zondag 17 april 2005 Gevaar! Antwerpen Programma

Meer info over Erfgoeddag? Vóór Erfgoeddag Antwerps programma: Toerismelijn 03/232 01 03 Vlaams programma: Vlaamse infolijn 0800/30 20 1 www.erfgoeddag.be

Tijdens Erfgoeddag Centraal infopunt: Mercator-Orteliushuis Het centrale Antwerpse infopunt op Erfgoeddag is zelf een prachtig stukje erfgoed in hartje Antwerpen: het Mercator-Orteliushuis in de Kloosterstaat is een patriciërswoning uit de 16/17de eeuw met een rustige binnentuin. Op de benedenverdieping huist het Stedelijk Informatiecentrum voor archeologie en monumentenzorg (nr. 37). Je kunt er aan de informatiebalie terecht voor alle informatie over Erfgoeddag in Antwerpen.

Mercator-Orteliushuis Kloosterstraat 15 2000 Antwerpen Doorlopend open van 10 tot 18 uur Tel. 03 232 92 08

ConsulANTen De consulANTen van de stad Antwerpen staan op Erfgoeddag klaar om bezoekers tekst en uitleg te geven bij het Antwerpse programma en hen, indien nodig, de weg te wijzen. Je vindt de ConsulANTen in de hal van het Centraal Station.

Erfgoeddag en Open Monumentendag Erfgoeddag is een deel van een tweeluik. Erfgoeddag spitst zich in het voorjaar toe op ons roerend erfgoed en op alles wat immaterieel is (verhalen, tradities, gebruiken...). In september laat de Open Monumentendag ons onroerend patrimonium zien. In 2005 is het thema ‘Hout’. In Antwerpen werken de twee evenementen nauw samen.

Mercator-Orteliushuis, centraal infopunt in de Kloosterstaat

zondag 17 april 2005 Gevaar! Antwerpen Programma

Wat vind je in deze brochure? De deelnemers Op de bladzijden 28 tot en met 47 stellen de 41 deelnemers aan de Antwerpse Erfgoeddag zich voor. Ze staan in alfabetische volgorde en hebben elk een nummer. Je krijgt telkens een beschrijving van waar de deelnemer voor staat en van de speciale activiteiten voor Erfgoeddag. Daar hoort ook de nodige praktische informatie bij.

Inhoud Voorwoord

3

Boven de naam van de deelnemer vind je een vierkantje in een bepaalde kleur en met een letter. Die geven aan om welk soort erfgoedbewaarder het gaat:

Gevarenparcours: inleiding

5

Parcours 1: Erfgoed in gevaar

7

A Archieven/Bibliotheken/

Parcours 2: Gevaar in erfgoed

15

Documentatiecentra

Parcours 3: Maritiem gevaar

21

Plattegrond

26

Programma deelnemers

28

Overzicht van de deelnemers

47

Nog een erfgoedfeest: Open Monumentendag

49

Colofon

50

H M O R

Heemkundige verzamelingen Musea Overige Religieus erfgoed

Als er een speciale activiteit is voor kinderen, wordt dit aangeduid met Als het gebouw toegankelijk is voor anders- validen, wordt dit afgebeeld met

Drie gevarenparcours Het eigenlijke programma van Erfgoeddag stofferen we in deze brochure met een voorstelling van drie themaparcours met telkens een prettige en gevarieerde verzameling van (Antwerpse) wetenswaardigheden. Ze geven je meer achtergrondinformatie en helpen je gemakkelijker je keuze te maken. Kijk bij elke deelnemer naar het gevarensymbool.

Praktische info

Rallyboekje: Maritiem gevaar

rugzijde

binnenkatern

Rallyboekje-speciaal voor families In deze programmabrochure vind je ook een Rallyboekje. De zoektocht die je daarin aantreft, gaat over Antwerps maritiem erfgoed en de gevaren waar dat van getuigt. De rally is speciaal voor families en jongerengroepen uitgewerkt. Je kan hem afleggen op Erfgoeddag (er is dan een speelse apotheose voor kinderen voorzien), maar het boekje is ook achteraf nog perfect bruikbaar voor een boeiende themawandeling langs het water.

1

Overstroming in Lillo in 1953 © Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders

2

Voorwoord Antwerpen is een rijke en dynamische cultureel-erfgoedstad. Dat zal nog eens overduidelijk blijken op zondag 17 april, Erfgoeddag, het jaarlijkse erfgoedfeest. Velen hebben enthousiast gereageerd op de vraag om die dag hun verzamelingen aan u te tonen én bijzondere activiteiten te organiseren rond het thema ‘Gevaar’. Allemaal gratis! Ze zijn opnieuw met meer dan 40, de Antwerpse musea, archieven, kerken, heemkringen, bibliotheken, documentatiecentra… die, verspreid over vrijwel alle districten, uitpakken met hun collecties en met de verhalen die erachter schuilgaan. Stuk voor stuk maken ze duidelijk wat ons gemaakt heeft tot wie en wat we vandaag zijn. Ze vertellen een deeltje van het ‘leven van Antwerpen’, ze vormen wat je kunt noemen de ‘culturele biografie’ van onze stad. Erfgoeddag 2005 heeft een bijzonder boeiend thema, dat iedereen van ons aanspreekt: ‘Gevaar’. In Antwerpen wordt dat op drie manieren ingevuld: veel deelnemers laten zien welke gevaren erfgoed zoal kan lopen en wat je eraan kunt doen (ook thuis!), anderen pakken uit met erfgoed over allerlei gevaarlijke toestanden. En dat een havenstad aan een stroom ook ingaat op ‘maritiem erfgoed en gevaar’, ligt voor de hand. Ik verwijs hier ook graag naar dat andere erfgoedfeest ‘Open Monumentendag’, dat dit jaar op 11 september plaatsvindt. Erfgoeddag en Open Monumentendag vormen een erfgoed‘tweeluik’. Erfgoeddag belicht in het voorjaar het zogenaamde roerend en immaterieel erfgoed, Open Monumentendag focust in september op ons onroerend, architecturaal patrimonium. Het verheugt mij dat deze twee complementaire erfgoedevenementen er telkens weer in slagen om de Antwerpenaar de getuigen van het verleden van zijn stad op een bevattelijke en aantrekkelijke manier te laten zien. Het Antwerpse programma voor deze Erfgoeddag over ‘Gevaar’ is opnieuw indrukwekkend in zijn veelheid en in verscheidenheid. U kunt in deze brochure uitgebreid kennismaken met de drie thema-parcours. En ik nodig u in het bijzonder uit om, met de kinderen, deel te nemen aan de speelse, spannende en boeiende zoektocht over Antwerpen en zijn maritiem erfgoed. Ik hoop dat u ervan geniet! Philip Heylen schepen voor Cultuur, Bibliotheken en Monumentenzorg

3

Boek met wormgaten en schimmelvlekken, KBC-Rockoxhuis

4

Antwerpen in gevaar, gevaar in Antwerpen De drie parcours van Erfgoeddag De Antwerpse Erfgoeddag trakteert je met z’n 41 deelnemers op een riant aanbod. Maar we willen je geen erfgoedstress bezorgen, met alle gevaren van dien. Daarom bieden we drie thema-parcours aan. Je leest er op de volgende bladzijden meer over. Ze zijn bedoeld als een aperitiefje.

1 Erfgoed in gevaar Focust op alles wat een bedreiging vormt voor wat we willen bewaren. Sommige gevaren kennen we van thuis: papier dat vergeelt en vergaat, een mooi glas dat breekt, ijzer dat roest, foto’s met een onuitwisbare koffiering... Op Erfgoeddag krijg je de kans om specialisten conservatie en restauratie aan het werk te zien (en te horen). Je maakt ook kennis met de resultaten van hun werk. Wie dit parcours volgt, wordt zelf ook een beetje een expert. 2 Gevaar in erfgoed Gaat kort gezegd over alles waar mensen ooit bang voor zijn geweest, al dan niet met reden. Van die bedreigingen, angsten en manieren waarop mensen bescherming zochten, vinden we letterlijk overal sporen: in archieven, musea, kerken, documentatiecentra enz. 3 Maritiem gevaar Het derde thema-parcours is een must voor een eeuwenoude en springlevende havenstad. Welke (historische) gevaren lopen mensen op en door het water? Hoe gaan we ermee om? Wat doen we ertegen? Welke sporen van dit maritiem erfgoed zijn er in Antwerpen?

Meer weten over de drie parcours? Elk van de drie parcours is geheel ‘vrijblijvend’. Noem het drie zapparcours. Je bezoekt wat je wilt, in de volgorde waarin je dat wilt, zo lang of zo kort als je zelf wilt. En natuurlijk kun je ook deelnemers uit twee of drie parcours bezoeken.

Op de volgende bladzijden lees je wat de drie thema’s en Antwerpse parcours concreet voorstellen. Korte teksten vertellen iets meer over de diverse facetten ervan. De cijfertjes bij die tekstjes verwijzen naar de 41 Antwerpse deelnemers. Zij stellen zichzelf en hun programma vanaf blz. 28 voor. Zo kun je je eigen Erfgoeddag-op-maat uitstippelen. Kijk bij elke deelnemer naar het gevarensymbool.

Rally speciaal voor families Rond het maritiem erfgoed hebben we een rally uitgestippeld, een zoektocht die je op een aantrekkelijke én ook voor kinderen boeiende wijze op bijzondere plekken langs het water brengt. Je legt ca. 3 kilometer af en maakt onderweg kennis met mooi, fascinerend, indrukwekkend, ontroerend... erfgoed. Wie de tien vragen oplost, maakt kans op een beloning. De rally eindigt op de Boeienweide (Linkeroever) met een heus Spel dat de Zeescouts hebben uitgewerkt. Ideaal voor families, jeugdbewegingen en iedereen die graag ‘spelend leert’! Zie het Rallyboekje dat je in deze brochure aantreft. Daar kun je mee op weg, te beginnen aan de Nieuwpoortkaai, aan het Bonapartedok. We sluiten af op de Boeienweide! Linkerbladzijde boven: Boek met wormgaten en schimmelvlekken © KBC-Rockoxhuis midden: Zaalzicht met Vliegende Messen (1974) van Leo Copers © MuHKA onder: Zinkend binnenschip © Rijn- en Binnenvaartmuseum

5

6

Voorbeeld van een door houtworm aangetast muziekinstrument dat in de zuurstofbubbel werd behandeld © Museum Vleeshuis/Klank van de Stad

Parcours 1 – Erfgoed in gevaar Van inktvraat, schimmelexplosies en zilvervisjes

Erfgoeddag, ze zouden dat moeten verbieden. Musea? Afschaffen! Net als tentoonstellingen. In archieven en documentatiecentra snuisteren? Gedaan ermee! En al onze kerken moeten dringend onbezoekbaar worden. Kort en goed: al dat mooie en boeiende erfgoed van ons moet veilig achter slot en grendel, ver van het licht en van stof, in een perfect geklimatiseerde, brand-, water- en mensenvrije omgeving. Er zit een grond van waarheid in deze vet aangezette karikatuur: licht, stof, vocht, insecten, mensenhanden en -ademstoten… Het is allemaal schadelijk. Oók voor het erfgoed dat we thuis bewaren. Waarom doen we dan niet wat hierboven staat? Omdat zorgen voor erfgoed meer is dan erfgoed bewaren. Als we het alleen maar veilig inbunkeren, dreigen we het te vergeten en ‘leeft’ het niet meer. Dan daalt er een figuurlijke stoflaag over neer. En dat is het verste van onze bedoelingen. Denk aan wat je thuis ‘bewaart’: wat je koestert, laat je graag zien. Aan jezelf en aan anderen. Vandaar het compromis waar we graag mee leven: we houden ons erfgoed levend door het te tonen, maar we beschermen het ook zo goed mogelijk. Dat kan gelukkig steeds beter, dankzij onze toegenomen kennis, door bewustwording en door de technische vooruitgang. Professionele conservatoren en restauratoren zijn dan ook een van de pijlers van onze erfgoedzorg. Om het erfgoed te kunnen beschermen moeten we eerst weten wat de gevaren zijn. Hier komen er een aantal (niet allemaal!). Nog dit: iedereen die voor erfgoed zorgt, heeft met licht, stof, transport, water enz. te maken, maar op Erfgoeddag richten sommigen zich specifiek op bepaalde facetten van de gevarenproblematiek. Dat lees je hieronder.

Vernietigende natuurelementen Brand, overstromingen en andere rampen Ook erfgoed kan door (natuur)rampen worden getroffen: aardbevingen, overstromingen, een brand... De natuurelementen hebben in de geschiedenis al heel veel erfgoed vernield. Rampen zijn per definitie onvoorspelbaar en komen onverwacht. In Antwerpen hangt de brand van de Sint-Pauluskerk nog in het geheugen. Nog recent, op oudejaarsavond 2004, belandde een verdwaalde vuurpijl op het dak van het KMSKA en was er branden blusschade. Verder in de tijd liggen de overstromingen van de Noorderpolders, al dan niet bewust veroorzaakt, en van de stad zelf in februari 1953. Mensen kunnen hun machteloosheid voor deze verwoestende krachten proberen tegen te gaan met een preventieplan, een goede verzekering en (bij)geloof. Maar een uniek kunstwerk dat is verbrand, is hoe dan ook voor altijd verloren. 5(Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders), 14(KMSKA)

7

Een stille sluipmoord Chemie Alles is chemie, maar foto’s en vooral hun negatieven zijn dat bij uitstek. De chemicaliën die ervoor zorgen dat er op negatieven beelden te zien zijn, zorgen ook voor de afbraak ervan. Allemaal zijn ze gedoemd om stilletjes te vergaan. Externe factoren maken dat de sluipmoord sneller plaatsvindt of dat we het proces integendeel kunnen vertragen (met goede verpakkingen, koude kluizen enz.). De conservatie en restauratie van fotocollecties is een complexe zaak, onder meer omdat er over de jaren heen zoveel verschillende procédés zijn gebruikt. Gelukkig helpen nieuwe technieken én worden er aan de Hogeschool Antwerpen (de opleiding Conservatie en Restauratie) specialisten opgeleid. Zij werken bijvoorbeeld samen met het FotoMuseum. 9 (FotoMuseum) en alle erfgoedbewaarders met een fotocollectie

Roestig papier Foxing Papier verbruint. Dat is een bekend verouderingsverschijnsel. Maar er is ook een bijzondere vorm van bruin-worden, in de gedaante van vlekjes die zich schijnbaar over het papier verspreiden. ‘Foxing’ heet het verschijnsel, naar het roestrood van… (Reinaert) de vos. Wat er de oorzaak van is, weten we nog niet (schimmel? metaaldeeltjes in het papier? plaatselijke vochtophopingen?). Daarom kunnen we het probleem nog niet voorkomen. We weten wél dat goede bewaaromstandigheden de verdere verspreiding tegengaan. 1(ADVN), 2(AMVC-Letterenhuis), 9(FotoMuseum), 13(KBC Rockoxhuis), 23(Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet), 26(Protestantse Kerk), 27(Rijksarchief Antwerpen), 29(Rudolf Steineracademie), 33(Sint-Fredeganduskerk), 35( Stadsarchief Antwerpen)

Vernietigende boormachientjes Houtboorders We kennen het allemaal wel ‘van zien’: mooie ronde gaatjes in een meubel, met een hoopje boormeel in de onmiddellijke omgeving. De houtboorders zijn aan het werk geweest: hun larven boren ‘tunnels’ en de kevers knagen de gaatjes en vliegen vervolgens uit. Onze kostbare meubels en andere houten voorwerpen zijn hun voedsel. Gelukkig kunnen we deze plaag te lijf gaan, zonder schadelijke gevolgen voor onszelf en het milieu. In het Museum Vleeshuis en de Sint-Andrieskerk doen ze dat met de zogeheten ‘zuurstofbubbel’. Het komt erop neer dat er in een gesloten bel zuurstof aan de lucht wordt onttrokken, waardoor de beestjes verdoofd raken en finaal sterven (de anoxiemethode). Ook in het Etnografisch Museum, met zijn vele voorwerpen in organisch materiaal, weten ze alles van houtwormen en boktorren. 8(Etnografisch Museum), 18(Monumentenwacht Interieur), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad) , 31 (Sint-Andrieskerk)

Etende inkt Inktvraat Etende inkt, het bestaat en het komt zelfs dikwijls voor. Bepaalde zure inktsoorten tasten langzaam maar zeker het papier aan waarop ze zijn gedrukt. Iedereen die oude manuscripten, boeken en ander drukwerk bewaart, wordt ermee geconfronteerd. Tegenwoordig kunnen we de honger van de inkt een halt toeroepen. 1(ADVN), 2(AMVC-Letterenhuis), 9(FotoMuseum), 13(KBC Rockoxhuis), 23(Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet),26(Protestantse Kerk), 27(Rijksarchief Antwerpen), 29(Rudolf Steineracademie), 33(SintFredeganduskerk), 35(Stadsarchief Antwerpen)

Voorbeeld van roestrode vlekjes © Rijksarchief

8

.

