 werd Erb akan premier. Hij richtte de Milli Görüs (Vereniging Nationale Visie) op, een islamistische organisatie met een sterk Turks -nationalistische component die zich afzet tegen de mondialisering en de westerse oriëntatie van Turkije.
210
2)
Etnische claims
De opeenvolgende regeringen hebben vanaf het begin van de republiek verschillende etnische minderheidsgroepen in het Turkse volk geassimileerd teneinde een Turkse eenheidsstaat te vestigen. In het Oosten en Zuid-Oosten van Turkije, het gebied waar ongeveer 10 miljoen Koerden wonen, kwam er in 1978 door de PKK, de Koerdische Arbeiderspartij, grootschalig verzet tegen de Turkse assimilatiepolitiek. Het militair regime verbood in de vroege jaren ‟80 alle expressies van Koerdische aard en verdrong alle Koerdische politici. Het gevolg was de radicalisering van de Koerdische Beweging en de gewapende clash tussen de PKK en de Turkse staat. De PKK beleefde haar bloeitijd na de eerste Golfoorlog in het begin van de jaren „90 toen het Iraakse leger van Saddam Hoessein zich ge dwongen zag om zich uit Noord-Irak terug te trekken. Daardoor kregen de Koerden in Noord-Irak een vorm van zelfbestuur. Noord-Irak werd alras dé uitvalsbasis voor campagnes en aanvallen. De Koerden betaalden hiervoor echter een hoge prijs (Bouwman, 2008). Het conflict met het Turkse leger leidde immers tot een grote Koerdische emigratie naar het buitenland (cf. asiel) en tot interne verplaatsing naar de grote steden in West -Turkije. Vanaf de opgang van de PKK in 1984 tot 1999 wordt geschat dat 40.000 mensen stierven en 3.000.000 mensen verplaatst werden. Na de arrestatie in 1999 van Abdullah Öcalan, de leider van de PKK, kwam er terug wat rust.64 Al is dat erg relatief. De situatie evolueerde immers van een guerilla oorlog die de samenleving geheel ontwrichtte naar een kettingreeks van terroristische aanvallen op toeristen, politieagenten en militairen. In de periode 1980-2000 verbeterden de relaties met Europa. Turkije ondernam immers verschillende stappen om lid te worden van de EU. Zo startte het in 1986 h aar aanvraag voor een volwaardig lidmaatschap. In 1987 diende het officieel deze aanvraag in. Op 1 januari 1996 ging Turkije een douane-unie aan met de EU.65 De EU-Top in Helsinki van december 1999 zorgde voor een doorbraak omdat er werd beslist dat Turkije officieel erkend zou worden als kandidaatlidstaat. Turkije zag zich echter op dat moment nog steeds geconfronteerd met interne en internationale problemen. Europa drukte wel haar grote bezorgdheden uit over de abominabele situatie van de rechten van de mens. In de jaren ‟90 waren er nog steeds gevallen van marteling, fysiek misbruik, verdachte overlijdens in gevangenissen en onopgeloste politieke moorden. Ook de situatie van de Koerdische minderheden in Zuid -Oost Turkije ging nog steeds gepaard met inbreuken op de burgerrechten en politieke rechten. Na 1998 deed Turkije verschillende inspanningen om politieke en wettelijke hervormingen door te voeren teneinde de effectieve implementatie van de fundamentele vrijheden en rechten van de mens voor iedereen te waarderen. Europa en Turkije ontwikkelden een gezamenlijke strategie om te voldoen aan de toetredingscriteria zoals die in 1993 in Kopenhagen waren vastgelegd. Turkije ontwikkelde ook zelf een nationaal plan om de wetgeving aan te passen aan de Europese Ge meenschapsregels (Europa Nu, 2011). De eerste jaren na Helsinki werden gekenmerkt door grote veranderingen. “Eigenlijk heeft het land in de ongeveer twee jaar na Helsinki meer hervormingen gerealiseerd dan tijdens het hele vorige decennium, zoals het recht om radio- en televisieprogramma‟s uit te zenden in de moedertaal; vrijheid van vereniging; de beperking van de greep en de invloed van het leger op de rechterlijke macht, het onderwijs, begrotingsbeslissingen en de media; de uitbreiding van de burgerrechten tot officieel erkende minderheden (Armeniërs, Joden en Grieken); de hervorming van het strafrecht; de afschaffing van de doodstraf; de vrijlating van politiek gevangenen; de afschaffing van foltering door de politie; en meer bescherming voor de pers. Verder werd ook met
64
Abdullah Öcelan werd in 1999 in Kenia gearresteerd en ter dood veroordeeld. Onder druk van de EU werd zijn straf omgezet in een levenslange gevangenisstraf omdat Turkije de doodstraf had afgeschaft. Die afschaffing kaderde binnen het toetredingsproces tot de EU (zie verder). 65 Een douane-unie is een economische samenwerking tussen staten die gekenmerkt wordt door het vrij verkeer van goederen, de uniforme handelspolitiek ten opzichte van andere landen en de deling van de opbrengsten van de invoerrechten.
211
succes een streng economisch anti-inflatiebeleid ingevoerd volgens de richtlijnen van het Internationaal Muntfonds; institutionele transparantie en liberalisme kregen de nodige steun; formeel nationalisme en nationalisme van minderheden zijn uitgesloten en de sociaaleconomische regionale verschillen zijn aangepakt” (Kaya & Kentel, 2007: 6-7). De EU concludeerde echter dat de implementatie van deze hervormingen nog steeds niet voldoende was. Ofschoon de inbreuken op de mensenrechten verminderden, bleven ze nog steeds bestaan. Er waren ook nog steeds problemen met de vrijheid van expressie en vrijheid van media en vrijheid van associatie en vereniging.
III.2.6. De Derde Republiek vanaf 2000 Volgens Korfali & Üstübic (2010) kunnen de belangrijkste politieke, economische en sociale veranderingen in de geschiedenis van het moderne Turkije worden bestudeerd middels vier perioden. In de eerste periode (1923-1950) werd de natiestaat geconstrueerd via de één partij regel. Van 1950 tot 1980 is er de periode van het meerpartijenregime en de versterking van de natiestaat. De periode 1980-2000 kan gezien worden als de periode van de democratische consolidering en economische liberalisering. Vanaf 2000 tot nu is de periode van de EU kandidatuur en de effecten die dat heeft. Meer specifiek kan er over deze laatste periode worden gezegd dat het een decennium is van continue politieke, sociale en economische transformatie als gevolg van drieërlei factoren: de intensifiëring van het toetredingsproces, de economische crisis in 2001 en de eenpartijregering. Hieronder belichten we deze verschillende aspecten.
De financiële crisis van 2001 raakte de economie van Turkije zwaar en beschadigde de credibiliteit en legitimiteit van de coalitieregering die, onder leiding van Bülent Ecevit, gevormd werd door de partijen van centrumlinks, centrumrechts en de nationalistische vleugel. Door de crisis kwam het IMF tussen en kon Turkije weinig anders dan hervormingen door te voeren teneinde de economie van stabiele fundamenten te voorz ien en teneinde buitenlandse investeringen aan te trekken die de economische ontwikkeling zouden versterken (Korfali & Üstübic, 2010). De verkiezingen van november 2002 weerspiegelden de onvrede van de bevolking met het bestaande politiek-economische systeem. De drie partijen die de coalitieregering vormden, haalden immers niet de limiet van 10% en werden als gevolg niet meer opgenomen in de regering. Er kwam weer één sterke partij aan de macht, namelijk de AKP (de Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij) die, onder leiding van Recep Tayyip Erdoğan in 2002 34.2% van de stemmen haalde en in 2007 zelfs 47% (Korfali & Üstübic, 2010). Over de precieze aard van deze partij werd reeds sinds de oprichting veel geredetwist (cf. Rabasa & Larrabee, 2008). Secularisten betichten de AKP er een (verborgen) islamitische agenda op na te houden omdat de partij zelf een voortzetting is van vroegere islamitische partijen en omdat premier Erdoğan zelf lid was van Milli Görüs. De AKP zou, door onder meer diverse benoemingen een grote invloed uitoefen en op de traditionele bastions van het secularisme, met name op het gerecht en op het leger. Door die invloed zou de AKP haar binnenlandse agenda kunnen afstemmen op haar islamistische kernidentiteit (Migdalovitz, 2010). In contrapunt spreken de verdedigers van de AKP over de partij als zijnde een brede sociaalconservatieve partij. De beschuldigingen van de secularisten markeren volgens hen de woede over het feit dat de seculiere elite, onder Erdoğan, haar machtspositie verloor (Bouwman, 2008). De waarheid ligt wellicht in het midden. De partij past immers niet alleen nationalistische beginselen en moslimwaarden toe, tevens is ze ook sterk gericht op het
212
marktliberalisme en het EU-lidmaatschap. Deze combinatie wordt ook wel eens de Turkse synthese genoemd.66 Sedert de partij aan de macht is, continueerde de AKP het (door de IMF geleide) economische programma en deed het heel wat inspanningen om te kunnen toetre den tot de EU (Korfali & Üstübic, 2010): 1)
Economie
Turkije onderging sedert 2002 een grote economische transformatie als gevolg van de IMFgeleide structurele veranderingen en de liberalisering van haar financiële markt. Turkije is nog steeds één van de meest dynamische economieën van Europa. In de periode 2008 -2009 werd Turkije echter ook geconfronteerd met de onvermijdelijke negatieve gevolgen van de were ldwijde economische crisis. De economische groei nam dan ook af. In contrast met de positieve economische gevolgen vanaf 2002, werd de stabiliteit van de Turkse economie verzwakt door de hoge schulden, de hoge intresten en de hoge publieke tekorten (Korfali & Üstübic, 2010). Gegeven de langdurige instabiliteit van de economie ondervond de Turkse arbeidsmarkt ernstige problemen. Zo werd de werkloosheid een ernstig probleem. De Turkse arbeidsmarkt werd gekenmerkt door een blijvende werkkracht in de landbouw, een groeiende informele sector die geënt is op de formele sector en een lage vrouwelijke participatie in de arbeidsmarkt. Ofschoon er in mei 2008 een Employment Package werd aangenomen om de werkloosheid tegen te gaan en om de kansen voor vrouwen (maar ook jonge mensen en mensen met een handicap) op de arbeidsmarkt te bevorderen, is de situatie op de arbeidsmarkt nog steeds problematisch. In 2009 besloot het Progress Report van de European Commission dat Turkije slechts beperkte progressie had gemaakt inzake sociale politiek en arbeid. De wetgeving inzake arbeidswet, gezondheid en veiligheid en antidiscriminatie was niet in lijn met de Eurostandaard. Zo was er geen recht op vrije organisatie en staking voor de private en publieke sector. 2)
Toetreding
Op 17 december 2004 gaf de Europese Raad aan dat de toetredings-onderhandelingen op 3 oktober 2005 konden beginnen. De Raad had in diezelfde maand reeds geconcludeerd dat Turkije voldeed aan de politieke criteria voor toetreding (Europa Nu, 2011). Dertien hoofdstukken werden geopend. Slechts één hoofdstuk (over wetenschap en onderzoek) werd provisoir gesloten. Omdat er geen toetredingsdatum werd vastgelegd, is het tot op heden niet duidelijk of Turkije effectief tot de EU zal toetreden. Deze toetreding hangt de facto af van de vorderingen die de Turkse regering maakt inzake het doorvoeren van enkele hervormingen. Er blijven vandaag de dag nog steeds enkele pijnpunten zoals onder meer: -
Turkije‟s obstinate weigering een douaneverdrag met Cyprus te tekenen, waardoor schepen en vliegtuigen uit Cyprus nog altijd Turkije niet in mogen. Ook erkent Turkije nog steeds niet het bestaan van de Republiek Cyprus.
66
De ambiguïteit van de AKP bereikte in 2008 een culminatiepunt doordat er een rechtszaak tegen haar werd gespannen omdat de partij anti-seculier zou zijn. De AKP won deze rechtszaak, maar moest toch financiële toegevingen doen (Migdalovitz, 2010). Dat de AKP onder veel druk blijft staan, blijkt ook uit Ergenekon, een geheime, extreem-nationalistische organisatie die zou uit zijn op het einde van het bewind van de AKP. Om dat einde te bespoedigen zou het de Turkse maatschappij eerst destabiliseren door diverse moordaanslagen te plegen op Turkse intellectuelen (onder andere op de Armeens-Turkse journalist Hrant Dink; een aanslag op Nobelprijswinnaar voor Literatuur Orhan Pamuk was gepland) en Koerdische politici. Het feit dat diverse leden van Ergenekon konden worden opgepakt, was een gebeurtenis zonder precedent want v oor het eerst in de Turkse geschiedenis werden hoge ex -militairen gearresteerd voor het beramen van een staatsgreep (Migdalovitz, 2010).
213
-
De zelfcensuur in de Turkse media. Zo kunnen journalisten bijvoorbeeld vervolgd worden wanneer ze bewijsmateriaal publiceren van mensenrechtenschendingen in
-
Turkije. De situatie van de vrouwen is nog steeds niet o ptimaal. Zo zijn er nog steeds eremoorden en gedwongen huwelijken.
-
Religieuze minderheden worden nog steeds niet voldoende beschermd.
In mei 2010 zette Turkije alvast een belangrijke stap op weg naar het lidmaatschap toen de Turkse president Abdullah Gül zijn handtekening zette onder een wetsontwerp voor de hervorming van de Turkse grondwet. Op 12 september 2010 werd het wetsvoorstel in een referendum aan het Turkse volk voorgelegd. Ondanks de tegenstand van de oppositie tegen de hervormingsplannen en de poging het referendum te dwarsbomen via het behoudende constitutionele hof, sprak een meerderheid van 58% van de Turkse kiezers zich uit voor de wijzigingen aan de grondwet (Europa Nu, 2011). Deze dag was symbolisch gezien het net dertig jaar geleden was dat er een militaire coup werd gepleegd. Het referendum sprak zich op verschillende wijzen uit. Eén van de meest opmerkelijke elementen was dat de medestanders van die coup uit 1980 alsnog konden worden vervolgd (Trouw, 2010). Met deze stap schaart Turkije zich bij de democratische landen waar militairen zich aan politieke besluitvorming onderwerpen en, indien het nodig is, ook aan de burgerrechter verantwoording dienen af te leggen (Trouw, 2010). Niet alle EU-lidstaten zijn echter enthousiast over een eventue le toetreding van Turkije. Zo is het Turks lidmaatschap onder meer contesteerbaar omwille van (Kaya & Kentel, 2007; Içduygu, 2009): -
De omvang van het land.
-
De in meerderheid islamitische bevolking.
-
De sociaaleconomische omstandigheden die minder goed zijn dan het Europese gemiddelde.
-
De Turkse ondemocratische en patrimoniale politieke cultuur. De te grote verschillen op het sociaal, cultureel, economisch en politiek gebied.
De Duitse bondskanselier Angela Merkel wenst bijvoorbeeld een geprivilegieerd pa rtnerschap voor Turkije. De Franse president Nicolas Sarkozy wil, net als Oostenrijk, met Turkije een alternatief partnerschap aangaan. Frankrijk, Oostenrijk en Polen hebben een referendum aangekondigd waarin de kiezer de gelegenheid krijgt zijn mening te geven. Ook Cyprus is de toetreding van Turkije niet toegenegen. Zolang Turkije Cyprus niet erkent, zal Cyprus zich beroepen op haar vetorecht om de toetreding van Turkije tegen te houden. Door de aanhoudende stroom van signalen dat Turkije niet welkom is e n door het lange proces daalt langzamerhand ook in Turkije het enthousiasme voor een lidmaatschap van de EU. Volgens de bevindingen van verschillende studies uitgevoerd door het German Marshall Fund in 2008 zou 55% van de Turkse respondenten geloven dat de waarden van Turkije te verschillend zijn om eigenlijk tot het Westen te behoren (Korfali & Üstübic, 2010). In verband met het lidmaatschap stelt 42% dat het een goede zaak is. 45% van de Europeanen vindt het noch slecht noch goed. 60% van de Europeanen en 26% van de Turken gaat ervan uit dat Turkije de EU zal vergezellen (Korfali & Üstübic, 2010). Uit onderzoek uitgevoerd bij de Belgische Turken blijkt dat de meesten over het algemeen positief staan ten aanzien van de EU-toetreding. “Uit onze focusgroepen en diepte-interviews bleek dat de Belgische Turken over het algemeen voorstander zijn van het Turkse lidmaatschap van de Europese Unie, hoewel sommigen er ook tegen waren. De kwantitatieve gegevens toonden aan dat een derde van de geïnterviewden zowel positieve als negatieve gevoelens had over het EUlidmaatschap en dat net iets minder dan een kwart ofwel negatief of positief was over het lidmaatschap. Blijkbaar heeft de Europese Unie geen rechtstreekse impact op de habitats van betekenis van de Belgische Turken, maar wanneer wij hen er direct naar vroegen, toonden ze zich
214
meestal wel tevreden over het integratieproces van Turkije in de EU. Zij die sceptisch staan tegenover
de
Turks-Europese
relaties,
vermeldden
problemen
als
de
sociaaleconomische
verschillen tussen Turkije en de EU of toonden zich bezorgd over een „verborgen agenda‟ van de Unie” (Kaya & Kentel, 2007: 66). Naar de EU toe heeft Turkije zich altijd graag gepresenteerd als een heraut van de moderniteit binnen de islam (Bouwmans, 2008). Toch wordt er in Turkije nog steeds hevig gediscussieerd over de vorm die de islam zou moeten aannemen. De godsdienst is ergo nog steeds een grote scheidingslijn in de maatschappij. Seculiere Turken blijven angst hebben voor de mogelijkheid dat de islamitische wet terug opnieuw worden ingevoerd. Dat de religie zo‟n gevoelig onderwerp is, mag onder meer blijken uit het Turkse hoofddoekendebat. Lange tijd gold, als gevolg van een uitspraak van het Hooggerechtshof, dat vrouwen een hoofddoek mochten dragen, maar studentes, docenten en ambtenaren niet. Vrouwen met een hoofddoek (cf. hijab) zijn echter recentelijk do or een beslissing van de Raad voor Hoger Onderwijs (YÖK) terug toegelaten tot de Turkse Universiteiten. Het verbod was destijds een interpretatie van een wet vanuit de gedachte dat het dragen van hoofddoeken antisecularistisch zou zijn. Het is een interpretatie omdat er nu eenmaal geen Turkse wet bestaat die vrouwen met een hoofddoek expliciet de toegang tot het hoger onderwijs ontzegt. Met de recente opheffing van het verbod, is het YÖK erin geslaagd daar waar de AKP is gefaald. In 2008 ondernam de AKP immers al een poging om via een grondwetswijziging het hoofddoekverbod op te heffen. Omdat er aan de uitspraak van de hoogste rechter echter zelf niets is veranderd, is het onduidelijk of de beslissing van het YÖK zal standhouden. Om het verbod definitief op te heffen, is er een grondwetswijziging nodig (Europa NU, 2010). Het hoofddoekendebat is illustratief voor het interne debat in Turkije over de vraag welke richting het land moet varen: enerzijds is er de op de islam gerichte regering die pleit voor meer religieuze vrijheid en anderzijds is er de vrees dat de seculiere principes van het land in gevaar zijn. Critici zien de hoofddoek als hét symbool van de politieke islam. Elke poging die wordt ondernomen om de hoofddoek toe te staan, beschouwen ze dan ook als een ondermijning van de seculiere wetten van het land. In die zin is de hoofddoek een middel voor een bepaalde machtsstrijd in Turkije. “It [the headscarf] is a procedural tool used in the struggle for power rather than an essential element of the conflict with the actual representatives of the democratic/secular regime. (…) Politicians who make the headscarf a tool of political power struggle become either winners or losers of the polarization the issue creates. The headscarf is a good example of the fact that the manufactured conflict between the state elite and social leaders is symbolized through religious values” (Toprak & Uslu, 2009: 61-62). Uit empirisch onderzoek blijkt dat voor het volk zelf de hoofddoek geen „high priority issue‟ is (Rabasa & Larrabee (2008). Een grote meerderheid in Turkije is bijvoorbeeld de mening toegedaan dat het dragen van een hoofddoek aan de universiteit niet conflicteert met het secularisme en dat het individu moet vrij zijn om zelf te kiezen (Toprak & Uslu, 2009). Alles welbeschouwd kan gesteld worden dat ofschoon het secularisme van Turkije een uniek moslimland maakt, het nu net die seculiere identiteit is die de laatste ja ren weer voor interne spanningen zorgt (voor een overzicht, zie Migdalovitz, 2010).
215
III.3.
Algemene migratiegeschiedenis
III.3.1. Inleiding Turkije is vanaf de jaren „60 van de 20 ste eeuw één van ‟s werelds „leading migrant-sending countries‟. Ongeveer 6% van haar bevolking woont in het buitenland (Içduygu, 2009). Vanaf de jaren ‟80 is Turkije echter in toenemende mate ook een immigratie - en transitland geworden. In dit hoofdstuk bespreken we de emigratie zoals die voornamelijk vanaf de jaren ‟60 gestalte heeft gekregen en bekijken we welke evoluties aan de basis liggen voor de toegenomen immigratie - en transitrealiteit. We starten evenwel met een kort overzicht van de migratiebewegingen van vóór 1960.
III.3.2. Immigratie en emigratie vóór 1960: Turkse nation-building Het opkomende nationalisme op het einde van de 19 de eeuw en het begin van de 20 ste eeuw zorgde voor verschillende migratiebewegingen. Zo was er enerzijds een grote exodus van moslimgemeenschappen uit de Balkan naar Anatolië. Tijdens de Balkanoorlogen in 1912 en 1913 verplaatsten zich 800.000 moslims vanuit de Balkan naar Anatolië (Hecker, 2006). Anderzijds was
er
een
grote
exodus
van
christenengemeenschappen
uit
Anatolië
naar
de
Balkanlanden. Het nationalisme dat werd aangewakkerd doordat het Ottomaanse Rijk in die periode heel wat Europese provincies zag verloren gaan, leidde er toe dat Anatolië werd gezien als het centrum van de toekomstige Turkse staat en dat vanaf dan de niet-moslimgemeenschappen in Anatolië werden beschouwd als een bedreiging voor de nationale veiligheid. Deze gemeenschappen moesten derhalve (desnoods met geweld) het land worden uitgezet. Het is in die context dat in 1915 en 1916 bijna de gehele Armeense populatie (met uitzondering van diegenen die zich in Istanbul bevonden) werden gedeporteerd. Tijdens deze deportatie lieten bijzonder veel Armeniërs het leven (zie paragraaf 2.3). Kortelings na het einde van WO I, op mei 1919, vielen Griekse troepen het westen van Anatolië binnen. In september 1922 werd het Griekse leger verslagen. De meerderheid van de Griekse orthodoxe christenen (zo‟n 400.000 à 500.000) moest vluchten uit West-Anatolië. De Grieks Orthodoxe gemeenschappen in Centraal-Anatolië en rond het Oosten van de Zwarte Zee konden initieel blijven. Na het einde van de Turkse Onafhankelijkheidsoorlog en het Vredesverdrag van Lausanne op 24 juli 1923 bleven de migratiebewegingen bestaan. In het Verdrag
werd
immers
tot
een
grootscheepse Grieks-Turkse bevolkingsruil besloten:
1.200.000 etnische Grieken zouden vanuit Centraal-Anatolië en het gebied aan de Zwarte Zee naar Griekenland verplaatst worden in ruil voor de verplaatsing van 354.647 etnische Turken vanuit Griekenland naar Turkije (Becker, 2008). Alleen de Grieks-Orthodoxe populatie van Istanbul en de Moslimbevolking van West-Thracië vielen buiten het akkoord.67 De religie was toentertijd hét criterium om iemand als Turk of als Griek te bestempelen: Moslims werden als Turk beschouwd en Christenen als Griek. Omdat de Balkanlanden hun moslims liever kwijt dan rijk waren en omdat Turkije, na de vele doden tijdens de vele oorlogen, graag nieuw bloed ontving, werd de migratie vanuit de Balkan naar Turkije in de daaropvolgende jaren, via diverse akkoorden met Bulgarije (in 1925), met Griekenland (in 1930), met Roemenië (in 1936) en met Joegoslavië (in 1950) gestimuleerd (Hecker, 2006). In de periode 1923-1960 arriveerden uiteindelijk bijna 1.300.000 mensen in Turkije (zie tabel 30).
67
Als gevolg van de beslissing van de Turkse regering in 1932 om enkele beroepen in de industrie en de handel uitsluitend voor Turkse burgers te reserveren, verlieten tegen 1935 10.000 van de 26.431 Griekse burgers in Istanbul het land (Akgündüz, 2000).
216
Tabel 30: Schatting van het aantal in het buitenland geboren personen dat zich in de periode 1923-1960 in Turkije heeft gevestigd, naar land van herkomst.
Landen
1932 – 1933
1934 – 1960
1923 – 1960
Bulgarije
101.507
272.971
374.478
Griekenland
456.720
23.788
480.508
Roemenië
33.857
87.476
121.351
108.179
160.922
269.101
Overige landen
-
31.466
31.466
Totaal
700.258
576.667
1.276.925
Voormalig Joegoslavië
Bron: Akgündüz (2000).
Tussen 1940 en 1949 kwamen in totaal 91.490 vluchtelingen uit diverse landen in Turkije aan, onder andere uit China en de voormalige Sovjet Unie. Van hen waren er 39.557 Turks. 24.468 van deze vluchtelingen vestigden zich definitief in Turkije (dit aantal is opgenomen in het aantal immigranten), de rest vertrok vervolgens weer naar het land van herkomst of naar een ander land (Akgündüz, 2000). De migratie vanaf 1923 (verdrag van Lausanne en oprichting van de Eerste Turkse Republiek) tot de jaren ‟60 kaderde geheel binnen het creatieproces van een Turkse natiestaat. De migratiebewegingen hadden met andere woorden tot doel om een Turkse moslimidentiteit te ontwikkelen.68 Na de Turkse Onafhankelijkheid en de akkoorden in verband met de Grieks -Turkse bevolkingsruil, was er nog steeds een substantiële Griekse gemeenschap in Istanbul. Echter, als gevolg van de blijvende spanningen tussen Turkije en Griekenland in verband met de kwestie Cyprus en als gevolg van discriminatoire handelingen (zo werden enkele beroepen in de industrie en de handel uitsluitend voor de Turkse burgers gereserveerd) emigreerden vele Grieks Orthodoxen uit Istanbul. Tegen 1935 verlieten 10.000 van de 26.431 Griekse burgers in Istanbul het land (Akgündüz, 2000). Ook de Armeense orthodoxe gemeenschap en de Joodse gemeenschap werden door de emigratie van hun leden beduidend kleiner (Hecker, 2006). De jaren ‟50 vertoonden positieve ontwikkelingen in de economie mede dankzij het liberale economieprogramma van de Democratische Partij, het einde van WO II en de hulp van het Marshall Plan (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). De landbouw werd, door de mechanisering, erg voordelig. De economische acties van het beleid misten echter planning en waren finaal ook niet in staat om de stijging van de inflatie tegen te houden in de tweede helft van de jaren „50. Door de mechanisering van de rurale gebieden en de bevolkingsexplosie (die na de onafhankelijkheid was begonnen) was de nood aan mankracht op het platteland verminderd waardoor de mensen dienden te migreren naar de steden.69 Deze volksbeweging van het Oosten naar de Westelijke steden Ankara, Izmir en Istanbul is het eerste spoor van de Turkse interne migratie. De andere twee 68
De Turkse nation-building is verantwoordelijk voor het feit dat „migrant‟ in Turkije een verwijziging is naar iemand met een Turkse cultuur die vanuit het buitenland terugkeert naar Turkije. In contrapunt verwijst „migrant‟ in Europa naar iemand met een andere culturele achtergrond die vanuit het buitenland een voor hem nieuw land binnenkomt. 69 Turkije ervaarde tot 1975 een snelle demografische groei als gevolg van de expansie van gezondheidsdiensten en een pronationalistisch beleid. Na 1975 daalde de groei als gevolg van nieuwe bevolkingscontrolebeleidsvormen die reeds vanaf de jaren ‟60 werden geïntroduceerd, maar in de j aren ‟80 echt werden versterkt (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002).
217
sporen omvatten respectievelijk de volksbewegingen van de hoog gelegen bergachtige gebieden naar de kleine steden in de bekkens en van de minder ontwikkelde binnenlanden naar de economische sterkere kustgebieden (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Omdat de industrialisatie in de steden nog niet geheel ontwikkeld was, moesten vele migranten blij zijn met tijdelijke jobs of met een leven in de werkloosheid. In de grote steden heeft die binnenlandse migratie geleid tot het ontstaan van gecekondu‟s, dit zijn uitgestrekte wijken van illegaal gebouwde huisjes die veelal ‟s nachts werden geconstrueerd. Door de kettingmigratie waarbij mensen zich laten leiden door familieleden of bekenden die hen zijn voorgegaan, zijn de gecekondu‟s qua sociale structuur gelijkaardig aan die van het gebied van waaruit men vertrokken is. Op politiek gebied kunnen de inwoners van de gecekondu‟s steun eisen omdat ze voor lokale politici van alle partijen een welkome bron van stemmen vormen. Dat betekent meteen ook dat de gecekondu‟s met het voortschrijden van de tijd langzaam in het net van stedelijke voorzieningen (waterleiding, electriciteit, riolering, scholen, openbaar vervoer) werden opgenomen. In de loop van de tijd werden de bouwvallige huisjes dan ook vervangen door flatblokken en werden het heuse stadsdorpen.
III.3.3. 1961-1974: Turkse Arbeidsmigratie naar West-Europa Na WO II diende het Europese continent terug opgebouwd te worden. Daarvoor had men nood aan vele (goedkope) arbeidskrachten. He el snel werd beslist om die goedkope arbeidskrachten uit het buitenland te recruteren. Het naoorlogse Europese migratieregime is dan ook in grote mate bepaald door de vraag naar externe arbeidskrachten. Deze Europese recrutering was een winwin situatie. Zowel de Europese werkgevers als de Turkse regering hadden er baat bij. Voor de Europese werkgevers was de komst van die gastarbeiders om minstens drieërlei redenen een uitermate goede zaak. Ten eerste kon de economie door hun inspanningen weer renderen. Te n tweede hadden de gastarbeiders hun opleiding reeds genoten in het land van herkomst. Dit maakte de immigranten nog goedkoper dan ze al waren. Ten derde was het erg makkelijk om het teveel aan gastarbeiders terug te sturen naar het land van oorsprong zoda t het nergens nodig was om extra woningen voor deze mensen te bouwen (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). Voor de Turkse regering
was
de
Europese
recrutering
een
goede
zaak omdat
het
enerzijds
haar
werkloosheidsprobleem kon oplossen door de emigratie van haa r surplus aan arbeidskrachten en omdat het anderzijds kon rekenen op de input van migrantengeld teneinde de Turkse economie te spijzen. Na de nieuwe grondwet van 1961 hield het eerste Vijf-Jaren-Ontwikkelingsplan (19621967) dan ook expliciet rekening met de mogelijkheid om Turkse burgers het land uit te sturen. Vanuit de gedachte dat de emigratie Turkije geen windeieren zou leggen, ondertekende Turkije in 1960 de eerste bilaterale akkoorden met Duitsland en kort daarna (in 1964) met Oostenrijk, Nederland en België. Later zouden nog andere akkoorden gesloten worden. 70 De reden waarom vooral Duitsland initieel de meeste Turkse migranten aantrok, had te maken met het feit dat de Duitse economie, het Duitse „Wirtschaftswunder‟, vanaf het einde van de jaren ‟50 een tekort aan arbeidskrachten ervoer. Aan deze arbeidskrapte lagen verschillende factoren ten grondslag (Zürcher, 2002; Bakker, Vervloet & Gailly, 2002): 1)
Door de oorlog was de eigen mannelijke bevolking gedecimeerd.
2)
Door de oorlog was het geboortecijfer laag.
70
Voor de volledigheid. Akkoorden werden gesloten met Duitsland op 30 oktober 1961; met Oostenrijk op 15 mei 1964; met België op 16 juli 1964; met Nederland op 19 augustus 1964; met Frankrij k op 8 april 1965; met Zweden op 10 maart 1967; met Australië op 5 oktober 1967; met Libië op 5 januari 1975; met Jordanië op 8 juli 1982; met Quatar op 1 april 1986 en met C yprus op 9 maart 1987 (Devlet, 2007). Minder omvattende akkoorden werden in 1961, 1971, 1973 en in 1981 respectievelijk gesloten met het Verenigd Koninkrijk, met Zwitserland, met Denemarken en met Noorwegen (Içduygu, 2009).
218
3)
Het gemiddeld opleidingspeil was gestegen zodat er voor laaggeschoold werk minder belangstelling was.
4) 5)
De arbeidstijden werden beperkt tot een 40-uren werkweek. Mensen gingen vroeger op pensioen.
6)
Door de Berlijnse Muur zaten vele Oost-Duitsers vast in West-Duitsland.
7)
Er was verzet tegen de mogelijkheid om vrouwen in te zetten.
8)
Al deze factoren maakten dat Ankara en Bonn in oktober 1960 een wervingsverdrag sloten waarbij Duitse bedrijven voortaan Turkse werknemers mochten tewerk stellen.
In de periode 1961-1974 zijn er in totaal zo‟n 800.000 migranten (oftewel 97.5% van alle Turkse migranten) naar Europa gemigreerd waarvan 81% naar Duitsland, 7% naar Frankrijk, 5% naar Oostenrijk en 3% naar Nederland (Korfali & Üstübic, 2010). Toen de Turkse regering de arbeidsmigratie promootte, was dat met het doel om de werkloosheid op te vangen, migrantengeld te ontvangen en minder ontwikkelde Turkse gebieden te helpen. Dat laatste punt verklaart waarom de Turkse overheid in het begin prioriteit gaf aan de facilitering van de emigratie van mensen uit de relatief arme gebieden van Turkije. Deze emigranten werden aangespoord om hun geld te sparen en te gebruiken om te investeren in de gebieden van waaruit ze vertrokken om aldaar „werkgenererende initiatieven‟ op te starten (Ġçduygu, 2009). De Turkse migranten migreerden vanuit heel Turkije naar Europa (Korfali & Üstübic, 2010): -
Migratie vanuit Centraal-Turkije: Afyon, Eskişehir, Konya, Yozgat, Kayseri, Sivas, Nevşehir. Migratie vanuit West-Turkije: Denizli, Balıkesir, Sakarya, Bursa, Kütahya, Manisa, Uşak .
-
Migratie vanuit Zuid-Turkije: Adana, Hatay.
-
Migratie vanuit Noord-Turkije: Samsun, Trabzon, Zonguldak.
Eén op de drie migranten vertrok uit de grootsteden Istanbul, Ankara of Izmir. Deze migranten hadden er echter wel al vaak een proces van interne migratie opzitten. Dat betekent dat ze dus eerst vanuit het platteland naar de steden zijn gemigreerd (cf. tweestappenmigratie). “De gastarbeiders vormden een heterogene groep en weerspiegelden de sociale, culturele, regionale en etnische
verscheidenheid
van
Turkije.
Algemeen
gesproken
vormden
zij
echter
een
verhoudingsgewijs jonger en beter opgeleid, hoger gekwalificeerd en stedelijk segment van de Turkse arbeidersbevolking. Volgens de Bundesanstalt für Arbeit bijvoorbeeld, was een derde van de Turkse arbeiders die jaarlijks naar Duitsland kwamen, opgeleid naar Duitse maatstaven. In 1971 steeg het percentage geschoolde arbeiders naar 46,3 procent” (Akgündüz, 2000: 121). 80% van de migranten was mannelijk. De 20% vrouwen migreerden voornamelijk uit de stedelijke gebieden en waren doorgaans opgeleid. In de vroege jaren ‟70 migreerden er ook vrouwen uit de rurale gebieden. Thans migreren ongeveer evenveel vrouwen als mannen (Avci & Boğaziçi, 2006). Het aantal arbeiders dat naar Europa ging steeg na 1961 en piekte in 1964 met 66.000 mensen. De recessie in de jaren „66-„67 zorgde voor een terugval. Zo gingen er in 1967 „maar‟ 9.000 Turken naar het buitenland, terwijl er maar liefst 900.000 op de wachtlijst stonden. Na de recessie steeg de emigratie meteen. Meer dan 100.000 mensen verlieten jaarlijks Turkije. Dit stopte in 1975 als gevolg van de economische crisis in West-Europa (zie tabel 31) (Içduygu, 2009; Korfali & Üstübic, 2010).
219
220 Bron: Korfali & Üstübic (2010).
Tabel 31: Migratie vanuit Turkije in de periode 1961- 2005.
Medio jaren ‟70 van de 20 ste eeuw had West-Europa te lijden onder de oliecrisis die het gevolg was van de Jom Kipoeroorlog. Deze oorlog, ook wel de Oktoberoorlog genoemd, was een korte oorlog in oktober 1973 tussen Israël en enkele Arabische landen. Op Jom Kipoer, de belangrijkste Joodse feestdag, voerden Egypte en Syrië een verrassingsaanval uit op de Arabische gebieden die Israël sinds 1967 bezet hield. Egypte en Syrië boekten snel terrein winsten in de Sinaï-woestijn en de Golan-hoogvlakte. Omdat echter de Verenigde Staten Israël militair te hulp schoot, dienden Egypte en Syrië de veroverde gebieden terug te geven. De Jom Kipoeroorlog eindigde doordat de VN een staakt-het-vuren kon afdwingen. In een tegenreactie verhoogden de Arabische landen de olieprijs en werd de olieproductie verminderd. Tegelijk kwam er een olieboycot tegen al die landen die Israël hadden gesteund. Dit leidde tot de „oliecrisis‟ die wereldwijd een grote invloed had op d e economie. Zowel de Verenigde Staten als Europa kwamen immers in een diepe recessie terecht. Door de recessie was er minder werk en derhalve was er minder nood aan arbeidskrachten. In 1974 beslisten de Europese landen die bilaterale akkoorden hadden geslo ten om over te gaan tot een (arbeids)migratiestop.
III.3.4. Emigratie na 1974 Niettegenstaande de migratiestop, bleef het aantal Turkse burgers dat in het buitenland verbleef toenemen. Alles bij elkaar, steeg het aantal Turken in Europa tot 2.000.000 in jaren ‟80 en 2.900.000 half de jaren ‟90. In 2000 waren er wat minder Turken (2.700.000). Dit aantal bleef in de daaropvolgende jaren ongeveer stabiel. De lichte daling kan vooral worden toegeschreven aan het feit dat behoorlijk wat Turkse immigranten genaturalisee rd werden en op die manier uit de immigratietabellen verdwenen (zie tabel 32). Tabel 32: Aantal Turken dat het burgerschap verwierf in het gastland (1991-2002).
1991 - 1993 Country
# (x 1000)
%
1994 - 1996 # (x 1000)
%
1997 - 1999 #
%
(x 1000)
2000 - 2002 # (x 1000)
%
1991 - 2002 # (x 1000)
%
Germany
20.3
27.8
97.0
42.7
129.7
56.8
159.4
63.4
405.8
52.1
Austria
4.7
6.4
6.6
2.9
7.8
3.4
18.3
7.2
37.4
4.8
Belgium
7.2
9.9
13.0
5.7
17.5
7.7
31.7
12.9
69.4
8.9
Dennmark
1.1
1.5
2.6
1.1
5.4
2.4
5.9
2.3
15.0
1.9
France
2.8
3.8
8.8
3.9
14.5
6.4
13.8
5.5
39.9
5.1
Netherlands
29.5
40.4
87.6
38.5
39.9
17.6
10.2
4.1
167.2
21.5
Sweden
5.8
7.9
7.6
3.3
4.9
2.2
4.2
1.7
22.5
2.9
Switzerland
1.4
1.9
3.6
1.6
6.2
2.7
6.2
2.5
17.4
2.2
UK
0.2
0.3
0.5
0.2
2.0
0.9
2.5
1.0
5.2
0.7
Total
73.0
100.0
227.3
100.0
227.3
100.0
251.2
100.0
778.8
100.0
Bron: Içduygu (2009).
De grote (en toenemende) aanwezigheid van Turken in Europa na 1974 heeft met minstens vijf factoren te maken (Korfali & Üstübic, 2010).
221
1)
Vele gastarbeiders waarvan men aanvankelijk dacht dat ze slechts tijdelijk in het gastland zouden verblijven, settelden er zich permanent.
2)
De migratie naar Europa steeg door familieherenigingen. Gastarbeiders die in het land bleven, lieten hun gezin overkomen. Familiehereniging door huwelijk werd een populaire migratievorm, vooral voor de vrouwelijke migranten. “Waarschijnlijk is het aantal mensen dat naar Europa is gekomen in het kader van de gezinshereniging en -vorming aanzienlijk hoger dan het aantal gastarbeiders zelf alhoewel het precieze aantal moeilijk valt aan te geven omdat er geen voldoende statistieken voorhanden zijn” (Akgündüz, 2000: 121).
3)
De arbeidsmigratie bleef bestaan, zij het dat die voornamelijk clandestien gebeurde.
4)
Heel wat Turken vroegen na de militaire coup in 1980 het politiek vluchtelingenstatuut in Europa.71 De Turkse overheid onderdrukte toentertijd marxistische, linkse en Koerdische politieke organisaties en activiteiten. “Met name in de jaren die volgden op de militaire machtsgreep van 12 september 1980, werden op grote schaal arrestaties verricht en vonden martelingen plaats van leden van linkse vakbonden, organisaties en culturele verenigingen die tot 1980 legaal waren geweest en onder bescherming stonden van de wet. Hetzelfde gold evenzeer voor de leden of aanhangers van politieke organisaties die zich identificeerden met de verschillende stromingen in het marxisme (of marxisme-leninisme)” (Akgündüz, 2000: 122). Omdat de asielstromen werden beïnvloed door de reeds gevestigde Turkse migratienetwerken in Europa, bleef Europa erg aantrekkelijk voor asielzoekers. De WestEuropese landen kregen in de periode 1981-2005 ruim 98% van de Turkse asielaanvragen (zie tabel 33).
5)
Verschillende Turken probeerden illegaal in het land te komen. De illegale component kan dan onder meer verwijzen naar het overtreden van de legale verblijfsduur (cf. inbreuk op de duur van het toeristenvisum of naar het naast zich neerleggen van de verwerping van de asielaanvraag). Het is moeilijk te becijferen over hoeveel mensen het exact gaat. Korfali & Üstübic (2010) spreken wel over een vermindering sedert 2004: van 2.350 in 2004 tot 1.788 in 2007.
71
Omdat een asielaanvraag ook gebruikt werd als intredestrategie voor zij die migreerden omwille van economische redenen, is het moeilijk om een onderscheid te maken tussen enerzijds „oprechte‟ politieke vluchtelingen en anderzijds de economische migranten.
222
223
Bron: Korfali & Üstübic (2010).
Tabel 33: Aantal Turkse asielzoekers in de periode (1981-2005).
Ongeveer 2 op de 5 Turkse migranten was in de periode een asielaanvrager. Het merendeel van die migranten waren Koerden die vanuit de Oost en Zuidoostelijke regio‟s het land ontvluchtten omwille van het geweld waarmee de „Koerdische Kwestie‟ gepaard ging. Het aantal Turkse asielzoekers steeg van 10.000 in het begin van de jaren ‟80 tot 40.000 op het e inde van de jaren „80. Op het einde van de jaren ‟90 waren er dat 30.000. Vanaf het jaar 2000 nam het aantal af tot 7.000 in 2008 (Korfali & Üstübic, 2010). Vanaf 1983 tot 1994 waren de toplanden voor de Koerdische asielzoekers Duitsland, Frankrijk, Zwitse rland, België, Oostenrijk, Verenigd Koninkrijk en Zweden (zie tabel 34). Tabel 34: Turkse asielzoekers in West-Europa in de periode 1983-1994.
Period of arrival (x 1,000) Country 1983-1994
1983-1985
1986-1988
1989-1991
1992-1994
Austria
12.0
0.8
2.0
5.4
3.8
Belgium
14.2
2.0
2.7
7.0
2.5
Denmark
2.0
1.5
0.3
0.1
0.1
France
62.6
4.9
15.4
35.0
7.3
Germany
189.4
21.9
35.0
66.0
66.5
Netherlands
2.3
0.2
0.5
0.5
1.1
Norway
0.8
0.1
0.2
0.4
0.1
Sweden
5.0
0.6
1.0
2.3
1.1
Switzerland
44.4
0.3
19.6
21.0
3.5
UK
11.9
0.1
0.5
5.7
5.6
3.4
0.3
0.6
1.4
1.1
348.0
32.7
77.8
144.8
92.7
Other West Europe Total West Europe
Bron: Korfali & Üstübic: 2010.