Detail: een door houtworm aangetast muziekinstrument © Museum Vleeshuis/Klank van de Stad.

Rest van een tapijtkeverlarve, zogenaamd ‘wolbeertje’, en een tapijtkever © Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen

Kleine eters Kevers, wormen en motten Tapijt-, museum- en spekkevers, zilvervisjes, kleermotten en ja, ook boekenwormen… Allemaal vreten ze zich een weg door diverse soorten materiaal. Vooral op organisch materiaal, dat afkomstig is uit het dierenrijk en dat eiwitten bevat, zijn veel van deze kleine diertjes dol: wol, zijde, haar, bont, leer, huid, veren… En dat de boekenworm papier vreet, ligt voor de hand. Musea en andere instellingen waar ze veel textiel en etnografische objecten bewaren zijn extra beducht voor dit en ander ‘ongedierte’. En hoe bescherm je de kwetsbare kledij van een geliefd Mariabeeld in een kerk als Sint-Fredegandus tegen het keverleger en de mottenbrigade? 8(Etnografisch Museum), 13(KBC-Rockoxhuis), 17(Modemuseum), 33(Sint-Fredeganduskerk)

De kleurenkiller Licht Leg een krant een dag in de blakke zon en kijk wat er gebeurt. Licht betekent gevaar voor kunstwerken en ander erfgoed, ook voor ‘lichtdrukmalen’ (een oud woord voor ‘foto’s’). Vooral de altijd schadelijke UVstralen maken dat organische vezels verzwakken en dat pigmenten verkleuren. Kleuren worden minder intens, textiel valt uiteen (juist, door de werking van het licht), ivoor vergeelt, hout verkleurt. Er zijn ook materialen die immuun zijn voor licht, zoals edele metalen en steen. Maar als je bij je volgende museum- of tentoonstellingsbezoek vindt dat er te weinig licht is, dan weet je hoe dat komt. UV-werende filters op ramen en vitrines zijn een noodzaak, net als de beperking van de lichtintensiteit. En voor foto’s biedt digitalisering, al dan niet in beeldbanken, uitkomst. In Antwerpen is dat recent gebeurd met (een deel van) de fotocollectie van de Zoo. 9(FotoMuseum), 35(Stadsarchief), 41(Zoo)

De onzichtbare vervuiler Lucht De kwaliteit van onze lucht is onderwerp van gesprek als er weer eens een windstille en bloedhete zomerdag aanbreekt. Behalve mensen en dieren hebben ook objecten te lijden van vervuilde lucht en andere klimatologische omstandigheden. Kijk maar naar de muren van monumenten die jarenlang omsingeld worden door krioelende auto’s. Vervuilde en vervuilende luchtdeeltjes zetten zich vast op allerlei oppervlakken en tasten voorwerpen aan. Schadelijke gassen zijn bijvoorbeeld ook niet goed voor metalen. Onder meer een waslaag helpt als bescherming, weten ze in het Zilvermuseum. 37(Stedelijk Informatiecentrum Archeologie en Monumentenzorg), 40(Zilvermuseum)

Zonder kennis van zaken Onkunde Mensen kunnen de beste bedoelingen hebben, maar zonder kennis van zaken begaan ze de grootste fouten. Een belangrijk principe dat sinds de jaren 1960 wordt toegepast, is de ‘omkeerbare restauratie’. Het betekent dat je een restauratie in principe ongedaan moet kunnen maken. Verkeerd restaureren doe je bijvoorbeeld als je de symboliek van kunstwerken niet kent. Ook het verlies van die symbolentaal vormt dus een bedreiging voor het erfgoed. Het leidt bovendien tot onverschilligheid: we snappen er toch niets meer van… 27(Rijksarchief Antwerpen), 14(KMSKA), 17(Modemuseum), 38(Vereniging voor Kruis en Beeld)

Bronzen kever

Bronzen schimmel

© Zilvermuseum Sterckshof

© Zilvermuseum Sterckshof

Detail: medaillon van de gerestaureerde processiemantel van O.L.V. van Peys en Vrede © Sint -Fredeganduskerk

9

Duizend bommen en granaten Oorlog In geweldsituaties deelt ook erfgoed vaak in de klappen, al dan niet omdat het bewust wordt geviseerd of door collateral damage. Hoe zwaar de Tweede Wereldoorlog Antwerpen heeft getroffen, is bekend. Het is steeds weer pakkend als je concrete verhalen hoort over slachtoffers en schade. Ook wat er tijdens de oorlog in de Zoo is gebeurd, is een voorbeeld. 10(Heemkundig Documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg), 41(Zoo)

De eeuwige rust verstoord Opgraven Archeologen vernielen wat ze onderzoeken. Ze woelen de bodem stuk die hun ‘schatten’ bevat. Dat is onvermijdelijk. Maar ook wát archeologen opgraven, is juist door dat opgraven kwetsbaar. Het ziet voor het eerst sinds lang weer licht en het wordt weer geconfronteerd met de natuurelementen en met… mensen. Zonder behandeling – en wel onmiddellijk – gaat de conditie snel bergaf en dreigt definitief verlies. Dat geldt zeker voor organisch materiaal, zoals hout, leer en textiel, maar ook voor ceramiek, glas en metaal. 37(Stedelijk Infocentrum voor Archeologie en Monumentenzorg)

Mooi maken kan de gezondheid schaden Poetsen Een erfgoedparadox: poetsen kan de gezondheid van voorwerpen schaden! Ook die van mensen, als je producten gebruikt die niet onschuldig zijn (aceton, ethanol…). Handschoenen in de juiste stof, goede producten in de correcte verhouding, goed drogen, zachte doeken, kwasten met het haar van het passende dier… Het is allemaal van groot belang, bijvoorbeeld als je zilver gaat poetsen. Poetsen moet ook bij beelden in openlucht, gewillige slachtoffers van overvliegende duiven en zure regendruppels. 16(Middelheimmuseum), 38(Vereniging voor Kruis en Beeld) , 40(Zilvermuseum)

Een maffia van zwamachtigen Schimmels Schimmels houden van stof, vocht, rottend voedsel en kadavers. In zo’n omgeving gedijen ze het best. Voor erge gevallen bestaat zelfs het woord ‘schimmelexplosie’. En als ze er zijn, zijn ze uiteraard schadelijk, niet alleen voor het erfgoed maar ook voor je gezondheid. Contact met schimmels kan hoofdpijn, eczeem, spierpijn enz. veroorzaken. En daar blijft het niet bij: want waar schimmels zijn, daar komen insecten op af. Maar dat is een ander verhaal (zie bij ‘Kevers, wormen en motten’). Wat doet een archief tegen schimmels? En hoe ziet bijvoorbeeld een zeldzame krant van meer dan honderd jaar eruit die jarenlang in een doos in een crypte onder een kerk opgeborgen was? In de Protestantse kerk weten ze er alles van. 1(ADVN), 2(AMVC-Letterenhuis), 9(FotoMuseum) , 13(KBC-Rockoxhuis), 23(Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet),26(Protestantse Kerk),27(Rijksarchief Antwerpen),29(Rudolf Steineracademie),33(SintFredeganduskerk), 35(Stadsarchief Antwerpen)

Detail: schimmelvorming op papier © KBC- Rockoxhuis

10

P.P. Rubens van W. Geefs, Groenplaats. Aantasting van het brons door vogeluitwerpselen © Middelheimmuseum

Artefacten in organische materialen, zoals hout of leer, moeten onmiddellijk na opgraving behandeld worden © Infocentrum Archeologie en Monumentenzorg, Jan Marstboom

Breekbaar! Handle with care! Vingertjes niet op de foto! Transport Transporteren betekent manipuleren, wat opnieuw een bron van schade kan zijn. Het begint al met onze handen: vet, vuil en zweet kunnen vlekken en schade veroorzaken, bijvoorbeeld op zilver of op foto’s. (Daarom is de handschoen het symbool voor dit parcours.) Voorwerpen kunnen vallen, verkeerd worden vastgepakt (bv. bij een ‘zwakke plek’), ergens tegen stoten enz. In Antwerpen staat de volgende jaren een enorm ‘transport’ te gebeuren, als de collecties van het Nationaal Scheepvaartmuseum, het Volkskundemuseum en (een deel van) het Vleeshuis hun intrek gaan nemen in het Museum aan de Stroom. Die verhuizing wordt nu al grondig voorbereid… Maar iedereen die erfgoed bewaart, verplaatst wel eens stukken of leent ze uit aan anderen voor een tentoonstelling. Opnieuw een zorg voor allen. 20(Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad), 22(Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum), 40(Zilvermuseum) en alle andere deelnemers

Alle pijlen verschoten? Verdwijning en vergrijzing Sommige van onze traditionele sporten en spelen zijn eeuwenoud. Het bekendste en meest verspreide voorbeeld is het boogschieten in zijn diverse vormen. Je hebt de staande (dan schiet je omhoog) en liggende wip (hier schiet je horizontaal). En je kunt schieten met de kruisboog, de handboog enz. Veel schuttersgilden ontstonden ooit als een soort elitair stadsleger en evolueerden later naar vrijetijdsclubs, die het in wedstrijden tegen elkaar opnamen en keizers en koningen kroonden. Een generatie geleden telde Antwerpen en omgeving nog ongeveer 50 verenigingen, nu zijn het er geen tien meer. Jong bloed gevraagd dus. Dat geldt trouwens ook voor de boten en hun collectie van het Rijn- en Binnenvaartmuseum. Daar is het alle hens aan dek! En sommigen halen zich graag nog wel eens het verdwenen Merksem en omgeving voor ogen uit de tijd toen daar nog boeren leefden… Daar zijn beelden van. 3(De Liggende Wip-De Nieuwe Krachten), 15 (Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem), 22(Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum) , 28(Rijn-en Binnenvaartmuseum)

De vergeetput Vergetelheid Zou dit het grootste gevaar zijn: niet weten wat je in huis hebt? Als je verzameling of collectie niet geregistreerd en geïnventariseerd is, weet je niet wat je hebt. Dat geldt zeker voor musea, waar we algauw over tienduizenden objecten spreken. Registratie en inventarisatie heeft bovendien nog een groot voordeel: tijdens het registreren gaan de voorwerpen een voor een door je handen, zie je hoe hun toestand is en of ze zorgbehoevend zijn. In Antwerpse musea is de dienst Collectiebeleid momenteel intens aan het registreren. Ook waar hele (dorps)gemeenschappen zijn verdwenen en verstrooid, zoals in de Noorderpolders, dreigt vergetelheid. Gemeenschappelijke herinneringen worden dan niet langer gekoesterd, verhalen sterven uit met de voormalige bewoners. Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders werpt een dam op tegen die vergetelheid. En eigenlijk doen alle erfgoedzorgers dat: vechten tegen collectief geheugenverlies. 5(Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders), 7(Erfgoedcel), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad) , 22(Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum)

Het erfgoed rond de binnenscheepvaart in gevaar door gebrek aan onderhoud

Een beoefenaar van wipschieten, een sport die met uitsterven bedreigd wordt en daarom dringend jong bloed nodig heeft.

© Rijn-en Binnenvaartmuseum

© De Liggende Wip - De Nieuwe Krachten

Het verdwenen Merksem: elke zomer was het hard labeur. De oogst diende binnengehaald, de hele buurt kwam daarbij helpen © Heemkunde Merksem

11

Het geheel is meer dan de delen Versplintering Er zijn van die collecties en verzamelingen die je bij uitstek het best als een geheel bewaart. Als ze versplinterd raken, verliezen ze veel van hun kracht en betekenis. In Antwerpen zijn er recent twee aangekocht: het enorme atelierarchief van het huis Wolfers in Brussel, waar zilver werd bewerkt (2004), en het Lierse atelier voor koperblaasinstrumenten Van Engelen (1999). Ze zijn behoed voor versplintering. En in de Steineracademie hebben ze ongeveer alles uit de antroposofische literatuur. Dat is uniek in Vlaanderen, maar het is een bedreigd unicum omdat de bewaring niet optimaal is… De versplinteringsproblematiek haalt wel eens het nieuws als archieven van schrijvers het voorwerp zijn van verscheurende (familiale) disputen. 2(AMVC-Letterenhuis), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad), 29(Rudolf Steineracademie), 40(Zilvermuseum)

Nattigheid Vocht Vochtige lucht is schadelijk, dat stellen we in onze omgeving genoeg vast. Organisch materiaal zet uit door vocht, op metalen voorwerpen krijg je condensvorming en roest, en schimmels zijn dol op vocht. (Lucht kan overigens ook te droog zijn, bijvoorbeeld voor hout: dat droogt dan uit, het krimpt en kan te lijden hebben van barsten.) Voor één Antwerps museum vraag je je wel heel bezorgd af hoe ze hun bronzen en andere beelden vrijwaren van vochtschade in ons niet geheel vochtloze landje: Openluchtmuseum Middelheim. Dezelfde bezorgdheid kun je uiteraard aan de dag leggen voor Antwerpens talrijke Madonnabeelden. Niet in openlucht, maar ook een gewillig slachtoffer van vocht is schilderwerk op allerlei dragers: pleister, hout enz. Het Volksmuseum Deurne doet de problematiek van decoratieschilderingen uit de doeken. En in het Rijksarchief doen ze iets ogenschijnlijks mysterieus: het ‘droogvriezen van verdronken bescheiden’… 16(Middelheimmuseum) , 27(Rijksarchief Antwerpen) , 38(Vereniging voor Kruis en Beeld) , 39(Volksmuseum Deurne)

De verzuring Zuurte Houtpulp bevat zure bestanddelen. Als pulp wordt gebruikt om er papier mee te maken, dreigen die elementjes nadelig te zijn voor het papier: de zuurtegraad neemt toe en het papier ‘verzwakt’. Logisch dat men, om archieven, documenten en al ons papieren erfgoed te bewaren, zuurvrij materiaal verkiest… En het is een geschenk van de vooruitgang dat je de inhoud van documenten ‘voor altijd’ kunt vastleggen op microfilm of op digitale dragers. Maar – en dat is dan weer een nieuwe problematiek – wat betekent ‘voor altijd’ in het geval van digitale bestanden? Hoe bescherm je die dan weer tegen het rampzinnetje ‘mijn harde schijf is gecrasht’? En zo’n plooibare floppy van ooit, hoe lees je die in ’s hemelsnaam nog? Hoe archiveer je e-mails? Het Stadsarchief Antwerpen is een pionier in Vlaanderen op dat vlak. 1(ADVN), 2(AMVC-Letterenhuis), 9(FotoMuseum), 13 (KBC-Rockoxhuis), 23(Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet), 26 (Protestantse Kerk), 27(Rijksarchief Antwerpen), 29(Rudolf Steineracademie), 35(Stadsarchief Antwerpen)

Met dank aan Elsje Janssen (Collectiebeleid/ Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen) en alle erfgoedbewaarders voor de basisteksten.

12

Niobe van GN Grard, aantasting van de patina en het brons door de zure regen © Middelheimmuseum

Kan iemand dit straks nog lezen, Door de constante technologische ontwikkeling ontstaan nieuwe dragers die razendsnel verouderen en daardoor onleesbaar dreigen te worden. © Stadsarchief

En wat kun je eraan doen? Gratis vuistregels en gratis boekje

Dit zijn enkele ‘gezond verstand’-vuistregels voor het bewaren van erfgoed, thuis en elders zorg voor een omgeving die niet te vochtig of te droog is, en voor een constante vochtigheidsgraad zorg voor een omgeving die niet te warm of te koud is, en voor een constante temperatuur vermijd stof vermijd intens licht, en vooral UV-stralen controleer de ruimte regelmatig en grondig weet wat je hebt wees voorzichtig bij elke manipulatie en elk transport leen niets uit zonder het te noteren Veel meer tips over hoe je het best kunt omgaan met je eigen erfgoed thuis vind je in het handige boekje “Hebben en Houden” dat naar aanleiding van deze gevaren-Erfgoeddag werd samengesteld. Je kunt het gratis verkrijgen bij elke Antwerpse deelnemer uit parcours 1, ‘Erfgoed in gevaar’. Hogeschool Antwerpen en Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen Schade proberen we te voorkomen. Dat is het werk van ‘conservatoren’, een woord dat letterlijk ‘bewaarders’ betekent. En als er schade is, proberen we die te herstellen. Dat is dan weer het werk van restaurateurs, ‘herstellers’. Dat zijn professioneel opgeleide en vaak hooggespecialiseerde vaklui. In Antwerpen worden veel van deze professionals opgeleid: dat gebeurt aan de Hogeschool Antwerpen, opleiding Conservatie en Restauratie (in de volksmond: ‘de Academie’). Studenten en docenten van de Academie werken dit jaar intensief mee aan de Erfgoeddag over ‘Gevaar’. Ze werken sowieso structureel samen met instellingen, maar ze zijn op zondag 17 april ook actief bij een aantal deelnemers. Ze tonen hoe je conserveert en restaureert, en beantwoorden vragen van bezoekers. In hun elf(!) studio’s zelf zijn objecten te bezichtigen die door de studenten worden behandeld. Bijzonder warm aanbevolen. De Academie is actief bij deelnemers: 9(FotoMuseum), 12(Hogeschool Antwerpen, Opleiding Conservatie en Restauratie), 26(Protestantse Kerk), 31(Sint-Andrieskerk), 33(Sint-Fredeganduskerk), 37(Stedelijk Infocentrum Archeologie en Monumentenzorg), 38(Vereniging voor Kruis en Beeld) en 40( Zilvermuseum)

Bij de musea, bewaarbibliotheken en andere erfgoedinstellingen van de Stad Antwerpen is een afdeling dag in dag uit bezig met registreren, conserveren, bewaren en restaureren: Collectiebeleid/Behoud en Beheer. Ook deze bijzonder actieve ploeg – die in 2003 genomineerd werd voor de Prijs Cultureel Erfgoed van de Vlaamse Gemeenschap – werkt intens mee aan Erfgoeddag door middel van demonstraties en presentaties. Collectiebeleid is actief bij deelnemers: 2(AMVC-Letterenhuis), 8(Etnografisch Museum), 16(Middelheimmuseum), 20(Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad), 22(Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum), 23(Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet)

Meer weten?