Ofschoon de emigratie vanuit Turkije naar Europa dus bleef duren nadat de Europese lande n hun recruteringsbeleid stopten, was er ook sprake van een substantiële terugkeermigratie conform de tijdelijkheid die de bilaterale akkoorden eigenlijk vooropstelden. Deze terugkeer werd bevorderd doordat de ontvangstlanden verschillende compensaties bod en aan die migranten die effectief terugkeerden. Hoewel de terugkeer per jaar nooit meer dan 60.000 was vóór 1980, steeg het aantal in de jaren ‟80 beduidend. Zo waren er alleen al vanuit Duitsland 310.000 Turken die terugkeerden in de periode „83-„84. Alles bij elkaar wordt geschat dat ruim 1.500.000 emigranten (incl. teruggestuurde asielzoekers) zijn teruggekeerd (Korfali & Üstübic, 2010; zie ook Içduygu, 2009). Hoewel Turkije in eerste instantie akkoorden sloot met Europese landen, was en bleef het lan d ook geïnteresseerd in de migratie naar niet-Europese landen. Zo werd reeds in 1967 een akkoord
224
gesloten met Australië. De interesse in niet-Europese landen nam toe door de Europese arbeidsmigratiestop. Vooral landen uit het Midden Oosten, Noord -Afrika en het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) werden populair (zie tabel 34).72 -
Doordat Turkije na de Jom Kipoeroorlog haar buitenlandse politiek meer pro -Arabisch stileerde, kwam Turkije niet alleen in aanmerking voor een prijsreductie van de geïmporteerde olie, maar kon het in de Arabische landen ook haar teveel aan arbeidskrachten kwijt (Bakker, Vervloet & Gailly, 2002). In contrast met de migratie naar West-Europa, stond de migratie naar landen als Saoudie Arabië, Libië, Koeweit enkel open voor mannen (Hecker, 2006). Ongeveer 75.000 werkkrachten gingen naar de Arabische landen in de jaren „75-„80 en zelfs 400.000 in het volgende decennium. Wederom in contrast met de
migratie naar West-Europa ging het voornamelijk om hoogopgeleiden die op
contractbasis migreerden. De vraag naar arbeidskrachten daalde in de jaren „90 tot de helft als gevolg van verschillend bouwprojecten die beëindigd werden en als gevolg van de Golfoorlog. Het aantal zakte tot minder dan 10.000 tussen 2000 en 2005, maar steeg tot 40.000 in 2006 en meer dan 25.000 in 2008 (Korfali & Üstübic: 2010). De Turkse arbeidsmigratie naar de Arabische landen is niet overgegaan in de definitieve vestiging en is derhalve tijdelijk van aard gebleven (Akgündüz, 2000). -
Na de val van de Sovjet-Unie werden er herstructureringsprogramma‟s opgesteld in de nieuw ontstane landen. Dat creëerde in de jaren ‟90 een substantiële vraag naar arbeidskrachten waarop Turkije graag inging. Zo‟n 65.000 werkers migreerden naar het Gemenebest van Onafhankelijke Staten tussen 1996 en 2000 en meer dan 90.000 tussen 2001 en 2005. In 2007 zakte dit aantal tot 36.000 en tot 19.500 in 2008 als gevolg van de financiële crisis. De meeste Turkse migranten gingen naar Rusland en Kazakstan (Korfali & Üstübic: 2010).
-
Vanaf de jaren ‟80 was er ook een „braindrain‟ vanuit Turkije naar de Verenigde Staten van Amerika, Canada, het Verenigd Koninkrijk en Australië. Vele hooggeschoolde jongeren verlieten het land en migreerden naar genoemde landen (Içduygu, 2009). Zo studeerden bijvoorbeeld tussen 1981 en 1996 jaarlijks zo‟n 20.000 à 37.000 Turkse studenten uit het hoger onderwijs en postuniversitaire studierichtingen in het buitenland (Akgündüz, 2000). Deze braindrain zorgde ervoor dat Turkse Universiteiten het moeilijk hadden om nog academisch personeel uit eigen land te recruteren (Devlet, 2007; IOM, 2008).
In 2007 waren er ruim 4.400.000 Turken in het buitenland, waarvan het merendeel in Europese landen (zie tabel 35). Vooral Duitsland, Frankrijk, Nederland en Oostenrijk herbergden de grootste Turkse gemeenschappen. In België verbleven 45.900 Turken oftewel 1.4% van het totaal aantal Turkse migranten (Korfali & Üstübic (2010). In 2007 waren genoemde landen nog steeds het populairst (zie tabel 35).
72
Het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) is een los verband van ex-Sovjetstaten dat ontstond na de val van de Sovjet-Unie op 8 december 1991 toen de leiders van Rusland (Boris Jeltsin), Oekraïne (Leonid Kravtsjoek) en Wit-Rusland (Stanislav Sjoesjkevitsj) in Minsk het Akkoord van Minsk ondertekenden. Thans behoren volgende landen tot het GOS: Armenië, Azer beidzjan, Kazachstan, Kirgizië, Moldavië, Oekraïne, Oezbekistan, Rusland, Tadzjikistan, Turkmenistan (geassocieerd lid) en Wit-Rusland.
225
Tabel 35: Geschat aantal Turkse migranten in het buitenland in het jaar 2007.
Country
Quantity
Germany
2.706.232
France
197.819
Netherlands
184.424
Austria
153.836
United States
100.325
Saudi Arabia
95.752
Bulgaria
95.248
Greece
66.402
Switzerland
61.861
United Kingdom
60.110
Belgium
46.324
Israel
41.162
Sweden
35.162
Denmark
32.472
Kazakhstan
30.650
Australia
29.997
Canada
19.021
The former Yugoslavic Republic of Macedonia
16.253
Total
4.402.914 Bron: IOM (2008)
III.3.5. Turks emigratiebeleid Zoals gezegd kaderde het Turkse emigratiebeleid in de jaren ‟20-‟60 volledig binnen het nationbuildingsbeleid van de eerste Turkse Republiek. In de jaren ‟60 tot ‟80 werd de emigratie echter voornamelijk gekaderd binnen een economie - en ontwikkelingsbeleid. Via le gio bilaterale akkoorden met geïndustrialiseerde Westerse landen zou het surplus aan Turkse werkkrachten kunnen worden geëxporteerd met als positieve gevolgen de daling van de werkloosheid in Turkije en de inkrimping van het handelstekort (teveel export en te weinig import) door de remittances. Alles bij elkaar genomen kan zeker gesteld worden dat de massale Turkse emigratie het land geen windeieren heeft gelegd (zie tabel 36).
226
Tabel 36: Turks migrantengeld.
Year
Remittances
GNP/GDP
Exports
Trade Deficit
As a % of GNP
As a % of exports
As a % of trade deficit
1965
69.8
11,633
464
-108
0.6
15.0
64.6
1970
273
18,2
588
-360
1,5
46.2
75.8
1975
1,313
47,452
1,401
-3,338
2.77
93.7
39.3
1980
2,071
63,391
2,91
-4,999
3.27
71.2
41.4
1985
1,714
66,891
8,255
-2,975
2.56
20.8
57.6
1990
3,243
150,758
13,626
-8,955
2.15
23.8
36.2
1995
3,327
170,081
21,636
-13,152
1.96
15.4
25.3
2000
4,56
265,384
27,774
-26,727
1.72
16.4
17.1
2001
2,786
196,736
31,334
-10,064
1.42
8.9
27.7
2002
1,936
23,0494
36,059
-15,495
0.84
5.4
12.5
2003
729
30,4901
47,253
-22,087
0.24
1.5
3.3
2004
804
390,387
63,167
-34,373
0.21
1.3
2.3
2005
851
481,497
73,476
-43,298
0.18
1.2
2.0
2006
1,111
526,429
85,535
-54,041
0.21
1.3
2.1
2007
1,209
648,754
107,272
-62,791
0.19
1.1
1.9
2008
1,431
742,094
132,027
-69,936
0.19
1.1
2.0
2009
934
617,611
102,128
-38,771
0.15
0.9
2.4
Bron: Korfali & Üstübic (2010).
Door de emigratie werd echter niet alleen de binnenlandse economie versterkt, maar werden tegelijk ook internationale (politieke en economische) contacten gelegd die, met het oog op de EUtoetreding, niet onbelangrijk zijn gebleken. “Still, migration has had highly positive contributions to Turkey's economic and social settings. To illustrate, it was a result of emigration that Turkey's unemployment problem was partly solved with three million expatriate Turkish citizens working in Europe; their remittances had financed two thirds of the country‟s trade deficit in the 1990s; and they took on the bridging role between Turkey and the EU (see Kaya & Kentel 2005). Likewise, it was a direct consequence of immigration that the human geography of internationally famed cities of Turkey, such as Antalya and Istanbul has enriched so much (İçduygu & Biehl 2008); or the labor demands of the domestic sector was largely met; or the revenues of „suitcase trade‟ ameliorated the economy at hard times. All in all, international migration has changed a lot in Turkish society, culture, and economy” (Içduygu, 2009: 38 ). Omdat de realiteit duidelijk maakte dat de meeste Turkse migranten permanent in de Europese landen zouden blijven, ontstonden er in Turkije conflicten over hoe men met deze migranten zou moeten omgaan (Korfali & Üstübic, 2010). Enerzijds waren er aanhangers van de visie die stelt dat men moet inzetten op de preservatie van de culturele bindingen met migranten in het buitenland. Anderzijds waren er aanhangers van de visie die stelt dat men de migranten moet ondersteunen in hun aanpassing aan en integratie in de nieuwe landen. Het Turkse beleid leek vanaf de jaren ‟80 vooral de eerste visie te volgen. Zo ondernam het verschillende initiatieven om de migranten aan Turkije te binden: 1) er werden leerkrachten en religieuze leiders gestuurd met de bedoeling om de
227
migranten in het buitenland bij te staan; 2) het werd voor de Turkse migranten mogelijk om voor een verkorte periode in het Turkse leger te participeren (cf. in Turkije is er nog steeds een dienstplicht). In de laatste jaren vertoont Turkije een beleid dat ook uitgaat van de tweede visie. Er wordt met andere woorden meer werk gemaakt van de integratie van haar burgers in het buitenland. Zo kwam er een erkenning van de mogelijkheid om duaal burger te zijn en werden politieke en sociale rechten toegestaan aan de migranten die het Turkse burgerschap hadden opgegeven teneinde burger te kunnen worden van een West-Europees land (cf. de pink cards). “However, interestingly Tayyip Erdoğan, the current prime minister in contrast to Erbakan, seems much more forthcoming in encouraging immigrants to take up local citizenship integrate into especially the political life of host societies. However, maintaining cultural identity continues to be stressed. In contrast to the past this government pays much more attention to the problems of immigrants communities in general. The prime minister and other ministers, such as the state minister responsible for immigrants, frequently visit these communities and address them ” (Avci & Boğaziçi, 2006: 145-146). Verschillende Turkse organisaties, departementen, instituten zijn thans in Turkije actief met de migratie en integratie bezig (voor een overzicht, zie Devlet, 2007; IOM, 2008).
III.3.6. Immigratie naar Turkije vanaf 1960 Ofschoon Turkije in hoofdzaak een emigratieland is en blijft, werd het vanaf 1980 toch ook in toenemende mate enerzijds een immigratieland en anderzijds een transitland . Heel wat factoren hebben tot deze verandering geleid. “The Iranian revolution, political turmoil in the Middle East, end of the Cold War, the Gulf War, and Turkey‟s geographical location as a transit zone between the West and the rest of the world all contributed as historical events and forces that turned Turkey into a de facto country of first asylum” (IOM, 2008). Door de instroom van immigranten, nam de diversiteit van de Turkse samenleving toe. In totaal kwamen in 1997 268.314 immigranten het land binnen. In 2005 waren er dat 192.936 en in 2008 253.644. De gevolgen van deze demografische veranderingen zijn legio: racisme werd een maatschappelijk issue, de economische productiviteit van het land nam toe, gemengde huwelijken werden in toenemende mate een realiteit, dubbele nationaliteiten werden toegekend op voorwaarde dat de „niet -Turkse persoon‟ bereid is zich cultureel en taalkundig te assimileren, etc. (Ġçduygu 2009). In de jaren ‟60 en de daarop volgende decennia bleef de niet-economische migratie van Turken en moslims, afkomstig uit de Balkan (Bulgarije, Griekenland, Roemenië en het voormalige Joegoslavië) (Akgündüz, 2000). De Turks-Griekse migratie bleef bestaan mede als gevolg van de politieke spanningen tussen Turkije en Griekenland naar aanleiding van het geschil rond Cyprus en de Egeïsche Zee. Na het ondertekenen van de gezinsherenigingsovereenkomst tussen Bulgarije en Turkije in 1968 kwamen er meer dan 116.000 Turken en andere moslims naar Turkije. In 1989 vond een tweede grote golf van massale emigratie vanuit Bulgarije naar Turkije plaats als gevolg van het feit dat de regering in Bulgarije er niet in geslaagd was om de oppositie tegen haar in 1984 in werking getreden beleid van gedwongen „slavisering‟ van moslim-minderheden de kop in te drukken. Dit resulteerde in de vlucht van 369.989 Turken en overige moslims naar Turkije in drie maanden tijd. Daarvan keerden er later weer 154.937 terug naar Bulgarije. Van 1961 tot 1990 immigreerden 34.492 Turken en andere moslims vanuit het voormalige Joegoslavië naar Turkije waarvan er bijna 90% van hen tussen 1961 en 1970 arriveerden. In dezelfde periode ontving Turkije ongeveer 870 immigranten uit Roemenië. De val van het communisme in 1989 zorgde ervoor dat de voormalige socialistische landen op de Balkan geconfronteerd werden met hoge werkloosheid en extreem lage lonen. Deze
228
economische situatie bracht vanuit Bulgarije, Kosovo, Roemenië en Moldavië een tijdelijke economische migratie op gang naar Turkije. Het visumstelsel van Turkije ten opzichte van onderdanen van Balkanlanden droeg bij aan deze tijdelijke migratie aangezien het voorzag in de toestemming tot een verblijf van drie maanden elke keer dat men het land binnenkwam, en slechts een boete oplegde aan personen die langer bleven dan was toegestaan (Akgündüz, 2000). Vanaf eind jaren ‟70 werd Turkije ook een land dat zich geconfronteerd zag met de binnenkomst van heel wat vluchtelingen met als doel een tijdelijke verblijf. In 1979 was de eerste immigratiegolf afkomstig van Iranese asielzoekers die vluchtten van de Iranese Revolutie. Deze eerste immigranten werden gevolgd door Irakese vluchtelingengroepen in 1988, 1990 en 1991, maar ook door reguliere migranten uit de belendende landen. Recentelijk ontvangt Turkije ook steeds meer en meer bejaarden uit het Westen die op zoek gaan naar een goedkope en zonnige „oude dag‟. Alles welbeschouwd kan de immigratie naar Turkije vanaf eind jaren ‟70 samengevat worden aan de hand van drie categorieën: asielzoekers, reguliere migranten en irreguliere migranten (irreguliere arbeidsmigranten en irreguliere transitmigranten). We overlopen hieronder kort deze migratievormen (Korfali & Üstübic, 2010): 1)
Asielmigratie
Sinds de jaren ‟80 is Turkije een transitland voor asielzoeker vanuit Iran, Irak en Afghanistan. Turkije is één van de weinige landen die geen permanent vluchtelingenstatus biedt aan asielzoekers vanuit niet-Europese landen. Turkije is dan ook vooral een „brug‟ voor vele niet Europese asielzoekers die Europa, Australië, Canada en de Verenigde Staten willen bereiken. De landen van waaruit de meeste asielzoekers Turkije bereiken zijn Afghanistan, Iran en Irak (zie tabel 37). Tabel 37: Aantal asielaanvragen in Turkije.
Asylum application
1997
2000
2003
2005
2007
2008
5,1
5,7
3,966
3,914
7,64
12,981
100
77
365
427
1,571
Afghanistan Iran
1,7
3,9
3,108
1,716
1,668
2,217
Iraq
3,3
1,6
342
1,047
3,47
6,904
Bron: Korfali & Üstübic (2010).
2)
Reguliere migratie
Van de 175.000 verblijfsvergunningen die in 2008 in Turkije werden uitgereikt, waren er 19.000 voor arbeid, 29.000 voor studie en 127.000 voor ander doeleinden (zie tabel 38). De reguliere migranten komen voornamelijk uit de voormalige Sovjetlanden, de Balkan en het Midden Oosten. Er is ook een groep reguliere Turkse migranten die in een EU-land hun Turks burgerschap hebben opgegeven. Verder zijn er ook mensen uit de Verenigde Staten van Amerika, EU-burgers met een verblijfsvergunning, studenten en gepensioneerden (Korfali & Üstübic (2010).
229
Tabel 38: Aantal reguliere immigranten in Turkije.
1997
2000
2003
2005
2007
2008
n/a
168,1
152,203
131,594
183,757
174,926
Work
24,2
21,65
22,13
25,475
18,9
Study
24,6
21,81
25,24
22,197
28,597
Other
119,3
108,743
84,224
135,365
127,429
Residence Permit
Bron: Korfali & Üstübic (2010).
3)
Irreguliere migratie
Geografisch ligt Turkije op het kruispunt van Azië, Europa en Afrika. Turkije functioneert daardoor als een transitland voor alle migranten die, op zoek naar een beter leven, Europa willen bereiken. Turkije‟s locatie tussen enerzijds de landen die immigranten leveren en anderzijds de Europese landen met grote landgrenzen, lange kustlijnen en de aanwezigheid van een grote informele economie, maakt dat Turkije meteen ook een transitzone is voor vele irreguliere migranten. Vooral Istanbul en de Egeïsche Kust zijn belangrijke Turkse transitmigratieplaatsen. Tussen 1995 en 2008 werden er in totaal zo‟n 750.000 irreguliere migranten aangehouden. In ruim 50% van de gevallen waren deze mensen afkomstig uit Afghanistan, Bangladesh, Iran, Irak, Pakistan, Mauritanië, Somalië en Syrië. Met de EU-toetredingsonderhandelingen en de druk die er vanuit EU komt, is er een verbetering van de grenscontrole en zijn de straffen voor mensensmokkelaars zwaarder geworden. Dit leidde tot een daling van het aantal aanhoudingen van jaarlijks 100.000 in de eerste jaren van het nieuwe millennium tot jaarlijks 50.000 in de latere jaren van het nieuwe millennium. Naast de irreguliere transitmigranten zijn er ook irreguliere arbeidsmigranten. Dit zijn migranten die doorgaans op een legale manier het land binnenkomen, maar die hun verblijfstermijn overtreden. Het gaat dan specifiek om tijdelijke werkkrachten in de huishoudsector, seksindustrie, ontspanningssector, textielsector, bouwsector en toeristische sector. De irreguliere arbeidsmigranten zijn voornamelijk vrouwelijk omdat er meer jobs voor vrouwen in genoemde sectoren zijn en zijn in vele gevallen afkomstig uit Oost-Europa. Zo zouden veel Oost-Europese vrouwen als prostituee werken. Sinds 2000 is er een vermindering van het aantal Oost -Europese migranten als gevolg van zowel de economische crisis in Turkije als de opening van de Europese landsgrenzen voor Oost-Europeanen. Tabel 39: Aantal irreguliere immigranten in Turkije.
1997
2000
2003
2005
2007
2008
28,439
94,6
56,2
57,428
64,29
65,737
Illegal entries
51,4
30,348
26,046
30,12
45,462
Overstays
43,2
25,852
31,382
34,17
20,275
Undocumented Migration
Bron: Korfali & Üstübic (2010).
230
III.4.
Turkse migratiegeschiedenis naar België
III.4.1. Inleiding In dit hoofdstuk bespreken we de Turkse migratiegeschiedenis naar België. De ze geschiedenis kan relatief eenvoudig onderverdeeld worden in verschillende migratiegolven waarbij telkens een ander „migratiefenomeen‟ centraal staat. In het begin van de jaren ‟60 is er sprake van arbeidsmigratie. Vanaf 1967 staat de gezinshereniging ce ntraal. Na de migratiestop van 1974 is de Turkse migratie naar België vooral gebaseerd op huwelijksmigratie. Infra lichten we deze drie periodes toe. We bespreken vervolgens ook de regio‟s van waaruit Turken naar België migreren. Eindigen doen we met een korte beschrijving van de hedendaagse Turkse aanwezigheid in België.
III.4.2. Migratiegolven naar België
III.4.2.1
Arbeidsmigratie
Zoals we in paragraaf 3.3 hebben gezien, ondertekende Turkije in 1960 een belangrijk bilateraal akkoord met Duitsland dat voorzag in de recrute ring van vele Turkse arbeidsmigranten. Dit akkoord is van grote invloed geweest op de situatie in België. Immers, als gevolg van de Turkse migratie naar Duitsland, startte in de jaren ‟60 ook de eerste Turkse migratie naar België. “De emigratie van Turken naar België en Nederland is niets anders dan een afgeleide van de emigratie naar Duitsland. Toeval bepaalde in de regel waar Turken als gastarbeiders terechtkwamen, zowel binnen Europa als binnen een land zelf. Het hing af van de contacten als iemand op eigen houtje ging, of van de initiatieven van bedrijven bij hun speurtochten naar werkwilligen” (Bakker, Vervloet & Gailly, 1998: 203). Vanaf de jaren ‟60 kwamen laaggeschoolde, mannelijke arbeidskrachten naar België om er die jobs uit te voeren die de Belgische bevolking zelf niet meer wou doen. In 1964 werd deze arbeidsmigratie geformaliseerd onder de vorm van een bilateraal akkoord. Dit akkoord werd door beide landen enthousiast ondertekend omdat het werd verondersteld voor beide landen erg voordelig te zijn:
Perspectief van Turkije. Turkije worstelde in de jaren „60 met een groot overschot aan arbeidskrachten. Dit arbeidsoverschot was het rechtstreekse gevolg van de kapitalistische wereldeconomie zoals die in de jaren ‟50 in Turkije werd geïntroduceerd. Het economisch beleid dat toentertijd gericht was op de aantrekking van buitenlands kapitaal, de liberalisering van de handel en de transfer van het openbaar kapitaal naar de privésector, had grote gevolgen voor de landbouw. Door de mechanisering van de la ndbouw – de belangrijkste economische sector – verloren immers vele kleine boeren hun werk. Dit veroorzaakte een grote plattelandsvlucht. De steden konden deze massale rurale exodus echter niet volledig opvangen waardoor vele mensen in de werkloosheid verzeilden. Deze economische crisis, die mede aan de basis lag voor de sociale en politieke onrust die culmineerde in de staatsgrepen van 1960, 1971 en 1980, resulteerde finaal in de emigratie van vele Turken naar het buitenland. Deze emigratie werd door de Tu rkse overheid beschouwd als een uitgelezen kans om het probleem van de werkloosheid en van het handelstekort op te vangen. Door het overschot aan arbeiderskapitaal naar het buitenland te zenden, zou de interne werkloosheid immers dalen en door het migrante ngeld (cf. remittances) zou het handelstekort worden opgevangen (zie tabel 36).
231
Onderzoek van De Bruyn & Develtere (2008) leert dat Belgische Turken voornamelijk geld opsturen opdat het door de achtergebleven familie of vrienden zou kunnen worden gebruikt voor de aankoop van kleren en eten, maar ook voor gezondheidszorg en onderwijs (zie tabel 40). Tabel 40: Waarom geeft men aan familie of vrienden.
Bron: De Bruyn & Develtere (2008).
De Turkse diaspora heeft het leven in Turkije sterk beïnvloed. “(…) these influences range from the emerging ethnic business ties between Turkey and the host countries through various industries such as food and clothing to the increasing massive tourism between Turkey and the receiving countries, from the emergence of new TV channels broadcasting to the European countries to the establishment of several diaspora-based music and dance studios, rock and hip-hop mobiles, music schools, graffiti workshops, libraries, and alternative cafés and clubs in some big cities in Turkey, from the formation of diaspora-related civil society activities to the creation of academic institutions working on issues related to Turkish diasporas” (Içduygu, 2009: 7). Perspectief van België. Ook België was gebaat met de instroom van Turkse arbeidsmigranten. Vele industriële sectoren kampten in de jaren ‟60 immers met een tekort aan steenkool omdat er te weinig autochtone arbeidskrachten actief waren in de steenkoolontginning. Dit arbeidstekort had voornamelijk te maken met het feit dat de zware en „vuile‟ arbeid voor de Belgische populatie niet meer attractief was. Het patronaat (cf. Fedechar: Federation des Associations Charbonnières) en de Belgische overheid waren erop gebrand de steenkoolproductie te doen stijgen. Beslist werd dan ook om internationale akkoorden te sluiten. Zo werd reeds op 20 juni 1946 in Rome een Belgisch Italiaans protocol ondertekend dat voorzag in de overkomst van ongeveer 50.000 Italiaanse arbeiders voor de Belgische steenkoolmijnen. In de periode 1946-1949 werden in totaal 77.000 Zuid-Italianen naar België gehaald (CGKR). De mijnramp van Marcinelle op 8 augustus in 1956
232
waarbij 136 Italianen het leven lieten (van de in totaal 262 doden), zorgde echter voor een ommekeer. De Belgische w erkgevers en overheid gingen niet in op de vraag van de Italiaanse regering om de veiligheidsmaatregelen in de mijnen op te schroeven. Het gevolg was dat Italië geen arbeidsmigranten meer uitstuurde. België zag zich derhalve genoodzaakt nieuwe akkoorden met nieuwe landen te sluiten. Aanvankelijk werden eerst bilaterale akkoorden gesloten met enkele Zuid-Europese wervingslanden: Spanje (in 1956) en Griekenland (in 1957). Later (in 1964) volgden akkoorden met Marokko en met Turkije.73 Net zoals ook andere West-Europese landen in de (gouden) jaren ‟60 een sociaal-economische transformatie ondergingen, genoot België van een ongeziene productiviteitstoename met in het verlengde daarvan een sterke stijging van de levensstandaard. Het gevolg was dat de arbeidsmigranten opnieuw voornamelijk in die sectoren werden tewerk gesteld waar de Belgische autochtone populatie niet wenste te werken (cf. de zware industrie, de mijnbouw, de metaalindustrie en de bouwsector). De instroom van buitenlandse arbeidskrachten werd evenw el niet alleen voordelig geacht voor de economie. Medio jaren ‟60 werd de gezinsimmigratie eveneens als middel aanzien om de veroudering van de Belgische bevolking te compenseren (CGKR). Illustratief voor de Belgische wens om arbeidsmigranten aan te trekken, is de folder „Vivre et travailler en Belgique‟ die in 1965 werd opgesteld door het Instituut voor Informatie en Documentatie en het Belgisch Ministerie van Arbeid en Tewerkstelling en die voornamelijk in Turkije en Marokko werd verspreid. "Arbeiders, welkom in België! U denkt eraan in België te komen werken ? Wellicht heeft U reeds de 'grote beslissing' genomen? Wij, Belgen, zijn verheugd dat U aan ons land de bijdrage van uw arbeidskracht en uw intelligentie komt leveren. (...) Uitwijken naar een land dat onvermijdelijk met het uwe verschilt, brengt enkele aanpassingsproblemen met zich mee. Deze aanvankelijke moeilijkheden zullen veel vlotter overwonnen worden indien U een normaal leven, dit wil zeggen een familiaal leven leidt. België is een land waar de arbeid goed beloond wordt, waar het comfort op een hoog niveau ligt, vooral voor hen die in gezinsverband leven. (...) In elk geval willen wij U nogmaals verzekeren: de arbeiders uit streken van de Middellandse Zee zijn welkom onder ons in België" (CGKR). De arbeidsmigratie werd verondersteld temporeel te zijn. Dat wil zeggen dat er werd uitgegaan van de gedachte dat groepen mensen naar België zouden komen, even in België zouden werken en dan terug zouden keren naar Turkije. Deze groepen zouden dan worde n afgelost door andere groepen. Men ging er dus vanuit dat de gastarbeiders na een tijdje zouden terugkeren als „bekwame arbeiders‟ zodat zij in Turkij een bijdrage zouden kunnen leveren aan de industrialisatie van het land (Korfali & Üstübic, 2010). In re aliteit was deze rotatie slechts beperkt het geval. De migratie werd immers snel circulair en successief. Dit was niet alleen zo omdat de migranten dat zelf wilden. De migranten werden er ook door de Belgische werkgevers toe aangespoord. De werkgevers prefereerden immers de terugkeer van die mensen die ze al kenden boven nieuwe mensen. Het gebeurde ook dat de werkgevers aan enkele gastarbeiders blanco werkvergunningen gaven die ze dan in hun geboortedorp konden uitdelen. De migranten beslisten met andere wo orden zelf wie hun toekomstige collega‟s in België zouden worden (Bakker, Vervloet & Gailly, 1998: 203). Uit cijfers van de Turkse Dienst voor Tewerkstelling (Akgündüz, 1993, aangehaald in Timmerman, et al., 2000; Goossens, 2004) blijkt dat er in de perio de 1961-1973 (door bemiddeling van de Turkse instantie voor de Arbeidsvoorziening) zo‟n 15.309 Turken naar België zijn gemigreerd (zie tabel 41). 50% van de migranten die naar België kwamen, had eerst al intern gemigreerd (cf. van het Turkse platteland naar de Turkse steden Istanbul, Ankara, Izmir) (Reniers, 1999). Slechts 8% had eerst in een ander land gewerkt, alvorens naar België te zijn gemigreerd (Reniers, 1999).
73
Nog later zouden ook akkoorden gesloten worden met Tunesië (1969), Algerije (1970) en Joegoslavië (1970).
233
Tabel 41: Totaal aantal arbeidsmigranten naar verschillende Euro pese landen.
Land
Periode 1961-1973
Jaar 1974
Duitsland
648 029
1228
Frankrijk
45 366
10 557
Oostenrijk
34.461
2501
Nederland
23 359
1503
België
15.309
555
Zwitserland
6360
770
Groot-Brittannië
2062
113
Andere
11 764
2964
Totaal
790 289
20 211
Bron: Goossens (2004).
III.4.2.2
Gezinshereniging en huwelijksmigratie
In 1967 leidde een periode van economische stagnatie in het Westen ertoe dat de officiële recrutering werd afgeremd. Het is vooral na deze afremming dat de gezinshereniging toenam. Gezinshereniging betreft de (weder)samenstelling of de vorming van een gezin - of familie in het land van bestemming van immigranten. Binnen de gezinshereniging onderscheidt men verschillende migratietypes: 1) migratie van kinderen die hun ouders volgen naar de bestemmingsregio; 2) volgmigratie van echtgenoten; 3) huwelijksmigratie en 4) migratie van ouderen die hun kinderen vervoegen (Lodewyckx, Wets & Timmerman, 2011). Gezien 75% van de Turkse arbeidsmigranten reeds getrouwd was op het moment dat ze naar België migreerden, betrof de Turkse gezinshereniging aanvankelijk voornamelijk de migratie van vrouwen en kinderen (Reniers, 1999). Het feit dat 75% al gehuwd was, geeft aan dat de immigratie werd gezien als een manier om het gezin te helpen. Dit onderscheidt de Turkse minderheidsgroep bijvoorbeeld van de Marokkaanse groep. In contrast met de Turkse was bijvoorbeeld „slechts‟ 45% van de Marokkaanse gastarbeiders gehuwd (Reniers, 1999). In vergelijking met de Turkse migratie, werd de Marokkaanse dus veeleer vanuit individua listische perspectieven ondernomen.
Ten gevolge van de oliecrisis en de daarmee gepaard gaande economische recessie, kondigde België (net als de andere West-Europese landen die bilaterale akkoorden hadden gesloten) op 1 augustus 1974 een migratiestop af. Op die manier werd de verdere arbeidsmigratie en gezinshereniging bemoeilijkt. De Turkse migratie kwam hierdoor in een nieuwe dynamiek. Ofschoon de arbeidsmigranten in theorie geen kans meer hadden om toe te treden tot de Belgische arbeidsmarkt, bleef er in de praktijk wel nog steeds een vraag naar goedkope arbeiders bestaan. Dit resulteerde in de instroom van illegale Turkse migranten. Over hoeveel mensen het precies gaat, is niet gekend. Wat wel geweten is, is dat deze mensen die niet door de wet werden beschermd een hard en verborgen leven leidden (Bakker, Vervloet & Gailly, 1998).
234
De migratiestop zorgde ervoor dat er, na de fase van de gezinsherenigende migratie, een gezinsvormende migratie op gang kwam. Partners van een in België verblijvende bruid of bruidegom immigreerden naar aanleiding van hun huwelijk. Deze huwelijksmigratie is tot op heden het belangrijkste immigratiekanaal. Immers, in tegenstelling tot wat mag verwacht worden, blijven vele Turken uit de Turkse gemeenschappen in België een bruid of bruidegom uit Turkije importeren (Timmerman, Lodewyckx & Wets, 2009). Terwijl in de jaren ‟70 vooral vrouwen werden „geïmporteerd‟ omdat de Turkse arbeidsmigranten zich hier hadden gevestigd, zijn er recentelijk evenveel mannen die worden „geïmporteerd‟ a ls vrouwen. Het lijkt er zelfs op dat meer Turkse vrouwen in België een Turkse man uit Turkije importeren dan er Turkse mannen zijn in België die een Turkse vrouw importeren (zie tabel 42 en 43). In de Turkse gemeenschap in Vlaanderen is 60% van de mannen en vrouwen van de tweede generatie gehuwd met een partner die in Turkije leefde voor het huwelijk (cijfers op 1 januari 2004). Tabel 42: Percentage van mannen van Turkse origine van de tweede en de „tussen -‟generatie die gehuwd zijn met een vrouwelijke huwelijksmigrantpartner uit Turkije.
In-between generation
Second generation
Total
Both partners raised in Belgium
26.6
39.4
35.3
Wife is a marriage migrant
73.3
60.6
64.7
Totaal
100.0
100.0
100.0
Bron: Timmerman, Lodewyckx & Wets (2009). Tabel 43: Percentage van vrouwen van Turkse origine van de tweede en de „tussen -‟generatie die gehuwd zijn met een mannelijke huwelijksmigrantpartner uit Turkije.
In-between generation
Second generation
Total
Both partners raised in Belgium
20.3
39.9
33.3
Wife is a marriage migrant
79.7
60.1
66.7
Totaal
100.0
100.0
100.0
Bron: Timmerman, Lodewyckx & Wets (2009).
De meerderheid van de legale Turkse nieuwkomers in België is tussen de 15 en 29 jaar (zie figuur 17). Dat geeft aan dat de meerderheid nog steeds op basis van een huwelijk is gekomen (Yalcin, et al., 2006). De redenen waarom deze huwelijksmigratie zo apert blijft, moet vooral gevonden worden in het bestaan van een he use „culture of migration‟ (Timmerman, 2008; Timmerman, Lodewyckx & Wets, 2009). We komen hier uitgebreid op terug in paragraaf 5.5.5.
235
Figuur 17: Leeftijd bij de immigratie van Turken en Marokkanen volgens nationaliteit. Jaar 2 005.
Bron: C GKR, 2009.
III.4.2.3
Asielmigratie
Als gevolg van de militaire coup in 1980 en als gevolg van de Koerdische kwestie kwam er in de jaren ‟80 een grote asielmigratie op gang. In de periode 1983-1994 arriveerden 14.200 Turken met een asielaanvraag in België (Korfali & Üstübic: 2010). Het ging voornamelijk om Koerden. Heden is het aantal asielaanvragen beperkt (zie tabel 44). Tabel 44: Asielaanvragen in 2007, 2008, 2009 en 2010 per nationaliteit.
2010
2007
2008
2009
Senegal
21
50
113
137
Polen
9
2
6
0
Turkije
250
284
259
171
(augustus)
Bron: Dienst Vreemdelingenzaken 74
III.4.3. Migratieregio‟s De Turkse migranten die naar België migreren komen voornamelijk uit de provincie Afyon (ook Afyonkarahisar genaamd). Afyon is één van de 81 provincies en is gelegen in West-Turkije. Het behoort tot de Turkse Egeïsche regio (zie figuur 18, nummer 3). Afyon telt 17 subprovincies en 394 dorpen/steden. Vooral het provinciestadje Emirdağ is gekend omwille van zijn migranten naar België (zie infra). Naast Afyon, zijn er ook nog het Oosten van Ankara, de achtergebleven gebieden
74
Het gaat hier om het aantal dossiers en niet om het aantal personen. Sommige dossiers kunnen immers meerdere personen omvatten (gezinnen). Er kunnen met betrekking tot deze cijfers geen specificaties worden gegeven in verband met woonplaats, etnie, religie.
236
in het Noord- Oosten van Turkije, de kuststreek rond de Zwarte Zee regio‟s van waaruit Turken naar België migreren (Yalçin, et al., 2006). Figuur 18: Turkse provincies en migratiegebieden.
Bron: Reniers (1999).
Ongeveer één derde van de Turkse immigranten in België is afkomstig uit Ayfon, vooral uit het provinciestadje Emirdağ (Reniers, 1999). Emirdağ is een dun bevolkte en weinig verstedelijkte regio met een oppervlakte van 2.213km². Het bestaat uit 70 dorpjes, 5 steden en 25 buurten (Korfali & Üstübici, 2010). De economie van Emirdağ is in grote mate gebaseerd op landb ouw en veeteelt. Emirdağ is voornamelijk gekend om haar vele emigranten. Zo zijn er heel wat Emirdağli uitgeweken naar grotere Turkse steden zoals Eskisehir, Izmir en Antalya (Timmerman, 1999). De meeste zijn echter vanaf de jaren „60 gemigreerd naar het b uitenland, in casu naar Nederland, Frankrijk, Zwitserland, Duitsland, Zweden, Denemarken, maar vooral naar België (Timmerman, et al., 2000). Ook na de migratiestop in 1974 bleven vele Emirdağli naar België migreren. Er zijn meer mensen uit Emirdağ die in het buitenland wonen dan in Emirdağ zelf. Elke familie heeft wel verwanten en/of kennissen in West-Europa (Timmerman, et al., 2000). In tegenstelling tot de totale Turkse bevolkingsaangroei, groeit de bevolking in Emirdağ dan ook niet omwille van die grote emigratie. De mensen van Emirdağ die in het buitenland leven, hebben doorgaans goede connecties met hun dorp van oorsprong. Zo is er in Brussel een sociale organisatie die opgericht werd door mensen uit Emirdağ die in Europa leven, namelijk EYAD, Organiza tion of Cooperation for people from Emirdağ. EYAD helpt mensen die het moeilijk hebben om rond te komen in Emirdağ. Vele emigranten die in Europa leven, keren tijdens de zomer terug naar Emirdağ om er hun jaarlijke vakantie te spenderen. Met de emigranten die in juli en augustus terugkeren, stijgt de
237
plaatselijke populatie enorm: van 40.000 tot soms meer dan 120.000 mensen. Wanneer de teruggekeerde emigranten er tijdens het jaa r niet zijn, dan hebben vele omringende dorpen een „spookdorpuitzicht‟ (Timmerman, 1999). Door de manier waarop de emigranten over Europa spreken en ze met hun rijkdom pronken (vb. door grote villa‟s in Emirdağ te bouwen of met luxueuze auto‟s te rijden) creëren ze bij de plaatselijke bevolking een imaginair beeld van Europa waarbij het gemakkelijk is om snel veel geld te verdienen. Dit wakkert bij velen de fantasie en bijgevolg ook de emigratiebehoefte aan. Tegelijk wordt de terugkeer naar Emirdağ als een „nederlaag‟ of „verlies‟ ervaren (Korfali & Üstübici, 2010). Zelfs in tijden van economische crisis in Europa waren er maar enkele mensen die naar Emirdağ terugkeerden om er zich te vestigen. Door de Europese economische recessie en door de zwakkere banden van de derde generatie met Emirdağ, is het aantal mensen dat tijdens de zomer terugkeert geleidelijk gedaald. Sommigen die naar Turkije terugkeren preferen zelfs een verblijf aan de Middellandse Kust boven een verblijf in Emirdağ (Korfali & Üstübici, 2010). De recessie heeft er ook voor gezorgd dat er steeds minder luxueuze vila‟s in Emirdağ worden gebouwd. De laatste tien jaar is die arbeidsmarkt min of meer verdwenen (Korfali & Üstübici, 2010).
III.4.4. Vestigingsregio‟s en aantallen De Turken zijn in grote getalen in België aanwezig. In België is de Turkse minderheidsgroep de zesde grootste groep, na de Italiaanse, Franse, Nederlandse, Marokkaanse en Spaanse minderheidsgroep (zie tabel 45). De Turkse migratie vormt tevens de tweede grootste niet-EU instroom (na de Marokkaanse).
238
Tabel 45: Belangrijkste buitenlandse nationaliteit in België.
Land
2006
2007
Evolutie t.o.v. 2006
Italië
171.918
169.027
-1,7%
Frankrijk
125.061
130.568
4,4%
Nederland
116.970
123.454
5,5%
Marokko
80.576
79.858
-0,9%
Spanje
42.765
42.705
-0,1%
Turkije
39.419
39.532
0,3%
Duitsland
37.621
38.366
2,0%
Portugal
28.724
29.800
3,7%
Verenigd Koninkrijk
25.139
25.126
-0,1%
Polen
23.212
30.392
30,9%
Griekenland
15.742
15.181
-3,6%
Kongo (DR)
14.216
15.027
5,7%
Verenigde Staten
11.149
11.235
0,8%
Roemenië
10.195
15.253
49.6%
China
7.845
7.985
1,8%
Algerije
7.776
8.131
4,6%
Rusland
6.408
7.176
12,0%
India
5.714
6.163
7,9%
Andere landen
161.708
176.469
9,1%
Totaal buitenlanders
922.161
971.448
4,2%
Waarvan EU
617.250
658.589
6,7%
Waarvan niet EU
314.911
312.859
-0,7%
Bron: Algemene Directie Werkgelegenheid en Arbeidmarkt, 2009.
De Turkse migratie is, zoals we hebben gezien, een continue migratie. Elk jaar komen er ongeveer 3000 nieuwe Turken bij (zie figuur 19).
Figuur 19: Evolutie van de immigraties van Turken (absolutie cijfers, exclusief asielzoekers en vluchtelingen).
Bron: C GKR, 2009.
239
Turken die uit een bepaalde streek komen en naar België migreren, vestigen zich doorgaans in dezelfde streek in België. Het gaat dan ook op te spreken over „transplanted communities‟ (Reniers, 1999). Dit heeft te maken met het feit dat de Belgische staat de migratie vooral liet regelen door individuele bedrijven die buitenlandse arbeidskrachten wilden aantrekken. Zoals we hoger hebben gezien spoorden de werkgevers de eerste migranten ertoe aan om landgenoten te overhalen ook te migreren naar België. Vanzelfsprekend zochten de „oude bekenden‟ elkaar op en woonden ze dicht bij elkaar. Door de volgmigratie en de traditionele solidariteitsnetwerken werden de etnisch-culturele grenzen nog versterkt. Op die manier ontstonden heuse Turkse wijken (Kaya & Kentel, 2007). De Turkse bevolking die in Schaarbeek verblijft, komt bijvoorbeeld hoofdzakelijk uit Emirdağ. Binnen de Turkse gemeenschap wordt een bepaald district in Schaarbeek bijvoorbeeld „Firikli mahallesi‟ genoemd, naar Firikli, een subdistrict van Emirdağ. De aangrenzende wijk Ambiorix Park bevat een gemengde bevolking van Armeniërs, Assyriërs, Koerden, Noord -Afrikanen, Surinamers en autochtone Belgen (Kaya & Kentel, 2007). Turken uit Emirdağ vindt men niet alleen in Schaarbeek. Ook in Gent en Antwerpen-Berchem zijn er grote groepen Turken uit Emirdağ. Turken uit de provincie Kars wonen voornamelijk in Lier, Heusden-Zolder en Leopoldsburg. Turken uit Kirsehir en Nevsehir zijn er vooral in Mol. Turken uit Trabzon, Isparta en Denizli migreren respectievelijk voornamelijk naar Maasmechelen, Sint-Niklaas en Anderlecht. Turken uit de provincie Konya migreren naar Lokeren (Surkyn & Reniers, 1997, aangehaald in Yalçin, et al., 2006). Deze opsomming maakt duidelijk dat de Turken geografisch over België verspreid wonen (zie figuur 20). In Vlaanderen wonen ze voornamelijk in de grote steden. De relatief sterke aanwezigheid van de Turken in de Limburgse gemeenten is een gevolg van hun vroegere tewerkstelling in de mijnen, de vroegere activiteiten in de autofabriek van Ford -Genk en in de bouwsector (Timmerman, et al., 2000). Figuur 20: Immigraties van Turken, periode 2001-2005.
Bron: C GKR, 2009
Op gewestelijk niveau treffen we de meeste Turken aan in Vlaanderen (zie tabel 46). Op provinciaal niveau zijn de meeste Turken aanwezig in Oost-Vlaanderen (zie tabel 47). Op het stedelijk niveau is de Turkse populatie het grootst in Gent (zie ta bel 48).
240
Tabel 46: Bevolking naar nationaliteit per gewest op 1/1/2008.
Gewest
Turken
Brussels Hoofdstedelijk Gewest
10.667
Vlaams Gewest
19.299
Waals Gewest
9.988
Bron: FOD Economie. Tabel 47: Bevolking naar nationaliteit per provincie op 1/1/2008.
Provincie
Turken
Antwerpen
5.478
Henegouwen
5.199
Limburg
4.880
Luik
4.130
Luxemburg
199
Namen
333
Oost-Vlaanderen
7.442
Vlaams-Brabant
1.189
Waals-Brabant
127
West-Vlaanderen
310
Bron: FOD Economie. Tabel 48: Bevolking naar nationaliteit per stad op 1/1/2008.
Steden
Turken
Antwerpen
4.383
Brugge
27
Brussel
1620
Charleroi
2.432
Gent
4900
Hasselt
254
Mechelen
96
Leuven
189
Luik
1.454
Heusden-Zolder
722
Sint-Joost-Ten-Node
1436
Schaarbeek
4587
Beringen
686
Genk
1386
Charleroi
2432
Verviers
590
Bron: FOD Economie.
241
Enigszins in lijn met de verwachtingen op basis van tabel 46 blijken Marokko en Turkije de twee landen van oorsprong te zijn die de meeste genaturaliseerde Belgen aanleveren. Marokkanen en Turken zijn samen goed voor 63% van de personen die geopteerd hebben voor de Belgische nationaliteit in 2000. In 2007 bedroeg hun aandeel 32,6% (zie tabel 49). Tabel 49: Verwerving van de Belgische nationaliteit volgens land van de vorige nationaliteit.
Land
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Marokko
9.133
21.917
24.018
15.832
10.565
8.704
7.977
7.753
8.722
Turkije
4.402
17.282
14.401
7.805
5.186
4.467
3.602
3.204
3.039
Italië
1.187
3.650
3.451
2.341
2.646
2.585
2.086
2.360
2.017
Kongo (DR)
1.890
2.993
2.991
2.809
1.796
2.271
1.876
1.569
1.793
Frankrijk
363
948
1.025
856
698
780
772
820
836
Algerije
520
1.071
1.281
926
826
830
739
658
687
Rwanda
-
-
794
1.012
557
571
700
635
924
Nederland
234
492
601
646
522
665
672
692
668
Polen
253
551
677
630
460
465
470
550
586
Roemenië
-
384
297
282
271
311
330
423
554
Pakistan
-
315
425
360
248
293
298
338
666
Rusland
-
142
134
170
147
231
267
301
1.533
Andere
6.291
12.337
12.887
12.748
9.787
12.581
11.723
12.557
14.038
Totaal
24.273
62.082
62.982
46.417
33.709
34.754
31.512
31.860
36.063
Bron: Algemene Directie Werkgelegenheid en Arbeidsmarkt (2009).
242
III.5.
Integratie en participatie in Antwerpen
III.5.1. Inleiding In dit hoofdstuk bespreken we de integratie en participatie van Turken in Vlaanderen/Antwerpen. We starten met een kort geschiedkundig overzicht van het Turkse verenigingsleven. Vervolgens lijsten we de verschillende verenigingen op. We doen daarvoor in hoofdzaak een beroep op verschillende publicaties van Meryem Kanmaz. Zij heeft immers het Turkse verenigingsleven in Vlaanderen al in kaart gebracht. We gaan ook wat dieper in op de eigenheid van de Turkse moskeeën. Daarna zoemen we in op verschillende thema‟s die tijdens de gesprekken met de bevraagde sleutelpersonen aan bod kwamen. Achtereenvolgens bespreken we de migratieredenen, de Turkse identiteit, de derde generatie (en de ervaren problemen), de huwelijksmigratie, het verschil tussen de Turkse en Marokkaanse minderheidsgroep, de manier waarop Turken door Vlamingen worden gepercipieerd, de thematiek van de erkenning en de terugkeermigratie. In een laatste stuk overlopen we enkele beleidsrelevante overwegingen zoals aangegeven door de sleutelpersonen. De gesprekken met de sleutelpersonen werden afgenomen in de maanden maart en april 2011.
III.5.2. Geschiedenis en opdeling van het Turkse verenigingsleven De Turkse aanwezigheid in België is ruim 40 jaar oud. In die periode is er een evolutie merkbaar in het organisatorische leven van de Turkse gemeenschap (Kanmaz, 2003b). Zo waren de eerste organisaties lokale organisaties van Turkse gastarbeiders die een kleine gebedsplaats hadden met daarbij een ontmoetingsruimte. Deze organisaties kwamen tegemoet aan een gedeelde nood aan sociale contacten, vrijetijdsbesteding, culturele en religieuze beleving, etc. (Kanmaz, 2003b). Na de familiehereniging werden de kinderen in deze ruimtes onderricht in de islam. De eerste Turkse organisaties werden snel opgevolgd door organisaties die cultureel en politiek georiënteerd waren. Deze verandering was mede het gevolg van de, in politiek opzicht, woelige jaren ‟70. Dissidente politieke emigranten die na de staatsgreep in 1971 in België belandden, richtten organisaties op die zich van elkaar onderscheidden door hun linkse dan wel rechtse signatuur (Kanmaz, 2003b). In de jaren ‟80 nam de politieke islam toe. Dit leidde ertoe dat er in Europa nieuwe organisaties en moskeeën werden opgericht die zich tegen de officiële Turkse islam verzetten. De meest bekende is wellicht Milli Görüs. Ook andere religieuze groepen zoals de broederschappen van de Nurcu, Süleymanci en Naksibendi startten in die periode hun organisaties. De situatie in België vertoonde tot op het einde van de jaren ‟80 veel gelijkenissen met de situatie in Turkije. “On peut donc avancer que la vie associative turque en Belgique comme ailleurs en Europe a été jusqu‟à la fin des années 80 une copie de paysage politique, culturel et religieux en Turquie” (Kanmaz, 2003b: 56). Tegenwoordig zijn de Turkse gemeenschappen niet langer 'overgeplante gemeenschappen'. De Turkse organisaties in Europa lijken met andere woorden niet langer Turkije als enige referentiekader te hanteren (Kanmaz, 2003b). De nieuwe generaties en de Europese context confronteren de migranten immers met nieuwe problemen die niet enkel meer kunnen worden opgelost door een verwijzing naar het land van herkomst. Er werden nieuwe verenigingen opgericht die door jongeren die in België zijn opgegroeid en opgeleid werden geleid. Deze jongeren hanteerden steeds meer en meer België als referentiekader (Kanmaz, 2003b). Het is in die periode dat niet alleen de eerste Turkse vrouwenorganisaties werden opgericht, maar ook de eerste Turkse federaties die aandacht schonken aan de verbetering van de levensconditie van de Turken in België. Deze federaties werden gesubsidieerd door de Vlaamse overheid omdat deze inzag dat de federaties moeten beschouwd worden als integratiepartners. Met deze subsidiëring gaf het beleid eigenlijk voor het eerst aandacht aan de Turkse minderheidsorganisaties (Kanmaz, 2003b).
243
De Turkse gemeenschap is thans bijzonder goed georganiseerd (sp 2). Er zijn eigenlijk bijzonder veel Turkse verenigingen in Vlaanderen/Antwerpen. In paragraaf 5.3 geven we een overzicht. We volgen daarbij in hoofdzaak Kanmaz (2003b). We vullen haar overzicht verder aan met informatie bekomen uit andere bronnen75 en uit de gesprekken met de Turkse sleutelpersonen. Mijn dank gaat ook naar collega Jonathan Debeer die zo vrij was mij informatie te bezorgen uit zijn (nog niet verschenen) publicatie over imams in Vlaanderen.
Zoals we in paragraaf 5.5.3 nog uitgebreid zullen bespreken, is het patriottisme iets wat de Turken aan elkaar bindt. Het Turkse referentiekader beïnvloedt nog steeds in grote mate de migratie, integratie en participatie van de Turkse migranten. Achter het Turks -nationalistische, homogene gemeenschapsgevoel, schuilt er niettemin een grote heterogeniteit. Zo zijn er verschillende breuklijnen:
-
Etniciteitsbreuklijn. Er zijn Turkse Grieken, Turkse Bulgaren, Koerden. Er zijn ook kleine etnische groeperingen afkomstig van het gebied nabij de Zwarte Zee (cf. Cerkez, Azarbeidzjan, Tsetjenië). Deze groepen vormen allen kleine, specifieke groepen binnen de grotere Turkse gemeenschap. Ze hebben eigen organisatie s en verenigingen waarbij hun specifieke cultuur wordt beleefd. Volgens sleutelpersoon 5 hebben deze verenigingen niet echt de bedoeling om de Belgische samenleving te leren kennen. Het gaat hen meer om de beleving van de eigen identiteit via samenkomsten, volksdansen, etc..
-
Ideologische breuklijn. Er zijn links- en rechtsgeoriënteerde Turkse verenigingen alsook seculiere versus traditioneel-religieuze verenigingen.
-
Culturele breuklijn. Omdat Turkije zo‟n groot land is, is de culturele diversiteit erg groo t. Afhankelijk van het gebied waar men woont, heersen andere waarden, normen, gebruiken. Het karakter, de cultuur, de opvoeding, het humeur, het eten, verschilt volgens sleutelpersoon 10 van streek tot streek.
75
De Ley, 2008, Kanmaz, 2003a & 2004, Kanmaz & El Battitui, 2004 en de website van de Moslimexecutieve: http://www.embnet.be/Home/tabid/97/Default.aspx
244
-
Religieuze breuklijn. Op het niveau van de religie zijn er verschillende opsplitsingen mogelijk. Enerzijds is er de soennitische islam versus de sjiitische islam (o.a. Alevis).76 Anderzijds is er de religie zoals die wordt geproclameerd door de Turkse staat en de religie zoals die door andere organisaties wordt geproclameerd als alternatief/verzet tegen de Turkse officiële religie.
Deze etnische, culturele en religieuze diversiteit ligt aan de basis van de veelheid aan Turkse verenigingen. De onderstaande „inventaris‟ is allerminst exhaustief, maar eerder indicatief. Het gaat om die verenigingen die de meeste leden hebben en waarover de meeste informatie te vinden is.
III.5.3. Turkse Verenigingen III.5.3.1
Turkse bewegingen die zich richten op de islam
Deze organisaties refereren naar de moslimidentiteit als belangrijks te element. Het gaat om soennitische groeperingen die onafhankelijk zijn van de officiële Turkse islam
1)
Belçika Islam Federasyonu (BIF) - Milli Görus
Milli Görüs betekent „Nationale/godsdienstige visie‟ en verwijst naar een ontwikkelingsplan van de stichter van de beweging, Necmettin Erbakan (zie ook paragraaf 2.5). Milli Görüs vormt in wezen de politiek-ideologische tegenpool van Diyanet (zie infra) die de staatsislam uitdraagt. Milli Görüs ijvert immers voor de stichting van een Turkse islamitische sa menleving waarbij de Turkse economie en samenleving vorm krijgt, los van het Westerse imperialisme en de Westerse democratie. Milli Görüs beoogt de volgelingen tot ware „mu‟minun‟ (gelovigen) te maken die de „umma‟ (de islamitische gemeenschap) als belangrijkste gemeenschap erkennen (Leman, 2010). De Milli Görüs beweging kwam in de jaren ‟70 naar Europa waar ze een grote achterban verkreeg
76
De islam is gebaseerd op twee uitgangspunten: (1) er is geen god dan God (Allah) en (2) Mohammed is de profeet van Allah. Het fundament van de islam is de koran, het geheel van de openbaringen die Allah aan Mohammed deed. De islam kent twee hoofdstromen: het soennisme en het sjiisme. De meeste (Turkse) moslims zijn soennieten. Zij volgen daarbij één van de vier traditionele, orthodoxe rechtsscholen die tussen de 8ste en 13de eeuw onder de Abbasieden werden opgericht (Kanmaz & El Battitui, 2004). De vier scholen beantwoorden aan uiteenlopende methodes in de jurisprudentie, maar in de meeste gevallen wijken hun stellingen slechts minimaal van elkaar af en dat vooral op het niveau van de praktische toepassing ( Kanmaz & El Battitui, 2004). De vier rechtsscholen zijn: 1) De hanafieten. Deze school kent een belangrijke plaats toe aan de interpretatie als wetsbron en maakt beperkt gebruik van de soenna (de tradities die door de medewerkers van de profeet zijn overgeleverd). Meer dan een derde van de soennitische moslims behoort tot deze rechtsschool (vooral de moslims uit de ex-USSR landen, Turkije en de Aziatische moslims). 2) De malikieten. Deze school erkent de koran en de soenna als eerste wetsbron, maar geeft ook aan het gewoonterecht een plaats. De nadruk ligt op consensus. Eén zevende van de soennieten behoort tot deze school (vooral de moslims uit Noord-Afrika). 3) De sjafiieten. Deze school breidt de idee van de consensus verder uit dan de malikieten. De meeste moslims die tot deze school behoren komen uit Neder -Egypte en oostelijk Afrika. 4) De hanbalieten. Deze school is de strengste school en is vooral dominant in Saudi-Arabië. Alles wordt op de koran en de soenna gebaseerd. 5) Naast de soennitische islam is er ook de sjiitische islam. Het sjiisme vertrekt van de erkenning van Ali (de vierde opvolger van de profeet) als legitieme kalief en opvolger van de profeet. In tegenstellin g tot het soennisme worden de eerste drie opvolgers van de profeet als usurpatoren beschouwd. In het sjiisme zijn er drie belangrijke takken (Kanmaz & El Battitui, 2004): a. De twaalvers, imamieten of jafarieten. Deze tak is vooral in Iran verspreid en gaat ervan uit dat Mohammeds opvolging naar Ali en zijn elf afstammelingen is gegaan. b. De ismailieten of zeveners. Deze tak treft men voornamelijk aan in Indië en Pakistan. Het gaat om aanhangers van de zesde imam. Er wordt uitgegaan van een cyclische opvatting van de geschiedenis. c. De zaydieten. Deze tak is er vooral in Jemen.
245
bij uitgeweken Turken. Ze vestigde zich eerst in Keulen, alwaar zich tot op heden het centrum van de Europese organisatie bevindt. In België werd de eerste Milli Görüs moskee opgericht in 1985. Milli Görüs staat in Europa onder kritiek omwille van haar controversiële aard. Vooral in Duitsland en Nederland laaien de gemoederen soms op. In de Belgische media staat Milli Görüs niet zo onder vuur. Desalniettemin werd Milli Görüs geen lidmaatschap gegeven voor de Voorlopige Executieve. Ook wordt ze als federatie niet erkend door de overheid waardoor ze geen ondersteuning kan ontvangen voor haar activiteiten. Als officiële structuur bestaat Milli Görüs dus eigenlijk in België niet. Juridisch gezien zijn de Milli Görüs -moskeeën en moskeeverenigingen lokale afdelingen van de Belçika Islam Federasyonu (BIF) die in 1986 werd opgericht en in Brussel is gevestigd. BIF vormt dus één nationale koepel die eigenaar is van de moskeeën terwijl deze worden uitgebaat door plaatselijke Turkse verenigingen. BIF is vooral bezig met de formele, materiële, informatieve en financiële ondersteuning van lokale geloofsgemeenschappen in de erkenningsaanvraag alsook met de organisatie van allerhande activiteiten en met de ondersteuning van activiteiten die door de plaatselijke gemeenschap zelf worden georganiseerd (sp 8). Sleutelpersoon 8 wijst erop dat Milli Görüs streng islamitisch, maar niet radicaal is en dat de organisatie op integratie is gericht en graag als gesprekspartner wil aanzien worden. Sleutelpersoon 10 stelt dat Milli Görüs helemaal niet radicaal is. BIF wil dat mensen hun geloof bewaren en dat er, via dat geloof, een sterk mensenprofiel op de markt komt (sp 8). Waar vroeger de meeste imams uit Turkije kwamen, wordt nu, vooral bij de erkende moskees, geopteerd voor imams uit België. De imam, zo stelt sleutelpersoon 8, heeft een specifieke taak. Hij moet ervaring hebben, de Nederlandse taal spreken, een degelijke opleiding genoten hebben en over het algemeen een wijs man zijn (sp 8). Teneinde het spreekwoordelijke kaf van het koren te scheiden, maakt BIF examens voor imams. Zij die niet geslaagd zijn, worden doorgestuurd naar de hoofdzetel in Keulen. Aldaar krijgen ze speciale en intensieve trainingsprogramma‟s. 2) Belçika İslam Kültür Merkezleri Birliği (BIKMB) - Süleymanli De Süleymanli volgen de leer van de in 1959 overleden Naksibendi-sjeikh Süleyman Hilmi Tunahan. Toen de seculiere Turkse staat werd opgericht en toen er werd beslist dat de Koranscholen zouden gesloten worden, richtte Süleyman zich voornamelijk op de continuering van het koranonderwijs en de verspreiding van de traditionele islamitische kennis en vorming. Ofschoon de leer van de Süleymanli niet echt afweek van wat Diyanet, het Directoraat van Godsdienstzaken van de Turkse seculiere staat, verkondigde, werden de Süleymanli toch als vijandig beschouwd omdat ze zich van de invloed van de Turkse staat ontdeed. Na WO II verbeterde de wettelijke bescherming van de beweging. Ook in de diaspora vond de bew eging grote aanhang. Zo waren de Süleymanli de eersten die zich in Europa organiseerden. In 1973 werd het Europese hoofdkwartier in Keulen opgericht. In 1987 kwam er een nationaal georganiseerde vleugel in België, de Belçika Ġslam Kültür Merkezleri Birliği oftewel de Unie der Islamitische Culturele Centra van België (BIKMB). Hoewel BIKMB relatief onafhankelijk opereert, is er toch een zekere samenwerking met de Stichting Islamitisch Centrum Nederland, de Nederlandse zusterorganisatie. De BIKMB voorziet in eerstelijnsinformatie en biedt logistieke ondersteuning aan voor haar vzw‟s en
imams.
De
imams
hebben
een
substantiële
inspraak in
de
organisatie
van
de
moskeegemeenschap. Ze gaan het gebed voor en organiseren ook onderwijs. In de toekomst zou de organisatie meer gebruik willen maken van jongere, Belgische imams die de door de organisatie aangeboden opleiding hebben doorlopen (Debeer). In België heeft Süleymanli een tiental islamitische „cultuurcentra‟ (Islam kültür merkezi) die bestaan uit koranscholen met een gebedsruimte.
246
Süleymanli is een eerder gesloten groep die geen contact zoekt met andere groeperingen en afwezig is in het maatschappelijk debat. Juist daarom zorgde de oprichting van UCCIB, een nieuw Turks cultureel en educatief centrum, eind 2010 vo or enige beroering in Antwerpen-Hoboken (GBVA, 2010). Het BIKMB wil, naar eigen zeggen, de chaos die de islam vandaag plaagt laten bekoelen en de eigen organisatie op punt stellen alvorens naar buiten te treden (Debeer). 3)
Cemaat-i Nur (Nurcu-beweging)
De Nurcu-beweging is genoemd naar de geschriften van leermeester sjeikh Bediüzzaman Said Nursi (1876-1960). Centraal in het denken van Nursi staat de harmonie tussen het (creationistische) geloof in de Schepper en de natuurwetenschappelijke inzichten die de mens heeft verworven. Uit die harmonie zou dan een „islamitische wetenschap‟ kunnen voortkomen. Na de dood van Nursi splitste de beweging zich op in de Yeni-Asya-tak en de Fethullah Gülen-groep. Deze laatste groep werd (internationaal) de belangrijkste met legio afdelingen in de Verenigde Staten, Europa en de Turkstalige wereld. In contrast met Milli Görüs en Diyanet (zie verder) die zich voor de uitbouw van hun werking bedienen van religieuze organisaties (cf. moskeeën), opereert de Gülen-beweging buiten de moskeeën en tracht ze zelf scholen op te richten (bijvoorbeeld de Lucerna-scholen aan Vlaamse zijde en de Ecole des étoiles in de Franstalige gemeenschap) (Leman, 2010). “Als men de aanhang bij de jongeren numeriek zou afwegen tussen de drie initiativen (Milli Görüs, Diyanet en Gülen beweging), dan denk ik dat men ongeveer op drie evenwaardige segmenten zou uitkomen. Al valt het natuurlijk op – en dat is een uiterst sterk punt bij de Gülen beweging – dat de Gülen initiatieven geïntegreerd zijn in de normale structuren in België en niet via het moskeewezen verlopen en dat ze ook bijna volledig door een tweede generatie Belgisch-Turkse intelligentsia beheerd en gedragen worden” (Leman, 2010). De moskee speelt in het leven van de aanhangers van Gülen niet zo‟n grote rol. Zo hoeven ze niet naar de moskee te gaan. Als ze dat wel doen, dan kunnen ze een moskee naar eigen keuze bezoeken. Sommige Gülen geïnspireerde initiatieven zijn zich in België na verloop van tijd gaan organiseren in een bepaalde structuur, namelijk de Fedactio (Federatie van Actieve Verenigingen van België, met zetel te Schaarbeek). Andere initiatieven zijn apart blijven verder bestaan zoals IDP (Intercultureel Dialoog Platform), Lucerna, Zaman weekblad (Leman, 2010). Fedactio bestaat uit 5 platforms, clusters van vergelijkbare verenigingen: (1) „businessmen en vrije beroepen‟ (met zetels te Gent, Antwerpen, Brussel, Limburg en Wallonië), (2) „vrouw en samenleving‟, (3) „sociale cohesie en dialoog‟, (4) „opvoeding en jeugd‟ en (5) „cultuur, ethiek en waarden‟ (Leman, 2010). Voor de Gülen beweging zijn de Belgisch-Turkse ondernemers erg belangrijk omdat zij de initiatieven financieel helpen mogelijk maken. Fethullah Gülen bekleedt verder ook een leerstoel aan de K.U.Leuven, meer bepaald bij IMMRC, het Interculturalism, Migration and Minorities Research Centre met Prof. dr. Johan Leman als afdelingshoofd. 4)
Sema Vakfi (Nakşibendi-broederschap)
De Nakşibendi-broederschap is een soefi broederschap die in de 14 de eeuw werd gesticht door de Centraal-Aziatische Khawâya Bahâ ad-Din Naqshband. Vanuit Centraal-Azië verspreidde ze zich over China en India. In de 15 de eeuw arriveerde ze in Turkije waarmee ze meteen ook de oudste broederschap is. De Nakşibendi-broederschap inspireerde tal van Turkse bewegingen waaronder Milli Görüs, de Süleymanli en de Nurcu‟s. Kenmerkend voor de Naksibendi is dat de zikir, het aanroepen van Allah, in stilte gebeurt. De shariah speelt bij deze broederschap op politiek, sociaal en devotioneel vlak een belangrijke rol. Verder kenmerkt dit broederschap zich door een duidelijk anti-sjiitische houding. Er bestaan in België een achttal dergah‟s (onder de naam Kultuurhuis). Sinds 2000 zijn ze verenigd in Beringen onder de stichting Sema Sah Vakfi. Wekelijks wordt er samengekomen om de gemeenschappelijke maaltijd (çorba günü) en religieuze gesprekken (sohbet) te delen. De leiding
247
van de afdelingen wordt opgenomen door een sjeikh die een bemiddelaar is tussen de gelovigen en god.
III.5.3.2
Modernistische bewegingen die zich richten op het Turkse burgerschap
In deze bewegingen die gepropageerd worden door een kemalistische elite, staat de westerse moderniteit centraal. De bewegingen geloven in de modernisering van Turkije en beschouwen Turkije als een deel van de westerse, Europese wereld. Deze bewegingen leunen dicht aan bij het modernistische verhaal van de Turkse autoriteiten.
1)
Belçika Türk İslam Diyanet Vakfı (Diyanet İşleri Başkanlığı)
Zoals in paragraaf 2.3 werd aangegeven, ontstond Diyanet (het Praesidium voor Godsdienstzaken) in de periode waarin het kemalisme bezig was met de uitbouw van een seculiere staat en waarbij de overheid zich de organisatie van de islamitische eredienst aantrok. Concreet hield Diyanet zich bezig met de uitvoering van de erediensten, de zorg voor voorlichting en het beheer van de geloofsruimtes. Vanaf 1972 zorgde Diyanet ook voor de religieuze on dersteuning van de geëmigreerde Turken. Zo zou Diyanet onder meer zorgen voor financiële ondersteuning van en het uitzenden van Diyanet-imams. In 1982 werd in Brussel een Belgische zetel van Diyanet opgericht, namelijk Belçika Türk Ġslam Diyanet Vakfı (BTIDV). BTIDV verenigt alle aangesloten moskeeën in Vlaanderen, Wallonië en Brussel. De Diyanet-moskeeën waren daarmee de eerste moskeeën die in België aanwezig waren. Hoewel de Belgische zetel sterke banden had/heeft met de Europese hoofdzetel in Keulen, onderstreept de organisatie wel haar onafhankelijkheid en het Belgische karakter van haar activiteiten (sp 7). Ofschoon Diyanet een nationale koepelorganisatie is, zou het thans ook bezig zijn met het oprichten van gewestbesturen (sp 7). In België zorgt Diyanet voor goed opgeleide imams die naar België komen om de moskee te bedienen. Teneinde te voorkomen dat de Diyanet imams, die maar vijf jaar in het land aanwezig mogen zijn, geen voeling zouden hebben met de nieuwe context, voorziet Diyanet in een uitgebreide selectieprocedure, screening en voorbereiding van haar reizende imams. De imam moet volgens sleutelpersoon 7 steeds een meerwaarde betekenen voor de moslimgemeenschap, het dorp of de stad waar hij tewerkgesteld is. Hij mag dus niet zomaar aangesteld worden zoals bijvoorbeeld door de Moslimexecutieve. 77 De imam moet theologisch onderlegd zijn, hij moet goed passen in de plaats waar hij terecht zal komen en hij moet kunnen samenwerken met diverse besturen. Verder dient d e imam ook zijn leefwijze af te stemmen op zijn theologische overtuiging. Mogelijke taalproblemen worden enerzijds verholpen doordat Diyanet taallessen voor de Turkse imams voorziet en anderzijds doordat de hier geboren Turken de mogelijkheid wordt geboden in Turkije een opleiding te volgen tot imam waarna de opgeleide imams dan in België aan het werk kunnen gaan (sp 7). Naast de imamopleiding, houdt Diyanet zich verder ook bezig met het correct communiceren van de islam naar gelovigen en niet gelovigen en het organiseren van campagnes voor armen en noodlijdenden (sp 7). Als koepelorganisatie helpt Diyanet haar moskeeën met de administratie, het financiële luik, de organisatie van activiteiten, etc. (sp 7). Omdat Diyanet uitgaat van de Turkse overheid, accentueert het de blijvende etnische identificatie met het Turk-zijn als belangrijkste doelstelling. Diyanet gaat er evenwel prat op dat haar werking
77
De Moslimexecutieve is een orgaan dat de belangen van de islamitische gemeenschap in België vertegenwoordigt. Recentelijk werd beslist het mandaad van de Moslimexecutieve niet mee r te verlengen omdat het orgaan het intern niet eens kon geraken over enkele hervormingen.
248
niet mag gericht zijn tegen het gastland (sp 7). Op de vraag of Diyanet een Turkse vereniging is, antwoordt sleutelpersoon 7 dat Diyanet moet begrepen worden als zijnde een vereniging die door Belgische moslims is opgericht. Dat ze imams uit Turkije haalt, is er volgens hem een gevolg van dat België te weinig voor Diyanet en de moslimgemeenschap doet (cf. “Wat kunnen we anders doen?”). Diyanet wil graag als actieve gesprekspartner gezien worden en wil graag op alle niveaus en op alle vlakken met de Belgische overheden samenwerken (sp 7). Zo accentueert Diyanet graag dat het een erg goed georganiseerde vereniging is met veel ervaring en dat het graag samen met het beleid het huidige decreet zou willen aanpassen en bijvoorbeeld de dossiers in verband met de imamopleidingen wil herbekijken. Sleutelpersoon 7 wijst erop dat Diyanet de Unie voor Turkse Verenigingen mee heeft ontwikkeld en dus in het verleden al haar expertise positief heeft aangewend. 2)
Belçika Alevi Dennekler Federasyonu (BADF) – Alevitische gemeenschap
Hoewel de Alevitische islam gelijkenissen vertoont met de sjiitische variant, beschikt ze over eig en geloofsvoorstellingen, rituelen en normen. Kenmerkend is de bijzondere positie die toegekend wordt aan Ali, de schoonzoon van de profeet. Andere invloeden komen onder meer van Iraanse en pre-islamitische, Turkse gebruiken en enkele spirituele dichters e n poëten (De Ley, 2008). Kenmerkend voor de Alevitische islam is dat er aan het moskeebezoek, het vasten, het bidritueel met het hoofd naar Mekka, de rechtsscholen, de pelgrimage naar Mekka, het dragen van de hoofddoek en zelfs de centrale autoriteit van d e koran weinig aandacht wordt besteed. Alevis benadrukken veeleer de innerlijke betekenis van hun geloof en zij volgen daarbij enkele eenvoudige ethische principes en een universele humanistische ethiek waarin de mens centraal staat en waarin individuele vrijheid (ook voor vrouwen) belangrijk is. De Alevis zien hun overtuiging niet echt als een religie omdat ze deze term associëren met regels en verboden. De Alevieten vormen in Turkije de grootste religieuze minderheid. Volgens sleutelpersoon 4 is één op de vier in Turkije Alevitisch, dus in totaal zou het gaan om 25.000.000 mensen. In het verleden zijn de Alevieten zwaar onderdrukt geworden omwille van hun cultuur en vrijzinnige geloofsovertuiging. Sleutelpersoon 4 stelt dat er in het collectieve geheugen van de Alevieten verschillende genocides zijn gegrift. Hij verwijst onder meer naar de deportaties in Dersim en aanliggende streken in de jaren „30 van de 20 ste eeuw waarbij 38.000 Alevieten om het leven kwamen. In het moderne Turkije stonden de Alevieten steeds aan de kant van Atatürks moderniseringspogingen (omdat men verwachtte dat het secularisme een grotere openheid met zich zou meebrengen ten aanzien van de aanwezige diversiteit) en waren ze in de jaren „60 en „70 zeer actief in linkse politieke kringen. Ook in de jaren ‟70 en ‟80 werden de Alevieten geconfronteerd met extreme brutaliteiten. Zo zijn de pogroms van Kahramanmaras in december 1978 en de pogroms van Çorum in mei 1980 nog steeds niet verwerkt. Het laatste bloedbad aangericht tegen de Alevieten dateert van 1993 toen er in het hotel Madimak in Sivas 37 Alevieten omkwamen in een brand die aangestoken werd door een massa betogers. Dat deze gebeurtenis voor de Alevieten belangrijk is, mag onder meer blijken uit het feit dat er in het Alevitische centrum van Antwerpen een grote foto hangt met daarop de verschillende slachtoffers (waaronder ook één Nederlandse vrouw). In de plechtigheden van de Alevitische gemeenschap staan de cem (de gemeenschappelijke godsverering) en de semah (de rituele dans), de cem-evi (de plaats waar de cem doorgaat) en de dede/ana (de man/vrouw die de plechtigheden leidt) centraal. De dede/ana die de cem leidt, neemt daarnaast ook juridische, sociale, administratieve (vb. repatriëring) en „geestelijke‟ (vb. preek bij overlijden) taken op zich. In de cemhuizen kunnen geschillen tussen personen uit de gemeenschap worden bijgelegd. In uitzonderlijke gevallen kan ook beslist worden om personen uit de gemeenschap te bannen. In de Alevitische gemeenschap kunnen sommige families (o p
249
vrijwillige basis) voor andere families fungeren als „peetfamilies‟. Een peetfamilie heeft als functie de andere economisch bij te staan en ervoor te zorgen dat niemand op het slechte pad belandt. In België zijn er slechts twee dedes, namelijk in La Louvière en in Maasmechelen. Sleutelpersoon 4 geeft aan dat er 4 Alevitische culturele vzw‟s zijn in België: Antwerpen (ongeveer 500 leden), Brussel (ongeveer 400 leden), Limburg (ongeveer 800 leden) en Charleroi (ongeveer 600 leden). Teneinde haar belangen in Turkije en in de diaspora te verdedigen, is de Alevitische gemeenschap zich sinds enige tijd meer gaan organiseren. Ook in België heeft een groot deel van de gemeenschap zich in 2002 verenigd onder de (voorlopig nog niet erkende) Belçika Alevi Dennekler Federasyonu – Federatie van Belgische Alevitische Verenigingen (BADF). Het BADF vraagt de Belgische overheid om gelijkwaardigheid, erkenning, inspraak en grotere transparantie. Het Alevitisme is immers niet vertegenwoordigd in de Moslimexecutieve. Sleutelpersoon 4 stelt dat er een aanvraag is om het Alevitische geloof te erkennen. Van de Turkse regering vraagt het BADF eveneens erkenning alsook het stopzetten van de bevoorrechte behandeling van de soennitische islam. Ofschoon het Alevitisme in feite eerde r een culturele kwestie is, is er vanaf de jaren ‟80 en ‟90 sprake van een renaissance van het Alevitisme als religie. Recentelijk benadrukken de Alevis dus de religieuze aspecten en vragen ze om het Alevitisme als religie te erkennen (sp 6). Sleutelpersoon 4 geeft aan dat de Alevitische families veel waarde hechten aan de opvoeding en het onderwijs van de kinderen. Kennis is een belangrijke waarde voor de Alevis. Ook de individuele vrijheid wordt naar voren geschoven als een belangrijke waarde. Dat verkla art waarom huwelijksmigratie niet echt aanwezig is in de Alevitische gemeenschap. Ouders zijn niet opdringerig. Mensen die vanuit Turkije naar België komen zijn vaak hogeropgeleid en zijn steeds bereid meteen de Nederlandse taal aan te leren. Alevis vinden de inburgeringscursussen dan ook een goed systeem. Het is een soort investering die men eerst moet maken om daarna geld te kunnen verdienen (sp 4). 3)
Atatürk Düsünce Dernegi
Deze sociaal-democratische beweging vertrekt van de ontwikkelingsideologie va n de kemalisten en van de Turkse identiteit. Het gaat steeds om verenigingen die zich vestigen rond het gedachtegoed van Atatürk. 4)
De socialistische variant
Deze socialistische bewegingen bevinden zich in de Europese filialen van de linkse Turkse partij zoals Parti Turc de Travailleurs. Hun ideeën verschillen niet zoveel van de linkse marxistische politici in België. Ze onderscheiden zich van andere Turkse groeperingen omdat ze een radicale kritiek hebben op de Turkse autoriteiten.
III.5.3.3
Bewegingen die zich richten op de etnisch-religieuze gemeenschap
Deze bewegingen worden vooral gerepresenteerd door de Milliyetçi Hareket Partisi (Partij van Nationalistische Beweging), een rechts -nationalistische Turkse partij. Aanhangers van de MHP worden Grijze Wolven genoemd en beschouwen de islamitische en nationale Turkse identiteit als een eenheid. De beweging wordt in België gerepresenteerd door de federatie van de Grijze Wolven Belçika ülkücü Türk Dernekleri Federasyonu. Vandaag definiëren deze kringen zich als mod ernistisch en religieus (dicht bij de officiële Turkse islam). De organisatie zou thans minder strikt zijn en ook
250
minder impact hebben, mede als gevolg van de politieke situatie in het thuisland (Goossens, 2004).
III.5.3.4
Bewegingen die zich richten op de etnisch-religieuze identiteit die erkend wordt in Turkije
Het gaat om erkende identiteiten in Turkije zoals de Armeense, Grieks -orthodoxe of Syrische minderheidsgroepen (Kanmaz, 2003b). Deze gemeenschappen organiseren zich in België in aparte verenigingen. Deze etnisch-religieuze minderheden houden contact met andere Turken. Er is geen sprake van een gespannen verhouding. Zo bezoeken ze vaak Turkse cafés of winkels (Kanmaz, 2003b).
III.5.3.5
Bewegingen die zich richten op de etnische identiteit die niet erkend worden in Turkije
Het gaat voornamelijk om de Koerdische minderheidsgroep. In Turkije hebben de Koerden zich door het strenge assimilatiebeleid niet kunnen ontwikkelen in structuren en hebben ze hun identiteit niet in de openbare ruimte kunnen beleven. De Koerden hebb en echter grote en goed gestructureerde netwerken in het buitenland alwaar ze een specifiek verenigingsleven onderhouden (Kanmaz, 2003b). De Koerden zouden volgens sleutelpersoon 1 daardoor beter voorbereid zijn dan de Turken wanneer ze migreren. Zo weten ze bijvoorbeeld vaak al op voorhand wie in Antwerpen hun lesgever Maatschappelijke Oriëntatie zal zijn (sp 1). De Koerden in Antwerpen zijn economische vluchtelingen en asielzoekers naar aanleiding van de Koerdische Kwestie. Velen hebben pas na jaren een verblijfsvergunning, anderen zijn nog steeds illegaal (sp 1, sp 3). Volgens sleutelpersoon 3 zijn er Koerden die al 15 jaar illegaal in Antwerpen zijn. Volgens sleutelpersoon 1 proberen velen asiel te verkrijgen in andere landen. Bekend is bijvoorbeeld de Belgenroute. Mensen uit Nederland komen naar België omdat ze denken dat het hier makkelijker zal zijn om asiel te verkrijgen. Die mensen die al 15 jaar illegaal in België zijn, hebben zich vaak verzoend met hun situatie. Immers, wanneer ze „plots‟ een verblijfsvergunning zouden verkrijgen, dan zou er „plots‟ heel wat in hun leven veranderen. Zo zijn ze dan verplicht allerhande cursussen te volgen. Omdat ze, na 15 jaar in België te hebben verbleven, de indruk hebben dat ze het land wel voldoende kennen, voe len ze niet echt de behoefte zich bij te scholen. Wanneer ze „plots‟ legaal in het land zijn, dan moeten ze ook een legale job zoeken. Die zoektoch is niet makkelijk, vandaar dat er velen in het zwart blijven werken (sp 3). Volgens Mazlum Kiliç van het Koerdistan Centrum in Antwerpen (aangehaald in GVA, 2009) leven er naar schatting 4.000 Koerden in Antwerpen. Volgens sleutelpersoon 1 leven deze Koerden voornamelijk in Antwerpen-Noord en Antwerpen-Zuid. Vaak gaat het om hele families die migreren (sp 1). Volgens sleutelpersoon 1 komen de Koerden en de Turken goed overeen. De spanningen die er in Turkije zijn, worden in Antwerpen niet echt gevoeld en/of beleefd. Sleutelpersoon 3 illustreert dit door erop te wijzen dat, ofschoon het mogelijk is om de cursus Maatschappelijke Oriëntatie in het Koerdisch te volgen, de meeste Koerden de cursus in het Turks volgen. Een ander voorbeeld dat sleutelpersoon 3 aanhaalt is het gegeven dat vele Koerden zelfstandigen zijn met een groot Turks cliënteel. Mazlum Kiliç (aange haald in GVA, 2009) spreekt dit toch enigszins tegen door erop te wijzen dat de Turken en de Koerden in Antwerpen weinig of geen contact met elkaar hebben.
251
Volgens sleutelpersoon 1 zijn de Koerden erg begaan met hun geloof. Volgens hem zijn het de Koerden die bijvoorbeeld meer opkomen voor de mogelijkheid om een hoofddoek te dragen dan de Turken.
III.5.3.6
Koepelverenigingen
In de jaren ‟70-‟80 bestond er geen enkel beleid ten aanzien van de minderheidsorganisaties. Pas op het einde van de jaren ‟80 werd deze kwe stie een politiek issue mede door de verkiezingsoverwinning van het toenmalige Vlaams Blok. Meer en meer werd ingezien dat de organisaties moesten beschouwd worden als integratiepartners. Vier Turkse federaties werden dan ook door het Vlaamse beleid erkend en derhalve gesubsidieerd: Unie van Turkse Verenigingen (vooral verenigingen uit Antwerpen), Unie der Turkse Islamitische Culturele Verenigingen van België (vooral verenigingen uit Limburg, Federatie Zelforganisaties Oost -Vlaanderen (vooral verenigingen uit Oost-Vlaanderen) en Federatie van Turkse Vooruitstrevende Verenigingen (vooral verenigingen uit Oost-Vlaanderen). Thans zijn de meerderheid van de Turkse verenigingen aangesloten bij één van deze federaties. De meeste verenigingen sluiten zich aan bij e en federatie op basis van nabijheid en niet op basis van ideologie (Kanmaz, 2003b). Bij de federaties zijn allerhande organisaties aangesloten van verschillende religieuze of politiek-ideologische strekking. “Bien que des différences internes persistent encore, il semble que la communauté turque en Belgique a surmonté la formation d‟associations locales sur base d‟intérêts particuliers, pour arriver a une réelle convergence de ces intérests” (Kanmaz, 2003b: 60). Hieronder bespreken we enkel de Antwerpse Unie van Turkse Verenigingen (UTV). We doen daarvoor een beroep op wat op de website van UTV te vinden is, alsook op het gesprek met sleutelpersoon 2. Unie van Turkse Verenigingen De Unie van Turkse Verenigingen (UTV) werd in 1993 opgericht. De oprichting va n de UTV is het gevolg van het veelvuldig geweld tegen de „allochtonen‟ na de voetbalwedstrijden van Germinal Beerschot (thans GBA) (sp 2). De Turkse groepen wilden iets aan deze situatie doen en trokken aan de bel bij de Antwerpse burgemeester en politie. Het geboden antwoord zou onvoldoende geweest zijn want het geweld nam niet af. De Turkse gemeenschap besloot dan ook zich collectief te verdedigen en reageerde door zich te organiseren in een Unie. Op de website van UTV staat dat haar doel erin bestaat een bijdrage te leveren aan de opbouw van een harmonieuze samenleving door middel van de emancipatie, participatie en integratie van de Turkse gemeenschap in de Belgische maatschappij. De Unie richt zich ook op de verdediging van de mensenrechten, de bestrijding en de preventie van racisme en discriminatie. Omdat de doelgroep van de UTV zo divers is, is het een blijvende uitdaging om de verschillende verenigingen die elk van hen een verschillende missie en visie hebben onder één koepel te verzamelen zonder dat daarbij de centrale missie van UTV verloren gaat. Concreet richt de UTV zich op Turkse socio-culturele, sport-, moskee-, jongeren- en vrouwenverenigingen. Thans zijn er zo‟n 133 afdelingen in Vlaanderen die ressorteren onder de UTV. Het is echter moeilijk in te schatten hoeveel Turken worden bereikt. Sommige verenigingen hebben maar tien leden, anderen hebben 600 leden (sp 2). Sleutelpersoon 2 stelt dat alle Turkse organisaties op de één of andere manier bezig zijn met het behoud van de Turkse identite it. De UTV behartigt de belangen van haar leden, het ontwikkelt en ondersteunt het plaatselijk Turkse verenigingswerk door informatieverstrekking, vorming en inhoudelijke of technische begeleiding van de vrijwillige kaders van de aangesloten verenigingen. UTV biedt zowel administratieve als logistieke steun aan. Zo helpt ze haar leden bijvoorbeeld bij het opstellen van subsidiedossiers en
252
biedt ze hulp aan bij de opmaak van de jaarverslagen en de financiële verslagen. Daarnaast bevordert UTV de samenwerking tussen de migrantenverenigingen en de Vlaamse verenigingen door middel van informatieverstrekking en -uitwisseling, overleg en samenwerking aan gemeenschappelijke activiteiten. Op de website van UTV worden enkele projecten beschreven zoals: -
Beraber (Turkse vertaling van „samen‟) UTV organiseert samen met het Willemsfonds sinds 2006 interculturele activiteiten voor een cultureel divers publiek. De bedoeling is dat de mensen over elkaar een positieve beeldvorming ontwikkelen waardoor er een klimaat wordt gecreëerd waarbij vooroordelen en racisme worden geweerd.
-
Tewerkstelling De UTV wil de participatiegraad aan het arbeidsproces van etnisch -culturele minderheden verhogen. Concreet helpt de UTV samen met verenigingen en met de VDAB de niet zelfredzame allochtone werkzoekenden in hun zoektocht naar een geschikte job. Individuen worden ondersteund, geïnformeerd, begeleid en toegeleid naar de VDAB. In het kader van het jeugdwerkloosheidsplan besteed de UTV prioritair aandacht aan de bestrijding van de werkloosheid bij werkzoekenden jonger dan 25 jaar. Ook schoolverlaters en mensen ouder dan 50 worden intensiever begeleid.
-
Doorverwijzing van Turkse allochtonen naar reguliere hulpverlening Allochtonen hebben, naast problemen in verband met structurele integratie, ook psychosociale problemen. Er is nood aan een doeltreffende doorverwijzing naar de hulpverlening.
-
Informatiemomenten Af en toe worden er voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd over allerhande gezondheids- en welzijnsgerelateerde thema‟s.