We gaven al hier en daar aan wat je tegen bepaalde gevaren kunt ondernemen en we herhalen dat de strijd verre van hopeloos is, integendeel. Maar het blijft op deze bladzijden – die bedoeld zijn als smaakmaker natuurlijk allemaal erg summier. Op Erfgoeddag ontmoet je in Antwerpen op een aantal plaatsen specialisten. Er is ook een massa literatuur over het bewaren en vrijwaren van erfgoed, op het internet en op papier. Wat Antwerpen betreft vermelden we: de nieuwsbrief van Collectiebeheer/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen. Gratis exemplaar aanvragen aan [email protected] de Kring van Archivarissen van de Provincie Antwerpen (KAPA) brengt in zijn reeks ‘Bladwijzers’ een bijzonder nummer over het thema ‘Gevaar’. Het is te verkrijgen in alle Antwerpse archiefinstellingen die deelnemen aan Erfgoeddag. Als het maar gezond is… Cultureel erfgoed in depots, een kwestie van hygiëne en conditie is een recente brochure waarin je je kennis van de conservatieproblematiek kunt toetsen en waarin je op weg gezet wordt om meer te weten te komen. Te verkrijgen via [email protected] 13

Moord gevolgd door zelfmoord, Boom, 15/5/1939 © Fotoarchief van de Federale Politie Antwerpen

14

Parcours 2 - Gevaar in erfgoed De Gazet van de Antwerpse Erfgoeddag

Nee, het is lang niet altijd en allemaal rozengeur en maneschijn in dit ondermaanse. Logisch dat er ook duiveltjes opduiken in het erfgoed. Dat er wel eens (figuurlijk) bloed aan erfgoedstukken kleeft. Dat blijkt hoe vanouds minder leuke mensen andere mensen kommer en kwel hebben aangedaan. Dat de natuur en haar elementen ons angst inboezemen. En dat we al die angst en dat beven altijd al hebben bekampt, met alle natuurlijke, technische en bovennatuurlijke middelen die ons ter beschikking stonden. Onze archieven zitten vol met processtukken en met documenten over branden, overstromingen en andere rampspoed. Veel collecties getuigen van verstild wapengekletter en vijandelijkheden. Onze musea tonen kunst en tal van objecten met donkere tot gitzwarte kantjes. Onze kerken getuigen van schuld, boete, martelaarschap en laatste oordelen. De strijd tegen het kwaad in al zijn vormen is essentieel in veel godsdiensten. Op de Antwerpse Erfgoeddag komen een aantal gevaren uit heel verschillende sferen, plaatsen en tijden samen: misdaad en moord, oorlog, (natuur)rampen en epidemieën, gevaarlijke ideeën... Een beetje zoals in een krant fenomenen, die niet altijd veel met elkaar gemeen hebben, op een dag toevallig samenkomen. Daarom deze courant-achtige bladzijden. De Gazet van de Antwerpse Erfgoeddag.

15

De Gazet van de Antwerpse Erfgoeddag [MISDAAD EN MOORD]

12-jarige Joséphine vermoord

Ca. 1885 – In Merksem werd de 12-jarige Joséphine Marie Danys ontvoerd en later vermoord. 27(Rijksarchief Antwerpen)

Ongezien!

Lijkschouwing en reconstructie moord, Putte, 13/10/1944 © Fotoarchief van de federale Politie Antwerpen

Politie toont crime-foto’s Beelden in verband met moord en doodslag, diefstallen en overvallen. De politie heeft er massa’s van: reconstructies, signalementsportretten, vingerafdrukken, bewijsstukken… Ze maken deel uit van de bewijslast. Een unieke selectie uit het politiearchief toont foto’s uit de jaren 1930-1960 die nog nooit het licht hebben mogen zien. 9 (FotoMuseum)

Vander Opsporing verzocht! Onopgeloste Veken krijgt moorden in Antwerpen doodstraf Graag uw aandacht voor volgende opsporingsberichten. Op 9 september 1630 werd op 1760 – Jacobus Vander Veken is voor de vierschaar van Berchem verschenen. De beschuldigingen luidden: verschillende diefstallen van kleren, kiekens, geldbeugels, zilveren broeksriemen, knopen enz. De man is door de rechtbank veroordeeld tot opknoping aan de galg, “als een voorbeeld voor andere misdadigers”, aldus nog de rechtbank. Vander Vekens straf is een voorbeeld van hoe rechters zich eeuwenlang meer lieten inspireren door het streven om potentiële criminelen af te schrikken dan door de wil om delinquenten te verbeteren. 27(Rijksarchief Antwerpen)

de Meir Gillis Van den Broecke vermoord. De daders zijn onbekenden. Ze hanteerden een pistool. En op 19 mei 1636 hebben in Antwerpen twee personen met zwarte mantels aan Bernard Junghen op gruwelijke wijze omgebracht. Voor de oproepen tot getuigen van de stad verwijzen we je naar het Museum PlantinMoretus, alwaar deze geboden en afkondigingen werden gedrukt en op Erfgoeddag worden getoond. Ontdek het 17de-eeuwse gevoel van onveiligheid. En in Museum Poorterswoning voel je aan den lijve welke gevaren de Antwerpenaar in de 16de eeuw bedreigden. 23(Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet), 24(Museum Poorterswoning)

Gevaarlijk spel met grenzen Recent ontdekten Belgische douaniers in een verdacht postpakket uit Thailand vijf... tarantula’s. Van kiekendieven, botertransporteurs en sluikstokers, tot drugstrafikanten, smokkelaars van diamanten en dus ook van spinnen: onze douaniers werden en worden aan hun grensposten geconfronteerd met harde en minder harde misdadigers en kruimelsmokkelaars. Inventiviteit kun je de smokkelaars niet ontzeggen: het Antwerpse Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen bezit bijvoorbeeld een schoen waarvan de afdruk van de hiel eigenlijk die is van de punt en omgekeerd. Kwestie van de achtervolgende grensbewakers het spoor bijster te laten raken… 4(Diamantmuseum), 25(Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen)

Douaniers in Zaventem keken onlangs verrast op toen ze een verdacht postpakket uit Thailand aan een onderzoek onderwierpen. Niet minder dan 5 tarantula’s zaten in het pakket verstopt © Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen

16

16

[RAMPEN, OORLOG, ZIEKTEN]

Mariaburgse pompiers 99 jaar geleden opgericht 1906 – In de wijk Sint-Mariaburg werd een vrijwillig brandweerkorps opgericht. Het korps was onder meer actief bij de memorabele brand van het Antverpiakantoorgebouw in 1915 en was er getuige van hoe in W.O.II Duitse V1- en V2-bommen dood en vernieling zaaiden in de wijk. De brandweermannen bleven actief tot 1945. Hun blusoperaties zijn vereeuwigd in het lokale weekblad de Gazet van Ste Mariaburg en in allerlei ander archiefmateriaal. 10(Heemkundig Documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg), 27(Rijksarchief)

Dijken begeven het 1953 – Het is niet voor het eerst in de geschiedenis dat de dijken het begaven en dat de Noorderpolders overstroomden. De streek werd de voorbije eeuwen wel vaker het slachtoffer van dijkdoorbraken. Soms gebeurde dat om militaire redenen. De bewoners hebben er in zekere zin ‘mee leren leven’. Zij zijn vooral bevreesd voor een andere ‘doorbraak’: die van de zich almaar uitbreidende Antwerpse haven... 5(Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders), 32( Sint-Benedictuskerk)

Zoo meet schade op 1945 – Zoals heel Antwerpen heeft ook de Zoo fel geleden onder W.O.II: (roof)dieren werden afgemaakt of hadden te lijden van de hongerwinter en voedseltekort, gebouwen werden door bombardementen getroffen… Maar tegen het eind van de oorlog was het weer feest in de Zoo, als de Britten er dans- en concertzalen inrichtten. De Zoo had er nadien twee olifanten aan te danken: Ike en Monty. 41(Zoo)

Vrijwillig Brandweerkorps van Sint-Mariaburg in 1926 © Heemkundig Documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg

[EXPLOSIEVE IDEEËN]

Index (zou) in 2007 450 jaar jong (zijn geweest)

1966 – De Index Librorum Prohibitorum (Index van verboden boeken) werd afgeschaft. Hij bestond al meer dan 400 jaar. Boeken die op de lijst stonden, mocht je als katholiek niet lezen, kopen, uitlenen enz. De Index is maar een van de vele vormen van censuur of – verdoezelend uitgedrukt – ‘lectuurbegeleiding’, naast verschijningsverboden, inbeslagnemingen, boekverbrandingen, processen, verbannen auteurs… Met name autoritaire regimes liepen nooit hoog op met iets als ‘vrije meningsuiting’. Sporen van censuur vind je ook volop in het verhaal van bijna 200 jaar Vlaamse letteren. En het zijn niet de minsten die ermee te maken kregen, of die dat door zelfcensuur voorkwamen: Conscience, Nobelprijswinnaar Maeterlinck, Streuvels, Walschap, Boon, Claus, Geeraerts… 2(AMVC-Letterenhuis)

Ideeënmoorden: van alle tijden

754 – In Friesland werd zendeling Bonifatius vermoord. Deze latere heilige probeerde de zwaardslagen van zijn moordenaars in extremis maar tevergeefs af te weren... met een boek. 1536 – In Vilvoorde werd William Tyndale levend verbrand. De Engelsman had in Antwerpen zijn ongeoorloofde bijbelvertaling laten drukken en clandestien verscheept naar Engeland. 2005, Erfgoeddag – Hun verhaal en dat van vele anderen die gevaar liepen voor hun geloofsovertuiging en die in de anglicaanse kerk van Bonifatius aanwezig zijn - Stefanus, Cecilia, Alban… - wordt opnieuw verteld. De moord op ca. 50.000 zogeheten ‘heksen’ in Europa is een andere donkere bladzijde in het verhaal van dodelijke geloofsijver. 27(Rijksarchief Antwerpen), 30(Saint Boniface Anglican Church)

17

17

Aankondiging: debat over ‘gevaarlijke’(?) ideeën De antroposofie van Rudolf Steiner en zijn scholen: is het een geloof? Een religie? Een sekte? Zijn het anti-katholieken? Of is het een wetenschap die ‘achter’ de fysieke verschijningen gaat kijken? Hoe ‘gevaarlijk’ is de antroposofie? Kom op Erfgoeddag luisteren en discussiëren in de Steineracademie. 29(Rudolf Steineracademie)

Politie redt leven van evangelist: tientallen arrestaties 1856 – De protestantse kerk stichtte een eigen kerk in het Schipperskwartier. Op een van haar bijeenkomsten werd de evangelist bijna gelyncht door een woedende menigte. De politie slaagde erin de man te redden. Dit is een laat voorbeeld van de houding die bepaalde rooms-katholieken en bewindvoerders aan de dag legden tegen deze ‘schismatieken’ en ketters. 26(Protestantse Kerk)

[RUBRIEKEN] Religie

Literatuur

Boze Vlaamse thriller beschermheiligen in de lift

Hoe weer je het gevaar af?

Een vredelievender religie dan het boeddhisme kun je je nauwelijks voorstellen. Bizar dat net dat boeddhisme gebruikmaakt van angstaanjagende godheden, die bovendien dienstdoen als… beschermheiligen. Hun haren staan in vuur en vlam, hun slagtanden zijn met bloed besmeurd en ze dragen een krans van afgehakte hoofden. De verklaring voor die boos ogende beschermers vind je in het Etnografisch Museum.

Angst is biologisch bekeken een belangrijke emotie, een soort superprogramma dat mensen helpt om te overleven. Het lijkt in onze dagen weer een populair woord. Hoe verweer je je tegen de dingen waar je bang voor bent? Door kennis op te doen, zeggen de enen. Door je te verzekeren, beweren anderen. Door te bidden (tot heiligen) en door te gaan bedevaarten, zie je in het Volkskundemuseum. Met een amulet die ziekten, ongeluk en kwetsuren afweert, zeiden en zeggen onder meer de indianen. Met magische spreuken, luidt het in Azië. Met maskers, volgens Afrikanen. En verrassend: ook sommige diamanten waren oorspronkelijk talismans die gevaar moesten afwenden, terwijl op andere ‘steentjes’ dan weer een vloek rustte. Het Etnografisch Museum gaat met kinderen op zoek naar geheime krachten.

8(Etnografisch Museum)

Je kunt er in boekhandels, toptienen, cinema’s, filmpagina’s en tv-programma’s niet naast kijken. De thriller, het genre van de dingendie-het-daglicht-niet-mogen-zien, is in. Het heeft in Vlaanderen erg lang geduurd voor die thriller voor ‘vol’ werd aangezien. Het verhaal van de misdaadroman en zijn (verre) 19de-eeuwse voorlopers ontdek je in de Stadsbibliotheek. Kenner John Vervoort, recensent voor De Standaard, maakte een selectie uit de collectie. 36(Stadsbibliotheek Antwerpen)

Wellness

Wat doe jij tegen jouw arachnofobie? Spinnen hebben een kwalijke reputatie. Die vind je ook terug in het erfgoed, zoals in sprookjes en films. Angst voor spinnen of arachnofobie is een courante ‘kwaal’. Hierdoor zijn spinnen op grote schaal het slachtoffer van aanslagen op hun leven en dreigen sommige soorten zélf gevaar te lopen. Het Ecohuis gaat in tegen onze collectieve spinnenfobie en verklaart ze ook. Gratis therapie! 6(EHA! Ecohuis Antwerpen), 25(Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen)

18

18

Wellness

8(Etnografisch Museum), 4(Diamantmuseum), 22(Museum aan de Stroom/ collectie Volkskunde), 34(SintJacobskerk)

Kunst

Vliegende messen op 17 april in het MuHKA Eigen berichtgeving – Uitzonderlijk te zien op Erfgoeddag. De gevaarlijke ‘Vliegende Messen’ van Leo Copers. Betreden op eigen verantwoordelijkheid. 19(MuKHA)

Doe gratis geheime krachten op! De Musea Stad Antwerpen die aan Erfgoeddag deelnemen, zijn bezorgd om je welzijn. Aan al hun bezoekers schenken ze op zondag 17 april gratis een amulet. Elk museum heeft een eigen talisman. Hoe meer musea je bezoekt, hoe groter je verzameling wordt en hoe meer krachten je opdoet. 2(AMVC-Letterenhuis), 8(Etnografisch Museum), 16(Middelheimmuseum), 20(Museum aan de Stroom/ collectie Nationaal Scheepvaartmuseum), 21(Museum Vleeshuis/Klank van de Stad), 22(Museum aan de Stroom/ collectie Volkskundemuseum), 23 (Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet)

Nog meer gevaar in erfgoed Voor Erfgoeddag hebben een aantal specialisten zich gebogen over aspecten van ‘gevaar in erfgoed’: de geschiedenis van het strafrecht, de emotie ‘angst’, de thriller, de duivel enz. Hun teksten vind je op www.erfgoeddag.be

Goedkeuring: in Guido Gezelles bundel Vlaemsche dichtoefeningen (1858) stond een goedkeuring van de bisschop van Brugge. Het opnemen van een dergelijke goedkeuring in een boek stond garant voor het zedelijke gehalte ervan. © AMVC-Letterenhuis