III.5.3.7
Turkse winkels, handelszaken en andere
De „ethnic business‟ van de Turkse gemeenschap is groot: kruidenierszaken, slagers, kappers, theehuizen, bakkers, cafés (al dan niet in vzw -vorm), voedingswinkels, kledingwinkels, pittabars, reisbureaus, verzekeringskantoren, etc.. Vaak gaat het om kleine familiezaakjes. Er zijn onder andere ook Turkse advocaten, artsen en psychologen. In Antwerpen is er eveneens een Turkse studentenvereniging (TSA). Op de website van deze vereniging (http://www.ts-a.be/) lezen we dat de vereniging zich tot doel stelt de Turkse studenten in het hoger onderwijs te ondersteunen door hen persoonlijk te begeleiden en hun ontwikkelingen op te volgen. Verder wil TSA de interactie, de integratie en de bestaande relaties uitbouwen en versterken. Door op problemen te anticiperen en passende beslissingen te nemen wil TSA de stad Antwerpen de mogelijkheid bieden om een schakel te zijn tussen het beleid en de Turkse jongeren. TSA wil de Turkse jongeren ook bewuster maken van hun burgerlijke en politieke rechten.
253
III.5.4. Typologie van de Turkse moskeeën Kanmaz (2007) geeft aan dat, a fhankelijk van de generatie, de invulling van wat een moskee behoort te zijn, anders wordt ingevuld. Zo beperken moskeeën die onder leiding staan van parochiale leiders van de eerste generatie hun aanbod doorgaans enkel tot het religieuze aspect. Deze moskeeën zijn traditionele moskeeën met enkel de rituele praktijk en het koranonderricht. De jongere generatie daarentegen wijst meer op het belang van de sociale dimensie van he t religieuze (Kanmaz, 2007). “In de Turkse „traditionele‟ moskeeën blijkt dat de jongere garde, hetzij de tweede generatie, hetzij de nieuwkomers, intern veranderingen tracht teweeg te brengen. Vanuit hun verschillende noden in de diasporacontext en zich mede baserend op de religieuze traditie, maar steeds meer onafhankelijk van de geërfde islam, trachten ze op een religieus verantwoorde wijze te komen tot een „aangepaste‟ moskee” (Kanmaz, 2007: 375). Hoewel er wel degelijk een generatieverschil is, wordt dit verschil niet geproblematiseerd omwille van het feit dat de Turkse gemeenschap zich reeds in de jaren ‟80 heeft gebogen over de vraag wat de rol is van de moskee in de diaspora. In de jaren ‟80 diversifieerde het Turks -islamitische landschap als gevolg van de ideologische fragmentatie (zie supra). De fragmentering van het moskeelandschap werd met andere woorden reeds door de eerste generatie zelf gerealiseerd waardoor de generatiewissel (in contrast bijvoorbeeld met de Marokkaanse gemeenschap) niet zo ab rupt verloopt (Kanmaz, 2007). Zo werd het traditionele leiderschap in de moskee nooit echt fundamenteel in vraag gesteld. Diegenen die de traditionele moskee willen veranderen en de moskee eerder beschouwen als islamitisch centrum, worden politieke moslims genoemd. Zij leggen de nadruk op het feit dat de sociale dimensie van het religieuze minstens zo belangrijk is als de rituele praktijk. In de moskee komt met andere woorden niet alleen de religieuze praktijk tot uiting, maar ook andere facetten van het dagelijkse leven van de moslim (cf. gebed, islamitisch onderricht, ontmoeting, lessen Nederlands, debat, ontspanning, etc.). Deze visie is voornamelijk terug te vinden bij leden van Milli Görüs. In Antwerpen is de Huzur-moskee daarvan een mooi voorbeeld. Naast de religieuze praktijk, is er een grote kantine en een grote sportzaal (die ook door scholen wordt gebruikt) (sp 10). Politieke moslims plaatsen hun religieuze identiteit voor de nationale identiteit, maar ze behouden wel steeds hun Turkse identiteit waardoor het mogelijk is hen te groeperen als „moslim én Turk‟ (Kanmaz, 2007). Ze bepleiten een moslimidentiteit met een verhoogde gerichtheid op Europa. Hoewel deze Turkse politieke moslims zich primair als moslim definiëren, onderscheiden ze zich er tevens van in hun relatie tot de globale umma. De gemeenschap waarmee zij zich identificeren blijkt immers in laatste instantie etnonationaal-religieus gedefinieerd te worden. In contrast vervangt bij de Maghrebijnse/Arabofone moslims de islamitische identificatie de primordiale etnisch-nationale identiteit (Kanmaz, 2007). Diegenen die ijveren voor de in stand houding van de traditionele, ceremoniële en communautaire moskeeën, worden culturele moslims genoemd. In hun optiek fungeert de moskee in de eerste plaats als ruimte voor de dagelijkse gebeden, het vrijdagsgebed en de gebeden tijdens de religieuze hoogtijdagen. Verder behoort de moskee ook een plaats te zijn voor het Koranonderwijs. Deze traditionele moskeeën, die voornamelijk Diyanet-moskeeën zijn, mogen niet zomaar beschouwd worden als middelen ter bewaring van de religieuze cultuur die in België werd overgeplant (Kanmaz, 2007). De islam die in deze moskeeën wordt beleden, is immers, door de diasporasetting, sowieso aan verandering onderhevig. Zo gebeure n er in deze „traditionele ceremoniële‟ moskeeën naast de religieuze en educatieve praktijken ook culturele en ontspannende activiteiten. Het verschil met de islamitische centra, is dat deze culturele, educatieve en ontspannende activiteiten in de traditio nele moskeeën vooral worden gedaan vanuit de intentie om aan etnonationale of culturele gemeenschapsvorming te doen (Kanmaz, 2007). Vandaar dat het in dat geval beter is te spreken over „communautaire moskeeën‟. De moskee verandert dus en past
254
zich aan de nieuwe context aan teneinde de „nationale eenheid‟ te bewaren en door te geven (Kanmaz, 2007). Bij „culturele‟ moslims maakt het moslim-zijn deel uit van de nationaliteit waardoor ze zich in eerste instantie definiëren als Turks gezien de godsdienst daar volgens hen inherent deel van uitmaakt. Ze kunnen aldus gegroepeerd worden als „Turk - én (dus) moslim‟ (Kanmaz, 2007). Verder zijn de veranderingen van deze moskeeën ook te beschouwen als reacties op het ontstaan van de islamitische centra (Kanmaz, 2007). Kanmaz (2007) stelt dat deze vernieuwde „communautaire‟ moskeeën vaak worden geassocieerd met de „traditionele‟ moskeeën van de eerste generatie. Die associatie is volgens haar niet geheel correct. In de communautaire moskeeën zijn er immers ook jonge mensen betrokken bij het bestuur, de werking en het Turkse cemaat (Kanmaz, 2007). Deze jongeren hebben zich geleidelijk losgemaakt van de invloed van de herkomstlanden. Ze richten zich dan ook op de Europese context. Schematisch ziet de opdeling er als volgt uit (zie tabel 50): Tabel 50: Typologie moskeeën en islamitische centra binnen Turkse moslimgemeenschappen.
Islam als cultureel erfgoed
Politieke islam
Eerste generatie
Traditionele ceremoniële moskee
Islamitisch centrum
Tweede generatie
Communautaire moskee
Islamitisch centrum
Bron: Kanmaz (2007).
III.5.5. Integratie in Antwerpen Hieronder overlopen we themagewijze enkele items die nadrukkelijk zijn aan bod gekomen tijdens de gesprekken met de sleutelpersonen.
III.5.5.1
Waar leven de Turken?
Verschillende sleutelpersonen (sp 1, sp 2, sp 3) wijzen erop dat de Turken in Antwerpen voornamelijk terug te vinden zijn in vier verschillende buurten (zie ook figuur 22): In Antwerpen-Noord (Seefhoek, Stuivenberg, Offerandestaraat, Carnotstraat, De Conin ckplein, Kerkstraat en Sint-Amandus) wonen de Turken vanaf de jaren ‟70 en ‟80. Ze zijn voornamelijk afkomstig van Yozgat. Later volgden een groot aantal Turken uit Oost -Turkije, hoofdzakelijk Koerden (Goossens, 2004). Volgens sleutelpersoon 3 leven in Ant werpen-Noord vooral de kansarme Turken en Koerdische asielzoekers uit Palu en uit Elazığ Karakoçan. Volgens deze sleutelpersoon moet Antwerpen-Noord eigenlijk in de eerste plaats beschouwd worden als een zwakke socio-economische buurt waar mensen leven omdat ze arm zijn. Omdat vele leden uit minderheidsgroepen het economisch niet breed hebben, trekken ze naar deze buurt. Op die manier is Antwerpen-Noord dus pas op de tweede plaats een multiculturele buurt. Sleutelpersoon 3 geeft aan dat vele (welgestelde) autochtonen deze buurt mijden omdat ze zich er onveilig voelen. De enige Belgen die men ziet, zijn de armere Belgen. Antwerpen-Noord representeert allerminst een gezonde sociale mix (sp 3). Omdat mensen die in armoede leven, veel problemen hebben, is het geen goed idee om al de arme mensen samen te brengen in een buurt (sp 3). Het valt immers te
255
voorspellen dat de problemen daardoor nog zullen toenemen. Het feit dat de armoede veelal van generatie op generatie overgedragen wordt, maakt de situatie nog dramat ischer. De trieste toekomst herhaalt zich keer op keer. Sleutelpersoon 3 vindt het wegwerken van die negatieve armoedespiraal dan ook cruciaal. In Antwerpen-Zuid: (Brederorstraat, Troonplaats, Vlaamse Kaai, Waalse Kaai) wonen de Turken reeds voor de jaren ‟70. Omdat Antwerpen-Zuid de eerste stedelijke omgeving in Antwerpen was waar Turken zich kwamen vestigen, zijn er Turken te vinden uit allerlei steden en dorpen. De meesten zijn afkomstig uit Sivas, Konya en Corum (Goossens, 2004). In Antwerpen -Zuid wonen ook veel Cerkez en mensen uit de provincie Kars. Deze mensen spreken een eigen dialect (Goossens, 2004). Volgens sleutelpersoon 3 leven er in Antwerpen-Zuid veel Turkse zelfstandigen. Het gaat om mensen die het sociaal-economisch gezien niet zo slecht doen. Het is een buurt alwaar de sociale mix gezonder en minder problematisch is in vergelijking met Antwerpen -Noord. In Antwerpen-Zuid leven, net als in Antwerpen-Noord, ook veel Koerden. In Kiel, Hoboken en Wilrijk wonen de Turken reeds voor de jaren ‟70. De meesten zijn afkomstig uit Kirsehir en Nevsehir. Een kleiner groepje is afkomstig uit Konya.Volgens sleutelpersoon 3 hebben deze Turken het sociaal-economisch gezien wat beter. In Antwerpen-Berchem (Driekoningenstraat, Statiestraat, Posthof) wonen de Turken reeds vóór de jaren ‟70. De Turken uit Berchem zijn voornamelijk afkomstig uit de West -Anatolische provincie Afyon (cf. Emirdağ). In feite kan men enkel de Turkse gemeenschap in Antwerpen -Berchem aanduiden als een „getransplanteerde gemeenschap‟. In Antwerpen-Berchem houdt de Turkse gemeenschap immers erg sterke banden met de spiegelgemeenschap in Turkije. Dat niet elke regio in Antwerpen zo‟n getransplanteerde gemeenschap bevat, zou volgens Goossens (2004) te maken kunnen hebben met het feit dat de Turken, conform de toenmalige tewerkstellingsmogelijkheden, eerst naar Limburg en Wallonië en pas later naar Antwerpen zijn gemigreerd. De huidige trend is dat de derde generatie meer en meer wegtrekt uit het centrum om met de jonge gezinnen ergens in De urne, Antwerpen-Linkeroever en Zwijndrecht te wonen (Goossens, 2004).
256
Figuur 21: Aanwezigheid Turken in Antwerpen.
Bron: Stad Antwerpen, Districts- en loketwerking. Bewerking door Stad Antwerpen, Studiedienst Stadsobservatie.
257
III.5.5.2
Waarom migratie?
Volgens sleutelpersoon 6 zijn/waren er vanuit Turkije drie grote migratiestromen naar België. In de eerste plaats is de Turkse migratie een economische migratie. De meeste Turken komen naar België met een grote glimlach omdat ze er vanuit gaan dat in België hun leven eindelijk rooskleurig zal worden (sp 1). De berichten over de moeilijkheden in Europa worden simpelweg naast zich neer gelegd. Men neemt de verhalen over de moeilijkheden niet ernst ig omdat iedereen denkt dat hij wél zal slagen. Men gaat ervan uit dat de aanpassing aan en de overleving in het nieuwe land wel vanzelf zal gaan. In hun beeld van een succesvol leven, worden ze gesterkt door de vele migranten die tijdens de vakanties naar Turkije terugkeren en daar ter plekke met hun rijkdom pronken door bijvoorbeeld met mooie auto‟s te rijden of door mooie villa‟s te bouwen. Dat pronkgedrag is vaak schijn. Vele migranten hebben, vooraleer ze naar Turkije gaan, in België eerst geld geleend. Dat die migranten, eens in Turkije, zich verschuilen achter een luxueus imago heeft te maken met het feit dat ze zich in België tweederangsburger voelen en zich van de weeromstuit elders willen profileren als „geslaagde burgers (sp 3). Dat de Turkse economie recentelijk is verbeterd, zal er volgens sleutelpersoon 3 niet voor zorgen dat de migratie zal afnemen. Het zijn immers enkel de hooggeschoolden en de mensen die in de Turkse steden succesvol zijn, die niet migreren. Zij die het echter niet maken, z ullen blijven migreren (sp 3). Deze migranten migreren ofwel rechtstreeks vanuit de agrarische gebieden ofwel migreren zij eerst naar de Turkse grootsteden om dan, nadat ze daar onsuccesvol zijn geweest, de overstap te maken naar West-Europa. Zo ziet men feitelijk weinig mensen uit Istanbul of Izmir in België. Als er al mensen van Istanbul of Izmir afkomstig zijn, dan gaat het om mensen die eerst op het platteland hebben geleefd (sp 3). Verder is ook de huwelijksmigratie nog steeds een migratiekanaal (zie paragraaf 5.5.5). Tot slot zijn er vanuit Turkije ook politieke migratiestromen. In het verleden ging het om Turken die het land ontvluchtten naar aanleiding van de woelige politieke jaren ‟70 en ‟80 met verschillende staatsgrepen. Veel Koerden ontvluchtten Turkije omwille van de Koerdische kwestie. Nog steeds, zo stelt Mazlum Kiliç van het Antwerpse Koerdistan Centrum, betalen Koerdische vluchtelingen soms tot € 6000 aan mensensmokkelaars om in Europa te geraken.
III.5.5.3 1)
Turkse identiteit
Turks chauvinisme
Op de vraag naar de identiteitsbeleving van de Turken in Antwerpen, stellen sleutelpersonen 2, 3, 5, 6, 10 nadrukkelijk dat de Turken zich in de eerste plaats Turk voelen. De Turkse identiteit is primordiaal. Men presenteert zich steeds primair als Turk. Dit hee ft volgens sleutelpersoon 3, 5 en 6 te maken met het feit dat de Turken sedert de politieke revolutie van Atatürk vooral worden geappelleerd aan die nationale identiteit. Eén van Atatürks uitspraken waarnaar vaak wordt verwezen is “ne mutlu Türküm diyene” (cf. “Diegene die zich Turk noemt, mag zich gelukkig prijzen.”). Sleutelpersoon 5 stelt dat de Turken zich een uitverkoren volk noemen. Sleutelpersoon 10 zegt dat de Turken erg trots en patriottistisch zijn omwille van het feit dat ze eertijds behoorden tot het Ottomaanse wereldrijk. Volgens sleutelpersoon 5 is dit Turkse chauvinisme bij de migranten nog sterker dan bij de Turken in Turkije. Zij verklaart dit door erop te wijzen dat migratie – en a fortiori een groepsmigratie zoals de Turkse – ervoor zorgt dat mensen erg behoudsgezind blijven. Als mensen in groep migreren, dan vormen ze in de nieuwe samenleving sociale eilanden alwaar ze de hen zo gekende identiteitskenmerken koesteren en in leven houden (sp 5).
258
2)
Transnationale identiteit
Turken hebben een sterke binding met Turkije. Volgens sleutelpersonen 5 en 3 bestaat er om minstens vier redenen een grote Turks -Belgische luchtbrug. Deze redenen functioneren op zich, maar beïnvloeden en versterken elkaar wederzijds. -
Via de moderne communicatie- en transportmiddelen is het erg makkelijk om, vanuit België, contact te hebben met Turkije.
-
Turken hechten veel belang aan familie. Het contact met de Turkse familie en met de vrienden die in Turkije wonen, wil men niet zomaar opgegeven. Uit het oog betekent niet uit
-
het hart. Turken voelen zich niet aanvaard in België. Door die perceptie, richten ze zich op het land van oorsprong. Daar waar de eerste generatie naar België migreerde vanuit de gedachte dat België het land van melk en honing is, zijn diegenen die hier al een tijd verblijven ontnuchterd en blikken ze met een zekere melancholie terug op Turkije. In beide gevallen gaat het om een idealisering. De eerste generatie idealiseerde België; de derde generatie
-
idealiseert Turkije (sp 3). Zoals al gesteld voelen Turken zich vooral Turk. Het accentueren van deze Turkse identiteit hoeft niet persé een indicatie te zijn van een collectieve terugplooiing. Turken zijn immers actief bezig met de (beleving van de) eigen Turkse identiteit omdat ze er zo trots op zijn. Turken willen de Turkse identiteit op een positieve manier naar buiten dragen. Wanneer men zich dus als Turk profileert en wanneer men de banden met Turkije aanhaalt en beklemtoont, dan is dat veelal een positieve beweging en niet steeds een nationalistische reactie op 1) de bestaande negatieve perceptie van de Vlamingen op de Turkse gemeenschap of op 2) de vaak slechte socio-economische situatie waarin de Turken verkeren in België.
3)
Eerste, tweede en derde generatie
Het gesprek met sleutelpersoon 5 leverde een analyse op van de verschillende Turkse generaties in Vlaanderen. Voor elk van de generaties gebruikt ze een variant van de „bloempotmetafoor‟. De eerste generatie heeft de Turkse identiteit in leven gehouden omdat ze erop gericht was in een bepaalde (nabije) toekomst terug te keren naar Turkije. De eerste generatie vond de gerichtheid op de eigen Turkse identiteit dan ook evident. Gastarbeiders zijn per definitie „gast‟ en dus slechts tijdelijk bij de gastheer/gastvrouw aanwezig. Als ze slechts tijdelijk verblijven, waarom zouden ze zich dan moeten identificeren met de nieuwe buitenwereld? De eerste generatie, zo stelt sleutelpersoon 5, werd met wortel en al overgeplant in een Belgische bloempot. Ze werden, als groep, verplaatst en leefden hun leven in België zoals ze dat in Turkije deden. De tweede generatie hield de Turkse identiteit in leven omdat ze lange tijd hebben gegokt op twee paarden: terugkeren of blijven. Wat ze zouden doen, hing voornamelijk af van de beslissing van hun ouders. Sleutelpersoon 5 past voor deze groep de bloempotmetafoor aan door erop te wijzen dat de wortels in de Belgische bloempot zijn gegroeid, maar dat er over de bloem een serre werd gebouwd waardoor ze gericht bleven op de Turkse gemeenschap. De derde generatie beseft goed dat ze wellicht niet zal terugkeren naar Turkije. Een migratie naar Turkije zou voor hen immers een volledig nieuwe migratie en dus geen terugkeermigratie zijn. Juist omwille van het feit dat ze in België zullen blijven, is het thema van de identiteit voo r deze generatie zo apert. De derde generatie vraagt zich, in vergelijking met de eerste en tweede generatie nadrukkelijker af wie ze is. “Wie ben ik en hoe ben ik anders dan de mensen rondom mij?” zijn vragen waarmee de derde generatie worstelt (sp 5, sp 2). Mensen van de derde generatie hebben de Belgische nationaliteit, maar dat betekent daarom niet per definitie dat
259
ze ook de Belgische identiteit hebben (sp 5, sp 3). Mensen van Turkse komaf die in België zijn geboren, krijgen immers van thuis uit niet de Belgische, maar wel de Turkse identiteit mee. De derde generatie is in de Belgische bloempot geboren en getogen, maar over deze bloempot werd een Turkse serre gebouwd. De derde generatie Turken is volledig gefixeerd op de Turkse gemeenschap. Ze participeert niet of nauwelijks aan de Vlaamse samenleving. De school is zowat het enige sociaal-Vlaamse milieu waaraan Turken deelnemen. Aan buitenschoolse activiteiten wordt schier nooit deelgenomen. Aan de verjaardagsfeestjes participeren ze bijvoorbeeld niet omdat verjaardagsfeestjes voor Turken in de eerste plaats familiefeestjes zijn. Omdat het uitnodigen van schoolkameraadjes geen Turkse traditie is, gebeurt het bijna nooit dat Turkse kinderen schoolkameraadjes uitnodigen voor een verjaardagsfeestje. Andere voorbeelden waaruit blijkt dat de derde generatie sterk gericht is op Turkije, zijn (sp 5, sp 3): -
De derde generatie bekijkt veel Turkse televisieshows via de schotelantenne. Dat is een nieuwe evolutie gezien de eerste generatie geen tv keek en de tweede e erder gericht was op de Vlaamse tv-programma‟s (sp 5). De jonge generatie luistert ook naar Turkse muziek en volgt het reilen en zeilen van Turkije op de voet via internet. Volgens sleutelpersoon 3 gaat die gefixeerdheid op Turkije erg ver. Zo stelt ze dat sommige Turkse jongeren de naam kennen van de burgemeester van het dorp van waar hun ouders komen, maar niet de naam van de burgemeester van Antwerpen. Sommigen weten wat de temperatuursverwachtingen zijn voor een bepaald dorp in Turkije, maar niet voor Antwerpen. Sleutelpersoon 3 heeft het
-
daar erg moeilijk mee. Het Turkse taalgebruik van de derde generatie is toegenomen. De derde generatie spreekt veel beter Turks dan de tweede generatie. Sleutelpersoon 1 nuanceert dit door aan te brengen dat ze veelal eigenlijk „slechts‟ een tussentaal spreken: noch perfect Turks, noch perfect Nederlands.
-
Turkse studenten vormen in het Vlaamse onderwijs kliekjes. Toen de tweede generatie schoolliep, was de sociale mix volgens sleutelpersonen 2, 3, 5 en 6 veel gezonder. In de klas werd het merendeel toentertijd gevormd door Belgen. Per klas waren er hoogstens een paar Turken of Marokkanen. Nu bestaan er migrantenscholen en –klassen. Ook op school groeit men dus op in de nabijheid van de eigen groep. Het probleem, zo stelt sleutelpersoon 3, is niet dat de klassen thans multicultureel of divers zijn, maar wel dat er klassen bestaan met enkel Turken of Marokkanen. Diversiteit is als zodanig een goede zaak, maar niet als de diversiteit in hokjes w ordt geduwd waarbij er klasse n zijn met enkel Turken of Marokkanen (sp 5). Deze situatie waarbij Turkse leerlingen enkel maar omgaan met andere Turkse leerlingen, zet zich door in de Vlaamse Universiteiten en Hogescholen. Ook daar vormen ze immers kliekjes en is er van contact met autochtone Belgen weinig sprake (sp 5).
Sleutelpersoon 5 stelt dat Turken in Vlaanderen 50 jaar lang hebben geleefd op een sociaal eiland onder een glazen koepel. In die koepel hebben ze geleefd volgens de principes van het thuisland. In de serre werd geen informatie toegelaten in verband met het sociaal-culturele leven van België omdat die informatie tot de privésfeer behoorde. Informatie over opvoeding, cultuur en relatievorming werd met andere woorden steeds geweerd. Sleutelpersoon 5 spreekt hierover in termen van een „psychologisch verbod op integratie‟. De angst om het verlies aan identiteit is bij Turken te groot om toe te laten dat elementen uit de sociaal-culturele sfeer de identiteit zouden meebepalen. Het nadeel van de sterke fixering op Turkije, is dat men te weinig op Vlaanderen is gericht (sp 5). Het feit echter dat men in Vlaanderen de Turkse televisie volgt, zorgt ervoor dat men ziet hoe Turkije thans in economisch en cultureel opzicht moderner is geworden. Het is dus goed mogelijk dat de modernisering van de Turkse gemeenschap in Vlaanderen paradoxaal zal gestimuleerd worden door de actieve betrokkenheid op het land van oorsprong.
260
4)
Nationale identiteit en/of moslimidentiteit?
Volgens Kanmaz (2007) is de etnisering van de islam bij Turken niet a anwezig. Dat wil zeggen dat de identificatie met enkel het „moslim-zijn‟ bijvoorbeeld minder expliciet aanwezig is in vergelijking met Marokkanen. Turken gaan er prat op anders te zijn dan Marokkanen en worden niet graag met hen vergeleken (zie paragraaf 5.5.6). Turken identificeren zich niet met de „Arabische islam‟. Belangrijke gebeurtenissen waarbij de aanwezigheid van moslims manifest op de voorgrond kwam, zoals het electorale succes van het Vlaams Blok, de hoofddoekkwestie, 9/11, het Israëlisch Palestijnse conflict, de oorlog in Irak, de aanslagen in Madrid in maart 2003 en in Londen in juli 2004, hebben nauwelijks een weerslag gehad op de Turkse gemeenschappen (Kanmaz, 2007). De Maghrebijnse/Arabofone moslimgemeenschap daarentegen mobiliseerde zich vee l meer en reageerde ook heftiger (Kanmaz, 2007). “Het minderhedendebat, de standpunten in media en politiek over het „failliet van de integratie‟ en de hoofddoekkwestie lijken uitsluitend een Maghrebijnse/Arabofone aangelegenheid – alsof Turken hier geen betrokken partij zijn, geen moslims, geen minderheid, geen burgers. Zij distantiëren zich van de gebeurtenissen in de Arabische wereld die ze soms zelfs definiëren als „achterlijke Arabische islam‟, ver verwijderd van de Turkse beleving die verbonden is met de erfenis van het Ottomaanse rijk” (Kanmaz, 2007: 387). Kanmaz (2007) stelt tegelijk vast dat de Turkse moslimgemeenschappen ook minder worden geïnterpelleerd op hun moslim-zijn door de bredere omgeving. Als Turken zich al mobiliseren, dan is dat niet op religieuze gronden, maar wel op basis van hun etnonationale identificatie met Turkije. Zo lijken de toetredingsonderhandelingen van Turkije in de EU, de aanklacht tegen de aanslag in 1993 op een Turkse familie, het moedertaalonderwijs en de Armeense kwest ie hen veel meer te beroeren dan de verschillende uitingen van de moderne islambashing (Kanmaz, 2007). Ter wille van de duidelijkheid: wat Kanmaz (2007) hier accentueert, is niet dat er geen gevoeligheid zou bestaan voor islamitische thema‟s en meer bepaa ld voor de beperking van het religieuze tot de privé-sfeer, noch dat hiertegen geen verzet zou worden gepleegd, maar wel dat die gevoeligheid en dit verzet niet worden gelieerd aan de umma en aan een zekere overkoepelende bereidheid tot mobilisatie voor globale islamitische doelen. Wat Kanmaz met andere woorden wil aantonen, is dat er bij de Turkse gemeenschap (in contrast met de Marokkaanse gemeenschap) geen tendens is naar de vorming van een Europese Islam die zich geleidelijk aan losmaakt van de traditio nele islam van Turkije (zie ook Kanmaz, 2003a, 2004). Zowel bij culturele als bij politieke Turkse moslims gaat het om een zelfdefiniëring in termen van én Turk én Moslim. Concreet plaatsen politieke moslims het moslim-zijn boven het Turk-zijn, maar ze kunnen niet af van de verwijzing naar het Turk-Zijn. Culturele moslims daarentegen verwijzen naar hun Turk-zijn waarvan het moslim-zijn een aspect is (Kanmaz, 2007; zie ook paragraaf 5.4). Kanmaz (2003a, 2004) geeft aan dat de blijvende identificatie met het Turks-zijn mooi tot uiting komt
in
de
religieuze
organisatievorming
in
Vlaanderen
waaruit
blijkt
dat
voor de
organisatievorming de referentie naar Turkije of naar de Turkse taal primordiaal is. Immers, terwijl alle Marokkaanse, Pakistaanse, Bosnische en Tsjetsjeense moskeeën gegroepeerd zijn in provinciale moskeekoepels en islamitische verenigingen, zijn de Turkse moskeeën gegroepeerd in landelijke Turkse federaties zoals Belçika Türk Ġslam Diyanet en Belçika Islam Federasyonu.
261
III.5.5.4 1)
Problemen met de derde generatie
Kleine prinsen, kleine bedelaars en gevangen prinsessen
Sleutelpersoon 5 geeft aan dat de Turkse gemeenschap 50 jaar lang op een sociaal eiland in de Belgische samenleving heeft geleefd. Op dat eiland – om de metafoor te gebruiken uit paragraaf 5.5.3: onder de stolp – heeft zij geleefd volgens de principes van het thuisland. Informatie over opvoeding, cultuur, relaties werd geweerd uit angst dat het de Turkse identiteit zou ondermijnen (cf. psychologisch verbod op integratie). In zekere zin is de Turkse gemeenschap gewoon blijven stilstaan. Dit staat schril in contrast met de situatie in Turkije zelf. Turkije is de laatste decennia immers erg westers geworden. Deze verwestersing wordt in Turkije gezien als een modernisering. De verandering wordt geïnterpreteerd als een Turkse identiteit die is gegroeid. In België echter wordt de westerse invloed beschouwd als een identiteitsverlies. Daar waar men dus in Turkije het gevoel heeft dat men door de verwestersing is gegroeid en dat er iets aan de eigen Turkse identiteit werd toegevoegd, heeft men in België het gevoel dat er door die verwestersing iets van de eigen Turkse identiteit verloren is gegaan. Die verlieservaring is
ervoor
verantwoordelijk dat de Turken in België traditioneler en conservatiever zijn dan de Turken in Turkije (sp 5). Vooral in vergelijking met de jonge (stedelijke) generatie in Turkije valt het op hoe weinig progressief de jonge Belgische Turken zijn (s p 5). Sleutelpersoon 5 vindt deze conservatieve attitude erg ongeschikt. Het is een attitude die niet past bij het leven in het België van de 21 ste eeuw. Ze illustreert dit met een voorbeeld over de opvoeding waarbij ze tegelijk uit de doeken doet waarom de derde generatie het zo moeilijk heeft in België. Volgens haar is de opvoedingscultuur van
de
huidige
migranten
georiënteerd
op
de
traditionele
Turkse
opvoeding. Deze
opvoedingscultuur is echter niet functioneel voor de huidige Belgische samenleving. De opvoedingscultuur die de Turken naar België hebben geïmporteerd is immers de opvoedingscultuur van de kleine dorpjes. In die dorpjes staat of valt opvoeding met sociale conditionering. Iedereen van het dorpje voedde samen alle kinderen op. Dat betekent mete en ook dat iedereen in het dorpje er dezelfde opvoedingsnormen op nahield en dat iedereen zich verantwoordelijk voelde voor elk kind dat hij/zij zag. Door de migratie echter zijn deze specifieke omstandigheden na verloop van tijd niet meer aanwezig. In het begin waren die er wel nog gezien de migrantengemeenschap nog klein was en iedereen van de gemeenschap elkaar nog kende. Thans is de groep te groot en te verspreid waardoor het onmogelijk is om elkaar nog zo goed te kennen. Nu stelt sleutelpersoon 5 dat deze „niet functionele opvoedingscultuur‟ een verschillend gendereffect heeft gehad: -
Bij de jongens is de praktijk van de sociale conditionering quasi afwezig. Jongens worden verondersteld zich snel in de buitenwereld te begeven omdat ze daardoor „man‟ ku nnen worden. Deze buitenwereld is in de stedelijke context een anonieme buitenwereld waar er geen enkele sociale controle is omdat er geen ouders (i.c. vaders) meer zijn die de jongens in de gaten houden. Niemand van de Turkse gemeenschap houdt de jongens in het oog omdat de „dorpsmentaliteit‟ waar iedereen zich verantwoordelijk voelde voor elkaars kinderen niet meer aanwezig is. De Turken leven thans in kerngezinnen waarbij de cultuur van de groepsopvoeding niet meer bestaat. Het feit echter dat de jongens in de kerngezinnen worden beschouwd als „kleine prinsjes‟, maar in de buitenwereld negatief worden bejegend en worden beschouwd als „kleine bedelaars‟ of gewoon als „crapuul‟, zorgt ervoor dat ze spanningen ervaren. Enerzijds ervaren ze binnen de grenzen van het gezin een grote zelfwaarde en krijgen ze veel vrijheid, maar anderzijds worden ze in de buitenwereld afgewezen waardoor hun zelfwaarde daalt. De Turkse jongens zouden thans geen ruggengraat hebben omdat ze tegelijk verwend en verwaarloosd worden. Ze hebben de autoriteit van een vader gemist omdat die vader ofwel de ganse dag werkte ofwel op café
262
zat. De migratie heeft voor een diep opvoedingshiaat gezorgd. Het verdict is volgens sleutelpersoon 5 drastisch: afwezige vaders zorgen voor verloren zonen. -
Bij de meisjes is de praktijk van de sociale conditionering tot op vandaag blijven bestaan. Meisjes worden nog steeds nauwlettend in de gaten gehouden. Meisjes kunnen zich simpelweg geen misstappen veroorloven. Alles wat ze doen en zeggen, wordt gevolgd en doorverteld. Nu dat recentelijk toch meer Turkse meisjes verder studeren, kunnen zij zich ook wat losweken uit die traditionele sociale controlemechanismen. Studeren is voor meisjes dus waarlijk een emancipatiemiddel. De sociale controle van de meisjes heeft echter ook positieve gevolgen. De opvoeding is er immers door „gelukt‟: in contrast met de jongens laten weinig meisjes zich immers in met subversief gedrag.
2)
Verloren generatie
Verschillende sleutelpersonen (sp 1, sp 3, sp 5) geven aan dat de derde generatie in zekere zin een verloren generatie is. Vooral sleutelpersoon 9 was bij momenten bijzonder kritisch voor de Turkse jongeren. Hij verwijt hen hun grote desinteresse en hun gerichtheid op materiële zaken. Ook sleutelpersoon 5 geeft aan dat de jonge generatie erg passief is. Sleutelpersoon 5 illustreert die lethargie door erop te wijzen dat de vele zelfstandige zaakjes zoals de pittabars opgericht zijn door (veelal jonge) mensen die net uit Turkije komen. Deze Turken zijn opgegroeid in het moderne Turkije. Zij beseffen dat ze vaak alleen via een klein zaakje maatschappelijk en economisch iets kunnen betekenen. De tweede en derde generatie is te passief omdat ze volgens haar veel negatieve ervaringen hebben, van thuis uit weinig ondersteuning krijgen en voor zichzelf geen toekomst meer zien. Turkse nieuwkomers zijn nog niet zo gedemotiveerd. Deze mensen uit Turkije zorgen in feite voor een nieuwe dynamiek in de Turkse gemeenschap in Vlaanderen. Sleutelpersoon 2 ontkent de problemen niet, maar relativeert toch enigszins. Natuurlijk, zo stelt hij, zijn er problemen en zijn er vele Turkse jongeren niet bezig met de integratie, maar dat neemt volgens hem niet weg dat er ook een groep is die het wel goed doet. Daarbij komt, zo gaat hij verder, dat ook vele gedesillusioneerd zijn. Volgens
sleutelpersoon
Belgische jongeren totaal gedesinteresseerd, gedemotiveerd en
9
is
de
taalkwestie
niet
het
belangrijkste
argument
in
de
integratiediscussies. Volgens hem is het met andere woorden niet zo dat Turkse jongere n het maatschappelijk gezien niet zo goed doen omdat ze de Nederlandse taal niet machtig zijn. Volgens hem heeft het meer te maken met het gebrek aan Turkse modelouders. Turkse kinderen zien te weinig gestudeerde rolmodellen (sp 9). Zo worden ze niet gestimuleerd om ook te studeren. Ze hebben geen inspirerende figuren aan wie ze zich kunnen spiegelen. De eerste generatie was vaak ongeletterd en wist niet hoe ze een kind moesten opvoeden. Het gevolg is dat deze kinderen in een kloof tussen twee culturen zitten. Omdat de Turkse kinderen geen houvast hebben meegekregen, denken ze amper aan hun toekomst (sp 9). Ze zeggen wel dat ze naar de Universiteit willen en dat ze advocaat willen worden, maar dat zeggen ze alleen maar omdat ze een Universiteitsopleiding en het beroep van advocaat als garanties op rijkdom beschouwen. Er is bij de Turkse jeugd volgens sleutelpersoon 9 eigenlijk geen intrinsieke motivatie om het echt te maken in de samenleving. Turkse jongeren kijken naar MTV en willen worden zoals de rijke zan gers (sp 9). Sleutelpersoon 9 schetst eigenlijk een bijzonder negatief beeld van de Turkse gemeenschap. De jonge Turken zouden enkel maar bezig zijn met materiële zaken bezig (voetbal, gsm, MTV, Facebook). De actualiteit of de politiek interesseert hen al lang niet meer. De erkenningsthematiek wordt bij hen ook niet meer gevoeld in de gemeenschap. Ook met het geloof zijn ze niet meer bezig. Dat laatste komt omdat ze van hun ouders niet het juiste voorbeeld zien (sp 9). Vele ouders drinken bijvoorbeeld zelf, terwijl dat volgens de Koran niet mag. Turkse jongeren zijn ook niet gemotiveerd om sociaal-culturele activiteiten te doen. Belgen hebben volgens sleutelpersoon 9 meer succesvolle rolmodellen. Belgische ouders zijn volgens hem ook meer begaan met de schoo lprestaties van de
263
kinderen. Turkse ouders motiveren de lerende kinderen niet. Ze volgen het schoolgebeuren niet. Ze droppen het kind op school en gaan niet na hoe hun kind het eigenlijk op school doet. Volgens sleutelpersoon 9 gaat het echt om verwaarlozing. Veel Turkse jongeren zijn bijvoorbeeld niet georganiseerd omdat ze van de ouders geen regels meekrijgen. Zo weten ze niet dat ze om te studeren een planning moeten maken en die planning moeten opvolgen. Thuis is er geen opvolging.
Er
is
geen
ouderlijke
discipline
en
bij
de
jongeren
is
er
geen
verantwoordelijkheidsgevoel. In het gezin gelden er geen regels. Bij de Belgen, zo stelt sleutelpersoon 9, gelden doorgaans wel regels. Belgische jongeren weten bijvoorbeeld dat ze om 20h thuis moeten zijn, dat ze verwacht worden om het avondmaal samen te eten en dat ze bijvoorbeeld ‟s avonds maar een uur internet mogen gebruiken. Turken kennen dat soort regels niet, vandaar dat vele Turkse jongeren tot 3h in de nacht nog actief zijn op Facebook. Turken straffen hun kind als het te laat thuis komt, maar er wordt niet op voorhand gezegd wat „te laat‟ is (sp 9). In België zijn de ouders duidelijker. Het beleid zou volgens deze sleutelpersoon niet enkel moeten investeren in het wegwerken van de taalachterstand. Het bele id moet vooral iets doen aan de opvoeding en aan het tekort aan inspirerende Turkse rolmodellen (sp 9). Er zouden bijvoorbeeld meer allochtonen in het hoger onderwijs moeten komen. Als die mensen er zouden zijn, dan kunnen zij fungeren als rolmodellen en dan kunnen de Turkse jongeren zien dat het wel degelijk mogelijk is om hier in Vlaanderen/België succesvol te zijn (sp 9). 3)
Ontlopen ouders hun verantwoordelijkheid?
Verschillende sleutelpersonen (sp 1, sp 3, sp9) wijzen erop dat vele Turkse ouders hun verantwoordelijkheid ten aanzien van hun kinderen niet opnemen. Ze geven bijvoorbeeld aan dat deze ouders soms niet eens weten naar welke school hun kind gaat. Vele van deze ouders hebben zelf niet de kans gehad om te studeren. Zij zien dan ook niet het nut in van goed onderwijs voor de kinderen. Deze attitude, zo geven sleutelpersonen 1 en 3 aan, staat in contrast met de situatie in Turkije alwaar de ouders erg gemotiveerd zijn om hun kinderen voor het onderwijs te stimuleren. In Turkije voelen de ouders zich meer verantwoordelijk voor hun kind. Sleutelpersoon 3 stelt dat de Turkse maatschappij en het Turkse schoolsysteem in Turkije hen daar eigenlijk ook wel toe noopt. Jongeren die bijvoorbeeld willen studeren aan de Universiteit, moeten eerst kunnen aantonen dat hun schoolresultaten wel goed genoeg zijn. Voor de ouders is het erg belangrijk dat hun kind studeert, gezien een diploma deze kinderen helpt om werk te vinden. Werk hebben is in Turkije cruciaal omdat er geen werkloosheidsuitkering bestaat. In België , zo zegt sleutelpersoon 3, zijn er mensen die te veel misbruik maken van het opvangaanbod. In Turkije is er meer een situatie van „survival of the fittest‟ (sp 3). Zij die het niet gemaakt hebben in Turkije migreren naar het buitenland. Sleutelpersoon 3 geeft verder aan dat dit een vertekend beeld geeft van de Turkse migranten. Waarmee de Belgen worden geconfronteerd, zijn de „zwakste Turken‟. Zij die slagen, migreren nu eenmaal niet. Sleutelpersoon 3 besluit dat men zich eigenlijk geen illusies moet maken over de vraag waarom de Turken het in Vlaanderen zo slecht in het onderwijs doen. Volgens haar heeft dit in grote mate te maken met het feit dat de Turkse migranten nu eenmaal de „zwakste Turken‟ zijn. De jongeren hier gaan naar school omdat ze „moeten‟, ze gaan niet naar school omdat ze „willen‟ (sp 3).
III.5.5.5 1)
Huwelijksmigratie
Probleemschets
Volgens sleutelpersoon 5 zijn Turkse mannen niet op zoek naar gestudeerde vrouwen. Veel gestudeerde Turkse vrouwen vinden dan ook geen man. Huwen met Vlaamse mannen en vrouwen is bij vele Turken geen evidentie. De Turkse gemeenschap richt zich in de eerste plaats op zichzelf waardoor de relationele kennismaking met een Belgische man/vrouw quasi onmogelijk is. Volgens
264
sleutelpersoon 5 is het feit dat men aan de ouders verte lt dat men een relatie heeft met een Belg/Belgische vergelijkbaar met de coming out van een homo of lesbienne. De ouders rouwen eerst omdat ze beseffen dat de ideeën die ze voor hun kinderen hadden niet zullen uitkomen. Na verloop van tijd aanvaarden ze he t, zeker wanneer de schoonzoon of schoondochter zich tot de islam bekeert. Het feit dat de ouders rouwen heeft ook te maken met het feit dat migratie voor de ouders sowieso al een verlieservaring is. Door de migratie verloren ze immers al „hun‟ Turkse vaderland. Door het huwelijk met een Belg/Belgische dreigen ze ook hun kinderen/kleinkinderen te verliezen. Het feit dat Turken die in België geboren zijn ook een partner willen uit Turkije, is volgens sleutelpersoon 1 allesbehalve een goede zaak. Die huwelijken leiden immers tot vele familiedrama‟s. Bijna 80% van de huwelijken is problematisch (sp 1). Volgens sleutelpersoon 1 en 3 zijn er maar weinig relationele succesverhalen (sp 1, sp 3). Turkse vrouwen en mannen die naar België komen in het kader van een huwelijk, ervaren diverse problemen. Hieronder bespreken we, op grond van onze gesprekken met sleutelpersoon 1 en 3, de genderspecifieke situatie. 2)
Probleem van de vrouwelijke huwelijksmigranten
Wanneer een Turkse man een Turkse vrouw uit Turkije naar België brengt, dan maakt hij haar snel duidelijk dat hij haar naar België heeft gebracht. Hij „duwt‟ haar met andere woorden in een afhankelijkheidsrelatie waarbij van haar wordt verwacht dat ze naar hem luistert. De „onderwerping‟ aan haar man wordt versterkt door het feit dat de vrouw de eerste jaren bij de schoonfamilie woont. De „onderwerping‟ betekent onder meer dat van de vrouw wordt verwacht dat ze meteen zwanger wordt en dat ze daarna haar leven lang voor de kinderen (en de schoonfamilie) dient te zorgen (sp 1, sp 3). De man laat zijn vrouw hierin geen keuze. Ook de schoonfamilie verwacht dat er heel snel kinderen komen. Zo verbiedt de schoonfamilie bijvoorbeeld het
gebruik van
anticonceptiva. Veel vrijheid
en
veel tijd
voor allerhande
taal- en
inburgeringscursussen te volgen, heeft de vrouw dus niet (sp 3). Doordat ze in een land is terecht gekomen waar ze niets of niemand kent behalve de schoonfamilie, geraakt ze heel snel geïsoleerd. Van haar man en schoonfamilie hoeft ze alvast niet veel steun te verwa chten. Hoe minder de vrouw in kwestie weet, hoe beter ze dat immers vinden (sp 1, sp 3). Vaak staat de schoonfamilie erop dat zij de vrouw wegwijs maken in de samenleving. Sleutelpersoon 3 vertelt bijvoorbeeld dat een leerkracht maatschappelijke oriëntatie door de schoonfamilie werd bedreigd omdat de schoondochter was gevlucht naar een vluchthuis. Die vlucht zou volgens de schoonfamilie het gevolg zijn van het feit dat de vrouw „teveel‟ informatie had verkregen tijdens de lessen. Van de vrouw wordt in feite een grote verdraagzaamheid verwacht (sp 3). Ze moet alles accepteren. Als ze dat niet doet, dan wordt ze immers teruggestuurd of dan wordt er een klacht tegen haar ingediend in verband met een schijnhuwelijk. Als de vrouw beslist om te vluchten, dan heeft ze vaak geen officieel adres meer. Als ze geen adres heeft, dan kan ze niet bij het OCMW aankloppen. Als ze beslist (of daartoe gedwongen wordt) om terug te keren naar Turkije, dan heeft ze daar geen kans meer op een goed huwelijk. Niemand wenst daar imme rs te huwen met een gescheiden en/of gevluchte vrouw (sp 3). Sleutelpersoon 3 vindt het jammer dat de Turkse vrouwen die in de context van de huwelijksmigratie naar Europa komen nauwelijks weten aan wat ze zich mogen verwachten. In feite, zo stelt ze, weten die vrouwen eigenlijk niets over België. Ze weten bijvoorbeeld niet dat ze bij de schoonfamilie zullen moeten inwonen. In Turkije is dat immers een praktijk die niet meer frequent gebeurt. Wanneer ze in België aankomen, zijn ze dan ook erg verrast wann eer de schoonfamilie hen ontvangt. Natuurlijk, zo geeft sleutelpersoon 3 verder aan, komen niet alle vrouwelijke huwelijksmigranten in deze situatie terecht. Veel hangt af van de echtgenoot. Als deze persoon hoog is opgeleid, dan is de kans groter dat hij zijn vrouw zal stimuleren om te
265
studeren. Sleutelpersoon 3 geeft ook aan dat er vrouwen zijn die niet meteen zwanger willen worden. Vaak gaat het om hogeropgeleide vrouwen die zijn gemigreerd met een duidelijk toekomstproject. Deze vrouwen staan veel sterker in de wereld. Ze zijn bijvoorbeeld ook gemotiveerd om meteen de Nederlandse taal aan te leren. Sommigen waren zelfs al bezig met het aanleren van de taal nog voor ze een verblijfsvergunning hadden. 78 Vaak gaat het om Turkse Bulgaren (sp 3). Deze mensen zijn, in contrast met de laag geschoolde Turken uit de rurale gebieden, veel meer gedisciplineerd en gemotiveerd. Sleutelpersoon 9 geeft aan dat de gestudeerde meisjes tegenwoordig niet meer willen migreren naar België. Ze weten immers dat het in België niet goed is en dat er veel echtscheidingen zijn bij huwelijksmigranten. Alleen de meisjes van de dorpen migreren nog omdat ze op zoek zijn naar welvaart. Sleutelpersoon 3 merkt verder op dat hoewel er weinig vrouwen zijn die zich buiten de eigen gemeenschap durven begeven er niettemin toch een kleine beweging is die duidelijker zegt dat bepaalde praktijken die misschien in het „vroegere Turkije‟ van toepassing waren, niet meer relevant kunnen zijn voor de situatie in het België van de 21 ste eeuw. Deze vrouwen zijn dus moderner en kunnen loskomen van de traditionele waarden en normen. Ze durven deze boodschap echter nog niet aan de grote klok hangen. Het is een beweging die nog moet groeien (sp 3). 3)
Probleem van de mannelijke huwelijksmigranten
Ook wanneer een Turkse vrouw een Turkse man uit Turkije laat overbrengen, is de situatie voor de nieuwkomer allerminst rooskleurig. De Turkse mannelijke huwelijksmigranten migreren volgens sleutelpersoon 1 met foutieve verwachtingen. Zo denken ze dat er in Europa veel werk is en dat ze, mits wat bijscholing, meteen werk zullen hebben. Ze onderschatten ergo het feit dat het spreken van de Nederlandse taal in België eigenlijk geldt als een conditio sine qua non voor een goede job. Omdat ze echter niet willen dat de vrouw ook werkt, moeten ze zelf heel snel werk vinden om geld te verdienen. Afhankelijk zijn van een vrouw, is simpelweg onbespreekbaar voor Turkse mannen (sp 3, sp 1). Nu is die zoektocht naar een job voor de modale Turkse man niet zo moeilijk. Turken vinden snel een job, al gaat het dan meestal om hard en vuil werk (vb. kabelwerk) waardoor ze na de werkuren geen energie meer hebben om nog naar de les te gaan. Omdat van de man wordt verwacht dat hij in België meteen geld verdient, gebeurt het dat ook diegenen die in Turkije volgens hun diploma konden werken, in België een job onder hun niveau moeten uitoefenen. Ze doen dus een stapje terug en dat frustreert hen. Daarbij komt dat ze niet afhankelijk willen zijn van de schoonfamilie waarbij ze de eerste jaren leve n. Tijd om allerhande taal- of inburgeringscursussen te volgen hebben ze eigenlijk niet. De cursussen worden doorgaans gepercipieerd als hindernissen in de zoektocht naar werk (sp 1). 4)
Gevolgen voor kinderen
Volgens sleutelpersoon 1 is deze huwelijks - en migratierealiteit erg nefast voor de kinderen. In contrast met de ouders die in Turkije erg gemotiveerd zijn om hun kinderen goed op te voeden en alle kansen te geven, zijn de Turkse ouders in België veel minder ambitieus door de problematische huwelijken waaronder ze lijden. Er is geen ouderlijk evenwicht en dat wreekt zich op het niveau van de opvoeding van de kinderen. Naar de mening van sleutelpersoon 1 is de huwelijksmigratie niets anders dan een nieuwe vorm van slavernij waarbij de nieuwkomers gecomma ndeerd worden. De man moet werken en de vrouw moet kinderen baren en voor de kinderen en schoonfamilie zorgen. De kinderen krijgen door deze geforceerde relaties geen aandacht en worden
78
Om de Nederlandse taal te leren heeft men geen verblijfsvergunning nodig. Men heeft alleen een verblijfsvergunning nodig om de inburgeringscursus te volgen.
266
niet gestimuleerd. De problemen van Turken, zo stelt sleutelpersoon 1 bij wijze van conclusie, zijn de problemen als gevolg van de volgmigratie. 5)
Oplossingen?
Sleutelpersoon 1 formuleerde verschillende voorstellen om de huwelijksmigratie en de negatieve gevolgen van deze huwelijksmigratie tegen te gaan. -
Migranten zouden eerst de Nederlandse taal moeten leren en pas daarna zouden ze aan een job moeten denken. Als ze de cursus volgen, dan krijgen ze immers, via begeleiding, wel van de VDAB een degelijke en deftige job. Hij beseft echter dat de economische druk en de psychologische druk van de schoonfamilie zo groot is, dat dit vooralsnog een utopie lijkt. Hij stelt dan ook voor dat nieuwkomers een lening krijgen zodat ze in het begin wat financieel gesteund worden en dus een goede opleiding kunnen volgen. Achteraf kunnen ze de lening dan terugbetalen als ze een goede job hebben. Natuurlijk, zo geeft hij verder aan, is het zo dat Turken eigenlijk meteen een job vinden en dat die tewerkstelling voor de VDAB een goede zaak is, maar het punt is dat deze Turkse arbeiders die zware e n harde jobs eigenlijk niet lang kunnen volhouden. Op een bepaald moment geven ze die job op en worden ze werkloos en dus afhankelijk van een werkloosheidsuitkering. Dat kost de overheid veel geld. Om dat op te vangen zou de overheid eerst moeten investeren in die migranten door hen een lening te geven.
-
De Belgische overheid zou meer projecten moeten opstarten in Turkije (bijvoorbeeld in Emirdağ
alwaar bijna
alle
jongeren
willen
migreren). De
overheid
zou
moeten
samenwerken met de Turkse overheid. Een dergelijke samenwerking is immers voor beide landen voordelig. Voor Turkije is het goed omdat ze op dit moment haar jeugdig, productief menselijk kapitaal verliest aan het buitenland. Voor België is het goed omdat het bestaan van een grote Turkse gemeenschap intrinsiek problematisch is. De autochtone bevolking is immers bang voor zo‟n grote „vreemde‟ groep. Die angst zorgt voor een vermindering van de sociale eenheid. Daarbij komt dat de Turkse jeugd het momenteel niet goed
doet
in
het
onderwijs
en
op
de
arbeidsmarkt. De
Turkse
kinderen zijn
probleemkinderen. Dat zorgt voor nog meer angst bij de autochtone bevolking (sp 1). Sleutelpersoon 1 stelt voor dat België in Emirdağ informatiefilms toont over het „echte‟ leven in België. Op die manier zouden de migranten in spe beter geïnformeerd zijn en aldus inzien dat migratie geen garantie is op een beter en succesvol leven. -
Volgens sleutelpersoon 1 mag het beleid hardere maatregelen nemen. Bij wijze van gedachtenexperiment stelt hij voor dat mensen vooraf moeten betalen voor een cursus en dat ze alleen dat bedrag terugkrijgen wanneer ze geslaagd zijn. Hij zou ook aan de nationaliteitsverwerving of aan de permanente verblijfsvergunning een test verbinden waarvoor de mensen eerst moeten geslaagd zijn. Sleutelpersoon 1 verwijst naar Duitsland waar Turken zich meer Duitser voelen dan de mate waarin Turken in België zich Belg voelen. Duitse Turken spreken bijvoorbeeld veel beter Duits dan de Belgische Turken Nederlands praten. Volgens hem heeft dit te maken met het feit da t Duitsland een strikter beleid voert. Jongeren in het onderwijs mogen er bijvoorbeeld geen Turks spreken. Sleutelpersoon 1 zegt dat het beleid een stenge edoch rechtvaardige huisvader moet zijn die van de kinderen bepaalde dingen mag verwachten en hier en daar mag bijsturen. In Duitsland zijn er, in vergelijking met de situatie in België, veel meer Turkse succesverhalen. Van gelijkaardige strekking zijn de ideeën van sleutelpersoon 3. Zij verwijst naar Nederland waar Turken beter Nederlands praten dan de Belgische Turken. Een echte verklaring heeft ze niet, maar ze sluit
267
niet uit dat dit ook te maken heeft met het gegeven dat Nederlanders van nature meer open zijn en sneller een gesprekje aanknopen met de „Turkse migrant‟. -
Sleutelpersoon 3 wijst op het feit dat het tekort aan kinderopvang ervoor zorgt dat moeders vaak sowieso moeten thuis blijven. Bijkomende kinderopvang kan mogelijks de situatie waarin de vrouw noodgedwongen bij de kinderen moet blijven verhelpen. Sleutelpersoon 3 begrijpt echter dat veel zal afhangen van de greep van de schoonfamilie. Veel vrouwen voelen zich hopeloos. Juist omwille van het feit dat deze vrouwen uiteindelijk alles accepteren, zijn ze voor de Turkse mannen (en schoonfamilie) zo begeerlijk. Sleutelpersoon 3 wijst op een Turks spreekwoord dat zegt dat als de mond vol bloed is, dat bloed niet moet uitgespuwd maar ingeslikt moet worden. Deze vrouwen slikken alles en zijn mateloos gefrustreerd (sp 3). Ofschoon ze ernaar verlangen om met iemand te praten over hun situatie, durven ze niet uit schrik dat de schoonfamilie het te weten zal komen. Sleutelpersoon 3 zegt dat deze vrouwen hun zelfmedelijden niet mogen cultiveren. Ze moeten hun leven in eigen handen nemen. De cursus maatschappelijke oriëntatie kan een eerste stap zijn. Aldaar worden ze geïnformeerd en kunnen ze eventueel „lotgenoten‟ ontmoeten.
III.5.5.6
Turken & Marokkanen
Wederzijdse distantiëring In velerlei studies en op velerlei wijzen worden Turken in de context van de multiculturele samenleving vergeleken met Marokkanen. In z ekere zin is dat logisch, het betreft immers bevolkingsgroepen die goed zijn vertegenwoordigd in Vlaanderen/België. Daarnaast zijn Turken en Marokkanen ook vooral moslims. Ook het feit dat beide groepen het sociaal-economisch beschouwd niet zo goed doen, is een reden waarom ze frequent in een studie samen worden genomen. Hoewel deze parallellen aanwezig zijn, vinden Turken en ook Marokkanen het feit dat ze zo vaak met elkaar worden vergeleken onterecht (sp 6). Turken vinden dat wellicht nog iets erger dan Marokkanen gezien ze zo patriottistisch zijn (sp 6). Deze (wederzijdse) distantiëring is het gevolg van verschillende factoren. Hieronder sommen we die factoren en tegelijk de verschillen tussen beide groepen op: 1)
Turkije heeft een eeuw modernisering achter de rug. In die modernisering is Turkije sterk op Europa gericht en heeft het de Arabische wereld achter zich gelaten (sp 6).
2)
Turken accentueren graag dat Turkije in afstand dichter bij België ligt dan Turkije bij Marokko (sp 6). In feite kan men zeggen dat Turken en de Marokkanen elkaar eigenlijk voor het eerst in de Belgische migratiecontext ontmoeten.
3)
Turken willen niet met een gekoloniseerd volk geass ocieerd worden gezien ze zelf lang een imperiale macht hebben gevormd (cf. Ottomaanse Rijk). Turkije in één adem met Marokko vernoemen, betekent het Turkse meerwaardigheidsgevoel krenken (sp 6, sp 10).
4)
De Turkse gemeenschap is een „transplanted community‟. Ze hebben hechte netwerken omdat ze in groep zijn gemigreerd. De Marokkanen daarentegen ontmoeten e lkaar voor het eerst in de diasporacontext omdat ze als individu zijn gemigreerd (sp 6).
5)
Het klopt dat beide groepen zich in de lagere sociaal-economische regio‟s bevinden, maar toch vinden de Turken zich niet arm. Dat komt omdat ze steeds een beroep kunn en doen op
268
hun uitgebreid netwerk. Sleutelpersoon 6 zegt dat er een grap bestaat die aangeeft dat men aan een Turk en niet aan een Marokkaan geld moet lenen omdat men alleen van de Turk zeker kan zijn dat men zijn geld zal terugkrijgen. Als men aan een Turk geld leent, dan leent men immers aan de hele familie. Marokkanen zijn (net als de Belgen) wat dat betreft individueler ingesteld. 6)
Turken spreken, in vergelijking met Marokkanen, minder goed Nederlands en/of Frans. De Marokkanen spreken Frans omdat ze, in hun geschiedenis, reeds lang in aanraking zijn gekomen met Europa (i.c. Frankrijk) (sp 1, sp 6). Turken zijn nooit gekolonialiseerd geworden en hebben dan ook nooit de taal van de bezetter moeten leren. Vandaar dat ze er zo op gebrand zijn om de Turkse taal te praten en door te geven aan de kinderen. Turken zijn, veel meer dan andere groepen, voorstander van het Onderwijs in Eigen Taal en Cultuur (sp 6). Daarnaast willen ze niet dat de preken in de moskeeën worden vertaald naar het Nederlands. Als iemand de preek niet verstaat, dan moet die persoon maar Turks leren. Bij de Marokkaanse groep wordt er thans gedebatteerd over de mogelijkheid om die preek te vertalen naar het Nederlands. Indien die vertaling er immers niet zou zijn, dan is de kans groot dat op den duur niemand nog de preek zal kunnen volgen.
7)
Marokkanen vinden Turken „slechte‟ moslims omdat velen van hen roken en drinken (sp 6).
8)
Sommige Turken willen niet dat hun kinderen naar school gaan waar veel Marokkanen naar toe gaan. Turken vinden zich omzeggens beter dan andere minderheden (sp 1).
9)
Sleutelpersoon 5 wijst er op dat de percepties van de Vlamingen ten aanzien van de Turken positiever zijn dan ten aanzien van de Marokkanen. Ofschoon men in de perceptie van de Vlamingen vooral de Marokkanen viseert omdat ze zich niet zouden integreren en zich zouden terugtrekken in de eigen groep, zijn het in wezen de Turken die veelmeer dan de Marokkanen terugvallen op de eigen groep (zie ook Van Craen, Vancluysen & Ackaert, 2007; 2009). Turken trekken zich dus meer terug en komen derhalve minder in contact met Belgen. Omdat ze minder contact hebben met Belgen, zijn Belgen wellicht positiever ten aanzien van Turken dan ten aanzien van Marokkanen (sp 1). De Turkse moslimmigrant is blijkbaar minder „anders‟ of minder vreemd. Volgens Kanmaz (2007: 391) zijn hiervoor verschillende factoren van belang. “De houding van de Turkse overheid ten opzichte van de islam, de Turkse versie van de scheiding tussen kerk en staat (layiklik) en de gesprekken over de toetreding van Turkije tot de EU spelen hier ongetwijfeld een rol. Ook het Turkse lidmaatschap van de NATO en het geostrategische belang van Turkije in de Amerikaanse buitenlandse politiek in het Midden-Oosten is daar hoogstwaarschijnlijk niet vreemd aan. Turkije categoriseert men onder de „moderne‟ islamitische landen, of alleszins als toch meer „Europees‟ dan de Arabische landen die vaak gelijkgesteld worden met „fundamentalisme‟ en „terrorisme‟. Deze beeldvorming wordt bovendien doelbewust onderhouden door Turkse diplomatieke kringen, de Turkse gemeenschap in Europa en zelfs door de Turkse „politieke moslims‟ die zich distantiëren van de „Arabische islam‟”.
10)
Sleutelpersoon 6 argumenteert dat Turken, in vergelijking met Marokkanen, een meer uitgesproken nationale identiteit hebben waaraan ze zich vasthouden. Die Turkse identiteit komt voornamelijk tot uitdrukking in het gebruik van de Turkse taal. Verder wordt er naar de Turkse identiteit verwezen in quasi alles wat de Turken doen of zeggen (cf. organisatievorm, manier waarop ze naar buiten komen, de referentiepunten, het gebruikte discours, etc.). Turken plooien zich ook meer terug en gebruiken hun identitaire symbolen
269
om zich een plaats te geven in de samenleving. Marokkanen daarentegen passen zich veel beter aan. Zo is hun kennis van het Nederlands bijvoorbeeld beter (sp 6). 11)
Als Turken willen erkend worden, dan gaat dat over de erkenning van hun Turkse nationale identiteit en niet over hun moslimidentiteit. Bij Turken bestaat er niet zoiets als een „wij moslim‟-gevoel (sp 6). Bij Turken gaat het over „wij Turkse moslims‟. Marokkanen daarentegen maken hun nationaliteit ondergeschikt (of evenwaardig) aan hun religiositeit (sp 6).
12)
Het Turkse leiderschap in de verenigingen en moskeeën wordt minder snel betwist. De Turkse netwerken zijn stabiele, hiërarchische netwerken. De jonge garde kan moeilijk het pleit volledig overnemen (sp 6). Het feit dat de jongeren verandering willen, lossen Marokkanen en Turken anders op. De Turkse gemeenschap snapt dat de jongeren verandering willen en staan dan ook in beperkte mate verandering toe. Zo nemen ze bijvoorbeeld enkele jongeren in de bestuursafdelingen op of laten ze de jongeren zich ook afzonderlijk organiseren in een jeugdafdeling. Bij Marokkanen willen de ouderen geen verandering in de moskeeën. De jongeren die wel verandering willen, gaan weg en richten dientengevolge eigen organisaties en moskeeën op. Dit zorgt voor spanningen.
13)
Turken werken wellicht meer dan Marokkanen omdat ze via hun netwerk overal en altijd wel aan een job geraken. Omdat het Turkse netwerk zo sterk is, kunnen ze te allen tijde op elkaar terugvallen. De noodzaak om Nederlands te kennen, is dan ook niet zo groot. Turken geraken via hun netwerk wel aan alles wat ze willen. Het netwerk biedt hen in feite meer specifieke informatie dan diverse overheidsdiensten (sp 1).
III.5.5.7 1)
Perceptie van Vlamingen ten aanzien van Turken
Islam
De laatste tien jaar is het om allerhande redenen een stuk problematischer geworden om moslim te zijn (sp 3). Sleutelpersoon 9 geeft bijvoorbe eld aan dat mensen door de media worden bang gemaakt voor moslims. Er komen zelden positieve berichten over de moslims. Als men als moslim al positief in het nieuws wil komen, dan moet men eerst een topvoetballer zijn (sp 9). Het gevolg is dat de autochtone bevolking denkt dat alle moslims met de sharia en terreur bezig zijn. Moslims willen volgen sleutelpersoon 9 hun steentje bijdragen aan de samenleving. Volgens sleutelpersoon 9 is het gemakkelijk om de islam verdacht te maken en om uit die verdachtmaking een groot electoraat aan te spreken. Sleutelpersoon 5 wijst erop dat Vlamingen vooral negatief staan ten aanzien van moslims en niet zozeer ten aanzien van Turken. Omdat Marokkanen zich, in vergelijking met de Turken, meer identificeren als moslim, worde n zij wellicht door de Vlamingen minder positief bekeken. Dat de jonge generatie zich fixeert op Turkije, heeft volgens sleutelpersoon 3 deels te maken met het feit dat ze zich niet herkent in de Vlaamse feuilletons en acteurs. Ofwel worden de allochtonen negatief gepercipieerd ofwel zijn er helemaal geen allochtonen op tv te zien. 2)
Discriminatie
Sleutelpersoon 3 geeft aan dat Turken in het dagelijkse leven weinig discriminatie ervaren omdat er simpelweg weinig of geen contacten zijn met autochtonen. Dat neemt niet weg dat verschillende sleutelpersonen concrete voorbeelden kunnen aangeven over hoe die discriminatie (of althans de
270
negatieve perceptie) tot uiting komt in het alledaagse leven. Hieronder geven we twee voorbeelden. -
Sleutelpersoon 5 stelt dat w anneer sommige Turken in een trainingsbroek rondlopen, ze worden beschouwd als Marokkanen. Wanneer ze echter mooi gekleed voor de dag komen, dan worden ze als Italianen gepercipieerd. Het verschil is groot. In het eerste geval zoeken Vlamingen nauwelijks contact. In het tweede geval zijn de Vlamingen meer open om het contact aan te gaan. Sleutelpersoon 10 ergert zich eraan dat vrouwen hun handtassen plots dichter tegen zich aandrukken als ze voorbij wandelt.
-
Volgens sleutelpersoon 2 gaan Turken niet naar het buurtcafé omdat ze er niet worden aanvaard. Omdat die discriminatie bestaat schuwen Turken de plaatsen waar autochtonen naartoe gaan. Sleutelpersoon 2 stelt nadrukkelijk dat mensen niet goed beseffen wat een discriminatie-ervaring eigenlijk met een mens doet. Wie één keer gediscrimineerd is, is daar voor de rest van zijn leven door getekend. Als men één keer niet binnen mocht in een café, dan gaat men voortaan alle cafés vermijden. Sleutelpersoon 2 zegt dat niet alleen de discriminatie een probleem is, maar ook het feit dat de omringende omgeving de discriminatie-ervaring trivialiseert. Als het beleid intercultureel contact stimuleert, dan beseft het niet goed hoe moeilijk dat eigenlijk is voor mensen die gediscrimineerd zijn geweest (sp 2).
Los van deze voorbeelden speelt de discriminatie zich wellicht voornamelijk af in de context van het werk. Dat meisjes bijvoorbeeld geen job kunnen beoefenen omdat ze een hoofddoek dragen, wordt door sommige Turken als discriminatie aanzien (sp 3). Het is bovendien n og steeds moeilijk om werk te vinden als de werkgever weet dat de sollicitant een Turk is. Zeker wanneer de Turkse sollicitant gebrekkig Nederlands praat, slinken de kansen om weerhouden te worden. Sleutelpersoon 9 zegt dat het echt opvallend is dat er zo weinig Turken in een hoge functie tewerk gesteld zijn. Dit zou volgens hem te wijten zijn aan latente discriminatieprocessen. Vele autochtonen willen nu eenmaal niet dat er een allochtoon hiërarchisch boven hen staat. Sleutelpersoon 3 geeft aan dat deze discriminatierealiteit kan gecountered worden wanneer (1) Turken leren Nederlands praten en wanneer (2) de overheid werk maakt van het stopzetten van de discriminatie louter op basis van uiterlijk of afkomst. De overheid moet werk maken van de maatschappelijke aanvaarding van de aanwezigheid van Turken (sp 3, sp 5, sp 6). De angst voor de Turk moet uit de Belgische/Vlaamse samenleving verdwijnen. Werkgevers zouden te allen tijde objectief en duidelijk moeten kunnen beargumenteren waarom ze een Turkse persoon niet aanvaarden. Sleutelpersoon 9 ziet hierin een taak voor de media. De media moet werk maken van een positief beeld van de allochtoon. De vooroordelen moeten uit de samenleving gebannen worden. Er moet ook meer correcte informatie over de islam verspreid worden. Op de vraag of quota‟s een oplossing kunnen zijn, zijn de meningen verdeeld. Sleutelpersoon 3 stelt dat quota‟s geen oplossing zijn gezien mensen dan zullen denken dat Turken een voorkeursbehandeling hebben genoten. Sleutelpersoon 5 stelt dat quota‟s wel een oplossing zijn. Volgens sleutelpersoon 3 is het feit dat Turken zo vaak in de werkcontext met discriminatie worden geconfronteerd er mede verantwoordelijk voor is dat veel Turken zelfstandig zijn geworden. Het feit dat men eigen baas is en da t men door niemand wordt benoemd is voor Turken erg aantrekkelijk. Dit verklaart waarom allerhande pittazaakjes als paddestoelen uit de grond zijn gekomen. Het verklaart tegelijk ook waarom er Turkse dokters en Turkse advocaten zijn. Ook deze beroepsgroepen worden geapprecieerd omwille van het statuut van zelfstandige. Het nadeel is echter dat dit de integratie niet echt bevorderd (sp 3). Het klopt dat deze zelfstandigen ook een Belgisch cliënteel hebben, maar de meeste klanten zijn toch Turken (sp 3). Daarbij komt dat
271
Turkse uitbaters van een pittazaak onderling Turks praten gezien ze met Turkse arbeidskrachten werken. Ook in het onderwijs zou er volgens sleutelpersoon 9 sprake zijn van discriminatie. Veel leerlingen komen volgens hem in het buitengewoon onderwijs terecht terwijl ze eigenlijk niet in horen. Ze zijn er terecht gekomen omdat ze snel te horen krijgen dat ze naar het buitengewoon onderwijs moeten.
III.5.5.8
Erkenning van verschil
1) Emancipatie & Participatie Turken zijn volgens sleutelpersoon 5 niet gericht op (sociaal-culturele) integratie. Ze voelen zich immers goed op hun „sociaal eiland‟. Turken willen zich structureel-maatschappelijk integreren, maar niet sociaal-cultureel. Concreet wil men wel deelnemen aan onderwijs en wil men wel participeren op de arbeidsmarkt, maar men wil zich niet sociaal integreren omdat het sociale leven zich nu eenmaal afspeelt in de eigen groep. Men wil zich met andere woorden vanuit dat sociale eiland positioneren in de Vlaamse samenleving en erkenning krijgen voor de sociaal-culturele Turkse identiteit (sp 5). Turken zijn volgens sleutelpersoon 5 alleen bezig met participatie en emancipatie. Met deze stelling bedoelt ze enerzijds dat Turken maatschappelijk willen participeren vanuit hun verschil en anderzijds dat Turken hun verschil maatschappelijk erkend willen zien worden (cf. emancipatie). Turken willen erkend worden in hun verschil en ze willen het recht hebben om anders te zijn. Integratie – in de betekenis dat men hun verschil opgeeft teneinde helemaal „Belg‟ te worden – zien ze niet zitten (sp 5). Op de vraag hoe die erkenning er dan specifiek kan uitzien, verwijst sleutelpersoon 5 onder meer naar het belang dat Turken hechten aan de Turkse taal. De erkenning van de Turkse taal zou een perfecte illustratie kunnen zijn voor de Turkse emancipatorische beweging. Wanneer het Vlaamse onderwijs in het secundair onderwijs Turks als keuzevak zou aanreiken, dan zouden Turken zich erkend voelen in een belangrijk aspect van hun identiteit. Een prangende emancipatorische kwestie voor Turken is de vraag waarom ze niet binnen het curriculum Turks kunnen aangeleerd krijgen en waarom ze thans persé buitenschoolse instanties moeten raadplegen om Turks te leren. Een ander voorbeeld van een emancipatorische kwestie is de verlofregeling waarbij thans iedereen met Kerstmis verlof heeft. Turken stellen dat voor een groot deel van de bevolking Kerstmis eigenlijk geen waarde heeft (sp 5). Voor Turken zijn er andere dagen belangrijk. Als het beleid geen rekening houdt met die belangrijke religieuze dagen, dan erkent ze niet de diversiteit binnen haar samenleving (sp 5). Sleutelpersoon 5 geeft verder aan dat het een gemiste kans is wanneer een arbeidscontract aangeeft dat er verlof kan worden genomen wanneer er een lentefeest of communiefeest is, maar niet wanneer er een besnijdenisfeest is of een (voor de Joodse gemeenschap) bar mitswa. Sleutelpersoon 5 wijst derhalve op het belang van een actief plurale samenleving. 2)
Erkenning van het belang van de Turkse taal
Volgens sleutelpersoon 6 beschouwt het beleid het behoud van de eigen taal en cultuur teveel als contraproductief voor integratie. Impliciet gaat het beleid uit van de assimilatie. Immers, als men de eigen cultuur vermeldt, dan wordt dat al te vaak gezien als iets wat in strijd is met de mogelijkheid tot integratie. Dat hoeft echter niet het geval te zijn. Sleutelpersoon 6 stelt dat het beleid haar integratieconcept moet bijstellen. Het feit dat Turken hun taal spreken, is niet contraproductief voor de integratie. Sleutelpersoon 6 illustreert dit met de Turkse website: binfiker http://www.binfikir.be/ Binfiker is een gratis verspreid Turks dagblad dat in het Turks nieuws brengt over België. Als men zo‟n krant ziet en als men geen Turks kent, dan zou men op het eerste zicht kunnen denken dat zo‟n krant slecht is voor de integratie. Omdat de krant echter
272
enkel en alleen over de Belgische politiek, maatschappij, etc. bericht, kan de Turkse gemeenschap op de hoogte blijven van wat er in België gebeurt. Volgens sleutelpersoon 6 is dit een mooi voorbeeld van hoe de integratie bevorderd wordt door de Turkse taal toe te laten. Het doel is immers mensen te informeren zodat ze de Belgische samenleving beter leren kennen. Een beleid dat teveel investeert in taal en denkt dat de Turkse taal per definitie op gespannen voet staat met integratie is niet ideaal volgens sleutelpersonen 6 en 9. Sleutelpersoon 6 wijst er ook nog op dat wie de basis van de Nederlandse taal kent, daar op zich niet zoveel mee kan doen eens hij/zij naar een andere provincie gaat. Aldaar zal hij immers snel tot de vaststelling komen dat er een ander dialect wordt gesproken, waardoor hij opnieuw niemand echt goed verstaat. Het bestaan van dialecten toont volgens sleutelpersoon 6 mooi de relativiteit aan van de taalcursussen. Natuurlijk, zo stelt sleutelpersoon 6, is het belangrijk dat de Turkse mensen Nederlands kennen, maar het mag alleen niet zo zijn dat Turks praten per definitie als problematisch wordt aanzien. Sleutelpersoon 6 geeft aan dat de school inderdaad Nederlands moet aa nleren en kinderen moet „afleveren‟ die meekunnen in de samenleving. Maar men kan het de ouders niet kwalijk nemen dat ze hun verhaal willen doorgeven aan hun kinderen en dat ze dat doen in de taal die ze zelf het beste kennen. Sleutelpersoon 9 heeft een gelijkaardige mening daar waar hij stelt dat men de ouders niet kan verwijten dat ze de islam en de Turkse waarden en normen doorgeven aan hun kinderen. Sleutelpersoon 9 accentueert hierbij dat wanneer iemand zijn eigen cultuur blijft behouden, hij/zij beter zal kunnen integreren in de nieuwe samenleving. Immers, als iemand zijn eigen Turkse cultuur niet kent, dan zal deze persoon door de migratiecontext in een situatie terecht komen waar hij snel tussen twee culturen valt. Hij zal noch Turk, noch Belg zijn. Het is net vanuit een sterke Turkse identiteit dat iemand zich kan richten naar de Belgische identiteit en samenleving (sp 9). Als men de eigen cultuur, geschiedenis, religie, taal en normen en waarden kent, dan kan men beter participeren in de nieuwe samenleving en de nieuwe cultuur begrijpen (sp 9). Het belang van een eigen identiteitsbewustzijn is cruciaal. Weten wie men is en waar men vandaan komt zijn ankerpunten (sp 9). Het is volgen hem belangrijk dat Turken kunnen zeggen: “Ik ben een Turkse Belg”. Sleutelpersoon 9 vindt het daarbij belangrijk dat het woord „allochtoon‟ verdwijnt, omdat dat zo‟n onpersoonlijk woord is. Het is volgens hem beter te spreken over „Latin American‟, „Afro-American‟ of „Turkse Belg‟, want op die manier toont men aan dat me n Belg is, maar dat men toch andere roots heeft. Door deze „hyphenated identity‟ toont iemand aan dat hij Turk is en dat hij er een nieuwe identiteit heeft bijgekregen. 3)
Het hoofddoekendebat
Hoger hebben we gesteld dat de Turken de islambashing als een Ara bisch probleem beschouwen. Turken vinden hun Turkse (moderne) islam anders dan de Arabische islam. Het hoofddoekendebat is echter wel iets wat hen raakt omdat het een bedreiging is van hun cultureel erfgoed (sp 6). -
Vrijheid en/of plicht
Sleutelpersonen 3 en 5 wijzen erop dat heel wat jonge Turkse meisjes veel aandacht spenderen aan hun uiterlijk (cf. make up, moderne kledij, etc..). Ondanks deze moderne look dragen ze toch nog steeds de hoofddoek. Soms heeft deze hoofddoek een esthetisch toegevoegde waarde. Het maakt hen omzeggens nog mooier. Strikt genomen is die focus op het uiterlijk in strijd met wat er in de Koran staat (sp 3, sp 5, sp 9). De Koran heeft het immers over de noodzaak dat vrouwen „hun juwelen‟ bedekken. De kwestie is dan natuurlijk wat „h un juwelen‟ dan betekent (sp 3). Doorgaans wordt dit begrepen als „de vrouwelijke schoonheid‟. Opnieuw daagt de vraag: wat is nu die vrouwelijke schoonheid? Sommigen begrijpen dit als een verwijzing naar de haren en dragen dan een hoofddoek. Anderen begrijpen dit als een verwijzing naar het gehele vrouwelijke lichaam en bedekken daarom het ganse lichaam onder zwarte of sobere (beige, grijs, bruine) kleren (sp 5).
273
Nog anderen dragen moderne kledij omdat ze denken dat ze, wanneer ze bijvoorbeeld een hoofddoek dragen, nog meer de aandacht zullen trekken en derhalve nog meer een „lustobject‟ zullen worden (sp 5). Door moderne kledij te dragen, vallen ze dan paradoxaal genoeg niet op. Sleutelpersoon 5 stelt hierover dat de hoofddoek finaal dient ter bescherming e n dat derhalve de concrete invulling van het gebod in de Koran van context tot context kan verschillen. Sleutelpersoon 8 stelt dat het dragen van een hoofddoek verplicht is voor zij die het dragen van een hoofddoek aanhoren als een plicht. Ook sleutelperso nen 1 en 3 accentueren dat het dragen van een hoofddoek in de eerste plaats een persoonlijke keuze is. Sleutelpersoon 1 voegt daar aan toe dat wie ervoor kiest om de hoofddoek te dragen, ook moet beseffen dat dit gevolgen kan hebben voor de kansen op de arbeidsmarkt. De persoon in kwestie zal dus zelf moeten beslissen wat ze het belangrijkste vindt: het werk of de religie. Het dragen van een hoofddoek is voor een vrouw zoals het dragen van een oorbel voor een man. In beide gevallen moeten de mensen er zich bewust van zijn dat ze daardoor bepaalde jobs niet meer zullen kunnen uitoefenen. Temeer omdat er in Turkije ook een hoofddoekenverbod is, kan men niet verwachten dat een ander land meer open zou zijn ten aanzien van het dragen van een hoofddoek (sp 3). Andere sleutelpersonen wijzen op het feit dat het dragen van een hoofddoek wel degelijk een plicht is die uitgaat van de Koran. Sleutelpersoon 9 geeft aan dat zij die beweren dat er geen plicht bestaat, de Koran niet kennen. Hij vindt het jammer dat er zovele meningen over de Koran bestaan. Daar waar niemand twijfelt aan de mening van een arts, lijkt inzake de Koran iedereen een mening te mogen hebben (sp 9). Volgens sleutelpersoon 9 heerst er al meer dan 1400 jaar onder geleerden een consensus dat het dragen van de hoofddoek verplicht is. Het feit dat nu plots enkele mensen zeggen dat het niet verplicht is, kan deze sleutelpersoon niet overtuigen. Veel mensen, ze stelt sleutelpersoon 9, „geloven zoals ze leven‟. Daarmee doelt hij op het feit dat ze drinken en geen hoofddoek dragen en dat ze dan achteraf een rechtvaardiging voor dat gedrag zoeken. Het gaat erom dat deze mensen inventief zijn in het wegwerken van de cognitieve dissonantie. Natuurlijk, zo geeft sleutelpersoon 9 verder aan, staan er in de Koran zaken die metaforisch zijn of die veel vrijheid aan de mensen geven. Zo zegt de Koran dat het gebed gedaan moet worden, maar de Koran zegt niet hoe het gedaan moet worden. Sleutelpersoon 9 vindt dat mensen uiteraard vrij blijven om de hoofddoek niet te dra gen. Wat hem echter stoort is dat ze het niet dragen van de hoofddoek rechtvaardigen door te verwijzen naar de Koran die zou aangeven dat het geen plicht is. Sleutelpersoon 9 geeft verder ook aan dat het dragen van een hoofddoek in combinatie met een strakke jeans eigenlijk niet samen gaat. Men ziet gewoon dat dat niet past en dat die mensen tussen twee culturen zijn terecht gekomen (sp 9). Sleutelpersoon 9 geeft aan dat de Koran ook aan de man oplegt dat hij zich bedekt. Zo mag hij niet in een korte short verschijnen. Van de man wordt ook verwacht dat hij niet naar de vrouw kijkt. Omdat het „niet naar een vrouw kijken‟ moeilijk is en omdat een man onbewust sowieso naar een vrouw kijkt, is het in feite beter dat mannen en vrouwen van elkaar gescheiden zijn (sp 9). Op de vraag of dit betekent dat mannen en vrouwen niet samen kunnen werken, antwoordt sleutelpersoon 9 dat de Koran aangeeft dat de eerste functie van de vrouw in de opvoeding van de kinderen ligt. Alleen wanneer de primaire taak van de vrouw vervuld is, mag ze werken. Als het feit dat ze gaat werken de opvoeding van haar kinderen in het gedrang brengt, doordat ze bijvoorbeeld de kinderen naar de crèche moet sturen, dan blijft ze beter thuis. Aansluitend stelt sleutelpersoon 9 dat het promoten van de gelijkheid van man en vrouw wat geforceerd overkomt. Mannen en vrouwen zijn volgens hem gelijkwaardig, maar toch (biologisch) verschillend. Over de scheiding tussen man en vrouw geeft sleutelpersoon 5 aan dat die het gevolg is van het feit dat de islam de mens als een a priori heteroseksueel wezen beschouwt dat in goede banen moet worden geleid. Volgens de islam zou de Duivel altijd bezig zijn met de mensen in verleiding te brengen (i.c. toenadering zoeken tot het andere geslacht). Wanneer men in een moskee zowel mannen als vrouwen zou toelaten, dan zou men voortdurend in verleiding worden gebracht.
274
Moslims bidden immers door te knielen. Wanneer men dat in groep doet, dan kijkt men naar het achterwerk van de persoon die voor u bidt. Mannen zouden aldus tijdens het gebed geprikkeld kunnen worden door het achterwerk van de biddende vrouwen. Tijdens het gebed moet de geest te allen tijde bevrijd zijn van seksuele gedachten en moet men zich geestelijk kunnen afzonderen (sp 5). De dwang om de hoofddoek te drage n bestaat vooral bij de eerste generatie. Doordat er meer informatie (via internet) verspreid geraakt, is de gemeenschap meer open geworden (sp 6). Het dragen van een hoofddoek is thans een individuele keuze geworden (sp 6). Vroeger was er een soort plicht om het te dragen zonder dat men wist waarom. Nu dragen mensen de hoofddoek omdat ze daar een persoonlijke reden voor hebben. Het beleid denkt nog steeds dat de moslims 20 jaar achterlopen (sp 6). Ze stippelt in feite haar beleid uit voor de eerste generat ie, waarbij ze denkt dat iedereen van de eerste generatie is en „met gesloten ogen rondloopt‟. Het beleid voelt de tijdsgeest niet goed aan. Ze ziet niet in dat binnen de moslimgemeenschap alles bespreekbaar is geworden (sp 6). Er zijn volgens sleutelpersoon 3 nu meer vrouwen met een hoofddoek dan dertig jaar terug. Dat komt omdat de hoofddoek een stukje van de identiteit is geworden. Het is niet langer (enkel) een religieus symbool. De derde generatievrouwen geven aan dat ze moslims zijn, maar ze weten eigenlijk niet wat dat dan precies betekent. Het enige wat ze vaststellen is dat ze geen Belgen zijn en dat ze niet tot de Belgische groep worden toegelaten. De hoofddoek is een symbool voor die identitaire verwarring. Het dragen van de hoofddoek wordt voor hen een statement (sp 3).
-
Een algemeen verbod? 79
Sleutelpersoon 7 geeft aan dat de hoofddoek zowel een theologische als socio -culturele kwestie is. De Diyanetorganisatie vindt het geen goede zaak dat er een algemeen verbod werd uitgesproken. Bijna alle moslimorganisaties waren tegen het verbod. Ondanks het feit dat de moslimgemeenschap verschillende acties had ondernomen om uiting te geven aan hun onvrede (i.c. er werden brieven geschreven, petities ondertekend, er kwam een persmededeling, Diyanet sprak met de bevoegde minister, etc..) werd toch beslist om over te gaan tot een (algemeen) verbod. Sleutelpersoon 7 betreurt die beslissing. Er kwam een sterk democratisch signaal en daar werd niet naar geluisterd. Sleutelpersoon 7 voegt er nog aan toe dat de mo slimgemeenschap in de toekomst op een gelijkaardige manier wil reageren. Dat wil zeggen dat alle moslimgroepen samen een signaal willen geven en dat ze bepaalde kwesties op bestuursniveau willen aanpakken. Sleutelpersonen 8 en 9 geven aan dat door een alg emeen verbod iedereen over dezelfde kam wordt geschoren. Omdat enkelen misschien in de fout zijn gegaan, wordt een ganse gemeenschap gestraft. Zij die hun geloof willen uitoefenen moeten de prijs betalen voor enkelingen die incorrect zijn geweest (sp 9, sp 10). Sleutelpersoon 8 zegt dat een dergelijk algemeen verbod kwetsend is voor de moslimgemeenschap. Als het inderdaad zo is dat er kinderen zijn die gedwongen worden, dan moeten die kinderen beschermd worden (sp 8). Kinderen beschermen doe je volgens sleutelpersonen 8 en 9 niet via de introductie van een algemeen verbod. Het had beter geweest indien de enkelingen die incorrect handelden werden aangesproken. Dat had kunnen gebeuren door de moslimgemeenschap waarbij dan sommige vooraanstaanden de families du idelijk zouden maken dat er in de islam niets kan worden afgedwongen. Een dergelijke oplossing zou voor veel meer rust gezorgd hebben (sp 8, sp 9). 79
Deze paragraaf handelt voornamelijk over de vraag of er op basis van lokale problemen in een Antwerps Atheneum, een algemeen hoofddoekverbod voor alle scholen mag worden geïntroduceerd.