19

19

Een binnenschip in gevaar © Rijn-en Binnenvaartmuseum

Parcours 3 – Maritiem gevaar Het gevaar dat water heet

Door wie, waar en wanneer werd ooit de eerste boot gebouwd? Dat weten we niet. En waarom gebeurde dat? Dat weten we nog minder: waren de eerste botenbouwers op zoek naar voedsel? Naar andere horizonten? Op de vlucht? Zo’n tienduizend jaar geleden begint in elk geval een nieuwe episode in het vaarverhaal: vanaf dat moment vervoeren schepen behalve mensen ook goederen. Niet te verwonderen dat belangrijke centra van beschaving aan rivieren en langs kusten zijn tot stand gekomen. En dat veiligheid een van de belangrijkste bekommernissen werd. Want water is behalve een zegen ook een gevaar. Over hoe mensen zich tegen de gevaren op en van het water hebben verweerd, en wat ze hebben uitgedacht om zo veilig mogelijk te varen lichten we in deze bladzijden, en uitgebreider in het Rallyboekje, een klein tipje van de sluier. We richten ons op wat er in de water-, haven- en schepenstad Antwerpen op Erfgoeddag te zien is en te beleven valt. Voor het verhaal van Antwerpens maritiem erfgoed en zijn nog zichtbare sporen trekken we naar de Scheldeboorden (links én rechts). Hieronder stellen we de ‘maritieme deelnemers’ aan Erfgoeddag voor en lichten we enkele onderwerpen kort toe die je overal op je weg zult ontmoeten en die te maken hebben met ‘Gevaar’. Het is een bescheiden greep uit een veel groter aanbod. Je ziet en hoort er meer over in het Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum 20 , mét zijn imposant maritiem park, en het Rijn- en Binnenvaartmuseum 28 . Ook over het Loodsgebouw (met zijn stelplaats, loodsen en boeienleggers) verneem je meer. En op Linkeroever ligt de intrigerende Boeienweide…

Rally langs het water! Rallyboekje ook voor niet-zoektochtdeelnemers! Op Erfgoeddag zijn er twee manieren om kennis te maken met Antwerpen en zijn erfgoed in verband met scheepvaart en gevaren op het water. - Je kunt de erfgoedrally doen, een zoektocht van ca. 3 km voor zowel volwassenen als kinderen (van ca. 6 tot 12 jaar). Dat kan in gezins- of familieverband, als jeugdbeweging, met z’n tweetjes… Een absolute aanrader voor wie graag het informatieve aan het speelse koppelt! De rally begint waar straks het nieuwe Museum aan de Stroom verrijst en waar nu de drie binnenschepen liggen die samen het Rijn- en Binnenvaartmuseum vormen. Hij eindigt op de Boeienweide (Linkeroever). Daar kun je je wagen aan een ontspannend ‘gevarenspel’ dat de Zeescouts in mekaar hebben gestoken. De zoektocht en zijn tien vragen zijn het onderwerp van het Rallyboekje dat je in deze Antwerpse Erfgoeddag-brochure aantreft. Wie het tienletterwoord wil vinden en zo kans maken op een prijs, wordt uiteraard verondersteld het hele parcours af te leggen. - Wie dat liever niet doet maar wél met het Antwerpse maritiem erfgoed wil kennismaken, kiest zelf waar hij/zij al dan niet naartoe trekt. Maar ook deze bezoekers vinden in het Rallyboekje boeiende informatie over wat ze onderweg te zien krijgen. En ook zij kunnen bijvoorbeeld beginnen bij het Bonapartedok en zo via het Steen naar de Boeienweide op Linkeroever trekken. Of omgekeerd: de Boeienweide is met zijn prachtige panorama een ideaal vertrekpunt voor een trip door het maritieme Antwerpen.

21

De maritieme rode draad

Het parcours telt enkele ‘vaste waarden’. Ze hebben alles te maken met maritiem gevaar en je vindt ze – of sporen ervan – op diverse plekken onderweg. Een opsomming:

Schelde De Schelde is een relatief ‘korte’ rivier (355 km lang) en in haar huidige vorm bijzonder jong (600 tot 700 jaar). Toch is ze in West-Europa de langste getijdenrivier. De werking van de getijden is voelbaar tot in Gent en in enkele bijrivieren (zoals de Rupel, de Nete en de Zenne). Tweemaal per dag heeft de Schelde hoog- en laagwater. Dat wordt grotendeels bepaald door de maan. Het niveauverschil tussen hoog- en laagwater verschilt dagelijks. Vanaf 6,6 meter spreken we van stormvloed. Bij de overstroming die in februari 1953 ook Antwerpen teisterde, bedroeg het 7,77 meter. De huidige waterkeringsmuur beschermt de stad tegen een verschil van 8,35 meter.

Ankers Een anker associëren we met vastheid, zekerheid. En in oude christelijke kunst staat het symbool voor ‘hoop’. Ankers en de installatie aan boord van een schip om ze neer te laten en op te trekken dienen inderdaad om het schip in een vaste positie te houden, bijvoorbeeld aan de kaai. Maar een anker heeft nog andere functies: het maakt sommige (nood)manoeuvres makkelijker en door het achter je aan te slepen – een ‘krabbend anker’, heet dat mooi – vertraagt het de vaart van een schip. Zo voorkom je een eventuele aanvaring.

Bakens en boeien Ook in de scheepvaart gelden verkeersregels. En schepen moeten hun koers en positie kunnen bepalen, weten waar hun vaarwater ligt, gevaren als zandbanken, riffen, wrakken enz. kunnen vermijden. Bakens en boeien helpen hen daarbij. Een ‘baken’ – net als anker een woord met een positieve bijklank – is een opvallend merkteken op een vaste plaats aan de oever of in een rivier. Een baken is bijvoorbeeld een stok die in de bodem wordt gestoken, maar er zijn ook lichtbakens (een soort kleine vuurtorentjes) en radarbakens. Alle vaste en drijvende voorwerpen samen die een scheepsbemanning helpen om veilig te navigeren – boeien, vuurtorens, lichtschepen, bakens… - noemen we de bebakening. Ook boeien – het woord komt van het Latijnse boia, ‘halsboei’, en is in veel talen gelijkluidend – dienen om veilig te navigeren. Ze worden in het water verankerd. In de Schelde gebeurt dat met een ketting van zo’n 30 meter en een steen van 1,5 tot 2 ton. Moderne boeien zijn 5 tot 6 meter hoog en steken 3 tot 4 meter boven het wateroppervlak uit. Hun licht kun je van op zo’n 7 kilometer zien. Vroeger waren boeien van ijzer en werkten ze op gas of batterijen, Visuele voorstelling van het betonningsstelsel vandaag zijn ze van polyester en werken ze meer en meer met zonnepanelen. Dat is veiliger. Tot enkele decennia geleden hadden de diverse landen eigen boeiensystemen, wat verwarrend en gevaarlijk was. Nu zijn er nog maar twee en in Europa wordt overal hetzelfde systeem (met dezelfde soorten boeien, kleuren en waarschuwingssystemen) toegepast. Dat is een stuk veiliger.

Kanonnen Op ‘gewone’ schepen vind je vandaag nog nauwelijks kanonnen. Toch wordt het scheepskanon nog vermeld in de ‘Internationale bepalingen ter voorkoming van aanvaringen op zee’ uit 1972. Schepen kunnen kanonschoten gebruiken om een noodsituatie aan te geven of te laten merken dat ze hulp nodig hebben. Maar dat kan ook met een toestel voor mistseinen, met vuurpijlen of lichtkogels enz.

Schip als symbool Je vindt er zowat overal in Antwerpen sporen van: het schip als symbool. Al van in de Grieks-Romeinse Oudheid staat een schip symbool voor bijvoorbeeld een land en zijn bestuurders. Het ‘schip van staat’ kan veilig en rustig aangemeerd liggen, maar het kan ook in woelig vaarwater belanden en gevaar lopen. Of het schip staat voor de Kerk. (Niet toevallig heet de hoofdruimte van een kerk ‘schip’.) Het ‘schip van de Kerk’ bracht de 22

gelovigen redding en veiligheid. Schipbreukelingen zijn in een dergelijke beeldtaal ketters. Storm op zee en een zwalpend schip kunnen in de schilderkunst ook troebelen in de liefde verbeelden. Sporen van deze symboliek treffen we bijvoorbeeld aan in glasramen. Een mooi voorbeeld in Antwerpen is de kapel van Onze-Lieve-Vrouw Geboorte (Schoenmarkt) en het glasraam in de Mariakapel van de Sint-Andrieskerk.

Het Rijn- en Binnenvaartmuseum 28 Drie voormalige platbodems herbergen de collectie van het Rijn- en Binnenvaartmuseum: de Mon Désir, Lionar en Angelo liggen in het Bonapartedok. Platbodems zijn schepen met een kleine diepgang. Ze waren voor de Schelde erg nuttig omdat ze over de zandbanken en ondiepten heen konden varen, wat voor schepen met een kiel op bepaalde plaatsen onmogelijk was. Je leert in dit sympathieke museum bijvoorbeeld wat dagmerken zijn en hoe ze eruit zien. Met dagmerken waarschuwden schippers hun collega’s voor diverse soorten gevaar: een stuurloos schip met motorpech, een verkeerde passeerbeweging enz. En een van de belangrijke talenten van schippers is het leggen van knopen, een deel van het zogeheten ‘schiemanswerk’. Dat is essentieel om bijvoorbeeld zeilen te kunnen hijsen of om een schip aan de kade vast te leggen. Een verkeerde knoop kan leiden tot een mislukt en gevaarlijk manoeuvre, of tot het jammerlijk zien wegdrijven van je schip…

Het Loodsgebouw Dit neogotische gebouw uit 1895 staat er donker en imposant te zijn, aan de Rijnkaai tussen het Bonapartedok en de Schelde. Het is de uitvalsbasis van de DAB Vloot, de afdeling van de administratie Waterwegen en Zeewezen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap die zorgt voor het beloodsen van alle schepen op zee en op rivieren. Ook andere diensten die instaan voor een veilig scheepvaartverkeer op de Schelde, zijn hier gehuisvest. Op Erfgoeddag is een van de loodsen te bezoeken, met een depot van boeien die vandaag nog gebruikt worden. Om ze in de Schelde te plaatsen wordt een speciaal schip, een boeienlegger, ingezet. Hoe dat alles in zijn werk gaat, wordt toegelicht door boeienspecialisten van de dienst die instaan voor de bebakening van de Schelde.

Het Bonapartedok met op de achtergrond het neogotische Loodswezen, ooit symbool van de Antwerpse haven en op de voorgrond één van de boten van het Rijn-en Binnenvaartmuseum. © Toerisme Antwerpen

23

Het Nationaal Scheepvaartmuseum 20 Het Nationaal Scheepvaartmuseum in Antwerpen staat zowel bekend om zijn gebouw (het Steen), zijn enorm rijke collectie (ca. 100.000 objecten) en het maritiem park met zijn schepen op het droge. Een daarvan is een ex-mijnenveger. Het museum vertelt het verhaal van de zee, de mensen die haar bevoeren en van Havenstad aan de Stroom Antwerpen. Het museum zal over enkele jaren deel uitmaken van het nieuwe Museum aan de Stroom. Lichtgevende tentoonstelling Van 4 juni tot 30 oktober 2005 loopt in het Nationaal Scheepvaartmuseum de tentoonstelling ‘Een baken in de duisternis. De geschiedenis van lichtschepen en vuurtorens in België’, een internationaal project van een achttal musea aan de Noordzeekust. Het verhaal begint met de eerste vuurtoren (Nieuwpoort, 1284) en gaat tot de opruststelling van het laatste Belgische lichtschip, West-Hinder III, in 1994. Een lichtschip, een soort vuurtoren in het water, lag op een vaste plaats, was bemand en straalde licht uit. Het deed dienst als baken om schepen te waarschuwen, bijvoorbeeld voor een zandbank. De West-Hinder III ligt in het Bonapartedok en behoort tot de collectie van het Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum. In 1994 werd hij vervangen door een volautomatisch en onbemand lichtplatform. Op Erfgoeddag is het lichtschip de West-Hinder III niet te bezoeken, tijdens de tentoonstelling ‘Een baken in de duisternis’ wel. Het schip krijgt momenteel een onderhoudsbeurt in de droogdokken met het oog op de tentoonstelling. Een thema uit de collectie: beschermheiligen, bijgeloof en ex-voto’s In de voormalige huiskapel van het Steen staan geloof en bijgeloof centraal. Een populaire heilige die al van in de 6de eeuw door zeelui werd aangeroepen om hen bij te staan, was kindervriend Nicolaas van Myra. Maar ook Maria, de patroonheilige van de stad Antwerpen, is geliefd bij zeelui als ze om bescherming en een veilige vaart bidden. Bijgeloof tiert (tierde?) welig op schepen: zout meenemen op reis bracht geluk, door een muntstukje overboord te gooien ‘kocht’ je wind en fluiten aan boord maakte dat de wind ging liggen. Heel lang werd aangenomen dat er in zee ook allerlei monsterachtige creaturen en fantasiewezens huisden: monsters, zeemeerminnen en –mannen. Een bekend fabelwezen was de eenhoorn. Zijn hoorn, te zien in niet weinig scheepvaart- en volkskundemusea, was in werkelijkheid van een narwal. Hij hielp zogezegd tegen aanvallen van walvissen. Om een behouden vaart af te smeken – of om te danken voor een goed verlopen reis – konden schippers en hun familie in een kerk of kapel een ‘geschenk’ of ex-voto aanbieden aan God of een beschermheilige, bijvoorbeeld in de vorm van een scheepsmodel.

Een ex-voto in de vorm van een scheepsmodel © Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum

24

Het lichtschip de West-Hinder III © Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum

De Boeienweide Het verhaal van de Boeienweide – ze ligt meteen rechts als je uit de voetgangerstunnel komt – begint in 1960, als de roemruchte Mercator uit de vaart wordt genomen. Het schip was een symbool van onze koopvaardij, van het maritiem onderwijs in België, van wetenschap (de Mercator ondernam onder meer een wetenschappelijke expeditie naar de Paaseilanden) en nog veel meer. Zo repatrieerde het schip in 1936 het stoffelijk overschot van Belg der Belgen pater Damiaan. Dit schip mocht niet worden gesloopt of verkocht! Op 25 mei 1961 huldigde de toenmalige prins Albert het op Linkeroever in als museum. De vzw Mercator probeerde ook de omgeving van de ‘laatste rustplaats’ van de Mercator in de aandacht te brengen. Al in 1961 werd er een maritiem openluchtmuseum ingehuldigd, met stukken over ‘het leven langs en op de Schelde’: boeien, tonnen, ankers, schroeven, een lichttoren, een kanon enz. In 1964 werd de Mercator overgebracht naar Oostende, de boeienweide zelf werd behouden. Ze ligt er momenteel wat verweesd bij maar kinderen vinden het er zalig … De boeienweide gaat nu deel uitmaken van de maritieme collectie van het Museum aan de Stroom. Hiertoe wordt de boeienweide volledig herdacht en heringericht. Visueel komt er een verbinding tot stand met het Museum aan de Stroom op Rechteroever, en speelt het water dat tussen beide locaties vloeit, weer de hoofdrol.

Met dank aan Raymond Bogaert (Koninklijke Gidsenvereniging van Antwerpen/Toerisme Antwerpen) en Commandant Roger Smet (Koninklijke Belgische Zeevaartbond) voor de basisteksten.

De boeienweide vroeger © Marcel Vanden Bosch

Boei op de Boeienweide © Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum

25

26

27

1 ADVN – archief, documentatie- en onderzoekscentrum Lange Leemstraat 26, 2018 Antwerpen Tel. 03 225 18 37

A

[email protected] www.advn.be

De nieuwe museumopstelling in het Letterenhuis © AMVC-Letterenhuis

Het ADVN verwerft en bewaart archieven omtrent de Vlaamse beweging, de nationale bewegingen in Europa en de daarmee verbonden thema’s, zoals culturele identiteit, migratie enz.

opendeur en tentoonstelling: Twintig jaar ADVN In 2004 vierde het ADVN, dat is gehuisvest in een 19deeeuws schoolgebouw, zijn twintigste verjaardag. Naar aanleiding daarvan werd een tentoonstelling uitgewerkt: die biedt een staalkaart van het verzamelen studieterrein van het ADVN

open tussen 10 en 18 uur

De goedkeuring voor Guido Gezelles Vlaemsche dichtoefeningen (1858) © AMVC-Letterenhuis

Een aantal ‘aanstootgevende’ passages verdween uit de Teleurgang van de Waterhoek (1927) van Stijn Streuveld © AMVC-Letterenhuis

lezing: Schimmels en insecten, een ‘klein’ maar gevaarlijk leger ADVN-medewerker Koen Van Keer houdt een uiteenzetting over de schimmels en insecten die een mogelijk gevaar vormen voor het erfgoed.

van 11 tot 12 uur

2 AMVC-Letterenhuis

A M

Minderbroedersstraat 22, 2000 Antwerpen tel. 03 222 93 20 amvc.letterenhuis@stad. antwerpen.be http://museum.antwerpen. be/amvc_letterenhuis

De kerncollectie van het AMVC-Letterenhuis behelst het volledige archivalische domein van het Vlaamse literaire erfgoed: originele brieven en handschriften, foto’s en documenten van schrijvers, uitgevers en tijdschriften van de afgelopen 200 jaar. Trams 4, 7, 10 en 11 en bus 9 (halte Keizerstraat of Wijngaardbrug)

tentoonstelling: Oorlogsgevaar Er wordt een selectie getoond van verrassende stukken uit de ADVN-collecties die over oorlogsgevaar gaan.


tentoonstelling: Gevaarlijke boeken in de Vlaamse letteren In de vaste opstelling over 200 jaar literatuur in Vlaanderen wordt een ‘gevarenparcours’ aangegeven. Daarin tonen we hoe ‘gevaarlijk’ de Vlaamse literatuur wel kan zijn. Zedelijke quoteringen, de index, censuur...: de literatuur bleek/ blijkt een jungle vol gevaren voor de lezende mensheid.

open tussen 10 en 18 uur loopt nog tot 30 april 2005

28

rondleiding: Gevaar in de depots i.s.m. Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen

In de archiefdepots van het AMVC-Letterenhuis ontdek je hoe het literaire erfgoed bewaard wordt en hoe het beschermd wordt tegen allerlei gevaren en risico’s. Speelse entr’actes leggen het accent op ‘gevaar in de Vlaamse literatuur’.

om 10, 11.30, 13, 14.30 en 16 uur De Musea Stad Antwerpen beschermen je met een bijzonder souvenir tegen gevaren...

3 De Liggende Wip De Nieuwe Krachten Sporthal Cafetaria ‘t Venneke Den Geer 21, 2180 Antwerpen - Ekeren Tel. 03 541 42 28

O

De vereniging beoefent en promoot het handboogschieten op liggende wip (afstand: ca. 17m). Ze richt wedstrijden in met andere liggendewipverenigingen en wil de handboogschutterssport weer aantrekkelijk maken en mensen kennis laten maken met een bedreigde volkssport. L-trein Antwerpen-Centraal – Roosendaal (halte NMBSstation Ekeren) en bussen 660 (halte Bistkapellei) en 730 (halte Geestenspoor)

4 Diamantmuseum Provincie Antwerpen

5 Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders

M Koningin Astridplein 1923, 2018 Antwerpen Tel. 03 202 48 90

A Veltwijcklaan 19, 2180 Antwerpen - Ekeren Tel. 03 541 13 78

[email protected] www.diamantmuseum.be

noorderpolders@stad. antwerpen.be

Sinds eeuwen staat Antwerpen bekend als wereldcentrum voor diamant. Daarom is het grootste diamantmuseum ter wereld er gevestigd. Dat belicht alle facetten van de diamant op een interactieve manier de afgelopen 200 jaar.

Het Documentatiecentrum is een gespecialiseerde bibliotheek die ‘alles’ bewaart over de geschiedenis en het heden van de negen polderdorpen ten noorden van Antwerpen.

Trams 2, 15 (halte Centraal Station), 3 (premetrohalte Astrid), 10, 11, 12 en 24 (halte Gemeentestraat) en bussen 16, 17, 18, 27, 31, 32 (halte Centraal Station), 23, 33 en 36 (halte Koningin Astridplein)

De afbraak van de Sint- Jan Baptistkerk te Oorderen in 1965 © Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders

Bussen 66, 72 en 77 (halte Ekeren Markt)

tentoonstelling: De Polder in gevaar, vroeger en nu i.s.m. Heemkring Ekeren, Poldermuseum Lillo

opendeur en demonstratie: 40 jaar handboogschieten liggende wip in en rond Antwerpen Bezoekers krijgen een overzicht van de evolutie (en dreigende teloorgang) van het handboogschieten liggende wip in en rond Antwerpen (1964-2004), en meer uitleg bij het verloop van een schutterswedstrijd. Een demonstratie laat hen ook kennismaken met wedstrijden.


Het boogschieten op de staande wip heeft een eeuwenlange geschiedenis achter de rug en heeft meermaals onze kunstenaars geïnspireerd. Op de achtergrond van dit werk is de schuttersgilde in volle actie. Vanaf 1900 is men ook op een liggende wip beginnen schieten. Momenteel is het wipschieten met voorsprong de populairste volkssport in Vlaanderen. Hieronymus Cock naar Pieter Bruegel de Oude, Sint Joriskermis

wandelgids: Diamant, talisman of ongeluksbrenger? Zijn diamanten altijd ‘glamour en glitter’, of hebben ze ook duistere facetten? Een diamant was oorspronkelijk een talisman om gevaar af te wenden. Op sommige diamanten zou echter een vloek rusten...: de geluksbrenger wordt plots ongeluksbrenger! En dan zijn er nog de perikelen die gepaard gaan met de ontginning, de handel en de verwerking van de begeerde edelsteen. Een speciaal voor Erfgoeddag geschreven gids leidt de bezoeker door de verschillende gevarenzones.

De tentoonstelling bestaat uit twee luiken: - de gevaren die de polderdorpen door de eeuwen heen bedreigden: overstromingen, oorlogen, ziekten (polderkoorts, pest), onteigeningen voor de havenuitbreiding, afbraak; - erfgoed dat nog steeds en de jongste jaren zelfs steeds sterker bedreigd wordt doordat in de 20ste eeuw vier polderdorpen van de kaart zijn geveegd: oud-bewoners overlijden, herinneringen vervagen en gaan verloren, materieel erfgoed verdwijnt.


Overstroming in Lillo in 1953 © Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders

Een beoefenaar van wipschieten in actie in 2005 © De Liggende Wip - De Nieuwe Krachten


© Museum Plantin Moretus/ Prentenkabinet

29

rondleiding: De werking van het Documentatiecentrum Bezoekers krijgen in het magazijn een beeld van wat er in het Documentatiecentrum bewaard wordt, hoe dat gebeurt en hoe het eventueel beter kan. In de leeszaal krijgen ze uitleg over de werking van de catalogus. Wellicht een motivatie om ook hun foto’s en documenten aan het centrum toe te vertrouwen?

doorlopend tussen 10 en 18 uur Het EHA!Ecohuis in Borgerhout © Ecohuis

film- en diavoorstelling: Van Poldersloot tot Wereldhaven In de film ‘Van Poldersloot tot Wereldhaven’ schetst de Zandvlietse kunstenaar Albert De Vree op aangrijpende wijze de teloorgang van vier Antwerpse polderdorpen (Oosterweel, Oorderen, Wilmarsdonk en Lillo) en van de polders van Zandvliet en Berendrecht.

doorlopend tussen 10 en 18 uur (duur: 90 minuten) Spin uit de vaste collectie van het EHA! © Ecohuis

6 EcoHuis Antwerpen EHA! O

Tel. 03 227 49 53

[email protected] www.eha.be

De Erfgoedcel Antwerpen werkt aan de uitbouw van een geïntegreerd cultureel-erfgoedbeleid. In samenwerking met de vele Antwerpse erfgoedbewaarders wordt zowel het materiële als het immateriële erfgoed op een publiekstoegankelijke manier gepresenteerd

info op 17 april: Tel. 03 217 08 11 EHA! is een boeiend interactief milieucentrum met een fascinerende tentoonstelling en een milieuvriendelijke stadswoning met tuin en EcoCafé. Duurzaam en leefbaar, boeiend en haalbaar. Voor een milieuvriendelijk dagje uit. Trams 10 en 24 (halte Eliaartstraat) en bussen 6, 18, 34, 41.0, 41.1, 41.2, 41.5, 41.6, 41.7, 242, 420, 422 en 423 (halte Eliaartstraat)

i.s.m. Arabel - Belgische Arachnologische Vereniging, JNM - Jeugdbond voor Natuurstudie en Milieubescherming, Zoo (Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde)

��

� �

��

�

�

��

�

Het Rallyboekje voor het parcours Maritiem gevaar © Erfgoedcel

30

O

Turnhoutsebaan 139, 2140 Antwerpen Borgerhout Tel. 03 217 08 11

filmvoorstelling, lezing, workshop, tentoonstelling: Spinnen, leven aan een zijden draadje

��

7 Erfgoedcel Antwerpen

Het EHA! organiseert een dag over spinnen en erfgoed. Bezoekers kunnen griezelen of genieten bij de filmvoorstelling ‘Arachnophobia’, er zijn verschillende lezingen (sprookjes, de oorzaak van spinnenangst...), er is een tentoonstelling met opgezette én levende exemplaren uit de Zoo van Antwerpen, een workshop voor kinderen en een fototentoonstelling. Durf jij het aan?! Of zijn het juist onze spinnen die gevaar lopen?


[email protected] www.erfgoedcelantwerpen.be

Niet toegankelijk (zie programma hieronder).

Gevarenparcours 1: Erfgoed in gevaar i.s.m. Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen, Hogeschool Antwerpen - Opleiding Conservatie en Restauratie

Alle erfgoedbewaarders - van musea en kerken tot archieven en heemkundige kringen - hebben grosso modo met dezelfde gevaren te kampen: van schimmels, vocht, insecten en vandalisme tot mogelijke oorlogen en natuurrampen. Veel deelnemers belichten dit op Erfgoeddag. Ze zijn opgenomen in een coherent en gestructureerd parcours ‘Erfgoed in gevaar’. Volg dit parcours (het symbool is een witte handschoen) en word een expert terzake! Handig voor je privé-erfgoed!

Gevarenparcours 2: Gevaar in erfgoed Alle gevaarlijke thema’s - van gevaarlijke boeken en beschermamuletten of -goden tot misdaadverhalen en heksen op de brandstapel - maken samen deel uit van dit Antwerpse gevarenparcours. Niet voor doetjes. Volg dit parcours (het symbool is een revolver) en leer waaraan je voorouders zoal ontsnapt zijn. Wie weet komt het nog van pas...

Gevarenparcours 3: Maritiem gevaar i.s.m. Zeescouts Antwerpen (VVKSM en FOS), Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap - DAB Vloot, Toerisme Antwerpen/ Koninklijke gidsenvereniging van Antwerpen, Museum aan de Stroom en Publieksbeleid Musea Stad Antwerpen

De Antwerpse kade lijkt één groot maritiem museum: van het Scheepvaart- en Rijn- en Binnenvaartmuseum tot de Boeienweide op Linkeroever. En dan moet het MAS nog komen! Alle maritieme Erfgoeddagdeelnemers maken deel uit van een gevaren-zoekrally, met een afsluitend spel op de Boeienweide dat de Zeescouts maakten. Volg dit spelparcours (het symbool is een anker) en wapen je tegen het water en zijn gevaren. Speciaal voor families en jeugbewegingen. Met een prijs!

demonstratie: Weet wat je hebt Wie niet weet wat hij bezit, kan er ook niet goed voor zorgen. Dat geldt ook voor bewaarders van erfgoed. Het collectie-registratiesysteem dat de Erfgoedcel ontwikkelde (Digitale Inventarisatie Cultureel Erfgoed), is een software

databestand waarin alle erfgoed kan worden opgenomen en op een systematische manier beschreven. Het wordt ter beschikking gesteld van semi- en openbare instellingen (niet voor privégebruik), zoals districtshuizen en politiediensten... De demonstratie toont hoe erfgoedbewaarders met het systeem werken en dus voor ons ‘collectief bezit’ zorgen.

Stedelijk Informatiecentrum voor Archeologie en Monumentenzorg Kloosterstraat 15 doorlopend tussen 10 en 18 uur

8 Etnografisch Museum Antwerpen Etnografisch Museum Suikerrui 19, 2000 Antwerpen Tel. 03 220 86 00

M

etnografisch.museum@stad. antwerpen.be http://museum.antwerpen. be/etnografisch_museum

In dit museum maak je kennis met de leef- en denkwereld van nietEuropese culturen. Je ziet er maskers, beelden, vedertooien, schilderingen enz. uit Afrika, Oceanië, Amerika en Azië. Het gaat vooral om objecten uit het verleden van inheemse volken. Trams 2, 3, 4, 7, 8 en 15 (halte Groenplaats - Post) en bussen 9, 18, 25, 26 (halte Groenplaats - Post), 6 en 34 (halte Suikerrui - Steenplein)

tentoonstelling en rondleiding: Schrikwekkende godheden uit Tibet Een van de meest vredelievende religies ter wereld wendt uitgerekend angstaanjagende godheden aan als beschermheiligen. Dat is het geval in het tantristische boeddhisme van Noord-India, Nepal en Tibet. Eigenaardig of verklaarbaar? Wie zijn deze schrikwekkende goden en hoe worden ze afgebeeld? Conservator Jan Van Alphen geeft toelichting in de tentoonstelling ‘Gegoten voor de eeuwigheid’.

open tussen 10 en 18 uur, rondleiding om 11 uur reservatie: Rita Adriaenssens (03 220 86 54, rita. adriaenssens@stad. antwerpen.be), 20 plaatsen

Naro Dakini, Tibetaans Boeddhistische godin met krans van menselijke schedels. Begin 15de eeuw Foto: Ferry Herrebrugh © Etnografisch Museum

workshop voor kinderen: Nooit meer bang! We gaan in het museum op zoek naar de geheime kracht van amuletten. Hoe bescherm(d)en mensen uit andere culturen zich tegen ongeluk, ziekte en gevaar? Kan je angsten af(z)weren door het dragen van een amulet? Uit zachte steen maken we een eigen geluksbrenger en daar hoort ook een kleurrijk zakje bij. Nooit meer pech! Voor kinderen van 8 tot 12 jaar.

Vajrabhairava, heer van de dood, Tibetaanse boeddhistische godheid met schedelbekers en wapens, 15de eeuw. Foto: Ferry Herrebrugh © Etnografisch Museum

van 14 tot 16.30 uur reservatie: Chris De Lauwer (03 220 86 93, chris. [email protected] 12 plaatsen

Kind met beschermend amulet © Etnografisch Museum

31

tentoonstelling: Vretende motten en bijtende insecten i.s.m. Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen

Gerestaureerde Braziliaanse pluimentooi © Etnografisch Museum

In ons museum zijn de meeste voorwerpen gemaakt van natuurlijke en vergankelijke materialen. Dat vergt een specifieke conservatie. Vooral kleine insecten vormen een bedreiging. We brengen een kleine opstelling van door motten aangevreten verentooi uit Brazilië en illustreren mogelijke schade door insecten en de behandeling ervan.


De Musea Stad Antwerpen beschermen je met een bijzonder souvenir tegen gevaren...

twee tentoonstellingen: Paul Seawright - Crime scenes

9 FotoMuseum Provincie Antwerpen Waalse Kaai 47, 2000 Antwerpen Tel. 03 242 93 00

M

info@fotografie.provant.be www.fotomuseum.be

Sinds 21 maart 2004 biedt het nieuwe FotoMuseum Provincie Antwerpen een wisselende, thematische opstelling aan waarin naast tal van fotografische genres ook familiefoto’s, prentbriefkaarten en reclamefoto’s een plaats krijgen.

Hoe gevaar in beeld wordt gebracht, zien we elke dag weer op alle nieuwszenders. De tentoonstellingen ‘Crime Scenes’ en ‘Paul Seawright’ tonen bezoekers op Erfgoeddag hoe fotografen gevaarlijke situaties verbeelden. De twee confronteren de toeschouwers met ‘gevaar’: de ‘crime scenes’ komen uit het Antwerpse politiearchief en er is het subtiele en onheilspellende werk van de Ierse fotograaf Paul Seawright.

open tussen 10 en 18 uur loopt nog tot 12 juni 2005

Tram 8 (eindpunt Lambermontplein) en bussen 6, 34 (halte Vlaamse Kaai) en 23 (eindpunt Waalse Kaai) Vrijwillig Brandweerkorps van Sint-Mariaburg in 1926. Dragers van een pet zijn de officieren, de manschappen dragen helmen

Houses night van Paul Seawright © FotoMuseum Antwerpen

demonstratie: Open restauratieatelier i.s.m. Hogeschool Antwerpen, Opleiding Conservatie en Restauratie

Foto’s en fotografische objecten zijn door hun diversiteit aan materialen uiterst complex om te conserveren en te restaureren. Sinds 2003 heeft het museum een samenwerkingsakkoord met de opleiding Conservatie en Restauratie van de Hogeschool Antwerpen. Op Erfgoeddag staan het museum en de studenten van de studio Visuele Media je graag te woord over de ‘gevaren’ die zij bij het conserveren en/of restaureren van de tentoongestelde objecten hebben overwonnen.