275
Een verbod is volgens sleutelpersoon 8 kwetsend voor de moslimgemeenschap omdat het eigenlijk betekent dat de islam wordt erkend onder de voorwaarden en onder het toezicht van het westen. Het Westen wil een islam zien die perfect past binnen een bepaald plaatje. Maar, zo geeft sleutelpersoon 8 verder aan, een imam kan nooit tegen zijn gemeenschap zeggen dat ze de hoofddoek niet mogen dragen. De Koran zegt immers dat het verplicht is voor zij die het aanhoren als een plicht. Door het verbod kan de imam eigenlijk zijn geloof niet meer verkondigen. Als de islam al wordt erkend, dan is dat de islam die het Westen graag heeft. Dat betekent zoveel als zeggen dat de religieuze waarden en het geloof van de koran niet worden erkend (sp 8). Sleutelpersoon 9 vindt het neutraliteitsargument waarmee vaak geschermd wordt om het verbod te rechtvaardigen niet krachtig genoeg. Het is niet correct te denken dat men plots neutraal wordt door een hoofddoek af te zetten. De persoon in kwestie verandert niet wanneer de hoofddoek wordt afgezet. Het idee dat men door het dragen van een hoofddoek de indruk wekt van niet-neutraliteit, vindt hij niet correct. Iedereen wekt immers altijd een bepaalde indruk. Opvallend is dat sleutelpersoon 2 denkt dat de hoofddoek binnen twintig jaar door niemand nog zal gedragen worden (behalve door de nieuwkomers). Het gaat volgens hem om een proces dat tijd nodig heeft. Sleutelpersoon 2 vraagt zich af of er geen andere en meer belangrijke discussies moeten gevoerd worden dan de discussie over het toelaten van een hoofddoek op school. Turken willen gewoon hun geloof beleven. Het is een traditie om de hoofddoek te dragen. Zolang een persoon geen andere persoon dwingt om een hoofddoek te dragen en zolang iemand op het werk zijn religie niet promoot, zou er volgens sleutelpersoon 2 beter geen verbod komen. Als een werknemer daarentegen wel tijdens zijn werk zijn geloof verkondigt, dan mag deze persoon, volgens sleutelpersoon 2, wel ontslagen worden. Voor de baas geldt immers „time is money‟. Als een meisje een hoofddoek draagt, dan mogen mensen ook niet meteen denken dat dat meisje onder druk staat. Dat is niet zo. Er zijn verschillende culturele, religieuze, esthetische redenen om een hoofddoek te dragen. Een algemeen verbod houdt daar geen rekening mee (sp 2). 4)
Religieus opportunisme
Volgens sleutelpersoon 3 is de religie belangrijk voor Turken, maar wordt de religieuze dimensie toch ook vaak te pas en te onpas als excuus ingeroepen. Zo wordt het feit dat men de vrouw „monddood‟ maakt (zie 5.5.5) religieus verantwoord. Nochtans staat nergens in de Koran dat de vrouw inderdaad moet „klein‟ gehouden worden (sp 3). Sommige Turken geven aan dat mannen en vrouwen tijdens het volgen van de inburgeringscursussen van elkaar moeten gescheiden zijn. Dat mannen en vrouwen van elkaar gescheiden moeten zijn, staat ook niet in de Koran (sp 3). Deze scheiding is volgens sleutelpersoon 3 vanuit het perspectief van de integratie ook geen goede zaak. Sommige Turken die de inburgeringscursus volgen, lijken de docent/docente soms te willen „manipuleren‟ door te stellen „Allé, jij bent van Turkije, dus jij weet ook wel dat vrou wen niet mogen werken…‟. Sleutelpersoon 3 gaat hier echter nooit op in omdat ze weet dat het in feite gaat om de instandhouding van een patriarchale controle over de vrouw. Turkse mannen willen vrouwen economisch domineren vanuit de achterliggende angst dat wanneer vrouwen te zelfstandig worden, ze de controle van de man zullen betwisten. Ze hebben het vaak over hun rechten en over de plichten van de vrouw. Te weinig refereren ze naar de rechten van de vrouw (vb recht om te gaan werken) (sp 3).
276
5)
Erkenning van de islam
Verschillende sleutelpersonen geven aan dat ofschoon de islam officieel in 1974 is erkend, de moslims zich tot op heden niet erkend voelen. Als puntje bij paaltje komt, zo stelt sleutelpersoon 2, is de islam eigenlijk niet erkend. Het klopt dat moslims in de vier grote Turkse „wijken‟ (AntwerpenBerchem, Antwerpen-Noord, Antwerpen-Zuid & Hoboken) mogelijkheden hebben om te bidden, maar die mogelijkheden zijn er niet gekomen dankzij het Vlaamse, provinciale of stedelijke beleid. Het zijn de Turken zelf die door middel van giften bidplaatsen hebben gecreëerd. Het gevoel niet erkend te worden, komt op verschillende manieren tot uiting: -
Sleutelpersonen 8, 2 en 10 geven aan dat de overheid zich teveel moeit met het geloof. De overheid moet dat volgens hen niet doen, zeker niet wanneer de geloofsgemeenschap in orde is met de wet. Zo is de „onzichtbare hand‟ van de overheid te nadrukkelijk aanwezig geweest in de benoemingen van de Moslimexecutieve (zie verder).
-
De overheid moet de islam op dezelfde manier behandelen als het christendom. Nu is er volgens sleutelpersoon 8 geen sprake van een gelijke behandeling. De katholieken krijgen bijvoorbeeld een budget en verder bemoeit de staat zich daar niet mee. In het geval van de islam, lijkt het erop alsof de overheid het gevoel heeft dat er een toenemende moslimpopulatie is die nauwgezet in de gaten moet worden gehouden. Zo vraagt de overheid veel informatie over de moskeeën die willen erkend worden (inzicht in de verslagen, activiteiten, financiën, etc.). Sommige informatie behoort strikt genomen tot de privésfeer (sp 8). Het is bijvoorbeeld moeilijk om lijsten te maken van mensen die naar de moskee komen gezien de moskee voor iedereen open staat (sp 8).
-
Die controle is iets wat kwetsend is, temeer omdat me n belastingen aan de Belgische staat betaalt (sp 8, sp 10). De overheid mag de moslimgemeenschap niet wantrouwen. Sleutelpersoon 8 oppert dat de overheid zich slechts mag bemoeien als de moslims buiten de lijntjes van de wet zouden kleuren. Zij die tegen d e wet ingaan, mogen gestraft worden, maar zij die de wet respecteren moeten gelijk behandeld worden (sp 8, sp 9).
-
Sleutelpersoon 7 geeft aan dat de moskeegemeenschap op federaal niveau erkend kan zijn, maar dat het gemeentebestuur nog steeds kan zeggen da t het moskeegebouw niet in orde is (bijvoorbeeld omdat er geen nooduitgang is). Sleutelpersoon 7 noemt dit geen consequent erkenningsbeleid. Als men de geloofsgemeenschap erkent, dan moeten ook de gebouwen erkend worden (sp 7). Sleutelpersoon 10 stelt dat het uiteraard belangrijk is dat de veiligheid gegarandeerd is, maar wat niet kan, is dat daar waar de moskeeën streng gecontroleerd worden op voldoende nooduitgangen, de katholieke kerken allerminst brandvrij zijn. “Ooit al eens een nooduitgang gezien in de kerk?”, vraagt ze me retorisch. Ze heeft er geen probleem mee dat alles wordt gecontroleerd omdat uiteindelijk de overheid de moskee betaalt. Wat ze wel problematisch vindt, is dat de overheid de moskeeën anders behandelt.
-
Sleutelpersoon 10 illustreert de niet-erkenning van de islam met volgend voorbeeld. Haar man doceert de islam. Hij kan echter niet deelnemen aan het vrijdaggebed, omdat hij vrijdag een volle agenda heeft. Dit vindt sleutelpersoon 10 uitermate problematisch. Volgens haar is het absurd dat een leerkracht islam die de kinderen uitlegt dat ze vrijdag moeten bidden, zelf het vrijdaggebed niet kan doen.
-
Ofschoon de islam al in 1974 werd erkend, zijn er nu slechts enkele moskeeën erkend. Bijna alle sleutelpersonen hebben het hier moeilijk me e. Sleutelpersoon 9 zegt dat de reden waarom die erkenning zo moeilijk is verlopen zowel moet gezocht worden bij het beleid als bij de Turken.
277
-
De Turken, zo zegt hij, zijn te lang passief geweest. Ze gingen ervan uit dat de gelijke rechten hen in de schoot zouden geworpen worden. Ze vergaten echter dat ze moesten opkomen voor die rechten. Zelfs nu lopen ze er eigenlijk niet warm voor. Het lijkt soms wel alsof het hen niet interesseert.
Natuurlijk speelt ook het beleid een grote rol. Zo geeft sleutelperso on 9 aan dat het thans als politicus heel moeilijk is geworden om een partijpunt te maken van de erkenning van de islam. Er heerst nu eenmaal een negatief beeld over de islam en over de moskeeën. Politici zijn tegenwoordig erg voorzichtig geworden en de mo slims hebben de perceptie niet mee (sp 9). Vroeger focuste het Vlaams Belang op de criminaliteit van Turken en Marokkanen, nu focust het op de religie en niet meer op de etnische achtergrond. Dat is volgens sleutelpersoon 9 ook een mondiale kwestie geworden gezien de islam in de ogen van velen gelijk is aan terrorisme. Voor wat betreft België is sleutelpersoon 9 weinig hoopvol. In een periode waar de regering ruim 300 dagen nodig heeft om zich te vormen kan men als moslim weinig hoopvol zijn dat er plots tijd en ruimte zal zijn voor de erkenning van de islam. Daarbij komt nog eens dat er weinig allochtone toppolitici zijn die het thema misschien nadrukkelijker kunnen aankaarten (sp 9). Sleutelpersoon 10 laat een ander verhaal horen. Volgens haar zal de erkenning van de islam er wel komen. De moslims zijn immers wakker geschoten omdat ze zien dat hun kinderen de Turkse/islamidentiteit dreigen te verliezen. Nu beseffen ze meer dat hun cultuur dreigt verloren te gaan. Volgens sleutelpersoon 10 is de erkenningsthematiek thans een stuk belangrijker geworden dan vroeger. De moskee waaraan zij verbonden is (i.c. Huzur), zal bijvoorbeeld binnenkort erkend worden. Ze zijn met alles in orde. Het enige waarop ze wachten is de handtekening van de bevoegde minister (i.c. Minister Bourgeois). Van zodra er een regering is gevormd, zo geeft ze verder aan, zal de moskee erkend worden. 6)
Moslimexecutieve
Voor de meeste sleutelpersonen is de Moslimexecutieve een aangelegenheid van de moslims waarmee de overheid zich niet hoeft te bemoeien (sp 8, sp 2). Ze verwijzen daarvoor naar de scheiding tussen kerk en staat. Dat de Moslimexecutieve evenwel veel problemen heeft, schrijft sleutelpersoon 2 toe aan het feit dat er wel veel goede wil was, maar dat de mensen die in de Executieve zetelden eigenlijk niet geschikt waren voor de functie. Het ontbrak die mensen aan de nodige ervaring en competentie (sp 2). Zo werd er financieel verkeerd geïnvesteerd (sp 2). Sleutelpersoon 2 stelt voor dat er moet blijvend gestreefd worden naar de formulering van voorstellen over allerlei kwesties waarachter alle moslimgroepen zich kunnen scharen. Die voorstellen moeten dan met het beleid besproken worden. Op die manier zou volgens hem alles veel duidelijker worden: de procedures om als moskee erkend te worden, de procedure om als islamleerkracht te worden aangeworven, het aantal moslimbegraafplaatsen, de mogelijkheid om halalvoedsel te eten, de praktijk van het ritueel slachten, het beleid in ziekenhuizen ten aanzien van allochtone patiënten, de begeleiding van allochtonen in bejaardentehuizen, etc.. Volgens sleutelpersoon 2 bestaat er thans over deze en andere kwesties geen beleid. Het is daarbij in de eerste plaats aan de moslimgemeenschap zelf om voorstellen en visies neer te schrijven en om die dan aan het beleid voor te stellen. Dit vindt sleutelpersoon 2 erg belangrijk gezien er momenteel weinig of geen duidelijkheid bestaat. Elke minderheidsgroep vertelt bijvoorbeeld iets anders over halalvoedsel of over de data van de moslimfeesten. Het beleid wil ech ter terecht eenduidigheid zodat ze ook de scholen en werkgevers kan informeren (sp 2). Volgens sleutelpersoon 7 is het aan te raden dat er een grote Europese conferentie wordt gehouden. Het zou immers goed zijn indien alle moslims overal op dezelfde dag zo uden feesten (sp 7). Over de Moslimexecutieve zegt sleutelpersoon 2 dat het moet gaan om een groep mensen die de moslimgemeenschap vertegenwoordigen. Ze moeten niet gedetacheerd worden door de overheid.
278
De gemeenschap moet de vertegenwoordigers zelf aanstellen. Ook sleutelpersoon 7 geeft aan dat de Moslimexecutieve een zwak orgaan is en dat het in het verleden de moslimgemeenschap niet heeft vertegenwoordigd. Daarom ijvert Diyanet voor de uitwerking van een systeem waarbij alle moslims vertegenwoordigd zijn. Momenteel heeft Diyanet 65 moskeeën en vertegenwoordigt ze 180.000 moslims in België (sp 7). Als Diyanet dus leden zou sturen naar een centraal orgaan, dan zou ze heel veel moslims vertegenwoordigen. Volgens sleutelpersoon 7 moet er worden gewerkt met een systeem waarbij het aantal afgevaardigden afhankelijk is van de grootte van de organisatie die ze vertegenwoordigen. Sleutelpersoon 7 maakt zich sterk dat zo‟n centrale raad zeker kan bestaan. Er zijn immers tussen de verschillende moslims en tussen d e kleine en grote gemeenschappen voldoende gelijkenissen. 7)
Belang van religieuze erkennnig
Omdat de jongeren teveel met materiële dingen bezig zijn, zijn ze volgens sleutelpersoon 9 de essentie van hun geloof verloren. Ze worden ook niet opgevolgd door hun ouders. Dat maakt dat ze zich inlaten met subversief gedrag (sp 9). Autochtonen die dat gedrag waarnemen, denken dan nogal snel dat dit gedrag voortvloeit uit de islam. Ze vereenzelvigen met andere woorden het wangedrag van bepaalde moslims met de islam. Sleutelpersoon 9 stelt echter dat het wangedrag van mensen steeds op conto moet geschreven worden van die mensen zelf en niet van de islam. Wie immers zou leven volgens de islam, zou zich beter gedragen en zou zich beter integreren in de samenleving (sp 9). Als een Turkse man zijn vrouw bijvoorbeeld onderdrukt of slaat, dan handelt hij niet conform zijn geloof. Dat is een uiting van machogedrag en allerminst van zijn religiositeit (sp 9). Als de ouders wat meer zouden leven volgens de Koran, dan zouden ze zich volgens sleutelpersoon 9 meer bekommeren om het lot van hun kinderen. Mensen leven echter niet naar de waarden en normen van de Koran en geven ze al zeker niet meer door aan hun kinderen (sp 9). Hij illustreert dit verder met een verwijzing naar de ee rste regel van de Koran die zou aangeven dat mensen moeten leren. Sleutelpersoon 9 stelt echter vast dat weinig mensen van de Turkse gemeenschap lezen, studeren, zich bijscholen en ontwikkelen. Het is nochtans een plicht volgens de Koran. Sleutelpersoon betreurt het feit dat de ouders zo‟n slechte voorbeelden zijn. De kinderen kunnen niet naar hun ouders opkijken. Dat is jammer omdat in de Koran staat dat men moet respect hebben voor de ouders (sp 9). Hij stelt dat men de Turkse cultuur niet meer doorgeeft aan de kinderen. De zaken die wel worden doorgegeven zijn beperkt (vb. eten en ramadan).
III.5.5.9
Keren Turken terug naar Turkije? De terugkeer van de terugkeer
Sommige Turken denken eraan terug te keren, maar in realiteit blijft die terugkeer uit (sp 3). Vroeger was het mogelijk om terug te keren nadat men in Europa geld had verdiend. Nu is dat niet meer mogelijk omdat men in Europa te weinig geld verdient om echt te sparen voor een beter leven in Turkije (sp 3). Niet alleen verdient men onvoldoende, tevens wille n Turken in België ook steeds meer. Ze hebben de „spaarcultuur‟ ingeruild voor een leven waarin ze op reis kunnen en waar ze gsm‟s, auto‟s, etc. bezitten. Omdat de levensstandaard in België hoog is, kan men niet veel anders dan geld uitgeven. Sleutelpersoon 2 geeft aan dat de migratie naar België altijd zal blijven bestaan (via huwelijksmigratie). Er is echter ook sprake van een migratie van België naar Turkije. Deze migratiebeweging is er omdat men inziet dat het in België voor Turken toch niet zo goed is als aanvankelijk gedacht (cf. zwakke sociaal-economische positie, discriminatie, etc.). Een andere reden is volgens sleutelpersoon 2 de verbeterde situatie in Turkije zelf. Terwijl men het in België steeds heeft over de (economische en politieke) crisis, spreekt men in Turkije over de positieve economische evolutie. Het klopt dat men in Turkije minder verdient, maar dit wordt
279
gecompenseerd door het feit dat men minder belastingen dient te betalen (sp 2). De derde generatie kan in feite gemakkelijk terugkeren naar Turkije omdat ze er kunnen wonen in het ouderlijke huis. Sleutelpersoon 6 zegt dat er geen cultuurshock is. De Turken uit Turkije weten dat sommigen terugkeren. Ze begrijpen dan ook meteen waarom sommigen zich dan zo modern kleden. Sleutelpersoon 1 en 3 nuanceren wat. Zij wijzen erop dat de Belgische Turken geen Turks, maar een soort verbasterd Turks spreken. De taal die ze gebruiken is een tussentaal. Mensen die na 30 jaar te hebben geleefd in Europa terugkeren naar Turkije, worden, omwille van de taal, door de plaatselijke bevolking uitgelachen. Sleutelpersoon 3 verwijst in dat verband naar een populair tv-programma. In de Turkse variant van het programma Idool waar mensen liedjes zingen en door een jury worden beoordeeld, gebeurt het vaak dat de jury die zangers uitlacht wanneer blijkt dat hun Turks eigenlijk allesbehalve foutloos is. Mensen van de eerste generatie verblijven soms zes maanden in Turkije en zes maanden in België (sp 3). De ouderen gaan bijvoorbeeld als ze oud zijn naar Turkije, ma ar ze komen wel naar België terug als ze bijvoorbeeld naar een ziekenhuis moeten gaan (sp 3).
III.5.5.10 1)
Beleid
Verkeerde hypothese
Volgens sleutelpersoon 5 heeft het beleid te lang op een actieve manier passief verdraagzaam geweest. Deze attitude van het beleid spruit volgens haar voort uit het feit dat het beleid van een verkeerde hypothese is vertrokken. Al te lang, zo zegt ze, is het beleid ervan uitgegaan dat integratie een kwestie van tijd is. Als dat inderdaad zo is, dan moet het beleid niets doen, behalve de Turkse minderheidsgroep motiveren en de mogelijkheid geven om te integreren. Deze vorm van passieve verdraagzaamheid zou te langen leste leiden tot een spontaan adaptatieproces. Sleutelpersoon 5 stelt dat deze attitude om verschillende redenen nefast is ge weest voor de Turkse gemeenschap. Verdraagzaamheid kan volgens haar nooit een goede langetermijnstrategie zijn. Verdraagzaamheid gaat immers uit van het feit dat er iets/iemand bestaat waarvan men niet zo houdt, maar dat/die men gewoonweg moet tolereren. Het punt is volgens haar dat zo‟n attitude niet vol te houden is. Ze illustreert dit op tweeërlei manieren. Ten eerste heeft men Turken lange tijd verdragen omdat men ze nodig had om de economie te redden (cf. gastarbeiders). Op het moment echter dat men ze niet meer nodig had, keerde de bevolking zich van hen af en werd de samenleving geconfronteerd met extreem-rechtse gedachten (cf. „zwarte zondag‟). Ten tweede heeft men de Turken lange tijd verdragen omdat men ervan uitging dat ze op termijn wel „echte Belgen‟ zouden worden. Wanneer nu blijkt dat de Turkse gemeenschap vast blijft houden aan haar Turkse cultuur en identiteit, keert de samenleving zich van hen af en krijgt extreem-rechts opnieuw koren op haar molen. Op grond van beide vaststellingen (men hee ft de Turkse arbeiders niet meer nodig en de Turken zijn geen Belg geworden) concluderen verschillende mensen dat de multiculturele samenleving is mislukt. Deze conclusie is echter alleen maar correct indien men a priori uitging van een soort „natuurlijke integratiebeweging‟ (sp 5). De multiculturele samenleving is echter niet mislukt. Thans is de samenleving bijzonder divers en dus bijzonder multicultureel. Wat er met de boutade „de multiculturele samenleving is mislukt‟ wordt bedoeld is dat de integratie zoals vooropgesteld (i.c. Belg worden) is mislukt. Sleutelpersoon 5 stelt echter dat het perfect voorspelbaar was dat deze integratie zou mislukken. Het beleid heeft met een verkeerde bril de multiculturele samenleving aanschouwd en heeft daarbij geen reke ning gehouden met enkele inzichten over integratie. Vanuit een migratiediscours valt het immers te verwachten dat de derde generatie zich niet integreert omdat ze opgroeit in een bepaald sociaal bad (zie 5.5.3). De derde generatie is geen Belg/Vlaming gewo rden omdat er simpelweg geen intentie bij de Turkse gemeenschap was om Belg/Vlaming te worden. De derde generatie wil als individu en groep in
280
België zijn en verwacht van het beleid en de samenleving dat er respect wordt getoond voor hun verschil. Ze wil geen sociaal-culturele integratie (zie 5.5.8). Passieve verdraagzaamheid mag volgens sleutelpersoon 5 nooit een beleidsattitude zijn. Net zoals in een huwelijk moet men elkaar niet verdragen, maar moet men elkaar erkennen en aanvaarden. Men kan wel grenzen aan de aanvaarding stellen. Wat kan wel? Wat kan niet? Het beleid verkoos echter de houding van verdraagzaamheid omdat ze er enerzijds vanuit ging dat de Turken Belg, Vlaming of Antwerpenaar zouden worden. Om dit te stimuleren werd vooral ingezet op het aanleren van de Nederlandse taal. Daardoor werd tegelijk ook ingezet op maatschappelijke integratie. Via de taal zouden Turken immers wel hun weg vinden in de Belgische samenleving. Op zich is dat volgens sleutelpersoon 5 wel een goede strategie, maar helaa s werd de Turkse minderheidsgroep steeds geconfronteerd met lange wachtlijsten. De inzet op taal is met andere woorden nooit optimaal verlopen. Het beleid heeft daarbij nooit ingezet op sociaal-culturele integratie omdat ze ervan uitging dat dit spontaan z ou gebeuren. Nu ze vaststelt dat dit niet het geval is, wordt geopperd dat de multiculturele samenleving en het integratiebeleid heeft gefaald. De fout die het beleid eigenlijk heeft gemaakt, is dat het ervan uitging dat wie in België geboren wordt, per definitie ook de Belgische/Vlaamse identiteit zou meekrijgen (sp 5). Men ging er dus vanuit dat de derde generatie als vanzelf zou integreren in de Belgische samenleving omdat ze zich wat betreft de identiteit zou spiegelen met de autochtone bevolking. Niets blijkt minder waar te zijn (sp 5). Sleutelpersoon 5 wijst er immers op dat niet de plaats van geboorte, maar wel de primaire en secundaire socialisatie van primordiaal belang zijn voor de identiteitsvorming. De Turkse derde generatie werd opgevoed op een sociaal eiland. 2)
Onzichtbare gemeenschap
De Turkse gemeenschap heeft een diaspora identiteit (Kanmaz, 2003a; 2004). In contrast met de Marokkaanse individuele integratie, is de Turkse manier waarop men migreert, zich vestigt en integreert gemeenschapsgericht. Dat wil zeggen dat de gemeenschap enerzijds een interne sterke cohesie kent en anderzijds sterke banden onderhoudt met het land van herkomst. “De Turken behouden het Turks als voertaal, hechten veel belang aan familiale netwerken, hebben een uitgebreid netwerk van eigen organisaties, cafés, winkels en moskeeën. Dat alles maakt dat de Turkse gemeenschap sterk op zichzelf gericht is en contacten kan blijven onderhouden met de eigen gemeenschap” (Kanmaz, 2003a). Net omwille van het bestaan van een strakke verenigingsstructuur, was er lange tijd nauwelijks nood aan andere strategieën om aan belangenbehartiging te doen (Kanmaz, 2007). Deze organisatievorm paste lange tijd perfect in het Vlaamse minderhedenbeleid dat, in tegenstelling tot de huidige tendens n aar individuele inburgering, migranten als categorieën/groepen benadert waarbij men in dialoog gaat met de vertegenwoordigers (Kanmaz, 2007). In het post 9/11-tijdperk waarin de islam steeds meer wordt geviseerd, wordt de grote gemeenschapsstructuur en de groepsgewijze integratie van Turken echter geproblematiseerd (Kanmaz, 2007).80 Enerzijds worden Turken verplicht zich in de dominante publieke ruimte te begeven doordat het beleid van de Turkse gemeenschap een grote openheid verwacht. Zo worden aan de erkenning en subsidiëring van moskeeën de voorwaarden gekoppeld van Nederlandse communicatie. De erkenningsdossiers verlopen uitermate traag omdat het beleid heel veel informatie wil bekomen. Anderzijds sluit het huidige individueel gerichte minderhedenbeleid minder aan bij de „traditioneel‟ georganiseerde Turkse moslimgemeenschap (Kanmaz, 2007). “La caractéristique principale – le regroupement communautaire des Turcs – qui jusque-là leur a permis de disposer de réseaux et de structures propres pour survivre en tant que
80
Vanuit dat opzicht lijken de Marokkanen een voordeel te hebben gezien hun integratie meer op individuele basis verloopt.
281
groupe dans un contexte nouveau, semble maintenant se retourner contre eux en les isolant de leur environnement” (Kanmaz, 2004 : 41). 3)
Kordate aanpak?
Sleutelpersoon 1 stelt dat het belangrijk is dat het identitaire verschil van de Turken wordt erkend en dat mensen hun Turkse identiteit kunnen behouden. Dat neemt volgens hem niet weg dat het beleid geen pamperpolitiek moet voeren. Het beleid moet volgens hem steeds streven naar een zo leefbaar mogelijke samenleving. Een dergelijke samenleving staat of valt voor een stuk met het feit dat iedereen een basisniveau Nederlands kan spreken. Volgens sleutelpersoon 1 kan het niet dat mensen die al 30 jaar in België wonen, nog steeds geen taalniveau 1.1 halen. Het klopt dat het Nederlands voor de Turken een erg moeilijke taal is, maar dat mag geen excuus zijn (sp 1). Het beleid moet hier volgens hem strenger en kordater durven zijn. Ook wat betreft het taalgebruik van de kinderen mag het er volgens hem allemaal wat strenger aan toegaan. Zo kan het volgens hem niet dat er in de klas Turks gesproken worden. Indien kinderen in de klas wel Turks spreken, dan mogen ze gesanctioneerd worden (sp 1). Sleutelpersoon 1 wil de individuen op hun verantwoordelijkheid wijzen. Het stoort hem dat er Turken zijn die aanvankelijk Nederlands konden spreken, maar na verloop van tijd die Nederlandse taal niet meer machtig zijn omdat ze zich volledig hebben gericht op de Turkse groep en dus nooit meer de Nederlandse taal hebben gebruikt. Het kan bijvoorbeeld ook niet dat mensen door de keuze om kindjes te krijgen geen taallessen volgen of door de tijd die in de opvoeding kruipt, de Nederlandse taal niet onderhouden. Ook hier wijst sleutelpersoon 1 op de individuele verantwoordelijkheid. Niemand wordt verplicht om veel kinderen te krijgen. Hij stelt dat mensen natuurlijk moeten vrij zijn/blijven om te kiezen voor kinderen, maar het mag niet als excuus ingeroepen worden om het gebrek aan taalkennis te vergoeilijken. Sleutelpersoon 1 stelt voor dat die mensen die na twee/drie jaar in België te hebben verbleven nog steeds geen Nederlands kennen – ongeacht hoeveel kinderen ze hebben – bestraft moeten worden. Sleutelpersoon 3 lijkt de mening van sleutelpersoon 1 in grote mate te delen. Ze stelt dat het haar veel moeite kost om Turken ervan te overtuigen de inburgeringscursussen niet te beschouwen als verplichtingen, maar als instrumenten voor een persoonlijke verrijking. Net als sleutelpersoon 1 stelt ze voor om de cursus te linken aan een verblijf. Alleen op die manier zullen Turken immers inzien dat ze goed hun best moeten doen om de Nederlandse taal te spreken. Tegelijk vindt ze dat het niveau van de cursus hoger dient te liggen. Het taalniveau 1.1 is volgens haar véél te laag. Daarmee kan je volgens haar gewoon niets. Als het taalniveau van de mensen bij 1.1 blijft, dan heeft het beleid haar doel (cf. integratie bevorderen door middel van de taal) niet bereikt. Mensen zien ook zelf niet het nut in van zo‟n elementair niveau gezien ze er met de Vlamingen nog steeds geen degelijke gesprekken kunnen aangaan. Volgens haar moeten mensen eerst inzien dat ze met de cursus iets te winnen hebben. Vandaar de noodzaak om het slagen te linken aan de mogelijkheid om in België te blijven of om de Belgische nationaliteit te krijgen (sp 3). Ze moeten ook goed inzien dat ze via de taal meer kansen hebben om een degelijke job uit te oefenen en dat ze via een gedeelde taal meer interculturele contacten kunnen aangaan. In dit verband verwijst sleutelpersoon 3 graag naar de situatie in Nederland en Duitsland alwaar mensen eerst een taalcursus moeten volgen in Turkije alvorens ze een visum kunnen bekomen. In deze landen moet men niet alleen zo‟n cursus volgen, men moet ook geslaagd zijn én men moet de cursus zelf bekostigen (zo‟n 700 euro). Op de vraag of men hie r geen selectieve integratie mee in de hand werkt, antwoordt sleutelpersoon 3 dat de migratie zoals die nu verloopt te contraproductief is. Volgens haar kan selectieve migratie de integratie bevorderen. De mensen die nu migreren dragen immers niet bij aan de positieve evolutie van de samenleving (sp 3). Het gaat immers quasi altijd om mensen die niet echt de capaciteiten hebben om het ver te brengen in de samenleving (sp 3). Van de meesten weet men eigenlijk op voorhand al dat ze vroeg of laat van het OCMW zullen leven
282
(sp 3). Dit zal het negatieve beeld in verband met Turken bestendigen en zal uiteindelijk enkel maar koren op de molen van extreem-rechtse partijen zijn. Net als sleutelpersoon 1 en 9, is sleutelpersoon 3 erg kritisch voor de eigen Turkse minderheidsgroep. Zo vindt ze het bijvoorbeeld erg jammer te moeten zien hoe sommige Turkse vrouwen letterlijk nooit zelfstandig verder zijn gewandeld dan de eigen straat. Deze mensen kunnen hun plan niet trekken omdat ze niets mogen en niets durven. De vraag die ze zich daarbij stelt is of België daar eigenlijk wel goed aan doet om deze mensen binnen te halen. Het zijn mensen die zelfs in Turkije op de dool zijn gezien ze anders niet zouden migreren (sp 3). Volgens sleutelpersoon 3 kunnen deze mensen zich gewo on niet integreren omdat ze daarvoor te zwak zijn. Om te begrijpen waarom dit zo is, moet men zich indachtig zijn van het feit dat deze Turkse migranten voornamelijk uit Midden - en Oost-Turkije komen (sp 3). Het gaat om laaggeschoolden die hun leven lang o p het platteland hebben geleefd. In België zijn er echter amper agrarische gebieden waardoor ze hun ervaring niet kunnen gebruiken. Deze Turken zijn gewoon te werken aan een bepaald ritme waarbij men in de zomer hard werkt en in de winter leeft van de opbrengsten van de zomer. Men is dus niet vertrouwd met de situatie waarin mensen een gans jaar zeer stipt en accuraat moeten werken. Voor deze mensen is het leven van een stad een erg grote cultuurshock. Ze kunnen hier dan ook volgens sleutelpersoon 3 niet aarden. Sommigen, zo stelt ze, zien in België voor het eerst een grootwarenhuis. Deze migratie moet volgens sleutelpersoon 3 gestopt worden. Dit omdat uiteindelijk ook de kinderen daaronder lijden. De ellende die de ouders ervaren, wordt immers doorgegeven aan de kinderen. Het is een cirkel die volgens haar dringend moet doorbroken worden. Sleutelpersoon 3 is dan ook geen voorstander van de intrede van Turkije tot de EU. Als Turkije effectief lid wordt, dan gaan nog meer Turken naar Europa komen omdat ze steeds opnieuw het verhaal horen dat het in Europa goed is om te leven. Vele migranten weten bijvoorbeeld al op voorhand dat er in België een goede sociale zekerheid is, dat er een instantie bestaat als het OCMW, dat men een werkloosheidsvergoeding ontvangt, e tc.. Een toevloed van deze Turkse migranten belast volgens haar het Belgische sociale zekerheidssysteem. Als ze effectief migreren, zo stelt sleutelpersoon 3, dan zouden ze toch zeker een bepaald toekomstplan moeten hebben. Nu migreren ze gewoon en doen ze verder niets (sp 3). Teneinde dit te counteren, is het nodig dat de Belgische en Turkse regering nauwer met elkaar samenwerken. De verplichting tot integratie moet strenger en had volgens haar ook al veel vroeger moeten gebeuren.
4) Inzetten op vrouwen- én mannenemancipatie Terecht wordt er volgens sleutelpersoon 5 beleidsmatig veel aandacht gespendeerd aan de emancipatie van vrouwen (bijvoorbeeld door de vrouwenhuizen). De ondersteuning van de mannen mag echter niet genegeerd worden. Het enige wat thans ge beurt, zijn de pogingen om hen aan het werk te zetten (sp 5). Dat is volgens sleutelpersoon 5 natuurlijk een goede zaak omdat mannen nu eenmaal veel belang hechten aan de arbeid die ze verrichten. Toch moet er meer gebeuren. De Turkse mannen moeten volgens sleutelpersoon 5 leren een meer open attitude te hebben. Ze wijst daarbij naar de situatie in Turkije. In Turkije is er reeds een overgang van een grootgezin naar een kerngezin. Om deze overgang vloeiend te laten verlopen, worden cursussen gegeven en word en er tv-programma‟s uitgezonden over de relaties tussen mannen en vrouwen. De overgang is in Turkije een heus maatschappelijk gegeven waarbij mannen en vrouwen worden betrokken. In België blijft dat uit (sp 5). Teveel worden Turkse mannen in België enkel beschouwd als patriarchale boemannen (sp 5). Er zouden volgens sleutelpersoon 5 bijvoorbeeld meer lokale projecten (cf. „buurtvadergroepen‟) vanuit samenlevingsopbouw kunnen opgericht worden die de mannen helpen bij de migratieovergang.
283
5)
Voorlichting op maat van de Turkse gemeenschap
In Turkije is er een grote interne migratie. Vele mensen trekken vanuit de dorpen naar de steden. Turkije zelf is zich daar heel goed van bewust en probeert dan ook deze mensen te helpen om die overgang van dorpje naar stad te maken (sp 5). Zo legt de media de ex-dorpelingen uit hoe meisjes kunnen praten met een toekomstige huwelijkspartner. Men legt uit hoe meisjes op grond van een aantal gesprekken kunnen te weten komen of de persoon met wie ze praten een geschikte huwelijkspartner is. Dat is een erg belangrijke kwestie omdat 80% van de Turken huwen via een voorgesteld huwelijk (sp 5). In de dorpen leren de meisjes niet hoe ze kunnen „triëren‟. De Turkse media daarentegen dompelen de interne migranten onder in een vernieuwen d sociaal bad waarbij de meisjes krijgen uitgelegd hoe ze een geschikte partner kunnen kiezen. In die zin staat Turkije verder dan België. België heeft deze problematiek nog nergens ter sprake gebracht (sp 5). Het gevolg is dat vele meisjes problemen hebbe n en dat de huwelijken in België snel stuklopen. Sleutelpersoon 5 stelt dat de relatievorming zoals die in de Belgische samenleving gestalte krijgt door de Turken niet wordt aanvaard omwille van het psychologisch verbod op sociale integratie (zie paragraaf 5.5.3). Concreet is het voor de jongeren niet mogelijk om elkaar eerst te leren kennen en zich in een „liefdesmoratorium‟ te begeven om dan te beslissen of ze al dan niet met elkaar huwen. De informatie die ze op school over relatievorming krijgen, is dan ook niet aangepast. Sleutelpersoon 5 illustreert dit concreet met de campagne van voormalig minister Mieke Vogels “Eerst blablabla en dan boemboemboem”. Deze campagne mist voor de Turken volledig haar doel. Turkse jongeren hebben immers geen tijd noch de mogelijkheid om met elkaar te praten. Ze hebben ook niet de kans om seksueel actief te zijn gezien er aan de maagdelijkheid van de vrouw veel belang wordt gehecht. De seksuele voorlichting in België over het gebruik van anticonceptiva is dus voor Turken irrelevant (sp 5). Het is irrelevant omdat de Turkse norm niet het „liefdesmoratorium‟ is, maar wel de maagdelijkheid (sp 5). Sleutelpersoon 5 stelt dat er de laatste 20 jaar op dit gebied wel wat is veranderd. In Turkije is er, zeker in de steden, hierover meer openheid. Maar, omdat de Turken in België op sociale eilanden leven met de principes en attitudes van de dorpen van weleer, zijn ze in België veel conservatiever. Sleutelpersoon 5 brengt aan dat de paradox er nu net in schuilt dat deze conservatieve mentaliteit alleen kan veranderen wanneer de Belgische Turken in staat zijn om contact met Turkije te houden. Wanneer ze bijvoorbeeld via de schotelantenne geïnformeerd geraken over de vernieuwingen in Turkije, is de kans groot dat gestaag ook de Belgische Turken zullen veranderen Het is ergo alleen via de omweg van Turkije dat er nieuwe informatie op het sociale eiland kan komen (sp 5). Wie denkt dat de verandering zal komen omdat de derde generatie opgroeit in de Belgische samenleving en dus als vanzelf de Belgische mentaliteit zal aannemen, heeft het niet bij het rechte eind (sp 5). Lapidair gesteld: voor de Belgische Turken komt de verandering vanuit Turkije en niet vanuit België. Volgens sleutelpersoon 5 maakt deze paradox de Turkse groep anders dan andere migrantengroepen in België. 6)
Gebrek aan Toekomstvisie?
Het beleid zou volgens sleutelpersoon 2 veel proactiever moeten zijn. Zo ziet het beleid te weinig in dat de derde generatie Turken ouder aan het worden is en dus naar bejaardentehuizen zal moeten gaan. Het beleid houdt geen rekening met het Turkse seniorenprobleem voor zover er thans geen structuur bestaat om die oudere Turken op te vangen. Op die manier laat ze de eerste generatie voor de tweede keer aan haar lot over. Immers, toen de eerste generatie in België aankwam, was er geen ontvangstbeleid en moest ze haar plan trekken. Nu de eerste generatie haar einde nadert, wordt ze opnieuw niet opgevangen. De eerste generatie is aldus twee maal de dupe van een beleid dat niet vooruitziend was (sp 2). Het beleid loopt te veel en te vaak achter op de feiten (sp 2). Ook het gegeven dat Turken in België begraven willen worden, dringt niet voldoende door bij het beleid (sp 2). Vroeger waren Turken in België aanwezig als individuen. Dat wil zeggen dat
284
de familie nog in Turkije verbleef. Wanneer de gastarbeider stierf, dan werd hij in Turkije begraven. Nu de ganse familie in België verblijft, verkiest de familie dat het overleden familielid niet meer begraven wordt in Turkije. Sleutelpersoon 2 zegt dat deze „fo uten‟ van het beleid eigenlijk wel normaal zijn. De migratie en integratie is immers ook voor het beleid een nieuwe thematiek. De migratie van de Turken is amper 50 jaar oud. Sleutelpersoon 2 beklemtoont dat dit een heel korte periode is en dat alles eigenlijk nog in zijn kinderschoenen staat. Sleutelpersoon 2 raadt aan dat het beleid veel meer luistert naar de minderheidsgroepen teneinde bepaalde problemen in de toekomst te voorkomen. Teveel beslist het beleid zonder de expertise van de allochtonen te vragen (sp 2). Het beleid en de allochtone gemeenschappen moeten elkaar vinden en aan hetzelfde zeel trekken (sp 2). Dat kan alleen maar als er veel ruimte en tijd wordt gemaakt voor dialoog (sp 2). Teveel, zo heeft sleutelpersoon 2 de indruk, legt de stad Ant werpen bijvoorbeeld een sociaal lokaal beleid op zonder voorafgaand overleg. Zo vindt hij het jammer dat het allochtoon ondersteuningsbeleid er in feite op neer komt dat men eerst aan bepaalde voorwaarden moet voldoen vooraleer men subsidies kan krijgen. Als men niet akkoord gaat met die opgelegde voorwaarden, dan kan men geen aanspraak maken op de subsidies. De autonomie van de verenigingen wordt daardoor volgens sleutelpersoon 2 te klein. Het gevaar is immers dat verenigingen zich plooien naar de voorwaarden alleen maar om subsidies op te strijken (sp 2). Verenigingen moeten volgens sleutelpersoon 2 niet op een dergelijke extrinsieke wijze gemotiveerd worden. Het engagement moet volgens hem in de eerste plaats beloond worden. Eén van de voorwaarden is dat de organisaties intercultureel dienen te zijn en dus autochtone Belgen moeten uitnodigen op de activiteiten. Maar, zo geeft sleutelpersoon 2 aan, vele van die organisaties zijn ontgoocheld wanneer er bij de activiteiten die ze organiseren geen Belgen komen . Integratie is een two way proces (sp 2). Het is niet enkel aan de allochtonen om te integreren, het is ook aan de autochtonen om de allochtonen te laten integreren door bijvoorbeeld het contact met hen niet uit de weg te gaan (sp 2). Autochtone verenigingen doen veel minder moeite om specifiek allochtonen te betrekken. Het beleid moet erover waken dat het geen dingen vraagt, waar niemand nog in gelooft, want in de moderne samenleving zeggen mensen al lang niet spontaan een goede dag tegen elkaar (sp 2). Mensen leven naast elkaar. De organisaties moeten ook niet geforceerd autochtonen uitnodigen als ze toch niet komen. Groepen mengen is niet makkelijk in een context waar mensen niet meer spontaan een babbeltje met elkaar aangaan (sp 2). Het beleid mag hier niet naïef in zijn (sp 2). Al te vaak denkt het beleid dat het goed bezig is, maar in realiteit is het dat niet. Sleutelpersoon 2 geeft aan dat de Unie voor Turkse Verenigingen met 1001 concrete problemen wordt geconfronteerd. 7)
Zwarte scholen
Sleutelpersoon 6 stelt vast dat de scholen zwarter worden en de buurten homogener. De sociale mix heeft wat dat betreft gefaald. Sleutelpersoon 6 zegt over deze segregatie dat de sociaaleconomische breuklijn ervoor zorgt dat migranten in jobs terecht komen waar ze vo ornamelijk andere migranten ontmoeten. Hetzelfde geldt voor de wijken en de scholen. Zij die het beter hebben, trekken weg naar andere en beter wijken en scholen. Volgens sleutelpersoon 6 moet het beleid voornamelijk inzetten op de doorbreking van deze segregatie. Het beleid kan dit doen door ruimtes te creëren waar mensen elkaar zien en ontmoeten (school, werk, sociale woonbuurt, wijk). Het moet daarbij gaan om functionele, instrumentele ontmoetingen en niet om de „vlugge goedendag‟. Mensen moeten echt met elkaar samenwerken en samenleven. Ze moeten het gevoel hebben dat ze hetzelfde belang delen. Er moet een nieuw collectief geheugen opgebouwd worden. Volgens sleutelpersoon 6 is het normaal dat ouders hun kind weghalen als de school zwart wordt. Vanuit de logica van de ouders die de toekomst van het kind willen veilig stellen, is dat normaal. Het beleid mag uit deze realiteit niet afleiden dat de Vlaming niet wil mixen. Het beleid moet hieruit afleiden dat ouders in de eerste plaats goed onderwijs willen. Het beleid moet er derhalve voor
285
zorgen dat ouders niet langer de nood ervaren om hun kind weg te halen uit bepaalde scholen (sp 6). 8)
Creatie van openheid voor de ander
Volgens sleutelpersoon 3 zou het beleid nog veel meer moeten inzetten op sociale inte ractie. Nu zijn er quasi geen contacten tussen Belgen en Turken. Op die manier blijven de vooroordelen bestaan. Mensen moeten geleerd worden om met een open blik naar elkaar te kijken (sp 3). Een manier om die interactie te bevorderen en de stereotypen de wereld uit te helpen, is door meer „allochtonen‟ op tv te laten verschijnen (sp 3). Volgens sleutelpersoon 6 is er een kritisch aantal nodig van allochtone mensen in de media. Tien allochtone journalisten zullen bijvoorbeeld ander nieuws brengen in vergelijking met journaals gemaakt door enkel blanke mensen. De Vlaamse samenleving is niet open genoeg voor de moslimidentiteit (sp 6). Zo vindt sleutelpersoon 6 de gevoeligheid van het debat over halalvoedsel misplaatst als men ziet hoe gemakkelijk men overal vegetarisch eten introduceert en respecteert. Het verzet tegen halalvoedsel spruit voort uit de islamofobie, uit de misplaatste angst voor de ander (sp 6). De islam moet uit de morele sfeer gehaald worden (sp 6). Het beleid moet de diversiteit anders behe ren en geen normatieve standpunten innemen. Ze moet daarbij volgens sleutelpersoon 6 pragmatischer worden. Ze geeft volgend voorbeeld. Als iemand diesel tankt, dan denkt niemand over die persoon dat hij al dan niet uit ecologische overwegingen diesel tankt. Als iemand echter ziet dat iemand halalvoedsel eet, dan denkt iedereen meteen over de vraag of dat nu eigenlijk wel kan of niet. Het beleid moet de islam in Vlaanderen als iets vanzelfsprekend voorstellen (sp 6). 9)
Inburgering
Tabellen 51 en 52 tonen aan dat er in 2009 1362 inburgeraars waren en dat 663 Turken een inburgeringsattest haalden. Tabel 51: Instroom inburgeraars uit Turkije per geslacht en per jaar. Eerste C EVI -import.