Kledingstukken van moordslachtoffer, Antwerpen-Linkeroever, 26/11/1938 © Fotoarchief van de Federale Politie

32

© Heemkundig Documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg

10 Heemkundig Documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg Buurthuis Nieuw Kwartier Schriek 360 , 2180 Antwerpen Tel. 03 605 73 61

11 Het Landshuis - Lillo O

Havenmarkt 3, 2040 Antwerpen - Lillo Tel. 03 569 98 73

O

tentoonstelling: Sint-Mariaburg in gevaar! De tentoonstelling gaat aan de hand van foto’s en teksten in op enkele ‘historische’ gevaren die Sint-Mariaburg bedreigden: - branden, met het optreden van het vrijwillig brandweerkorps; - V1- en V2-bommen in 1945; - de evacuatie bij de dreigende treinontploffing in september 1990. open tussen 10 en 18 uur

[email protected] www.temple-group.be

info op 17 april: 0475 60 21 40 Het voormalige gemeentehuis van LilloFort wordt momenteel uitgebaat als cultuuren congrescentrum. De boeiende en merkwaardige geschiedenis van het fort wordt er verteld in een aanstekelijke multimediavoorstelling.

tentoonstelling: Het Landshuis te Lillo - Fort/ Poldermuseum i.s.m. vzw Fort Lillo, Poldermuseum Lillo, ir. Wim Goossens, kerkfabriek Sint-Benediktus

De unieke collectie plannen van eigenaar ir. Wim Goossens geeft een overzicht van het ontstaan en de evolutie van Fort Lillo, een onderdeel van de verdedigingsgordel rond Antwerpen. Het unieke van dit fort is dat het nooit werd ingenomen. Hier wordt ook het verhaal verteld van een fort dat vandaag zelfs een oprukkende wereldhaven kan weerstaan en zo de cultuur van de polderdorpen levend houden. Met die cultuur maak je kennis in het aanpalende Poldermuseum, dat wordt geopend in het weekend van Erfgoeddag! doorlopend tussen 10 en 18 uur, multimediavoorstelling in de Raadszaal (duur: ca. 15 min.)

12 Hogeschool Antwerpen O

Dep. B - Audio en visuele Kunst/opleiding Conservatie en Restauratie Blindestraat 9, 2000 Antwerpen Tel. 03 213 71 34 conservatie. [email protected] www.academieantwerpen.be

De opleiding Conservatie en Restauratie van de Hogeschool huist in het gerestaureerde gebouw van ‘het Bureel van Weldadigheid’. Kunstobjecten worden hier tijdens de opleiding van de studenten vakkundig gerestaureerd.

tentoonstelling en rondleiding: Elf studio’s Conservatie/Restauratie Vele kunstwerken zijn door het materiaal, de plaats van bewaring of door het gebruik in gevaar. Degradatie van binnenuit of van buitenaf verkort hun levensduur. Conservatie en/of restauratie is erop gericht die levensduur te verlengen. De docenten van de opleiding leiden bezoekers rond in het (gerestaureerde) gebouw en de elf studio’s van de opleiding: steen, metaal, visuele media, textiel, papier, hout,... om 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 en 17 uur reservatie: Annemie Neeven (03 213 17 34), 30 bezoekers per rondleiding

demonstraties van de opleiding Conservatie en Restauratie bij de erfgoedbewaarders zelf: deelnemers 9, 26, 31, 33, 37, 38, 40 33

demonstratie: Restauratie Antwerpse Madonnabeelden Zie Vereniging voor Kruis en Beeld

13 KBC Rockoxhuis Keizerstraat 12, 2000 Antwerpen Tel. 03 201 92 50

M

[email protected] www.rockoxhuis.be Boek met afgescheurde cover © KBC Rockoxhuis

Gevolg van een verdwaalde vuurpijl: gesmolten rubber op het schilderij © KMSKA

Het Rockoxhuis is de voormalige patriciërswoning van Antwerps burgemeester Nicolaas Rockox (15601640), die ook als kunstverzamelaar, humanist, mecenas en vriend van Peter Paul Rubens de geschiedenis is ingegaan. Trams 4, 7, 10, 11 (halte Sint-Katelijnevest of halte Hendrik Conscienceplein), 4, 7 en 9 (halte Keizerstraat of halte Wijngaardbrug)

tentoonstelling en demonstratie: Lekkere boeken? i.s.m. Musea Antwerpen en andere culturele instellingen

Het zijden vaandel van de “socialistische Vrouwengroep van Merxem 1921” werd zwaar beschadigd binnengebracht. Al die jaren moest het wegens geldgebrek restauratie ontberen. Het kreeg het al eerder zwaar te verduren door foute restauratiepogingen. © Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem

Wist je dat boekenwormen verlekkerd zijn op boeken? Meer nog, dat ze boeken verslinden? En er leven nog andere bedreigende diertjes op onze boekenplanken. In de 17de-eeuwse kelder van het Rockoxhuis worden de meest frappante beschadigingen aan oude boeken getoond. Daarnaast geeft Isabelle Aspeslagh een demonstratie over droogreinigen, het naaien van

boeken en kleine herstellingen, zoals papierrestauratie met warme spatula en het verstevigen van hoeken.

doorlopend tussen 10 en 18 uur, demonstratie om 11, 14 en 16 uur

rondleiding: Een kijkje in de boekenkast van Nicolaas Rockox Een begeleide wandeling door de tentoonstelling ‘Rockox’ huis volgeboekt, de bibliotheek van burgemeester en kunstverzamelaar Nicolaas Rockox’. De nadruk ligt op de manier waarop patriciërs hun boeken bewaarden, hoe zij hun bibliotheek beschermden, waarom bepaalde boeken de tijd des tands hebben overleefd en hoe wij ze vandaag een verder leven garanderen.

om 11 en 14 uur reservatie: Balie Rockoxhuis (03 201 92 50) ,15 plaatsen per rondleiding

tentoonstelling en rondleiding: Doodgeverfd? Schade aan schilderijen Het bewaren van kunst is een kerntaak van een kunstmuseum. Conserveren en restaureren zijn dan ook van essentieel belang. In het Memlingrestauratie-atelier wordt een aantal beschadigde kunstwerken tentoongesteld. De beschadigingen hebben uiteenlopende oorzaken: tijd, techniek, insecten, vandalisme... Een restaurator geeft commentaar.


15 Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem vzw H

Hofke van Roosendael Terlindenhofstraat 265, 2170 Merksem Tel. 03 646 76 20

[email protected] www.heemkring-merksem.be

14 Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen M

Leopold De Waelplaats, 2000 Antwerpen Tel. 03 238 78 09

[email protected] www.antwerpen.be/cultuur/ kmska

info op 17 april: 03 645 16 77 De Merksemse heemkundige kring (1939) wil het Merksemse verleden verzamelen, bewaren, bestuderen en toegankelijk maken. Hij beschikt over een eigen archief en een bescheiden museum. Bussen 33 en 66 (halte Kroonplein)

Het KMSKA is hét kunsthistorisch museum van Vlaanderen. Het is gespecialiseerd in de schilder- en beeldhouwkunst in Antwerpen, Vlaanderen, de Zuidelijke Nederlanden en België van de 14de tot de 20ste eeuw. Trams 4 (halte Geuzenstraat) en 8 (halte Museum) en bussen 6, 34, 23 en 290 (halte Museum) Het verdwenen Merksemse boerenleven © Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem

34

opendeur en rondleiding: Merksems erfgoed bedreigd!

rondleiding: Het behoud en beheer van beelden in openlucht

De medewerkers van de heemkring geven een rondleiding in het (beschermde) Hofke van Roosendael om hun bedreigd erfgoed te tonen. Vandaaruit wandelen we ook naar de oude begraafplaats, die met verdwijning wordt bedreigd. Een expo in twee beschermde hoeves belicht het (verdwenen) boerenleven van weleer. Gratis huifkarrenpendeldienst. Op alle locaties krijgen de bezoekers een uitgebreide toelichting.

Rondleiding door de verantwoordelijke persoon voor Behoud en Beheer in het Middelheimmuseum. De nadruk ligt op problemen en hun oplossingen bij het tonen van beeldhouwkunst in een park. Dat wordt gekoppeld aan demonstraties. De rondleiding start en eindigt in de hangar.

opendeur en vertrek rondleidingen: Hofke Van Roosendael doorlopend tussen 10 en 18 uur

16 Middelheimmuseum M

Middelheimlaan 61, 2020 Antwerpen Tel. 03 827 15 34 of 03 828 13 50 middelheimopenluchtmuseum @stad.antwerpen.be http://museum.antwerpen. be/middelheimopenluchtmuseum

Het Middelheimmuseum bezit een schitterende collectie die een overzicht biedt van de moderne en hedendaagse westerse beeldhouwkunst. Bussen 18, 21 en 27 (halte Middelheim Ziekenhuis of halte Lindendreef)

17 ModeMuseum Provincie Antwerpen M

Nationalestraat 28, 2000 Antwerpen Tel. 03 470 27 70 [email protected] www.momu.be

van 11 tot 13 en van 14 tot 16 uur reservatie: Publiekswerking Middelheimmuseum (03 827 15 34) , 25 plaatsen per rondleiding

In 2002 opende het ModeMuseum Provincie Antwerpen (MoMu) zijn deuren in het pand ‘ModeNatie’. Het MoMu brengt jaarlijks twee grote thematentoonstellingen, met telkens een specifieke scenografie en een boeiende publiekswerking.

rondleiding voor kinderen van 6 tot 12: behoud en beheer

tentoonstelling: Mode in gevaar! - Voorbeelden uit de MoMu-collectie

Terwijl de volwassenen een rondleiding volgen, is er voor kinderen van 6 tot 12 een aangepaste actieve rondleiding met een creatief atelier rond het thema ‘behoud en beheer’, onder leiding van een museumgids. De rondleiding start en eindigt in de hangar (zoals die voor de ouders; duur: ook 2 uur).

Het MoMu toont in het Forum (ruimte gelijkvloerse verdieping) een beperkte opstelling van kostuums en/of textielen uit de eigen collectie. Alle stukken zijn voorbeelden van hoe door toedoen van de natuur of van menselijke ingrepen erfgoed onherroepelijk beschadigd werd. (De tentoonstelling ‘Antwerpse School’ in het Forum en de opstelling van kostuums uit de MoMu-collectie is gratis toegankelijk. De tentoonstelling ‘Beyond Desire’ op de eerste verdieping is NIET gratis toegankelijk.)

van 11 tot 13 en van 14 tot 16 uur reservatie: Publiekswerking Middelheimmuseum (03 827 15 34) , 10 plaatsen per rondleiding

Waaier aangetast door de tand des tijds. © Modemuseum

Aantasting van het patina en het brons door de zure regen. Niobe van GN Grard © Middelheimmuseum

open tussen 10 en 17.15 uur


Het beeld van Koning Boudewijn op Linkeroever, slachtoffer van graffiti © Middelheimmuseum

35

18 Monumentenwacht Interieur Antwerpen O

Tel. 03 360 52 34

[email protected] www.monumentenwacht.be

Zaalzicht met Vliegende messen (1974) van Leo Copers. © MuKHA

De Antwerpse Monumentenwacht voert behalve bouwkundige ook interieurinspecties uit. De schade die kunstvoorwerpen in historische interieurs bedreigt, wordt in kaart gebracht, zodat met goede adviezen het gevaar afgewend kan worden.

demonstratie: Monumentenwacht Interieur aan het werk

Zicht op het Maritiem park van het Scheepvaartmuseum © Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum

Houten objecten staan klaar om ingepakt te worden in een ‘zuurstofbubbel’, ter bestrijding van houtworm © Museum Vleeshuis/Klank van de Stad

De monumentenwachters Interieur demonstreren in de Sint-Jacobskerk hoe ze door inspecties en adviezen de vele gevaren die ons roerend erfgoed bedreigen, dagelijks trachten af te wenden. Ze tonen in het bijzonder hoe je waardevolle metalen voorwerpen met een goed onderhoud behoedt voor schade en wat je zelf kunt doen om aantasting door houtboorders (memel!) op te sporen en in te dijken.

Sint-Jacobskerk Lange Nieuwstraat 73 doorlopend tussen 13 en 18 uur

19 MuHKA - Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen M

Leuvenstraat 32, 2000 Antwerpen Tel. 03 260 99 99

[email protected] www.muhka.be

Het MuHKA toont op de bovenverdiepingen een internationale collectie hedendaagse kunst vanaf 1970. Op de benedenverdieping vindt elk seizoen een grote tijdelijke tentoonstelling plaats van hedendaagse kunstenaars uit binnen- en buitenland. Tram 8 (halte Museum) ? en bussen 6, 23, 34 en 290 (halte Vlaamse Kaai)

Het Steen Steenplein 1, 2000 Antwerpen 03 201 93 40

[email protected] museum.antwerpen.be/ scheepvaartmuseum

info op 17 april: 03 201 93 44 Het museum is gehuisvest in het Steen, de oude burcht aan de Schelde. Het illustreert de scheepvaartgeschiedenis van onze gewesten, ook in een ‘maritiem park’. Bussen 6/34 (halte Suikerrui - Steenplein)

tentoonstelling: Vliegende Messen Het MuHKA toont de ‘Vliegende Messen’ van Leo Copers, onlangs nog te zien in de tentoonstelling ‘Dear ICC’ en niet zonder gevaar voor de onoplettende toeschouwer.


workshop voor kinderen: Laterna Magica i.s.m. FilmMuseum Antwerpen

Een magische lantaarnshow voor kinderen. Lekker griezelen onder begeleiding van animatoren!

FotoMuseum Waalse kaai 47 , 2000 Antwerpen reservatie: Rebekka Wauters (03 242 93 57, rebekka. [email protected])

36

20 Museum aan de Stroom/Collectie Nationaal Scheepvaartmuseum M

opendeur en film- en diavoorstelling: Leven aan boord van een lichtschip Een lichtschip ligt op een vaste plaats in zee verankerd en waarschuwt schepen voor gevaren, zoals zandbanken. Deze film toont het leven aan boord van een lichtschip. Hij is gemaakt door de opvarenden (duur: 20 minuten). De ‘WestHinder’ was tot 1993 een baken op de Noordzee en werd in 1994 overgedragen aan het museum. Na restauratie zal het vaartuig een definitieve ligplaats krijgen in het Bonapartedok, de toekomstige museumhaven.

doorlopend tussen 10 en 18 uur

rondleiding: Scheepsmodellen en hoe ze te transporteren i.s.m. Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen

Een restaurateur van scheepsmodellen leidt je rond en licht toe hoe hij te werk gaat, bv. bij het delicate transport van modellen. Hoe ga je om met oude modellen, met het hout en metaal, met eventuele schade?

om 11 en 14 uur reservatie: geert. [email protected]. be; scheepmus@stad. antwerpen.be, 20 plaatsen per rondleiding


21 Museum Vleeshuis/ Klank van de Stad M

Vleeshouwersstraat 38, 2000 Antwerpen Tel. 03 233 64 04

[email protected]. be http://museum.antwerpen. be/vleeshuis

Het Vleeshuis herbergt een enorme verscheidenheid aan objecten (ca. 80.000). Tot april 2006 is het museum gesloten. Van dan af klinkt door deuren en ramen van dit oude gildenhuis de eeuwenoude ‘Klank van de stad’. Trams 4, 7 (halte Klapdorp of halte Lange Koepoortstraat), 10 en 11 (halte Melkmarkt) en bussen 6 en 34 (halte ?)

rondleiding: Klank van de Stad

Scheepsmodellen in het museumdepot © Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum

Voor de nieuwsgierigen lichten we op Erfgoeddag al een tipje van de sluier die nog over het nieuwe museum ligt. In beeld en klank verken je de boeiende wereld van speelmannen. Zij speelden bij feestelijkheden en begrafenissen, in kerken en danshuizen. We horen torenmuziek met trompetters, klokkengelui en de beiaard. 400 jaar opera passeert de revue, met muziektempels als het Tapissierspand, de Bourla, de Schouwburg en de Vlaamse Opera. De finesses van al deze verhalen verneem je van specialist Karel Moens.


demonstratie: Gezocht: houtworm! i.s.m. Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen.

De houten voorwerpen en vooral de instrumenten krijgen een grondige behandeling tegen houtworm ter voorbereiding van het nieuwe museum. In een gesloten bubbel in kunststof wordt zuurstof onttrokken. Insecten, die niet zonder zuurstof kunnen, worden daardoor verdoofd, hun metabolisme vertraagt en ten slotte gaan ze dood. Restaurateur Toon Van Campenhout geeft je alle informatie om dit experiment ook thuis met je eigen houten objecten uit te proberen.


demonstratie: Op reis met collecties Het Museum Vleeshuis stoot in de toekomst een groot gedeelte van zijn collecties af naar het MAS en andere stedelijke musea. Een diepgaande registratie van de objecten is noodzakelijk om deze transfer veilig, correct en zinvol te laten verlopen. Projectmedewerker Laurence De Bolle vertelt volgens welke criteria de uitgebreide inventarisatie plaatsvindt en welke methoden worden toegepast. Aandacht gaat ook naar uitgebreid archiefonderzoek en betere conserveringsmethoden.

detail: een door houtworm aangetaste serinette © Museum Vleeshuis/Klank van de Stad


opendeur en rondleiding: Koperblazers gered! In 1999 kocht de stad Antwerpen het atelier voor koperblaasinstrumenten Van Engelen uit Lier aan. Alle machines, werktuigen en onderdelen kwamen naar het Vleeshuis. Hoe je zo’n ‘bijna onmogelijke collectie’ inventariseert, begrijpt

Houten objecten staan klaar om ingepakt te worden in een ‘zuurstofbubbel’, ter bestrijding van houtworm © Museum Vleeshuis/Klank van de Stad

37

en restaureert, vertelt projectmedewerker Lucia De Haes in de gewelfde kelders van het Vleeshuis. Dankzij dit uitgebreide project wordt een belangrijk stuk muzikaal en industrieel erfgoed uit de provincie gered.

open tussen 10 en 18 uur De Musea Stad Antwerpen beschermen je met een bijzonder souvenir tegen gevaren...

Mariabeeldjes in glazen stolp: na vasthechting aan de bodem kunnen er geen ongelukken meer gebeuren © Museum aan de Stroom/ collectie Volkskunde Museum

22 Museum aan de Stroom/Collectie Volkskundemuseum M

Gildekamersstraat 2-6, 2000 Antwerpen Tel. 03 220 86 66

volkskunde.museum@stad. antwerpen.be http://museum.antwerpen. be/volkskunde/

In het museum maak je kennis met het Vlaamse en het Antwerpse dagelijks leven in de 19de en de vroege 20ste eeuw. Er zijn drie thema’s: de levensloop, het dagelijks leven en ‘wereldberoemd in Antwerpen’. De diversiteit van de collectie is zeer groot. Een wassen Mariabeeld dat door een te hoge luchtvochtigheid wit uitgeslagen is. © Museum aan de Stroom/collectie Volkskunde Museum

Trams 2, 3, 4, 7, 8, 10, 11 en 15 (halte Groenplaats - Post) en bussen 6/34 (halte Suikerrui - Steenplein)

workshop: Volksspelen Het Volkskundemuseum heeft een ruime keuze aan intrigerende volksspelen in zijn aanbod. Ze zijn vaak oud maar niet uit de tijd, ondanks het feit dat vele ‘met uitsterven’ bedreigd zijn. Onder begeleiding van museumgids Hilde Eykens maak je kennis met spelen

zoals toptafel, zwierbol, trou madame, eggeschieten en het struifvogelspel. Een ontdekkingstocht voor alle leeftijden vanaf 6 jaar. om 11, 13.30 en 15 uur (duur: 1 uur) reservatie: 03220 86 66 , 20 plaatsen per workshop

rondleiding: Het gevaar bezworen In de religeuze volkscultuur werden heel wat voorwerpen gebruikt om gevaren op afstand te houden of te bezweren. Ook bij belangrijke overgangsrituelen zorgden speciale objecten voor bescherming. Museumgids Key Minnebo leidt je rond langs deze machtige voorwerpen.

om 10.30, 11.30, 13, 14, 15 en 16 uur (duur: 45 min.) reservatie: 03 220 86 66 , 18 plaatsen per rondleiding

demonstratie: Museum doet aan risicobeheer - de registratie van een collectie i.s.m. Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen

Het registreren van een collectie is belangrijk in het tegengaan van gevaren die museumobjecten bedreigen. Het verlies van informatie over voorwerpen en een slechte bewaring kunnen dankzij een goede collectieregistratie worden voorkomen of verminderd. De collectieregistratoren presenteren aan de hand van voorwerpen en foto’s hoe zo’n collectieregistratie werkt en wat de resultaten zijn.

om 11, 14 en 15.30 uur De Musea Stad Antwerpen beschermen je met een bijzonder souvenir tegen gevaren...

Een 17de eeuwse oproep met betrekking tot een misdaad © Museum Plantin Moretus/Prentenkabinet

38

23 Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet M

Vrijdagmarkt 22, 2000 Antwerpen Tel. 03 221 14 50

museum.plantin. [email protected] http://museum.antwerpen. be/plantin_moretus

Het Museum PlantinMoretus is wereldwijd de enige bewaarde drukkerijuitgeverij uit de 16de eeuw. In deze woning van Christoffel Plantijn vind je unieke werkplaatsen en een bedrijfsarchief, naast een privé-bibliotheek en stijlkamers. Trams 2, 3, 4, 8 en 15 (halte Groenplaats - Post) en bussen 18, 25 en 26 (halte Augustijnenstraat)

tentoonstelling: Moorddadige Gheboden ende uyt-gheroepen Het museum bezit in zijn archief een rijke verzameling oude geboden en afkondigingen van de stad Antwerpen: ‘Gheboden ende uyt-gheroepen’. Die werden gedrukt op de persen van de drukkerij (de Officina Plantiniana). Ze leren ons dat (ook) in de 17de eeuw het dagelijks leven in Antwerpen niet probleem- en gevaarloos was. Op Erfgoeddag tonen we een selectie van de originele teksten die handelen over moord en diefstal.


tentoonstelling: Bedreigde boeken i.s.m. Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen.

Het museum bewaart tal van oude manuscripten, incunabelen en oude drukken. Die zijn erg kwetsbaar: denk aan branden waterschade, insecten manipulatie door mensen... En wat dacht je van inktvraat, waarbij de inkt zich letterlijk een weg door het papier vreet? We tonen aan de hand van originele werken uit ons eigen archief hoe de oude boeken bewaard worden en hoe we ze voor verdere beschadigingen proberen te behoeden.

opendeur en rondleiding: Welke gevaren bedreigden mensen in de 16de eeuw? Aan de hand van voorwerpen in de Poorterswoning tonen we hoe de Antwerpenaar in de 16de eeuw zich wapende tegen allerlei gevaren: straatrovers, belegeraars van de stad, boze geesten, bedreigende ziekten, gebrek aan hygiëne... Al deze aspecten komen op Erfgoeddag aan bod in de rondleiding.

doorlopend tussen 11.30 en 18 uur



24 Museum Poorterswoning M

Poorterswoning Pelgrom Pelgrimsstraat 15-17, 2000 Antwerpen Tel. 03 234 08 09 www.pelgrom.be

25 Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen vzw A M

Douane en Accijnzencentrum Kattendijkdok-Oostkaai 22, 2000 Antwerpen Tel. 03 229 22 42

[email protected] http://home.tiscali.be/ douanemuseum

Een ‘huisbezoek’ aan een 16de-eeuwse woning, met alles erop en eraan: meubels, keukengerei, de werkplaats met gereedschap (weefgetouw, spinnewiel) en zelfs levende dieren. Een uniek kader en een bezoek waard. Voor klein en groot.

Het museum belicht het grensgebeuren en de werking van douane en accijnzen door de tijd heen. Achter ieder voorwerp of document, iedere foto of prent schuilt een anekdote over kat-en-muisspelletjes tussen smokkelaars, beroepsmisdadigers en douaniers.

Trams 4, 7 en 8 en bussen 18, 25 en 26 (halte Groenplaats - Post)

Bussen 1, 35 en 37 (halte Londenstraat)

tentoonstelling en rondleiding: Grenze(n)loos gevaarlijk?! ‘Wandeling’ langs het gevarieerde takenpakket van Douane en Accijnzen, waarbij het gevaar soms in een klein hoekje schuilt. Het gaat over aanslagen op douaniers en de smokkel van ‘eene partij poeder’ in het begin van de 18de eeuw. Over gierende banden, schietpartijen en kraaienpoten tot sluikstokers die zichzelf opblazen in de jaren 1950. Over drugkoeriers vol cocaïneballetjes, namaak en voeding zonder enige garantie. Over rare beestjes in 2004. Doorlopend gidsbeurten en vertoning van videobeelden.

Bedreigd boek © Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet

doorlopend tussen 10 en 18 uur loopt nog tot 13 mei 2005

26 Protestantse kerk Antwerpen-Oost R

Bexstraat 13, 2018 Antwerpen Tel. 03 216 26 68

[email protected] www.vpkb.be/antwerpenoost/

Het Koninklijk Entrepot te Antwerpen was einde jaren ‘80 mogelijk het bekendste douanegebouw in België. Dit erfgoed werd helaas afgebroken © Nationaal Museum en archief van Douane en Accijnzen

Deze kleine Vlaamse kerk, een ontwerp van architect Joseph Hertogs, bleef bijna ongeschonden bewaard en wordt nog steeds gebruikt. Het is een sobere maar architecturaal zeer geslaagde ruimte.

Glasraam © Protestantse Kerk AntwerpenOost

39

tentoonstelling en rondleiding: Protestanten, een gevaar voor de samenleving?

De krant De Vlaemsche Evangeliebode bedreigd door de tand des tijds © Protestantse kerk Antwerpen-Oost

De protestantse gemeenschap van de Antwerpse Zendingskerk ontstond in 1856 in het Schipperskwartier. Meteen werd de kerk bestormd door buurtbewoners, wellicht op aanstichten van de pastoor. Gendarmen waarborgden de ‘grondwettelijke vrijheid van godsdienstuitoefening’. O.m. een schilderij van Karel Ooms illustreert dit. Protestanten (‘schismatieken’ of ketters) waren tot in de 20ste eeuw een vreemde groep in Vlaanderen, wat geregeld tot agressie en discriminatie leidde.

doorlopend tussen 13 en 18 uur, rondleidingen om 13, 14, 15, 16 en 17 uur

27 Rijksarchief Antwerpen A

Door Verstraeteplein 5, 2018 Antwerpen Tel. 03 236 73 00 Rijksarchief. [email protected] http://arch.arch.be/frame_nl_ d2.htm

Deze wetenschappelijke instelling staat in voor het archivalisch erfgoed van overheden, personen en instellingen in de provincie Antwerpen. Haar belangrijkste taken zijn toezicht, verwerving, bewaring, ontsluiting, dienstverlening en onderzoek. Tram 11 (halte Draakplaats) en bussen 6/34, 9 en 20 (halte Draakplaats)

tentoonstelling: Vlaemsche evangeliebode

Het schilderij La Lecture Prohibée van Karel Ooms gaat in op de vrijheid van godsdienst © Museum Abraham Hans, Maria Horebeke

i.s.m. Hogeschool Antwerpen, Opleiding Conservatie en Restauratie (papier)

tentoonstelling en rondleiding: Gevaar en schade in het archief

Tussen 1862-1882 was de predikant van de kerk redacteur van de Vlaemsche Evangeliebode. Dit blad was toen zozeer een minderhedengeschrift dat officiële instellingen het niet hebben bewaard. Vandaag is het een uniek tijdsdocument, dat als oud krantenpapier in 1992 in de kelder werd teruggevonden. Oude kranten, hoe bewaar je ze? Een foto-expositie - door studenten van de academie - belicht de gevaren.

Bezoek aan een archiefmagazijn (kleine groepen onder begeleiding). Er worden gevaarlijke archiefstukken getoond, zoals processtukken (bv. heksenprocessen), ordonnanties i.v.m. oproer, stukken over hinderlijke bedrijven enz. - ‘Voor en na’: recent gerestaureerde stukken en gelijkaardige stukken nog in hun beschadigde toestand.

doorlopend tussen 13 en 18 uur Veroordeling door de vierschaar van Berchem van Jacobus vander Veken tot opknoping aan de galg in 1760. Hij werd beticht van diefstal van ”kiekens, geldbeugels, zilveren broeksriemen, knopen,...” © Rijksarchief

40


28 Rijn- en Binnenvaartmuseum Antwerpen M

Bonapartedok Nieuwpoortkade, 2000 Antwerpen Tel. 03 219 09 80 [email protected]

info op 17 april: 0475 90 52 89 Het museum is eigenaar van drie oude binnenschepen: de Mon désir en de Liomar zijn ingericht als museum (met foto’s, maquettes, gebruiksvoorwerpen, scheepsmotoren en -modellen) en de Angèle als cafetaria. Trams 4 en 7 (halte SintPietersvliet) en bussen 6, 9, 34 en 36 (halte SintPietersvliet)

opendeur en rondleiding: Museum in gevaar? Het museum kampt met problemen: vergrijzing, het (dure) onderhoud van de schepen... Dit betekent meteen dat ook het erfgoed in gevaar is. Een reden te meer om aan Erfgoeddag deel te nemen en de noodkreet weerklank te doen vinden. Wie voelt zich geroepen?


doorlopende vertoning: Leven aan boord van een binnenschip Met foto’s en getuigenissen van oude binnenschippers die o.m. vertellen over hun gevaarlijk beroep


29 Rudolf Steineracademie M

Nachtegaalstraat 8, 2060 Antwerpen Tel. 03 237 87 10 [email protected] www.rudolfsteineracademie.be

De Rudolf Steineracademie streeft als beweging naar de vernieuwing van de cultuur. In 2005 werkt zij aan het thema ‘historisch bewustzijn’. De bibliotheek beschikt over een ruime collectie archivalisch en antiquarisch materiaal.

lezing: Hoe gevaarlijk is de antroposofie? i.s.m. Antroposofische Vereniging in België

Veel mensen bekijken de antroposofie met een scheef oog: ze lijkt sekteachtig, anti-katholiek, wars van wetenschap... Hoe komt dat? Zit er een element van ‘gevaar’ in de antroposofie? Is dat er echt of beeldt men het zich in? In een gesprek tussen Luc Vandecasteele (voorzitter van de Antroposofische Vereniging in België) en Werner Govaerts (coördinator van de Rudolf Steineracademie) wordt dit thema verkend en uitgediept.

om 11 uur reservatie: Tel. 03 237 87 10 info@rudolfsteineracademie

20 plaatsen

tentoonstelling: SOS archieven In onze bibliotheek krijg je uitzonderlijk de kans om de hele oude tijdschriften en boeken uit ons archief te bekijken en je bewust te worden van de gevaren die dit papieren erfgoed bedreigen en die alles te maken hebben met ruimte, geld en tijd.


filmvoorstelling: Hoe zit het met jouw ‘historisch bewustzijn’? In 2005 is het thema van onze organisatie ‘historisch bewustzijn’. Voor ons begint alles met het bewustzijn van mensen van het belang van erfgoed en zijn bewaring. Hoe zit het met dat bewustzijn? Een videomontage toont hoe mensen reageren op het belang van historisch en cultureel erfgoed.


opendeur en rondleiding: Als de nood het hoogst is, is de redding nabij spannende verhalen over mensen in gevaar Op de rondleiding houden we halt bij afbeeldingen van mensen in gevaar en vertellen we hun spannend (en soms aangrijpend) verhaal: de heiligen Bonifatius (vermoord met een zwaard), Stefanus (gestenigd) en Alban (onthoofd), bijbelvertaler William Tyndale (levend verbrand), Robert Scott (omgekomen op een Zuidpoolexpeditie), parochiaan Austin Debenham (gesneuveld in W.O.I), koning Arthur, de Black Prince e.a. Laatstgenoemden staan afgebeeld op een glasraam dat zelf bedreigd is.

open tussen 13 en 18 uur, rondleidingen om het uur

30 Saint Boniface Anglican Church R

Grétrystraat 39, 2018 Antwerpen Tel.03 239 33 39 www.boniface.be

Dit is de kerk van de Antwerpse anglicaanse gemeenschap, die reeds eeuwen in de stad aanwezig is. De huidige kerk (1910) werd gebouwd in Engelse neogotiek en bevat monumentale glasramen, vaak over mensen die in gevaar verkeren, bv. om anderen te redden.

Huwelijk met op de achtergrond de ‘verhalende’ glasramen © Saint Boniface Angelican Church

Bus 16 (halte Marialei)

Het internationale antroposofische tijdschrift Das Goetheanum uit de jaren 20 en 30 wordt bewaard in bananendozen © Rudolf Steineracademie

41

31 Sint-Andrieskerk R

Sint-Andriesstraat 5, 2000 Antwerpen Tel. 03 233 42 63

32 Sint-Benediktuskerk R

Havenmarkt, 2040 Antwerpen - Lillo Tel. 03541 18 42

www.topa.be

Voorbereiding van de houtwormbestrijding volgens de anoxie-methode © Sint-Andrieskerk

De minder bekende Sint-Andrieskerk verrast haar bezoekers met enkele ‘verborgen schatten’, zoals het barokke hoofdaltaar uit de verdwenen abdijkerk van Hemiksem en de neobarokke preekstoel met een realistische weergave van de roeping van Sint-Andries en zijn broer Petrus. Trams 4 en 8 (halte Aalmoezenierstraat en/of halte Steenbergstraat) en bussen 18, 25 en 26 (halte Prekerstraat of halte Aalmoezenierstraat)

Houten gepolychromeerd (Spaans) beeld van O.L.V. van Peys en Vrede, vroeg 17de eeuws. © Sint-Fredeganduskerk

Detail van de gerestaureerde processiemantel van O.L.V. van Peys en Vrede: medaillon met floraal motief © Sint -Fredeganduskerk

demonstratie: Gevaarlijke houtworm gesignaleerd... en onschadelijk gemaakt i.s.m. Culturele Biografie Vlaanderen vzw, Opleiding Conservatie/ Restauratie, (Studio Hout), van de Hogeschool Antwerpen

Op een scherm presenteren we doorlopend de behandeling tegen houtworm met de nieuwe anoxie-methode (verpakking in folie die geen zuurstof doorlaat). De studenten van de Opleiding Conservatie/Restauratie, (Studio Hout), van de Hogeschool Antwerpen geven uitleg over de behandeling van de 18deeeuwse broederschapslijst van de Gelovige Zielen. Leon Smets demonstreert de behandeling van kleine aangetaste objecten met de anoxie-methode.

doorlopend tussen 13 en 18 uur; demonstraties om 14, 15 en 16 uur

42

De huidige neogotische Sint-Benediktuskerk in Lillo is gebouwd in 1883, nadat de vorige kerk was afgebrand. Zij werd in 1995 volledig gerestaureerd. Niet bereikbaar met het openbaar vervoer.

tentoonstelling: Vreemde gevaren in de polder Aan de hand van teksten uit de literatuur, prenten, foto’s en tekeningen geven we een beeld van de gevaren die de polder in het algemeen en Lillo Fort in het bijzonder hebben getroffen, met name n.a.v. de (poging tot) bezetting door vreemde mogendheden: beleg, veldslagen, overstromingen, plunderingen, bombardementen...