Jaartal
Turkije M
V
Totaal
2005
782
767
1.553
2006
655
628
1283
2007
743
656
1399
2008
765
594
1359
2009
713
649
1362
Bron: Agentschap Binnenlands Bestuur, Inburgering. Tabel 52: Aantal inburgeraars met de Turkse nationaliteit per jaar met een inburgeringsattest.
Jaartal
Turkije
2005
232
2006
233
2007
344
2008
734
2009
663
Bron: Agentschap Binnenlands Bestuur, Inburgering.
286
Er was geen enkele sleutelpersoon die de idee van inburgering en onthaalklassen afwijst omdat de cursussen mensen meer kansen bieden in de voor hen nieuwe samenleving. Ook voor de vrouwen is het een goed initiatief gezien velen van hen anders niet buiten (mogen) komen. Inburgering betekent voor hen dat men de mogelijk krijgt om te „vluchten‟ van het sociale eiland (sp 5). Voor sleutelpersoon 3 betekent integratie in de eerste plaats dat de migranten weten dat men niet voor overlast moet zorgen. In de cursus maatschappelijke oriëntatie wijst zij de cursisten erop wat het voor hen zou betekenen indien er in hun land mensen zouden arriveren met andere w aarden, normen en gebruiken. Door dit soort gesprekken leren de inburgeraars veel (sp 3). Sleutelpersoon 3 vindt het jammer dat de cursussen niet meer gemengd zijn. Nu zitten alle Turken bij elkaar omdat ze geen andere dan de Turkse taal praten. Dat is een gemiste kans om andere mensen te leren kennen. Sleutelpersoon 3 merkt op dat de verplichte inburgeringscursussen soms hun doel missen. Te vaak lijkt het alsof mensen er hun tijd /straf uitzitten. Ze hebben de cursus gevolgd, maar ze doen het gewoon omdat het moet. Achteraf gebruiken ze de verworven kennis veel te weinig. In de lessen zijn ze ook vaak niet gemotiveerd. Sleutelpersoon 3 vindt het jammer dat er geen degelijke test aan de inburgeringscursus verbonden is. Men kan nu eigenlijk nooit weten of de cursisten er effectief iets van opgestoken hebben. Sleutelpersoon 3 vindt verder dat het door het beleid vooropgestelde taalniveau 1.1 veel te laag is. Men kan met dat taalniveau eigenlijk zo goed als niets doen. Over sommige cursisten stelt sleutelpers oon 3 zich de vraag of deze mensen überhaupt wel in staat zijn om iets te leren. Sommigen kunnen volgens haar de inhoud niet geleerd krijgen omdat ze er simpelweg de skills voor ontberen. Omdat ze analfabeet zijn, zijn ze het niet gewoon om met taal te werken of een taal te leren. Deze mensen kennen enkel de Turkse taal. Hen Nederlands leren spreken is moeilijk; hen leren Nederlands schrijven is bijzonder moeilijk (sp 3). Sleutelpersoon 2 vindt dat men moet oppassen met sancties. Een sociale woning koppelen aan de Nederlandse taal, betekent dat men een selectie doorvoert. Volgens deze sleutelpersoon bekomt men geen integratie door te selecteren. Sommige Turken zijn niet in staat om de taal te leren omdat ze hard moeten werken om geld te verdienen. Je kan h et volgens hem die mensen niet kwalijk nemen als ze willen werken om te overleven. Voor hen is werken een kwestie van overleven. De taal is voor hen secundair. Het beleid zou daarom meer moeten investeren in taalonderricht tijdens het werk. Sleutelpersoon 2 vraagt zich bijvoorbeeld af waarom het beleid het geld dat ze reserveert voor de inburgeringscursussen niet ook deels gebruikt voor het aanleren van de taal op de werkplek. Als Turken na die initiatieven nog steeds geen Nederlands kunnen spreken, pas dan is een straf het overwegen waard (sp 2).
287
III.6.
Besluit
De Turkse migratie is ongeveer 50 jaar oud en is, zeker de laatste twee decennia, het voorwerp geweest van heel wat onderzoek. De Turkse migratie naar België verliep gefaseerd. In de jaren ‟60 was er vooral sprake van (gast)arbeidersmigratie. Na de arbeidsstop in 1974 werden gezinshereniging en huwelijksmigratie de belangrijkste migratievormen. Kanmaz (2007: 383 -384) heeft de Turkse kettingmigratie treffend als volgt gedefinieerd: “De Turkse kettingmigratie wordt gekenmerkt door haar late karakter, landelijke oorsprong, familiale dimensie, het behoud van de eigen taal, de zwakte van economische kwalificaties en een uitgebreid verenigingsleven. Door het behoud van etnische en familiale tradities, de beperkte kennis van de taal van het verblijfsland en de sterke regionale concentratie in woonpatronen, ontstonden hechte gemeenschapsbanden. Ook het gebruik van de huwelijksmarkt voor het „importeren‟ van nieuwe leden versterkte deze gemeenschapsvorming. Er ontstond een uitgebreid sociaal, cultureel, religieus, politiek en sportief verenigingsleven, vaak gecreëerd onder voogdij van de Turkse overheid”. Hieronder plooien we dit citaat terug open door het te liëren aan enkele bevindingen uit onze (beperkte) literatuu rstudie en onze gesprekken met Turkse sleutelpersonen. Concreet hangen we dit besluit op aan drie thema‟s: het verenigingsleven, de (nationale) identiteit en de erkenning van verschil.
Het Turkse verenigingsleven Wat meteen opvalt, is dat het Turkse vere nigingsleven uitgebreid en goed georganiseerd is. De eerste verenigingen waren lokale verenigingen van Turkse gastarbeiders. Het doel van deze organisaties lag in de mogelijkheden voor sociale contacten, culturele en religieuze beleving. Later, na de familiehereniging, vond in deze verenigingen ook islamonderricht voor de kinderen plaats. De woelige politieke jaren ‟70 en ‟80 in Turkije hebben ervoor gezorgd dat in die periode het Turkse verenigingsleven in Vlaanderen geredelijk kan worden beschouwd als een afspiegeling van het socio-politico leven in Turkije. De breuklijnen die het landschap in Turkije kleurden, waren met andere woorden dezelfde breuklijnen die in België terug te vinden waren. Ook wat het religieuze landschap betreft, is er de ontwikkeling van een uitermate gestructureerd veld volgens de breuklijnen van Turkije. De voornaamste tegenstelling was/is wellicht die tussen Diyanet en Milli Görüs. Diyanet, het Praesidium voor Godsdienstzaken, is gelieerd aan de Turkse staat. Milli Görüs is een veeleer onafhankelijk religieus en politiek getinte strekking die wat meer georïenteerd is op de stichting van een islamitische samenleving (sp 10). De Diyanet - en Milli Görüs-moskeeën vertegenwoordigen het overgrote deel van de Turkse bevolking in Vlaanderen. Er zijn evenwel nog andere en kleinere groepen die ook beschikken over gebedsruimten en moskeeën. Deze groepen zijn gelieerd aan een ander geloof (vb. Alevitisme) of andere etniciteit (vb. Koerden). Begin jaren ‟90 werden de eerste Turkse koepelorganisaties opgericht. Thans zijn de meeste socio -culturele en religieuze verenigingen aangesloten bij één van de vier bestaande koepelverenigingen in Vlaanderen. Opvallend is dat het lidmaatschap niet verbonden is aan een bepaalde religie of ideologie. Typerend voor een moslimgemeenschap zijn natuurlijk de moskeeën. Kanmaz (sp 5) gaf aan dat de invulling van een moskee generatie -afhankelijk is. Moskeeën onder leiding van parochiale leiders van de eerste generatie beperken hun aanbod doorgaans enkel tot het religieuze aspect. Deze traditionele moskeeën zijn plaatsen voor rituele praktijken en voor het koranonderricht. De jongere generatie beschouwt de moskee echter ook als een plaats waar de sociale dimensie van het religieuze tot uiting mag komen. Dit generatieverschil wordt niet echt geproblematiseerd binnen de Turkse gemeenschap omdat de Turken reeds in de jaren ‟80 al een gediversifieerd
288
Turks-islamitisch verenigingsaanbod hadden. De fragmentering van het moskeelandschap werd met andere woorden reeds door de eerste generatie zelf gerealiseerd waardoor de generatiewissel niet abrupt verliep (Kanmaz, 2007). Zo is er naast dit generatieverschil ook een verschil tussen politieke en culturele Turkse moslims. Politieke moslims beschouwen de moskee als een islamitisch centrum. In een dergelijk centrum is er ruimte voor gebed, islamitisch onderricht, ontmoeting, lessen Nederlands, debat, ontspanning, etc. Politieke moslims (vb. Milli Görüs) plaatsen in feite hun religieuze identiteit voor de nationale identiteit, maar ze behouden wel steeds hun Turkse identiteit waardoor het mogelijk is hen te groeperen als „moslim én Turk‟ (Kanmaz, 2007). Culturele moslims beschouwen de moskee als de traditionele plaats voor de dagelijkse gebeden, het vrijdagsgebed en de gebeden tijdens de religieuze hoogtijdagen. Verder behoort de moskee ook een plaats te zijn voor het Koranonderwijs. Culturele moslims (vb. Diyanet) beschouwen het moslim-zijn als een deel van hun Turkse nationaliteit waardoor ze zich in eerste instantie definiëren als Turks. De jonge generatie culturele moslims ijvert ook voor andere activiteiten dan het gebed. Deze culturele, educatieve en ontspannende activiteiten worden vooral gedaan om aan etnonationale of culturele gemeenschapvorming te doen.
Identiteit Quasi alle sleutelpersonen hebben erop gewezen dat de Turkse nationale identiteit voor de Turken in België van primordiaal belang is. Turken zijn bijzonder chauvinistisch. Deze trots, zo geven steutelpersonen 5, 6 en 10 aan, heeft te maken met het wereldrijk van de Ot tomanen. Men voelt zich nog steeds nauw verbonden met die imperiale geschiedenis. De trots op het vaderland wordt ook van generatie op generatie doorgegeven. De woorden van Atatürk, namelijk dat „die diegene die zich Turk mag noemen, zich gelukkig mag prijzen‟, fungeren daarbij als het ware als een leitmotiv. Sleutelpersoon 5 geeft aan dat de beklemtoning van de Turkse nationaliteit zowel een positieve beweging (cf. de trots) is alsook een negatief gevolg van het feit dat de Turken zich niet aanvaard voelen in België. Sleutelpersoon 2 heeft het in zijn gesprek bijvoorbeeld over het feit dat wie ooit gediscrimineerd werd, een grote kwetsuur met zich blijft meedragen. Wie bijvoorbeeld ooit de toegang tot een Vlaams café werd geweigerd, zal voortaan nooit nog d e stap zetten in een Vlaams café. Dat het kwetsende van discriminatie soms wordt getrivialiseerd, is minstens even erg als de initiële discriminatie. Het Turkse patriottisme zou volgens sleutelpersoon 5 bij de Turkse migranten nog sterker zijn dan bij de Turken in Turkije. Dit spruit voort uit het feit dat de Turkse migranten in de nieuwe samenleving sociale eilanden vormen alwaar ze de hen vertrouwde identiteitskenmerken koesteren. Het gesprek met sleutelpersoon 5 leerde dat elke generatie zich in België geconfronteerd zag met een andere realiteit. -
De eerste generatie hield de Turkse identiteit sterk in leven omdat ze vooral gericht was op de terugkeer. Het had voor deze generatie weinig of geen zin om te integreren. Daarbij kwam dat er, vanuit Belgische kant, ook geen sprake was van een integratiebeleid.
-
De tweede generatie wedde op twee paarden: terugkeren of blijven. De tweede generatie was daarbij vooral afhankelijk van de beslissing van de ouders. Turken van de tweede generatie groeiden op in een situatie waar ze betrekkelijk veel contact hadden met Belgen. Sleutelpersonen 5, 6, 2 verwijzen daarbij naar het voorbeeld van de klassituatie waarbij er voor elke groep van 20 leerlingen hooguit een paar mensen met een andere afkomst aanwezig waren. De interactie met de autochtone Belgen werd daardoor een alledaagse aangelegenheid.
289
-
De derde generatie weet dat ze niet meer terugkeert naar Turkije. Voor deze generatie is België het moederland en impliceert een migratie naar Turkije een volstrekt nieuwe migra tie. Ofschoon de derde generatie de Belgische nationaliteit heeft, is ze opgegroeid op een Turks sociaal eiland waardoor ze in wezen de Turkse identiteit heeft. Leden van de derde generatie groeien op in een „serre‟ en gaan weinig contacten aan met „autoch tone Belgen‟. Volgens sleutelpersonen 2, 5, 6 ziet men mooi hoe de Turken zich ofwel in een klas/school groeperen ofwel allen naar een school gaan met enkel Turkse leerlingen. Juist omdat ze de Belgische nationaliteit hebben en toch merken dat ze anders zijn dan Belgen en niet als Belg worden erkend, is de identiteitsvraag bij deze jonge Turken nadrukkelijk aanwezig. Deze generatie, zo stelt sleutelpersoon 5, worstelt met de existentiële vraag „Wie ben ik en hoe ben ik anders dan de mensen rondom mij?‟ Dat deze generatie gesegregeerd opgroeit, heeft mede te maken met het bestaan van een „psychologisch verbod op integratie‟. Turken willen zich volgens haar structureel integreren (cf. onderwijs, arbeidspositie), maar niet socio-cultureel. Vreemde, externe invloeden worden geweerd uit angst voor identiteitsverlies. De paradox is echter dat juist de gerichtheid op Turkije (cf. de psychische en fysische luchtbrug met Turkije) voor een verandering in deze situatie in België kan zorgen. Turkije is immers een land dat thans in velerlei economische en culturele opzichten aan het moderniseren is. Wanneer nu de Belgische Turken deze invloeden implementeren in hun sociaal eiland, dan worden deze invloeden niet als „vreemd‟ aangevoeld, maar als een toevoeging, een evolutie van binnenuit.
Volgens verschillende sleutelpersonen (sp 1, sp 3, sp 5, sp 9) kampt de derde generatie met legio problemen. De jongeren zouden „lethargisch‟ en „gedemotiveerd‟ zijn. Sleutelpersoon 9 schrijft dit toe aan het gebrek aan Turkse burgers die een bepaalde succesvolle positie in de Vlaamse samenleving bekleden. De Turkse jeugd ontbeert ten enenmale rolmodellen. Hij ziet hier ook een rol weggelegd voor de media. Er zou meer aandacht moeten gaan naar Turkse succesverhalen en er zouden moeten succesvolle Turken (lees: allochtonen) in de media moeten verschijnen. Deze mening wordt gedeeld met verschillende andere sleutelpersonen. Sleutelpersonen 1, 3 en 9 hekelen het soms onverantwoorde en gedesinteresseerde gedrag van bepaalde Turkse ouders. De Turkse jeugd wordt van thuis uit niet gemotiveerd of gestimuleerd, noch zouden er duidelijke regels zijn waaraan de jongeren zich moeten houden. Verschillende Turkse verenigingen proberen dit „probleem‟ te counteren door activiteiten te organiseren (sp 10). Sleutelpersoon 5 lieert de problematiek van de Turkse jeugd vooral aan de niet-functionele opvoedingscultuur van de Turken. Zij geeft aan dat de opvoedingscultuur uit de Turkse dorpjes gebaseerd is op sociale conditionering. De ouders in het dorp trekken allen aan hetzelfde zeel voor wat betreft de opvoeding en controle van de kinderen. Door de migratie zijn verschillende factoren die dit soort van opvoeding mogelijk maken eigenlijk niet meer aanwezig. Zo is de groep te verspreid en te groot en is er meer sprake van „kerngezinnen‟. Men kan elkaar niet meer kennen zoals dat wel in Turkije mogelijk is. Opvallend is dat er aan deze „anachronistische opvoedingscultuur‟ een gendereffect gekoppeld is. Turkse jongens worden verondersteld zich in de buitenwereld te begeven. Aldaar kunnen ze „man‟ worden. Deze buitenwereld is voor hen echter een anonieme wereld zonder sociale conditionering. Daarenboven ontberen zij vaak ook het noodzakelijke ouderlijke gezag omdat de vader ofwel werkt ofwel naar het café gaat. Afwezig vaders, zo stelt sleutelpersoon 5, zorgen voor verloren zonen. Voor de meisjes is er wel nog steeds een grote sociale controle. Turkse meisjes kunnen zich nog steeds wat minder permitteren dan jongens. Dat betekent dat van zodra zij een misstap begaan, zij daarop zullen worden aangesproken. Het gevolg is dat de meisjes zich minder inlaten met subversief gedrag. De disciplinering lijkt bij de meisjes beter gelukt te zijn. Het nadeel is wel dat die controle te strikt kan zijn. Vandaar het belang van onderwijs. Voor de Turkse meisjes blijft het onderwijs dus een emancipatorisch karakter hebben.
290
Sleutelpersonen 1 en 3 hadden het uitgebreid over de Turkse huwelijksmigratie en kwamen tot de conclusie dat die in vele gevallen problematisch is. Vrouwen die uit Turkije komen in het kader van een huwelijk, belanden vaak in een afhankelijkheidssituatie. Van de vrouw wordt immers verwacht dat ze snel kinderen krijgen en dat ze die opvoeden. Daarnaast moet ze ook vaak bij de schoonfamilie inwonen. Het wordt haar op die manier vaak moeilijk, quasi onmogelijk gemaakt om de Vlaamse samenleving in haar diverse facetten te leren kennen. Mannen die uit Turkije komen in het kader van een huwelijk, komen eveneens in een afhankelijkheidssituatie terecht. Van hen wordt immers verw acht dat ze meteen werk vinden en geld verdienen. Het Turkse mannelijke ego heeft het er erg moeilijk mee in een afhankelijkheidspositie van de vrouw te leven. Doordat ze meteen geld willen/moeten verdienen, kunnen ook zij niet de Vlaamse samenleving in ha ar diverse facetten leren kennen. Tijd voor inburgeringscursussen hebben de huwelijkspartners niet. Vrouwen worden er (door de man en schoonfamilie) niet graag naar toegestuurd uit angst dat ze teveel informatie zullen bekomen. Mannen zien de tijd die ze in de cursus moeten investeren dan weer als een verlies aan tijd, tijd waarin ze konden werken. Sleutelpersoon 1 stelt voor dat deze migranten misschien een lening moeten krijgen om de cursussen eerst te volgen, zodat ze niet meer zo gericht zijn op het werk. Omdat de jobs die de Turkse mannen uitoefenen zware jobs zijn die ze niet lang kunnen volhouden, belanden ze op een bepaald moment vaak in de werkloosheid. Deze werkloosheid kost de overheid veel geld. Volgens deze sleutelpersoon kan dat geld anders geïnvesteerd worden. Hij geeft niet alleen het voorbeeld van de leningen, maar ook het voorbeeld van informatiecampagnes in Turkije. Door die campagnes zouden Turken moeten inzien dat het leven in België lang niet zo rooskleurig is als ze zich aanvankelijk vo orstellen. Sleutelpersoon 3 gaat nog een stapje verder. Zij stelt zich de vraag of de Turkse migratie en integratie niet herbekeken dient te worden. Te vaak zou het gaan om analfabete migranten die een leven hebben geleid op het Turkse platteland. Deze mensen zijn volgens haar niet geschikt om te aarden in een moderne context als de Vlaamse samenleving. Zij wijst tegelijk ook op het negatieve effect op de kinderen. Het gevaar is dat de problemen van generatie op generatie worden doorgegeven. Deze negatieve spiraal kan beter worden doorbroken omdat het de perceptie van de Vlaamse bevolking niet ten goede komt en omdat het finaal ook voer is op de koren van de extreemrechtse molen. Ofwel, zo lijkt de keuze volgens haar te zijn, moet de integratie strenger gebe uren en mag er meer van de migranten worden verwacht, ofwel moet men eraan denken de instroom te beperken. Sleutelpersonen 1 en 3 pleiten bijvoorbeeld voor een integratie - en inburgeringsbeleid dat strenger is en dat gekoppeld wordt aan sancties voor diege nen die na een bepaalde periode nog steeds geen Nederlands kunnen. Uit de gesprekken met de sleutelpersonen konden we afleiden dat zowel de Turkse nationale identiteit als de moslimidentiteit belangrijk is. Quasi alle Turken zijn moslims. Uit onderzoek va n Kanmaz blijkt dat de identificatie met enkel het moslim-zijn bij de Turken minder is in vergelijking met bijvoorbeeld de Marokkaanse groep. De Turkse groep zou zich ook minder aangesproken voelen door de wereldwijde islambashing (zie infra). Dat zou volgens hen vooral een probleem zijn van de Arabische wereld. Turken benadrukken vooral het feit dat ze een modern land zijn en dat ze de Arabische wereld achter zich hebben gelaten. Het feit dat Turken en Marokkanen elkaar in de diaspora eigenlijk voor het ee rst ontmoeten en dat ze in heel wat onderzoek met elkaar worden vergeleken, zorgt voor een narcistische krenking. Turken willen liever niet geassocieerd worden met Marokkanen. De verschillen zouden te groot zijn. Een van de verschillen is het feit dat de Marokkaanse migratie vooral een individuele aangelegenheid was, terwijl Turken veeleer in groep zijn gemigreerd. Dit verschil verklaart waarom de Turkse gemeenschap thans veel cohesiever is.
291
Erkenning van verschil Zoals hierboven al werd gesteld, is de Turkse identiteit vooral een nationale identiteit. Deze Turkse identiteit willen Turken graag beleven, bewaren en doorgeven aan de kinderen. Eén van de voorbeelden waaruit blijkt dat de Turkse nationale identiteit zo belangrijk is, is de beklemtoning van het belang van de Turkse taal. Ouders praten met hun kinderen quasi altijd Turks. Turken ijveren ook voor de mogelijkheid om onderwijs te kunnen volgen in de eigen taal. Vele sleutelpersonen geven aan dat het beleid deze gehechtheid aan de Turkse taal niet moet beschouwen als contraproductief voor de integratie. Deze sleutelpersonen ontkennen in een zelfde beweging ook niet het belang van de Nederlandse taal. Sommige sleutelpersonen (sp 1, sp 3) ijveren zelfs voor het omhoogtrekken van het niveau van de taalcursussen. Niveau 1.1 als minimumniveau is volgens hen te beperkt. Waar het de meeste sleutelpersonen echter om gaat, is dat het spreken van de Turkse taal als zodanig niet geproblematiseerd mag worden. Soms kan het Turks zelfs de integratie bevorderen. Sle utelpersoon 6 verwijst in dat geval bijvoorbeeld naar de krant Binfiker die volledig in het Turks is opgesteld, maar toch enkel maar bericht over de situatie in België. Uit onze gesprekken bleek duidelijk hoe jammer men het vindt dat de islam in de feite n eigenlijk nog steeds niet is erkend. Ofschoon de islam officieel in 1974 werd erkend, heeft men het gevoel dat de dagdagelijkse realiteit aangeeft dat de islam niet op voet van gelijkheid wordt behandeld. Zo wordt de „inmenging‟ van de overheid in de Mos limexecutieve ter discussie gesteld. De scheiding van kerk en staat zou soms in het gedrang komen. De erkenning van moskeeën zou erg traag verlopen mede omdat er van de moskeebesturen veel informatie wordt verwacht. Aan de moskeegebouwen worden ook enkele vereisten gesteld waarvan sommige niet (of toch in mindere mate) lijken te gelden voor kerken (vb. nooduitgangen). De meeste sleutelpersonen vinden het hoofddoekendebat eigenlijk overroepen. Het klopt dat sommige meisjes worden gedwongen om de hoofddoek te dragen. Op grond van particuliere gevallen een algemeen verbod uitspreken, is echter kwetsend voor de moslimgemeenschap. Het had beter geweest indien de personen die in de fout zijn geweest werden aangesproken. Over het feit of een hoofddoek nu al dan niet verplicht is, lijken de meningen verdeeld. Sommigen (sp 9, sp 10) zeggen dat de Koran het verplicht, anderen lijken te benadrukken dat het vooral gaat om een persoonlijke keuze. Sleutelpersoon 5 geeft aan dat tegenwoordig iedereen zich een eigen mening vormt over het dragen van de hoofddoek. Terwijl vroeger de hoofddoek werd gedragen omdat het nu eenmaal zo hoorde, dragen de Turkse vrouwen de hoofddoek omdat ze daar zelf een persoonlijke mening over hebben. Deze mening kan gevarieerd zijn: religieus, est hetisch, een statement in de aard van „ik ben Belg, maar voel me toch anders‟, etc.. Het beleid gaat er volgens sleutelpersoon 6 te veel nog vanuit dat het dragen van een hoofddoek een blinde plicht is. Dat was eertijds bij de eerste generatie het geval, maar de derde generatie gaat daar anders mee om. Het beleid zou volgens sleutelpersoon 5 lange tijd van een verkeerde hypothese uitgegaan zijn. Al te lang werden Turken passief verdragen omdat men ze enerzijds nodig had voor bepaalde economische sectoren en anderzijds omdat men ervan uitging dat ze wel met de tijd zouden „verbelgen‟. Nu blijkt dat Turken economisch gezien niet meer zo nodig zijn en dat de Turkse jongeren in feite de Turkse identiteit behouden, heeft men het gevoel dat de multiculturele samenleving is mislukt. Dit „falen‟, zo zegt sleutelpersoon 5, is echter vooral een falen van een bepaalde hypothese. Het beleid ging ervan uit dat de sociaal-culturele integratie vanzelf zou gaan. Minderheden willen echter niet zomaar Belg worden. Ze willen nog steeds erkend blijven in hun Turkse identiteit. Volgens sleutelpersoon 5 moet het beleid afstappen van haar focus op integratie. Mensen willen volgens haar niet zomaar sociaal-cultureel integreren. Ze willen daarentegen groeien
292
in dialoog. Door de dialoog zou het beleid wellicht meer bereiken omdat ze op die manier ook respect toont voor de aanwezige en blijvende diversiteit in de samenleving. Sommige sleutelpersonen stellen dat de overheid de Turkse aanwezigheid niet erkent doordat ze te weinig in contact treedt met de gemeenschappen zelf. Zo neemt ze te weinig de concrete expertise van de gemeenschap ter harte in de uitbouw van het beleid. Zo geeft sleutelpersoon 2 aan dat de eerste generatie opnieuw de dupe dreigt te worden van een beleid dat niet proactief is. Ze was de dupe toen ze hier als gastarbeiders arriveerde omdat er toentertijd simpelweg geen beleid voor haar was. Nu deze generatie ouder wordt, dreigt het probleem dat ze geen plaats zal hebben in de bejaardentehuizen. Ook wanneer deze generatie zou beslissen om in België begraven te worden, kan het zijn dat er te weinig begraafplaatsen voor moslims zijn. Ook sleutelpersoon 5 stelt dat het beleid proactiever had moeten zijn in plaats van actief de passiviteit te koesteren. Het feit dat de leden van de derde generatie zich vooral bevinden in de laagste sociaal-economische regiones van de samenleving heeft er volgens haar mee te maken dat het beleid enkel maar verdraagzaam is geweest. Het inburgeringsbeleid is nu vooral gericht op de individue le ontplooiing. Daarmee dwingt ze de Turkse groep zich als individuen te begeven in de publieke ruimte. Met deze beleidswending komt men in feite niet tegemoet aan de Turkse gemeenschapsgerichte en hiërarchische gestructureerde organisatie. Volgens sleutelpersoon 5 is het feit dat mensen in een groep leven op zich niet problematisch. Overal ter wereld vormen migranten immers in zekere zin „sociale eilanden‟. Wat daarentegen wel problematisch is, is het feit dat zo‟n eiland niet rijk genoeg is aan interne diversiteit. Te lang onder een stolp leven is problematisch omdat het een behoudsgezinde reflex evoceert die contraproductief is voor de gemeenschap (zie bijvoorbeeld de anachronistische opvoedingscultuur). Wat derhalve best vermeden dient te worden, is da t de „stolp‟ te lang aanwezig blijft en dat er te weinig input komt op basis waarvan men op sociaal-cultureel niveau kan veranderen. Vanuit die optiek zou de aanwezigheid van sterke transnationale banden (cf. de psychische en fysische luchtbrug) met het moderne Turkije eigenlijk door het beleid kunnen beschouwd worden als een middel dat de sociaal-culturele integratie ten goede komt (zie supra).
293
III.7.
Bibliografie
AKGÜNDÜZ, Ahmet (2000). Turkije en internationale migratie sinds 1923. Justitiële verkenningen, 26 (8): 110-126. AVCI, Gam ze & BO ĞAZIÇ I, Ke m al Kirişci (2006). Turkey‟s immigration and emigration dilemmas at the gate of the European Union, 123-173. http://estudiosdeldesarrollo.net/revista/rev7ing/6.pdf BAKKER, René, VERVLOET, Luc & GAILLY, Antoon (2002). Geschiedenis van Turkije. Bulaaq, Van Halewyck, Amsterdam, Leuven. BECKER, Maurice (2008). Atatürk en Turkije‟s weg naar Europa. Aspect, Soesterberg. BOUWMAN, Bernard (2008). Turkije. Kit Publishers, Amsterdam. CGKR. Geschiedenis van de migratie in België. CGKR (2009). Statistische en demografische verslag 2009. http://www.cntr.be/?action=publicatie_detail&id=125&thema=4&select_page=216 DE BRUYN, Tom, DEVELTERE, Patrick (2008). Het potentieel van de diasporafilantropie. Onderzoek naar
het
geefgedrag
van
Belgische
migrantengemeenschappen.
HIVA-K.U.Leuven,
Koning
Boudewijnstichting. DE LEY , Herman (2008). Moslims in de Europese, i.c. Belgische, lekenstaat. http://www.flw.ugent.be/cie/RUG/deley30_1.htm DEVLET, Yelda (2007).
Republic of Turkey. Migration Profile. International Organization for
Migration. http://www.grupa484.org.rs/czm/migracioni_profili/Turkey_Migration%20Profile_%202007.pdf ELITOK, Secil Pacaci & STRAUBHAAR, Thomas (2010). Turkey: Change from an Emigration to an Immigration and Now to a Transit Migration Country. Hamburg Institute of International Economics http://www.hwwi.org/fileadmin/hwwi/Publikationen/Policy/HWWI_Policy_ Paper_3-16.pdf
EUROPA NU
(2010). Hoofddoeken mogen op universiteiten Turkije. (5 oktober 2010).
http://www.europanu.nl/id/vij6mnbusvxf/nieuws/hoofddoeken_mogen_op_universiteiten?ctx=vhb ukou7o1q7 EUROPA
NU
(2011).
Toetreding
Turkije
tot
de
Europese
Unie.
http://www.europa-
nu.nl/id/vh9hce2h6wda/toetreding_turkije_tot_de_europese_unie FISK, Robert (2008 [2003]). De eerste Holocaust. Over de massamoord op de Armeniërs. Ambo, Amsterdam.
294
GOOSSENS, Ann (2004). Een Turkse droom die geschiedenis werd. De historische ervaring van Turkse arbeidsmigranten in Antwerpen. Licentiaatsscriptie, Universiteit Gent. http://www.ethesis.net/turkse_migratie/turkse_migratie_inhoud.htm GVA (2009). Turkije. (17 december 2009). GVA (2010). Turks cultureel centrum blijft omstreden. (27 december 2010). HECKER, Pierre (2006). Focus Migration. Country Profile: Turkey. http://www.hwwi.org/typo3_upload/groups/3/focus_Migration_Publikationen/Laenderprofile/CP_05 _Turkey.pdf IÇDUYGU, Ahmet (2009). International Migration and Human Development in Turkey. Human Development Research Paper, 2009/52. http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2009/papers/HDRP_2009_52.pdf IOM (2008). Migration in Turkey: A country profile. http://www.turkey.iom.int/documents/migration_profile_turkey.pdf?entryId =10260 KANMAZ, Meryem (2003a). Bestaat er nog een Turkse diaspora? De Turkse immigranten in België, tussen Europa en Turkije http://www.flw.ugent.be/cie/CIE2/kanmaz7.htm KANMAZ, Meryem (2003b). Des organisations turques aux fédérations flamandes: 40 ans de vie associatieve en Flandre, Nouvelle Tribune, 34: 55-60. KANMAZ, Meryem (2004). Turcs et islam : de la diaspora à l‟islam transnational?, Politiques, Revue de débats, 26, 34-35 & 40-41. KANMAZ, Meryem & EL BATTIUI, Mohamed (2004). Moskeeën, imams en islamleerkrachten in België. Stand van zaken en uitdagingen. Koning Boudewijnstichting. KANMAZ, Meryem (2007). Moskeeën in Gent: tussen subcultuur en sociale beweging. Emancipatiedynamieken van moslimminderheden in de diaspora. Ongepubliceerd Doctoraal Proefschrift, Universiteit Gent. KAYA, Ayhan & KENTEL, Ferhat (2007). Belgische Turken. Een brug of een breuk tussen Turkije en de Europese Unie. Koning Boudewijnstichting. KORFALI, Deniz Karci & ÜSTÜBICI, Ayşen (2010) Turkey Country and Research Areas Report. Project Paper 5. Koç University & Centre for Migration and Intercultural Studies.
LEMAN, Johan (2010). De Gülen beweging in België. De opbloei van een westerse, moderne en upto-date Islam. De Foyer, 28 september 2010. http://www.foyer.be/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=8823 LODEWYCKX, Ina, WETS, Johan, TIMMERMAN, Christiane (2011). Gezinshereniging in België, de mythe ontcijferd. Koning Boudewijnstichting.
295
MIGDALOVITZ, Carol (2010). Turkey: Politics of Identity and Power. Congressional Research Service. http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/R41368.pdf
RABASA, Angel & LARRABEE Stephen (2008). The rise of political islam in Turkey. National Defense Research Institute. http://www.rand.org/pubs/monographs/2008/RAND_MG726.pdf RENIERS, Georges (1999). On the history and selectivity of Turkish and Moroccan migration to Belgium, International Migration, 37 (4): 679-713. SAĞ, Armand (2007). Oorlog en Vrede in het Osmaanse Rijk: de Janitsaren van 1425 tot 1550. http://www.armandsag.nl/papers/De%20Janitsaren.html STRAUBHAAR, Thomas & ELITOK, Secil Pacacia (2010). Turkey: Change from an Emigration to an Immigration and Now to a Transit Migration Country. Economics (HWWI) and Transatlantic
Hamburg
Institute
of
International
Academy, Washington DC.
http://www.hwwi.org/fileadmin/hwwi/Publikationen/Policy/HWWI_Policy_Paper_3 -16.pdf TIMMERMAN, Christiane (1999). Onderwijs maakt het verschil: socio -culturele praxis en etniciteitsbeleving bij Turkse vrouwen. Acoo, Leuven. TIMMERMAN, Christiane & VANDERHEYDEN, Katrien (2005). Turkish and Moroccan newcomers in Flanders. In HOUTMAN-DE SMEDT, Helma, GOOSSENS, Luc & TIMMERMAN, Christiane (eds.). Unexpected approaches to the global society, Apeldoorn, Garant, pp. 87-104. TIMMERMAN, Christiane (2008). Marriage in a „culture of migration‟. Emirdag marrying into Flanders. European Review, 16 (4): 585-594. TIMMERMAN, Chris, VAN DER HEYDEN, Katrien, BEN ABDELJELIL, Youssef, GEETS, Johan (2000). Marokkaanse en Turkse nieuwkomers in Vlaanderen. Universiteit Antwerpen, UFSIA, OASeS. TOPRAK, Metin & NASUH, Uslu (2008). The Headscarf Controversy in Turkey. Journal of Economic and Social Research, 11(1), pp. 43-67. TROUW (2010). Het Turkse referendum duwt het land in de juiste richting: Europa. (14 september 2010). VANCLUYSEN, Kris, VAN CRAEN, Maarten & ACKAERT, Johan (2010). Taalbeheersing en –gebruik van Marokkaanse en Turkse allochtonen. Resultaten van de Survey Integratie 2008 . Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Universiteit Antwerpen. VAN CRAEN, Maarten, VANCLUYSEN, Kris & ACKAERT, Johan (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Vanden Broele, Brugge. VAN
CRAEN, Maarten, VANCLUYSEN, Kris & ACKAERT, Johan (2009). Gekleurde steden.
Autochtonen en allochtonen over samenleven. Vanden Broele, Brugge.
296
VAN DEN BERGHE, Gie (1996). Rekenkunde van het leed. "Hou jij je mond maar, ik was in Auschwitz", Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 26 (3-4): 241-267. YALÇIN, Hilâl, LODEWYCKX, Ina, MARYNISSEN, Rudy, VAN CAUDENBERG, Rut, TIMMERMAN, Christiane (2006). Verliefd, verloofd... gemigreerd: een onderzoek naar Turkse huwelijksmigratie in Vlaanderen.
Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Universiteit Antwerpen.
ZÜRCHER, Erik Jan (2002). Inleiding: De Republiek Turkije – levensverhaal van een (bijna) tachtigjarige. http://www.transanatolie.com/nederlands/turkije/Turkije%20en%20Ataturk/ejz15.pdf
297
III.8.
Bijlage
Sleutelpersonen in verband met de Turkse gemeenschap81
81
Nummer
Geslacht
Functie
1
Turkse man
Trajectbegeleider Antwerpen
2
Turkse man
Voorzitter Unie Turkse Verenigingen
3
Turkse vrouw
Trajectbegeleidster Antwerpen
4
Turkse man
Voorzitter Alevitische gemeenschap
5
Turkse vrouw
Psychologe Antwerpen
6
Turkse vrouw
Mana, Expertisecentrum voor Islamitische Culturen (dr.)
7
Turkse man
Diyanet (Belgische Koepelorganisatie)
8
Turkse man
Milli Görus (Belgische Koepelorganisatie)
9
Turkse man
Turkse moskeevereniging & socio-culturele vereniging
10
Turkse vrouw
Vrouwenvereniging Milli Görüs (Antwerpen)
De gesprekken met sleutelpersoon 7 en 8 werden afgenomen door collega Jonathan Debeer.
298
299
300
IV.
Integratie,
erkenning
en
identiteit:
Een
preliminaire analyse van drie minderheidsgroepen Levrau François (SGKB)
“Le désir de l‟homme, c‟est le désir de l‟autre”
Jacques Lacan
301
302
IV.1.
Inleiding
In de drie vorige delen werden de migratie -, integratie- en participatiepatronen van drie minderheidsgroepen in Antwerpen bestudeerd, met name de Poolse, Senegalese en Turkse minderheidsgroep. Deze groepen werden gekozen omdat ze maximaal van elkaar verschillen voor wat betreft hun (zichtbare) etnische en raciale kenmerken, hun religieuze achtergrond en hun immigratiegeschiedenis. Daarenboven hebben de landen van herkomst van deze groepen een verschillende relatie met Europa: Polen is recentelijk een EU-lidstaat geworden, Turkije zet thans stappen naar de EU en Senegal is duidelijk een niet-Europees land. Op grond van die verschillen kon verwacht worden dat de drie gemeenschappen andere integratiepatronen z ouden vertonen en bijgevolg ook andere identificatiestrategieën aan de dag zouden leggen. Om hierop een antwoord te krijgen, werd enerzijds voor elke groep een afzonderlijke literatuurstudie gedaan en werden anderzijds semi-gestructureerde interviews gehouden met sleutelpersonen. Deze sleutelfiguren waren mensen die de groep eerder van binnenuit kennen omdat ze bijvoorbeeld zelf religieuze leiders zijn of omdat ze woordvoerders van een minderheidsvereniging zijn.
In dit vierde deel – dat als een „overkoepelend besluit‟ kan doorgaan – liëren we de kwintessens van de drie studies aan de vraag in welke mate er bij de groepen een vraag om „erkenning‟ bestaat. We hangen de bevindingen op aan een theoretische kapstok die ons door het werk van Axel Honneth (1995) wordt geboden. Honneth heeft in zijn „erkenningspsychologie‟ de relatie uitgewerkt tussen erkenning en identiteit door drie erkenningstypen te differentiëren, met n ame „liefde‟, „waardering‟ en „respect‟. We proberen op basis van de verzamelde gegevens ko rt na te gaan hoe en in welke mate de noodzaak aan liefde, waardering en respect bij de drie groepen tot uiting komt.
We starten dit deel echter met een beknopte theoretische duiding over de relatie tussen integratie en erkenning. Waarom is erkenning belangrijk en hoe kan het zich tot integratie en integratie onderzoek verhouden?
303
IV.2.
De integratie-erkenningsparadox
De meeste studies in de Europese landen meten de integratie op basis van objectieve indicatoren en negeren daarbij systematisch het perspectief van het individu dat in het integratieproces betrokken is (Crul & Vermeulen, 2003). “Besides quantitative accounts, qualitative accounts of the integration process are also very important to have a clear understanding of what type of integration (or participation) develops, where, when and for which group of migrants. Generally, qualitative accounts and studies are neglected because the data provided are not easily presentable in tables and percentages. However, statistics and surveys often lack the depth of qualitative research. Both approaches should be seen as complementary” (Martinello, 2008). Men onderzoekt met andere woorden de gemiddelde positie van de immigrantengroepen op specifieke en goed te kwantificeren domeinen zoals educatie, arbeidsmarkt, po litieke participatie, toegang tot de gezondheidssector, huisvesting, etc.. De informatie die bekomen wordt via deze structurele integratie-indicatoren biedt een bepaald beeld van de actuele toestand van participatie in de belangrijkste domeinen van de same nleving. Tevens leveren deze data inzichten op in de „kansstructuren‟ waarmee de individuen van de minderheidsgroepen worden geconfronteerd (Burgers & Engbersen, 1996). Heel wat studies hebben echter gewezen op de mogelijkheid dat, ondanks de succesvolle structurele integratie, individuele leden van specifieke migrantengroepen zich niet volledig geaccepteerd voelen in hun „nieuwe‟ samenleving. Tegelijk kunnen leden van de migrantengroepen die in de marge van de samenleving leven, zich toch comfortabel voele n in die positie (Van der Heyden et al., 2005; Timmerman, 1999). Er is dus geen eenduidige relatie tussen enerzijds de succesvolle structurele integratie van individuen en anderzijds de identificatie van die individuen met de meerderheidsgroep. “The process of integration does not take place at the same speed in the sphere of culture, politics, society and economy. For example, excellent labour-market integration can coexist with a very bad social and political integration” (Martinello, 2008). Het gevoel van „sense of belonging‟ lijkt derhalve niet alleen een kwestie te zijn van structurele participatie maar wellicht ook van erkenning van iemands identiteit zoals die wordt ontleend aan de minderheidsgroep waartoe men behoort.
Nu blijkt uit heel wat sociaal-psychologisch onderzoek dat het categorisatieproces van de dominante groep medebepalend is voor de identiteitsconstructie van leden van minderheidsgroepen (Vanbeselaere, et al., 2006). Concreet betekent dit dat de ontvangende maatschappij de leden van de minderheidsgroepen enkele kenmerken toeschrijft. Met deze toeschrijving gaat doorgaans een zekere evaluatie gepaard. Drie sociale breuklijnen, drie demarcatiekenmerken, blijken van belang te zijn voor de categorisatie (Modood, 2007). Ten eerste: zichtbare etnische en raciale kenmerken. Huidskleur is bijvoorbeeld een kenmerk op grond waarvan individuen worden opgedeeld in een in- of out-groep (Le Espiritu: 2001; Sanders, 2002; Wacquant, 2005). Ten tweede: religie. Zeker in de hedendaagse tijd lijkt de religie, in het bijzonder de islam, hét embleem te zijn voor de categorisatie van groepen (Houtart, 2005; Lamont, 2002; Clycq, 2007, Timmerman, 1999, 2000). Ten derde: immigratiegeschiedenis. Er is een verschil tussen reeds gevestigde en recent gearriveerde immigrantengroepen. Het is al lang niet meer zo dat de migratie dezelfde vorm heeft als de migratie na WO II toen specifieke en grote groepen arbeidsmigranten immigreerden en later hun familie lieten overkomen. De huidige migratie is, als gevolg van verschillende democratische trends en veranderingen op de arbeidsmarkt, veel diffuser en complexer geworden (Vertovec, 2010).
Pioniers van het politiek-filosofisch „multiculturalismedebat‟ zoals Taylor (1994) en Honneth (1995) hebben met klem gewezen op het belang van erkenning. Omdat mensen zich altijd met groepen
304
identificeren; omdat die groep medebepalend is voor de eigen (sociale) identiteit en omdat mensen willen behoren tot een groep die ook in de ogen van anderen wordt aanvaard, zal de wijze waarop mensen naar zichzelf kijken en de wijze waarop ze zichzelf beleven sterk afhankelijk zijn van het feit of zij sociaal gezien worden aanvaard. Dit wordt geconfirmeerd door heel wat sociaalpsychologisch onderzoek zoals de sociale identiteitstheorie van Tajfel & Turn er (1986) en de acculturatietheorie van Berry, et al. (1989). Omdat de eigen groep, de eigen cultuur met de eigen traditie en religie voor het individu veelal een belangrijk bindingskader is en omdat die groep voorziet in gevoelens van geborgenheid en verbondenheid, willen mensen ook sociaal erkend en gewaardeerd worden als lid van deze of gene groep. Negatieve oordelen over de eigen groep worden, via het proces van groepsidentificatie, vaak opgevat als een persoonlijke aanval. De kans is groot dat wie zich uitgesloten, geminacht of vernederd voelt omwille van een bepaald groepslidmaatschap, zich in de eigen kring zal terugtrekken en afstand zal nemen van de omringende samenleving. Van de weeromstuit zal men die kenmerken die typerend zijn voor de eigen
groep
in de verf zetten en benadrukken als ankerpunten voor een positieve
identiteitsbeleving (Verkuyten, 2005). Het gebrek aan erkenning van verschil kan spanningen in de hand werken die kunnen leiden tot radicalisering en afkeer van de samenleving, politieke apathie en sociale marginalisatie. Deze negatieve gevolgen kunnen worden vermeden door ruimte te laten voor specifieke identiteiten van subgroepen zodat deze subgroepen ook het gevoel kunnen krijgen dat ze effectief deel mogen uitmaken van het groter gehe el (Fleischman & Phalet, 2010). Dit toont op welke manier erkenning van verschil kan bijdragen aan sociale cohesie en vertrouwen in de samenleving. Dit fenomeen noemen we de „integratie-erkenningsparadox‟ (zie ook Levrau, Loobuyck, 2010; 2011) Al te vaak gaat men ervan uit dat integratie en het opbouwen van sociale cohesie veronderstellen dat mensen hun verschillen opgeven teneinde te kunnen worden opgenomen in de ontvangende samenleving. In contrast daarmee gaat de integratie erkenningsparadox er nu net van uit dat wanneer mensen worden erkend in hun verschillende bindingen, zij zich geaccepteerd zullen voelen en zich derhalve ook met de samenleving zullen identificeren. Mensen tot op zekere hoogte in hun eigenheid laten en ruimte creëren voor diversiteit kan met andere woorden veelal een goede strategie zijn om die mensen aan de samenleving te binden.
305
IV.3.
Erkenning & Identiteit in comparatief perspectief
De vraag hoe erkenning kan geboden worden, werd door Honneth (1995; 2001) in zijn „erkenningspsychologie‟ beantwoord door aan te geven dat de relatie tussen erkenning en identiteit op drieërlei wijzen tot stand kan komen. In casu heeft hij het dan over drie erkenningstypen, te weten: liefde, waardering en respect.82 We bespreken hieronder steeds kort het erke nningstype. We gaan vervolgens na in welke mate het beleid kan tegemoet komen aan die erkenning ten aanzien van haar burgers. Tot slot bekijken we in welke mate die erkenningsdimensie tot uiting is gekomen in het kwalitatieve onderzoek over de Poolse, Sene galese en Turkse minderheidsgroep.
IV.3.1.
Liefde
Erkenningstype Liefde gaat over de emotionele aandacht en de particuliere affectieve betrokkenheid ten aanzien van het welzijn en de noden van een concrete en onherhaalbare ander. Het gaat daarbij om hechtingsrelaties tussen slechts enkele mensen zoals vrienden en geliefden. Honneth heeft het tevens ook over de primaire en onvoorwaardelijke binding tussen kinderen en hun ouders. Gesteund op het werk van onder meer Donald Winnicot, geeft hij aan dat een goede moed erkindrelatie een conditio sine qua non is voor een gezonde emotionele hechting. Wie zich op dit preliminaire niveau niet erkend weet en wie een zekere basic trust ontbeert, zal in het verdere leven het nodige zelfvertrouwen ontberen. Zelfvertrouwen betekent dat men genoeg vertrouwen heeft “opdat je in staat bent je eigen behoeften en verlangens publiekelijk te uiten, of tenminste dan toch in een bepaald publiek” (Honneth, geciteerd in Van den Berg & Van Oenen, 1999: 32). Omdat de liefde steeds een vorm va n erkenning betreft waarbij de radius niet ad libitum kan worden uitgebreid, kan de liefde per definitie niet opgebracht worden voor hele groepen in een samenleving.
Beleid Het beleid kan deze erkenningsdimensie in feite slechts onrechtstreeks bewaken do or het wettelijk beschermen van kinderen (cf. kinderbescherming, ontzetting uit de ouderlijke macht bij ernstige verslaving of verwaarlozing, verbod op kindermishandeling, etc.), het beschermen van de lichamelijke integriteit van de burgers en het implementeren van liberale rechtvaardigheid (cf. gelijke rechten en vrijheden voor iedereen). Het beleid kan ook toezien op de huwelijksmigratie. Het lijken vooral de ouders zelf te zijn die er zich ter dege van bewust moeten zijn dat zij op dit primaire niveau een belangrijke rol te vervullen hebben voor het welbevinden van het kind.
Kwalitatief onderzoek Geplooid naar de migratiecontext dienen ouders er wellicht extra op te letten dat hun kinderen niet het slachtoffer worden van de voor hen nieuwe situatie. Zow el de Poolse, Senegalese als Turkse sleutelpersonen hadden het tijdens de gesprekken over de bestaande en potentiële problemen bij hun jongeren als gevolg van de migratie of als gevolg van het leven in een „nieuwe‟ samenleving.
De Poolse gemeenschap heeft geen groot socio-cultureel verenigingsleven. Polen fixeren zich vooral op werken. Na het werk vallen ze terug op hun gezin, familie en vriendengroep. Polen
82
Voor meer duiding bij het werk van Honneth, zie o.a. Van Leeuwen (2003).
306
ontmoeten elkaar echter wel in de Poolse kerk. Bepaalde Poolse sleutelpersonen wezen erop dat sommige Poolse kinderen problemen hebben op het gebied van leerhouding, gedrag, etc.. De meeste van die problemen komen voort uit de nieuwkomerpositie van zowel de jongeren als hun ouders. De meeste Poolse immigranten kennen de landstalen niet als ze in België aankomen en hebben nauwelijks kennis van de Belgische samenleving. Naast de nieuwkomerpositie zijn er ook problemen die verbonden zijn aan het gegeven dat sommige ouders veel tijd spenderen op de werkvloer waardoor sommige Poolse jongeren bijgevolg aan hun lot overgelaten worden. Binnen de Poolse gemeenschap bestaan er echter verschillende initiatieven en organisaties die inspelen op deze moeilijkheden en die Poolse immigranten ondersteunen.
Voor Senegalezen is „solidariteit‟ bijzonder belangrijk. In alle fasen van de migratie en integratie kunnen Senegalezen op elkaar terugvallen. Vanuit die optiek beschouwd vormt de Senegalese groep een hechte gemeenschap, ook al is ze bijvoorbeeld op religieus niveau verdeeld over verschillende broederschappen. De solidariteit is in wezen ook dé reden waarom Senegalezen migreren. Via de migratie hoopt men immers de achtergebleven mensen in Senegal te kunnen helpen (cf. remittances). Sommige Senegalezen bekritiseren echter de emigratiecultuur waarbij jongeren geforceerd worden om hun geluk elders te beproeven. Laten ouders hun kind uit liefde emigreren
of
gaat
het
veeleer
om een
opgelegde
solidariteitsverplichting?
Sommige
sleutelpersonen waren ook kritisch ten aanzien van de situatie in België waarbij de gemeenschap er werk moet van maken om hun jongeren van het slechte pad af te houden. Men wil het doembeeld van een „verloren generatie‟ vermijden. De dahira‟s lijken hierbij een cruciale rol te spelen. De hoop wordt met klem uitgedrukt dat het beleid er zich rekenschap van geeft dat er een groeiende Afrikaanse aanwezigheid is en dat er reeds nu moet geïnvesteerd worden om de Afrikaanse jongeren de kans te geven in Vlaanderen een mooie toekomst op te bouwen.
De Turkse migratie is een kettingmigratie. Turken vormen een hechte gemeenschap, een sociaal eiland. Verschillende Turkse sleutelpersonen gaven echter te kennen dat ouders soms een gebrek aan verantwoordelijkheidszin aan de dag leggen. Sommige kinderen worden niet opgevolgd, niet gestimuleerd en worden volledig aan hun lot overgelaten. Kinderen ontberen te enenmale succesvolle rolmodellen waaraan ze zich kunnen spiegelen. Mogelijks heeft dit te maken met de geïmporteerde Turkse opvoedingscultuur uit de agrarische gebieden. Deze opvoedingscultuur waarbij sociale conditionering cruciaal is, lijkt niet aangepast te zijn aan de westerse context met als gevolg dat vooral de jongens op de dool zijn. De moskee als islamitisch centrum lijkt wat dat betreft een rol te kunnen spelen doordat het kinderen van straat houdt en samenb rengt in een ruimte waar ze zich zinvol kunnen ontspannen en religieus onderricht krijgen. Sommige Turkse sleutelpersonen waren kritisch ten aanzien van de huwelijksmigratie. Te vaak komt de huwelijkspartner in een situatie terecht van totale afhankelijkhe id.
IV.3.2.
Waardering
Erkenningstype Wanneer Honneth het over sociale „waardering‟ heeft, dan heeft hij het over de positieve beoordeling van particuliere eigenschappen en prestaties. Iemand voelt zich met andere woorden slechts dan gewaardeerd, wanneer hij/zij positieve erkenning ontvangt voor eigenschappen die hem/haar van anderen differentiëren. Waardering is niet afdwingbaar gezien het niet zozeer gericht is op het welzijn van mensen, maar wel op de beoordeling van bepaalde prestaties en kenmerken. Dit betekent niet dat waardering daarom geheel uit de morele sfeer valt. Integendeel. Het geven van een waardeoordeel (cf. het uitspreken van waardering) over een andere cultuur kan
307
bijvoorbeeld snel uitmonden in een soort etnocentrisme waarbij de andere cultuur alleen dan wordt gewaardeerd wanneer die op de één of andere manier tegemoet komt aan bepaalde kenmerken die eigen zijn aan de waardehorizon van de cultuur die het waardeoordeel uitspreekt. Om dit te vermijden is er nood aan een zekere openheid voor de andere cultuur (zie ook Taylor, 1994). Wanneer het waardeoordeel a priori negatief uitvalt, dan wordt het voor de subjecten van die cultuur moeilijk om aan de eigen levensvormen nog een betekenisvolle bijdrage te ontlenen. In dat geval zijn sociale degradatie en een gebrek aan zelfwaardering de te verwachten gevolgen. “Zelfwaardering is het vermogen jezelf te zien als lid van een samenleving dat ook waardevol is voor deze samenleving” (Honneth, geciteerd in Van den Berg & Van Oenen, 1999: 32).
Beleid Ook wat deze erkenningsdimensie betreft kan het beleid in feite weinig doen. Het is immers niet aan een liberale en neutrale overheid om waardeoordelen uit te spreken. Dat betekent daarom niet dat de overheid relativistisch of indifferent zou zijn ten opzichte van alle concepties van het goede leven. Praktijken die illiberaal zijn zoals polygamie, gearrangeerde huwelijken, clitoridectomie en intolerantie ten aanzien van homoseksualiteit kan een liberale overheid nooit tolereren. Als er op het waarderingsvlak al iets van de overheid mag worden verwacht, dan gaat het om de creatie van een open klimaat waarin de mogelijkheid tot interpersoonlijke waardering zich voordoet wars van elke vorm van etnocentrisme en vooroordelen. Op dit vlak spelen het onderwijs en de media een grote rol.
Kwalitatief onderzoek In het kwalitatief onderzoek over de Poolse, Senegalese en Turkse minderheidsgroep valt op dat alle drie groepen duidelijk maken dat correcte en genuanceerde berichtgeving voor het welslagen van een multiculturele samenleving erg belangrijk is. Niet alleen de negatieve, maar ook de positieve gebeurtenissen moeten in de media aan bod komen. Deze correcte en positieve berichtgeving achten zowel de Poolse, Senegalese als Turkse sleutelpersonen noodzakelijk om de stereotiepen te doorbreken. Ook zou het aantal participerende „allochtonen‟ in de media moeten opgekrikt worden. Niet alleen zorgt dit voor een positief signaal naar de verschillende bevolkingsgroepen – mensen voelen zich welkom en erkend – maar ook leidt dit ertoe dat de berichtgeving meer op maat van een gediversifieerde samenleving zal zijn. Bijkomend kunnen deze „participerende allochtonen‟ als rolmodellen fungeren waaraan jongeren zich kunnen spiegelen. De sleutelpersonen uit deze drie groepen geven ook aan dat ze willen gewaardeerd worden voor de bijdragen die ze leveren aan de maatschappij, bijvoorbeeld door die jobs uit te oefenen die de autochtone bevolking eigenlijk niet meer wil doen. Mensen van de drie minderheidsgroepen willen ook waardering krijgen voor de cultuur, de kennis, de tradities en de vaardigheden van het land van oorsprong. Het gaat er dan niet alleen om dat er waardering komt, maar ook dat de eigen cultuur wordt beschouwd als een „meerwaarde‟. Een Senegalese sleutelpersoon bracht dit expliciet ter sprake door aan te geven dat de Senegalese cultuur de Vlaamse samenleving van nut kan zijn doordat het zo insisteert op respect (cf. diom), schaamte (cf. soutura) en het goede doen (cf. kersa). Sommige Turkse sleutelpersonen gaven aan dat de islam waardering verdient omdat de Koran mensen op het goede spoor wil brengen.
308
IV.3.3.
Gelijkheidsrespect
Erkenningstype Wanneer Honneth spreekt over respect, dan spreekt hij in feite over respect voor de gelijkheid van de mensen. Respect voor de menselijke persoon veronderstelt dat er inherent aan het individu algemene menselijke kenmerken zijn die morele verplichtingen afdwingbaar maken. Respect hebben
voor
iemand
betekent
in
casu
dat
men
die
iemand
rechtserkenning
biedt.
Gelijkheidsrespect is een formele erkenning va n de gelijke morele toerekeningsvatbaarheid van alle mensen, ongeacht hun specifieke verdiensten of kenmerken zoals ras, sekse, cultuur en nationaliteit. In de moderne westerse politieke filosofie wordt „autonomie‟ doorgaans als dé centrale eigenschap beschouwd die constitutief is voor het respect voor de menselijke persoon (zie o.a. Kant, Rawls, Kymlicka). De praktische zelfrealisatie die door deze rechtserkenning tot stand komt, brengt Honneth (1995; 2001) in verband met een toename van het vermogen om zich tot zichzelf te verhouden als een moreel toerekeningsvatbaar persoon. Deze positieve zelfbetrekking is wat Honneth zelfrespect noemt. “Zelfrespect betekent genoeg respect voor jezelf hebben om daadwerkelijk autonoom persoon te zijn: iemand die in staat is goede redenen te geven in openbare discussies” (Honneth, geciteerd in Van den Berg & Van Oenen, 1999: 32). De inversie van deze erkenningsvorm is de structurele uitsluiting van bepaalde rechten binnen een maatschappij.
Beleid Het beleid dat dit erkenningsniveau indachtig is, dient steeds uit te gaan van het individu als een autonoom en toerekeningsvatbaar subject. Gelijkheidsrespect is immers onvoorwaardelijk opeisbaar ongeacht de sociale rol, de publieke status of de verschillende groepsbindingen. Het beleid zal dientegengevolge haar burgers moeten garanderen dat ze niet uitgesloten zijn van de klassieke liberale rechten (gelijkheid tussen man en vrouw, vrijheid van meningsuiting, verwerping van dwang, discriminatie, etc.). Het beleid dient ook sociaal-economische problemen aan te pakken door middel van het creëren van gelijke kansen (onderwijs), het verzekeren van socio -economische redistributieve rechtvaardigheid, het bestrijden van discriminatie op de arbeidsmarkt, etc.. Een multicultureel beleid (zie ook IV.3.4) zal echter agenderen dat de gelijke toegang en beleving van de eigen cultuur en religie soms niet voldoende wordt gegarandeerd door de formele universele rechten. Een al te exclusieve focus op de formele rechten maakt te weinig ruimte voor de vraag of culturele minderheidsgroepen met die formele rechten ook effectief iets kunnen doen. Zo kan het zijn dat de godsdienstvrijheid dode letter blijft voor bepaalde minderheidsgroepen indien ze niet door een accommoderend beleid gelijke handelingsmogelijkheden krijgen om die godsdienstvrijheid ook te kunnen invullen (Levrau & Loobuyck, 2011).
Kwalitatief onderzoek Het kwalitatief onderzoek bij de drie minderheidsgroepen leert dat de gemaakte claims op erkenning veelal niet in de bewoordingen van „vers chil‟ worden geformuleerd. De drie minderheidsgroepen accentueren veeleer het recht op „gelijke behandeling‟ in alle sociale, economische en culturele dimensies van het leven. Concreet willen deze groepen de mogelijkheid hebben om zich te organiseren in ve rschillende socio-culturele verenigingen. Ze willen ook steeds hun religie kunnen beleven, net zoals de autochtone Belgen dat kunnen. Verder hameren ze ook op de gelijke toegang tot en gelijke kansen op de arbeidsmarkt, in het onderwijs, etc.. De drie onderzochte minderheidsgroepen zijn zich goed bewust van hun rechten en hun plichten. Zo geven ze aan dat diegenen die buiten de wettelijke lijntjes kleuren, gestraft mogen worden. Tegelijk grijpen ze naar hun recht op bijvoorbeeld gelijke beleving van religie. Turken en
309
Senegalezen linken respectievelijk de erkenning van een moskee en de erkenning van een dahira aan hun recht op geloofsovertuiging. Het zelfde kan gezegd worden van de hoofddoek. Turken beschouwen dit als uiting van hun (recht op) geloof. Ze willen „als gelijken‟ behandeld worden. Van het beleid wordt dan gevraagd dat het daarmee rekening houdt. Geloof komt op verschillende manieren tot uiting. Het beleid zou die verschillen op voet van gelijkheid moeten behandelen.
Heel wat Poolse, Senegalese en Turkse sleutelpersonen geven respectievelijk aan dat Poolse, Senegalese en Turkse burgers de Belgische nationaliteit hebben. Ze willen derhalve ook als Belg beschouwd worden, met dien verstande dat ze een andere origine hebben.
Vooral bij de Poolse minderheidsgroep is het opvallend hoe sterk de gelijkenissen met de Belgische autochtone bevolking worden geaccentueerd. Polen verwijzen graag naar wat ze met de autochtone Belgen gemeenschappelijk hebben: de katholieke godsdienst, de Europese geschiedenis, de blanke huidskleur, het „noeste‟ arbeidsethos, etc.. Gegeven dat Polen zich op die aspecten met Belgen verbonden voelen, ervaren zij in de feiten weinig of geen aanpassings - en integratieproblemen. Ook vanuit het oogpunt van de autochtone bevolking stellen er zich weinig problemen. Poolse mannen en vrouwen zijn graag gezien. “Thanks to their domestic work, they [Polish women] have much more contact with autochtonous Belgians and therefore a much higher and more positive impact on the stereotisation of their nation. Polish domestic workers are ambassadors of a kind that many other immigrant nations lack” (Galent, Goddeeris, Niedźwiedzki, 2009: 124). Omwille van de vele identitaire gelijkenissen, lijkt culturele erkenning voor het identitaire verschil niet al te belangrijk te zijn (zie infra). De EU-intrede en de opening van de arbeidsmarkten
hebben
wat
dat
betreft
voor een concrete invulling van de formele
gelijkheidserkenning gezorgd. Polen kunnen immers legaal in België verblijven en hebben toegang tot verschillende sociale rechten. De gevolgen waren navenant. Do or de legalisering van het verblijf, namen enerzijds het aantal Poolse faciliteiten (zoals bijvoorbeeld Poolse kranten, winkels, verzekeringsagentschappen, enz.) toe en steeg anderzijds ook de Poolse interesse om kennis te verwerven over het reilen en zeilen van de Belgische samenleving. Deze formele erkenning heeft er tevens toe geleid dat een gedeelte van de Poolse pendelmigranten langer of zelfs permanent in België wil resideren. Door dit langetermijnperspectief, leggen Polen een substantiële integratiewil aan de dag die onder meer tot uiting komt in het feit dat ze de Nederlandse taal aanleren en zich (van zodra ze kunnen) vestigen in de „betere‟ buurten alwaar ze met hun gezin leven. Verder is het zelfvertrouwen van de Polen na 2004 toegenomen. Polen durven zich veel meer dan vroeger te tonen en ze durven veel meer dan vroeger opkomen voor hun gelijke rechten (en plichten). Het feit dat ze in toenemende mate de Nederlandse taal spreken, maakt dat dit zelfvertrouwen nog groter is geworden.
Turken hebben het er moeilijk mee dat het beleid hen teveel beschouwt als „cultural dopes‟, mensen die blind bepaalde culturele voorschriften volgen. Het dragen van de hoofddoek moet volgens sommige sleutelpersonen vooral worden begrepen in termen van een symboolwaarde. Het dragen van een hoofddoek gaat zeker niet altijd gepaard met dwang.
IV.3.4.
Verschilrespect
Erkenningstype Van Leeuwen (2003) heeft Honneths respectnotie aangevuld met een dimensie die het expliciet heeft over formele erkenning van verschil. “Difference-respect is formal because it is a recognition
310
of the value of a particular culture not „for society‟ or „as such‟, but for the social group involved. Yet, although it is formal, difference-respect cannot be reduced to respect for personal autonomy and its preconditions, as Honneth wrongly suggests in Redistribution or Recognition? It is argued here that difference-respect is oriented towards another dimension of the person, namely social attachments. This kind of respect entails a separate register of formal recognition with a corresponding concept of personal identity and a parallel category of social disrespect” (Van Leeuwen, 2007: 180). Respect wordt dus niet enkel meer gericht op de gelijke morele verantwoordelijkheid van het rechtssubject, maar ook op de verschillende bindingen die mensen aangaan. Bij gevolg moet ook zelfrespect, de positieve zelfbetrekking die voortvloeit uit het verkrijgen van respect door anderen, niet enkel beschreven worden in termen van een besef van gelijke morele toerekeningsvatbaarheid, maar ook van een besef van sociale verbondenheid. Een mens moet aldus respect krijgen voor het feit dat hij een vrij en autonoom wezen is, maar ook voor het feit dat hij een sociaal verbonden wezen is. Daar waar dus met gelijkheidsrespect het besef van gelijke verantwoordelijkheid correspondeert, correspondeert er met verschilrespect een besef van een sociale verbondenheid oftewel van een fundamenteel toebehoren tot een bepaalde groep waarvoor men erkenning vraagt. Wanneer men nu iemand zou bespotten of beledigen op grond van zijn gehechtheid aan bepaalde bindingen of wanneer men iemand geen mogelijkheden zou bieden om te komen tot culturele expressies (bijvoorbeeld door een politiek van assimilatie), dan wordt die persoon gereduceerd tot het bestaan van een solitair a -historisch en a-sociaal subject zelf. Het verschilrespect betreft noch de waardering van bindingen (cf. tweede erkenningsvorm) noch de erkenning van de functionele betekenis daarvan (zoals Kymlicka doet door het groepslidmaatschap als mogelijkheidsvoorwaarde voor individuele autono mie te beschouwen), maar wel de erkenning van de intrinsieke betekenis die deze bindingen hebben voor een individu of een groep. In navolging van enkele continentale filosofen zoals Arendt, Heidegger, Levinas en Lacan, heeft Visker (2005) het het over een „radicale alteriteit‟. De ander is een Ander die ons confronteert met ons eigen onvermogen onszelf volledig te kennen. Iedereen, zo stelt Visker (2005), kan ondervinden dat hij verbonden is met bepaalde elementen waarop hij geen vat heeft (cf. sekse, huidskleur, religie, culturele normen en waarden). Op deze elementen oefenen we nauwelijks meesterschap uit. Eerder lijkt het omgekeerd: die bindingen bemeesteren ons. Iedereen kan tegelijk ook opmerken dat anderen verbonden zijn aan andere elementen. Het is door de confrontatie met de ander die vasthangt aan andere bindingen, dat we geconfronteerd worden met het feit dat we zelf vastzitten aan andere elementen waarvoor we niet zelf gekozen hebben. De ander wijst ons dus op een eigen inherente gespletenheid.
Beleid Wanneer een erkenningsbeleid niet alleen anticipeert op een gelijk potentieel aan morele toerekeningsvatbaarheid (gelijkheidsrespect), maar ook de bindingen erkent (verschilrespect), ontstaat de mogelijkheid dat minderheden zichzelf kunnen zien als ve rbonden met zowel de meerderheidscultuur als met de minderheidscultuur. Door de erkenning van de verschillende bindingen, kan men verwachten dat mensen zich beter geaccepteerd en aldus ook geïntegreerd voelen. Dit is wat we hoger de integratie-erkenningsparadox hebben genoemd. Wanneer het beleid zou opteren voor assimilatie, wordt de bandbreedte voor etnisch en cultureel verschil geminimaliseerd waardoor gevoelens van afkeer voor andersheid, intolerantie en afwijzing kunnen ontstaan. Het zelfrespect van minderheden wordt hierdoor op tweeërlei manieren bedreigd: enerzijds wordt door een gebrek aan acceptatie de symbolische band met de meerderheidscultuur doorgesneden, anderzijds wordt de band met de eigen culturele of etnische achtergrond geproblematiseerd. In die zin draagt gedwongen assimilatie bij tot uitsluiting en tot de creatie van vreemdelingen en dissidenten.
311
Een beleid dat expliciet rekening houdt met het verschilrespect is een multicultureel beleid. Met betrekking tot immigranten, kan een multicultureel beleid concreet drie vormen aannemen (lijst gebaseerd op Banting & Kymlicka, 2006: 56-57). Ten eerste is er het multicultureel beleid dat de diversiteit omarmt. Dit komt tot uiting in 1) het wettelijk affirmeren van de diversiteit (vb. Vlaams integratiebeleid), 2) het invoeren van curricula die rekening houden met de diversiteit en minder exclusief gericht zijn op westerse elementen, 3) het bevorderen van de etnische representatie en/of gevoeligheid in de media (vb. tv-soaps waarin allochtone acteurs meespelen). Ten tweede is er het multicultureel beleid dat de legale beperkingen ten opzichte van de diversiteit beperkt. Dit komt tot uiting in 4) het toestaan van uitzonderingen in verband met kleding, voeding, feestdagen, etc. (vb. moslimleerlingen die op school wettelijk afwezig mogen zijn wanneer er een moslimfeest is), 5) het openlaten van de mogelijkheid om op een duale manier burger te zijn (vb. de mogelijkheid om als immigrant een dubbele nationaliteit te hebben). Ten derde is er het multicultureel beleid dat minderheden actief ondersteunt. Dit komt tot uiting in 6) het subsidiëren van etnische organisaties (vb. de subsidiëring van het Minderhedenforum), 7) het subsidiëren van tweetalige educatie of van het onderwijs in de moedertaal (vb. Onderwijs in eigen taal en cultuur) en 8) het introduceren van affirmatieve acties voor benadeelde immigrantengroepen (vb. het gebruik van streefcijfers of quota voor participatie van allochtonen in het politieke apparaat). Een dergelijk multicultureel beleid houdt er rekening mee dat het weerleggen of het belachelijk maken van bepaalde culturele opvattingen schadelijk kan zijn voor mensen omdat die opvattingen de kern uitmaken van het individuele bestaan. Mensen willen in wezen niet zomaar (passief) getolereerd worden. Wat ze wel willen is dat ze interessant en intrigerend gevonden worden door mensen die buiten de eigen cultuur staan. Daarbij houden ze niet van een „tolerante onverschilligheid‟ omdat zulks het recht om anders te zijn eigenlijk negeert. In die zin is het multiculturalisme een aanvulling op het klassiek egalitair liberale denken van Rawls (1971) die dan wel het respect voor sociale bindingen in het kader van identiteitsvorming erkent, maar tegelijk de mening is toegedaan dat wederzijdse erkenning van mensen die een culturele oriëntatie met elkaar delen volstaat. “It normally sufficies that for each person there is some association (one or more) to which he belongs and within the activities that are rational for him are publicly affirmed by others. In this way we acquire a sense that we do in everday life is worthwile” (Rawls, 1971: 441). Volgens Rawls zou de formele neutraliteitslogica van de staat dus op zich voldoende ruimte garanderen opdat mensen elkaar kunnen ontmoeten in afzonderlijke groepsverbande n. Deze garantie biedt natuurlijk geen garantie dat er op intergroepsniveau geen inegaliteit meer zou kunnen ontstaan.
Ten aanzien van de „radicale alteriteit‟ van de ander zou het beleid kunnen voorzien in wat Visker (2005) een „monumentale vorm van erke nning‟ noemt. Datgene waaraan men gehecht is, maar waarvan men zelf de betekenis niet kent, zou in de openbare ruimte moeten kunnen worden gedeponeerd teneinde er in de privésfeer van verlost te geraken. In de publieke ruimte zou men volgens Visker met zijn verdeeldheid moeten kunnen verschijnen. ”De verdeeldheid is de normale toestand van een samenleving en geen aantasting of verbrokkeling van het maatschappelijke lichaam” (Visker, 2008: 428). Ter verduidelijking: het is niet omdat de homoseksueel, de vrouw, de allochtoon weet wat zijn of haar verschil inhoudt, dat hij/zij ervoor wil opkomen in de publieke ruimte. Het is juist omdat ze dat niet weten dat ze het vertegenwoordigd willen zien en dat ze er respect voor vragen. In de mate dat het homoseksuele ve rschil bijvoorbeeld niet langer binnenskamers moet blijven, wordt het verschil niet langer meer geabnormaliseerd. Wanneer het verschil in de publieke ruimte wordt gebracht, dan wordt dat verschil makkelijker om te dragen. De publieke zichtbaarheid houdt voor de homoseksueel immers in dat de verschillende geaardheid niet voortdurend op de voorgrond van zijn bekommernissen hoeft te staan en angstvallig moet verborgen worden als was het iets dat niet mag ontdekt worden (Visker, 2007). Mutatis mutandis
312
voor de allochtoon die bijvoorbeeld een hoofddoek wil dragen. Door de religiositeit enkel in de privésfeer te duwen, ontneemt men die persoon de mogelijkheid om zich met die religiositeit (die hem bemeestert) te verzoenen.
Kwalitatief onderzoek Erkenning van verschil is een realiteit die bij elk van de drie groepen op een andere manier tot uiting komt.
Zoals we hoger al hebben gezien, lijken Polen vooral te willen erkend worden als Europeaan. Ze ijveren dan ook niet voor uitzonderingen op bestaande regels omwille van hun Poolse afkomst. Erkenning van verschil geldt voor hen in feite enkel maar in die mate dat men graag de eigen Poolse cultuur wil beleven. Doorgaans gebeurt dat in de privésfeer. De Poolse plaatsen bij uitstek waar iets van de Poolse cultuur wordt intact gehouden en wordt overgedragen aan de jongere generaties, zijn de Poolse school en de Poolse Katholieke Kerk. De Poolse school vindt onderdak in diverse Vlaamse scholen. De misvieringen vinden plaats in dezelfde kerken waar ook de Nederlandstalige misvieringen doorgaan. Dit toont aan dat de erkenning van verschil aan de Polen vrij onproblematisch wordt geboden en dat de relaties tussen de Belgische en de Poolse gemeenschap goed zijn. Polen hebben de indruk dat er voldoende ruimte is om de eigen etnis che cultuur en tradities te beleven en om tegelijkertijd ook van de Belgische arbeidsmarkt en faciliteiten gebruik te maken.
Op de vraag of erkenning van verschil bij de Senegalese gemeenschap speelt, lijkt het antwoord te zijn dat vele Senegalezen in de gedachte leven dat ze ooit zullen terugkeren naar Senegal. Door die gedachte gebeurt het dat ze eigenlijk niet bezig zijn met integratie of met de specifieke vraag naar culturele erkenning. Velen laten na in Vlaanderen te investeren in een degelijke opleiding, in het aanleren van de Nederlandse taal, het zoeken naar een goede job of woning, etc.. Zolang Senegalezen elkaar kunnen ontmoeten en in de privésfeer bepaalde culturele aspecten kunnen beleven, lijkt alles in orde te zijn. Vele sleutelpersonen wijze n er echter op dat de meeste Senegalezen eigenlijk in de feiten nooit permanent zullen terugkeren. Zij sporen die mensen dan ook aan om zich bewust te zijn van het feit dat hun leven zich in België afspeelt. In het geval men ervoor kiest permanent in België te blijven, is het vooreerst nodig dat men een job, een degelijke woonst en een degelijk opleiding heeft. Wat dat betreft lijkt de structurele integratie te primeren boven de culturele erkenning. Naarmate de groep echter groter zal worden, bijvoorbeeld o mdat de tweede en derde generatie toeneemt, kan volgens de sleutelpersonen verwacht worden dat de Senegalese gemeenschap meer zal opkomen voor culturele erkenning. Als de jongere generaties ouder worden, zullen zij wellicht meer opkomen voor islamonderwijs , voor het gebruik van de eigen taal, de oprichting van
moskeeën, de aanwezigheid van moslimbegraafplaatsen, de
mogelijkheid om de Senegalese cultuur (waarden, normen, taal, religie, omgangspatronen) te benadrukken, etc.. Nu lijkt het erop alsof de groep enerzijds nog teveel bezig is met de gedachte van de „Grote Terugkeer‟ en anderzijds met het zoeken naar een geconsolideerde plaats in Vlaanderen.
Het onderzoek bij de Turkse gemeenschap leert dat de idee leeft dat het beleid de Turken te lang passief heeft verdragen vanuit de gedachte dat ze enerzijds nodig waren om bepaalde kraptes op de arbeidsmarkt op te vangen en anderzijds omdat ze wel op termijn de Belgische identiteit zouden verwerven. De Turken hebben echter, na 40 jaar aanwezigheid, nog steeds niet de Belgische identiteit verworven. Ook voor de derde generatie lijkt de Turkse identiteit belangrijker of minstens even belangrijk te zijn als de Belgische identiteit. Volgens sommige sleutelpersonen is het Turkse
313
patriottisme in België wellicht zelfs groter dan in Turkije. Dit is het gevolg van het feit dat de Turkse migranten in de nieuwe (Vlaamse) samenleving sociale eilanden hebben gevormd alwaar ze de hen vertrouwde identiteitskenmerken hebben geconserveerd. Daarbij worden externe sociaalculturele invloeden geweerd uit angst voor identiteitsverlies. Er is omzeggens een psychologisch verbod op integratie. Het feit dat Turken vasthouden aan de Turkse identiteit lijkt zowel een reactie te zijn op het gevoel niet echt aanvaard te worden door de Vlaamse samenleving, alsook een positieve patriottistische beweging. Het beleid is er volgens sommige sleutelpersonen verkeerdelijk vanuit gegaan dat de sociaal-culturele integratie vanzelf zou gaan. Turken willen echter niet zomaar Belg worden. Ze willen nog stee ds erkend blijven in hun Turkse identiteit. Turken willen enerzijds deelnemen aan de socio-economische structuren van de samenleving en anderzijds willen ze op sociaal-cultureel niveau hun Turkse identiteit veilig stellen. De Turkse identiteit, die vooral tot uiting komt in het gebruik van de Turkse taal, wordt van generatie op generatie doorgegeven. Door het aangaan van een dialoog met de Turkse minderheidsgroep en door daarbij gebruik te maken van de aanwezige expertise bij sommige Turkse verenigingen, za l het beleid wellicht meer bereiken dan wanneer ze teveel aan de Turkse minderheidsgroep oplegt. Via dialoog toont het beleid meer „verschilrespect‟ voor de aanwezige en blijvende Turkse diversiteit in de Vlaamse samenleving. Daarbij maakt het beleid best ook gebruik van de transnationale banden die Turken hebben met het land van oorsprong. Ofschoon de gerichtheid op Turkije prima facie beschouwd begrepen kan worden als een teken van onwil om te integreren, is het nu net via die psychische en fysieke luchtbrug dat de Turkse gemeenschap in Vlaanderen van binnenuit kan veranderen. Turkije is immers een land dat thans in velerlei economische en culturele opzichten aan het moderniseren is. Wanneer nu de Belgische Turken deze invloeden implementeren in hun sociaa l eiland, dan worden deze invloeden niet als „vreemd‟ aangevoeld, maar wel als een toevoeging, een evolutie van binnenuit. In contrast daarmee worden veranderingen die door het beleid (te nadrukkelijk) worden geëist beschouwd als aantastingen van en bedreigingen voor de eigen Turkse nationale en religieuze identiteit.
314
IV.4.
Besluit
Met dit onderzoek over drie minderheidgroepen in Antwerpen werd aangetoond dat „integratie‟ een pluriform karakter heeft. Omdat elke minderheidsgroep nu eenmaal verschilt inzake het emigratieland, de geschiedenis, de religie, de raciale en culturele kenmerken, de diasporische connecties, de socio-economische positie, de talen en omdat elke groep zich anders verhoudt tot de Vlaamse autochtone bevolking en het beleid, wil elke groep als een gedifferentieerde groep benaderd en erkend worden. Een beleid dat aan de erkenning van minderheidsgroepen wil tegemoet komen, zal daarom steeds werk op maat moeten leveren. Integratie in een „nieuwe samenleving‟ verloopt voor minderheidsgroepen wellicht het best wanneer zij het gevoel hebben erbij te mogen horen en wanneer zij worden erkend in hun gelijkheids - en verschilaspecten. Hoe dit precies moet gebeuren, wordt wellicht best in onderling overleg met de minderheidsgroepen zelf besproken.
315
IV.5.
Bibliografie
BANTING, Keith & KYMLICKA, Will. (red.) (2006). Multiculturalism and the Welfare State. Recognition and Redistribution in Contemporary Democracies . New York: Oxford University Press. BERRY, John, KIM, Uichol, POWER, S., YOUNG, Marta & BUJAKI Merridee (1989). Acculturation attitudes in plural societies, Applied Psychology: An International Review, 38, 158-206. BURGERS, Jack & ENGBERSEN, Godfried (1996), „Globalization, Immigration and Undocumented migrants‟, New Community, 22 (4): 619:635. CLYCQ, Noel (2007), Habitus in de gezinssocialisatie. Een Bourdieuaanse analyse van de betekenisgevingsprocessen van Belgische, Italiaanse en Marokkaanse meoders en vaders . Antwerpen: Universiteit Antwerpen. CRUL, Maurice & VERMEULEN, Hans (2003), „The second generation in Europe. Introduction to the special issue‟, International Migration Review, 37 (4): 965-986. FLEISCHMAN, Fenalla & PHALET, Karen (2010), Compatible or conflicting? The role of perceived discrimination for the identification patterns of the Turkish and Moroccan second generation in five European cities, International Conference on Discrimination and Tolerance, Jena, Germany, 1 -3 July 2010. GALENT, Marcin, GODDEERIS, Idesbald & NIEDŹWIEDZKI, Dariusz (2009). Migration and Europeanisation. Nomos, Krakau. HONNETH, Axel (1995), The Struggle for Recognition: the Moral Grammar of Social Conflicts, Polity Press, Cambridge HONNETH Axel (2001), Recognition or redistribution? Changing perspectives on the moral order of society, Theory, Culture & Society, 19, 2-3, 43-55 HOUTART, François (2005), „Religious Identity‟, in TIMMERMAN, Christriane & SEGAERT, Barabara (eds.), How to conquer the barriers to intercultural Dialogue. Christianity, Islam and Judaism , 105115. Brussel: PIE Lang. LAMONT, Michèle (2002), „Working Men‟s imagined Communities: the Boundaries of Race, Immigration, and Poverty in France and the United States‟, in HEDETOFT, Ulf & HJORT, Mette (eds). The postmodern Self: Imaging and Belonging, 178-197. LE ESPRIRITU, Yen (2001). „We don‟t sleep around like white girls do‟: Familiy, Culture, and Gender in Filipina American lives, Signs: Journal of Women in Culture and Society, 26 (2): 415440. LEVRAU, François & LOOBUYCK Patrick (2010), „Mogen we nog multicultureel denken? Over diversiteit, sociale cohesie en de integratieparadox‟, Ethische Perspectieven, 20, 2, 185-199 LEVRAU, François & LOOBUYCK, Patrick (2011; aanvaard). Eenheid in verscheidenheid. Waarom het multiculturalisme de sociale cohesie niet noodzakelijk ondermijnt, Ethiek en Maatschappij.
316
LEVRAU François, LOOBUYCK, Patrick & TIMMERMAN, Christiane (201 0), De politiek van de erkenning. Een politiek-filosofische literatuurstudie, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Universiteit Antwerpen MARTINELLO, Marco (2008). Towards a coherent approach to immigrant integration policy(ies) in the European Union. http://w ww.oecd.org/dataoecd/42/58/38295165.pdf MODOOD, Tariq (2007), Multiculturalism: A Civic Idea. Oxford: Polity Press. SANDERS, Jimy (2002), „Ethnic boundaries and Identity in Plural Societies‟, Annual Review Sociology, 28: 327-357. RAWLS, John (1971). A theory of justice, Harvard University press, Cambridge Massachusetts. TAJFEL Henri & TURNER, John (1986), „The Social Identity Theory of Intergroup Behaviour‟, in WORCHEL Stephen & AUSTIN William (eds.) (1986), Psychology of Intergroup Relations, NelsonHall, Chicago, 7-24 TAYLOR, Charles (1994), „The politics of recognition‟, in A. GUTMANN (ed.), Multiculturalism and the policitcs of recognition, pp. 25-73. Princeton, N.J.: Princeton University Press. TIMMERMAN,
Christiane
(1999).
Onderwijs
maakt
het
verschil. Socio-culturele praxis
en
etniciteitsbeleving bij jonge Turkse vrouwen. Leuven: Acco. TIMMERMAN, Christiane (2000), „Secular and Religious Nationalism Among Young Turkish women in Belgium: Edcuation may make the difference‟, Anthropology and Eecuation Quarterly 31 (3): 333-354. VAN BESELAERE, Norbert, SNAUWAERT, Boris, SOENENS, Bart, MEEUS, Joke (2006). De houding van allochtonen ten aanzien van hun maatschappelijke positie: een analyse vanuit de acculturatiepsychologie en vanuit de sociale psychologie, in FOBLETS, Marie-Claire, VRIELINK, Jogchum & BILLIET, Jaak (eds.) Multiculturalisme ontleed: een staalkaart van onderzoek aan de K.U.Leuven, pp. 89-113, Universitaire Pers Leuven, Leuven. VAN DER HEYDEN, Katrien, GEETS, Johan, VANDERWAEREN, Els & TIMMERMAN, Christiane (2005), Islambeleving bij hoogopgeleide moslimjongeren in Vlaanderen: gelijke kansen vanuit een moslimperspectief. Antwerpen: UA. VAN DEN BERG, Paul & VAN OENEN, Gijs (1999). Ethiek van erkenning. Interview met Axel Honneth, Krisis, 19 (77): 24-36. VAN LEEUWEN, Bart (2003), Erkenning, identiteit en verschil. Multiculturalisme en leven met culturele diversiteit. Leuven: Acco. VAN LEEUWEN, Bart (2007). A Formal Recognition of Social Attachments: Expanding Axel Honneth's Theory of Recognition. Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy, 50 (2): 180– 205. VERKUYTEN Maykel (2005), The Social Psychology of Ethnic Identity, Psychology Press, London
317
VERTOVEC, Steve (2010). Towards post-multiculturalism? Changing communities, conditions and contexts of diversity, International Social Science Journal 61(13): 83-95. VISKER, Rudi (2005). Vreemd gaan en vreemd blijven. Filosofie van de multiculturaliteit. Amsterdam: SUN. VISKER, Rudi (2007). Lof der zichtbaarheid. Een uitleiding in de hedendaagse wijsbegeerte. Amsterdam: SUN. VISKER, Rudi (2008). De stad als publieke ruimte, Ethische Perspectieven, 18 (3): 426-436. WACQUANT, Loïc (2005). „Race as civic felony‟, International Social Science Journal, 57 (183): 127-142.
318
319
320