Detail: grafmoment van Francesco Marcos Del Pico de Velasco (slotvoogd van de Antwerpse Citadel) van J. Scheermaekers, 17de eeuw © Sint-Jacobskerk

33 Sint-Fredeganduskerk Deurne R

Lakborslei 31, 2100 Antwerpen - Deurne Tel.03 324 35 96

[email protected]

De huidige laatgotische kerk dateert uit 1644 en werd in 1997-1998 gerestaureerd. Het barokke interieur bevat vele kunstwerken. Als belangrijkste kunstenaars vermelden we: A. Van Diepenbeeck, W. Herreyns, P. en J.P. Ykens, E. Dujardin en J.B. De Vré. Tram 10 (halte Cogelsplein) en bus 41 (halte Cogelsplein)

opendeur en rondleiding: Fredegandus doet zijn boekske open i.s.m. Hogeschool Antwerpen, Opleiding Conservatie en restauratie.

Op de gezellige rondleidingen vol ‘gevaarlijke’ verhalen staat het beeld van O.L.V. van Peys en Vrede centraal. Het werd vorig jaar samen met het bijbehorende textiel, de processiemantel en de kroonjuwelen gerestaureerd. Het beeld wordt speciaal opgesteld op zijn originele processiedraagstoel in het hoogkoor. De Hogeschool Antwerpen licht de textielrestauratie toe. Ook andere gerestaureerde en nog te behandelen kunstwerken komen aan bod.

open tussen 13 en 18 uur, rondleidingen om 14, 15 en 16 uur

34 Sint-Jacobskerk R

Lange Nieuwstraat 73 bus A, 2000 Antwerpen Tel. 03 225 04 14 [email protected] www.topa.be

De Sint-Jacobskerk is een Brabants-laatgotische kruisbasiliek met een barok interieur. De kerk is de vertrekplaats voor bedevaarders naar Santiago de Compostela vanuit het Antwerpse. Trams 10 en 11 (halte SintJacobsmarkt)

opendeur en rondleiding: Het gevarentrio van SintJacobs De rondleidingen gaan in op diverse soorten gevaar: - in deze kerk vertrokken en vertrekken bedevaarders uit het Antwerpse naar Santiago de Compostela, een niet-risicoloze tocht; - veel grafmonumenten, schilderijen en beeldhouwwerken houden verband met het Laatste Oordeel en de eventuele straf die daarbij hoort; - ook schilderijen die op ‘gevaarlijke’ plekken hangen (bv. hoog), moeten worden geconserveerd en gerestaureerd. Hoe doe je zoiets? Ook de twee orgels worden bespeeld.


Zie ook Monumentenwacht Interieur

35 Stadsarchief Antwerpen Venusstraat 11, 2000 Antwerpen Tel. 03 206 94 11

A

36 Stadsbibliotheek Antwerpen A

Korte Nieuwstraat, 2000 Antwerpen Tel. 03 206 87 10

stadsarchief@stad. antwerpen.be http://stadsarchief. antwerpen.be

stadsbibliotheek@stad. antwerpen.be http://stadsbibliotheek. antwerpen.be

Het Stadsarchief Antwerpen bewaart alle stedelijke documenten. Het oudste dateert uit de 12de eeuw; vandaag worden ook websites en e-mails gearchiveerd. Iedereen kan gratis de leeszaal bezoeken om op zoek te gaan naar gegevens uit een ver of nabij verleden.

De Stadsbibliotheek Antwerpen - niet te verwarren met de Openbare Bibliotheek Antwerpen - is een wetenschappelijke bewaarbibliotheek voor de humane wetenschappen en het Vlaams cultureel erfgoed. De collectie telt ca. één miljoen volumes. info op 17 april: + 32 3 206 87 33

Trams 10 en 11 (Halte Kipdorp) en alle bussen met halte Sint-Jansplein en Hessenbrug

demonstratie: Digitaal erfgoed en digitaal archief Het Stadsarchief Antwerpen toont met pc’s, panelen en documentatie hoe digitale documenten en archieven kunnen worden beschermd tegen verlies, het onbruikbaar of onleesbaar worden. Het Stadsarchief is een Vlaams expertisecentrum terzake. Je ziet er hoe websites, e-mails, digitale foto’s en dossiers worden geklasseerd en vervolgens op een goede en duurzame wijze bewaard. Een bezoek aan de archiefmagazijnen is niet mogelijk.

Door de constante technologische ontwikkeling ontstaan nieuwe dragers die razendsnel verouderen en daardoor onleesbaar dreigen te worden © Stadsarchief

Trams 10, 11 (halte Hendrik Conscienceplein), 4, 7 en 9 (halte Keizerstraat of halte Wijngaardbrug)

opendeur De Stadsbibliotheek Antwerpen stelt haar leeszaal en de Nottebohmzaal open voor het publiek, met twee gelegenheidstentoonstellingen en een boekenverkoop. In de leeszaal staat bovendien het behoud van bedreigd erfgoed d.m.v. microfilm in de kijker.

Kostbaar en zeldzaam miniatuur © Stadsbibliotheek Antwerpen

Nottebohmzaal H. Conscienceplein 4 , 2000 Antwerpen open tussen 10 en 18 uur


Detectiveroman Het komplot der flaminganten van Theo Huet © Stadsbibliotheek Antwerpen

43

tentoonstelling: Crimineel! Vlaamse misdaadliteratuur door de eeuwen heen Thrillers van allerlei slag en soort zijn populairder dan ooit, in woord en beeld. John Vervoort, recensent voor Het Nieuwsblad en De Standaard, brengt met stukken uit de collectie van de Stadsbibliotheek een historisch overzicht van de misdaadliteratuur in Vlaanderen. Spanning gegarandeerd!

Archeologische vondsten vragen na opgraving vaak een onmiddellijke behandeling, zoniet dreigt op termijn geheel of gedeeltelijk verlies © Stedelijk Infocentrum Archeologie en Monumentenzorg

Restauratie van de Madonna van de Schoytestraat 27 © Hogeschool Antwerpen, Carolien van der Star


tentoonstelling: Zichtbaar zeldzaam Ongeveer 50 topstukken uit de collectie worden tentoongesteld in de prestigieuze Nottebohmzaal. Ze zijn geselecteerd op basis van hun zeldzaamheid, kostbaarheid en esthetische waarde. De selectie is ook representatief voor het profiel van de collectie.

Nottebohmzaal H. Conscienceplein 4 , 2000 Antwerpen open tussen 10 en 18 uur loopt nog tot 24 april 2005

37 Stedelijk informatiecentrum archeologie en monumentenzorg O

Mercator-Orteliushuis Kloosterstraat 15, 2000 Antwerpen Tel. 03 232 92 08 archeologie@stad. antwerpen.be http://archeologie. antwerpen.be

In het informatiecentrum, dat is gevestigd in het historische Mercator-Orteliushuis, kan iedereen terecht met vragen over archeologie en monumentenzorg in de stad Antwerpen. In de tentoonstellingsruimte wordt het archeologisch en monumentaal erfgoed belicht. Trams 4 en 8 (halte Prekerstraat) en bussen 6/34, 290 (halte SintJansvliet), 18, 25 en 26 (halte Prekerstraat)

tentoonstelling: Archeologisch patrimonium in gevaar! Bij de meeste opgravingen komen tal van archeologica aan het licht. Soms volstaan eenvoudige maatregelen voor een duurzaam behoud van de vondsten, maar in veel gevallen zijn onmiddellijk of op termijn conservatie- of restauratieingrepen onontbeerlijk. Deze objecten betekenen voor menig archeologisch depot een ‘tijdbom’ die - zonder passende behandeling - op termijn tot vernietiging en definitief verlies leidt. De tentoonstelling brengt de problematiek van het behoud van archeologica onder de aandacht.

open tussen 10 en 18 uur loopt nog tot 28 augustus 2005

44

tentoonstelling: Steen(ver)vorming De tentoonstelling gaat in op de degradatie van het monumentaal patrimonium door allerlei organismen en klimatologische omstandigheden. Op Erfgoeddag focussen we op steen. Schadebeelden als betonrot, vochtschade en de bijbehorende conservatietechnieken worden belicht. Het vervolg van de tentoonstelling werken we tegen Open Monumentedag (11 september) uit. We gaan dan in op de aantasting van hout door schimmels en insecten, en op de bijbehorende behandelingen.


38 Vereniging voor Kruis en Beeld vzw R

Tel. 03 647 28 10

[email protected] www.verbeelding.be

Deze vrijwilligersorganisatie heeft sinds 1934 als doel het bewaren en de restauratie van de Madonna-straatbeelden.

voorstelling: Zorgen voor Madonna’s i.s.m. Hogeschool Antwerpen, opleiding Conservatie en Restauratie (Steen)

De studio Steen van de Academie is op Erfgoeddag open. Studenten werken er aan de Antwerpse Madonnabeelden. Ze geven uitleg over hun onderzoek naar de beelden, over digitaliseringsmogelijkheden en over hun restauratiewerk. Er is een presentatie over beelden die al zijn gerestaureerd. Medewerkers van de Vereniging voor Kruis en Beeld lichten het historisch onderzoek naar specifieke Madonnabeelden toe.

Er wordt in de buurt een beeld bezocht om er uitleg te geven over de symboliek en de diverse restauratieconcepten.

die schilderijen, geschilderde panelen, tekeningen, geschilderde beelden... bedreigen.

Hogeschool Antwerpen, opleiding Conservatie en Restauratie Blindestraat (ingang via parking) 9 , 2000 Antwerpen open tussen 10 en 18 uur


39 Volksmuseum Deurne Turninum Koraalplaats 2, 2100 Antwerpen - Deurne Tel. 03 26 75 98

M

[email protected]

In een zevental oude arbeiderswoningen en een wagensmidse biedt het museum een getrouwe reconstructie van het leven en werk van de gewone werkman in het begin van de 20ste eeuw. Tram 10 (halte Cogelsplein)

opendeur en rondleiding: Decoratieschilderingen - hoe bewaar en herstel je ze? i.s.m. Vereniging der Meesterschilders-decorateurs van Antwerpen

Het museum bezit een klein maar rijk gedocumenteerd schilder- en decoratiemuseum en materiaal van enkele van Antwerpens grootste meesterschilders-decorateurs (o.a. P. Peré). Op Erfgoeddag wordt dat alles uitzonderlijk getoond en uit de doeken gedaan. Maar er is meer: diverse restauratietechnieken worden gedemonstreerd (doek, hout en bepleistering) en op de rondleiding krijgen bezoekers informatie over de gevaren

40 Zilvermuseum Sterckshof Provincie Antwerpen M

Kasteel Sterckshof Cornelissenlaan, 2100 Antwerpen - Deurne Tel. 03 360 52 50

[email protected] www.sterckshof.be

Het Zilvermuseum Sterckshof bevindt zich in een park aan de rand van de stad Antwerpen: je beleeft er een ontdekkingstocht in een pittoresk kasteel naar de schatten van de Belgische edelsmeedkunst van de 16de tot en met de 21ste eeuw.

uit de ateliers Delheid, Simonet, Vansteeger, Wolf-Zondervan en Wolfers.


demonstratie: Hoe zilver onderhouden? i.s.m. Hogeschool Antwerpen, Opleiding Conservatie en Restauratie (metaal).

Je hebt een zilveren object dat gerestaureerd moet worden? Kom naar het Zilvermuseum. Op Erfgoeddag krijg je advies bij de stand van Hogeschool Antwerpen, afdeling Conservatie/Restauratie (Metalen) o.l.v. Patrick Storme. Adjunct-documentalist Louis Thomas geeft advies over het onderhoud van de zilveren objecten die worden meegebracht. Je kunt ook poetsdemonstraties bijwonen.

doorlopend advies tussen 10 en 18 uur, poetsdemonstratie van 10 tot 12.30 en 13.30 tot 17.30 uur

Poetsdemonstraties van zilver © Zilvermuseum

Bronzen kever © Zilvermuseum

Trams 10 en bussen 18, 41 en 42

demonstratie: Zilver vergulden i.s.m. edelsmid Joris Kuyl

demonstratie: Ontwerptekeningen en modelprenten i.s.m. restauratieatelier Cordovano

Medewerkers van het restauratieatelier Cordovano geven uitleg over de restauratie van ontwerptekeningen en modelprenten en over hoe je ze het best bewaart. Deze schetsen voor zilver, die meestal een verdoken bestaan leiden, zijn meer dan een kunstige pennentrek. Ze tonen hoe zilverwerk totstandkomt. De tekeningen en modellen komen

Edelsmid Joris Kuyl toont hoe je zilver verguldt. Wim Nys, wetenschappelijk medewerker van het Zilvermuseum, geeft historische informatie over het vergulden van zilveren voorwerpen en de daarmee verbonden gevaren voor de edelsmeden.


Maria met kind, hoek Paradijsstraat - Pieter van Hobokenstraat © Vereniging voor Kruis en Beeld vzw

45

demonstratie: De conservatie/restauratie van goudleder i.s.m. restauratieatelier Cordovano

In de ‘Salonzaal’ van het museum wordt goudlederbehang gepresenteerd. De conservatie en restauratie van goudleder worden toegelicht door een medewerker van Cordovano. Een museummedewerker geeft informatie over de productie van goudleder en over de goudlederen wand in het Zilvermuseum. Tijdens de oorlog worden in de Zoo aardappelen geteeld © Zoo


demonstratie: voorstelling publicatie en advies: In ere hersteld i.s.m. dienst Cultureel Erfgoed van de Provincie Antwerpen, cel Roerend Erfgoed

Oorlogsschade aan het reptielengebouw © Zoo

De provinciale cel Roerend Erfgoed controleert en corrigeert de inventarissen van het bezit van alle kerkbesturen in de provincie Antwerpen. Waar nodig begeleidt de cel de opmaak van dit onontbeerlijke document. Daarnaast geeft ze advies over restauratie en conservatie. Om verantwoorde ingrepen te stimuleren is er de conservatiesubsidie. Op Erfgoeddag: - stelt de cel de publicatie ‘In ere hersteld’ voor, n.a.v. vijf jaar subsidies; - verleent de cel advies i.v.m. de bewaring van roerend kerkelijk erfgoed; - presenteert de dienst haar werking. doorlopend tussen 10 en 18 uur

46

41 Zoo Antwerpen O

Koningin Astridplein 26, 2018 Antwerpen Tel. 03 202 45 40 [email protected] www.zooantwerpen.be

De Zoo van Antwerpen beperkt zich allang niet meer tot het tonen van een omvangrijke dierenverzameling. Educatie, wetenschappelijk onderzoek en natuurbescherming zijn drie belangrijke pijlers waarop de werking gebouwd is. Trams 2, 15 (halte Centraal Station), 3 (premetrohalte Astrid), 10, 11, 12 en 24 (halte Gemeentestraat) en bussen 16, 17, 18, 27, 31, 32 (halte Centraal Station), 23, 33 en 36 (halte Koningin Astridplein)

film- en diavoorstelling: De Antwerpse Zoo tijdens 1940-1945 in beeld Aan de hand van foto’s (Powerpoint) staan we stil bij W.O.II en de gevolgen voor de Zoo: dieren moesten worden afgemaakt, gebouwen werden vernield, in de Zoo werden aardappelen aangeplant enz. Naast foto’s tonen we briefwisseling, verslagen van de toenmalige beheerraad en zelfs enkele recent opgegraven restanten van afgemaakte dieren... Tot slot staan we stil bij de inspanningen die geleverd worden om het erfgoed te conserveren. En misschien kunnen bezoekers ons nog nieuwe verhalen over deze

periode vertellen? Enkel deze film- en diavoorstelling is gratis te bezoeken. Een verder bezoek aan het dierenpark Zoo is niet inbegrepen. verzamelen aan de hoofdingang om het halfuur tussen 10 en 18 uur

Overzicht van de deelnemers 1 2 3 4 5 6 7

ADVN - archief-, documentatie en onderzoekscentrum

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Etnografisch Museum Antwerpen

18 19 20 21 22 23 24 25

Monumentenwacht Interieur – Antwerpen

26 27

Protestantse Kerk Antwerpen-Oost

28 29

Rijn- en Binnenvaartmuseum

30 31 32 33 34 35

Saint Boniface Anglican Church

36 37

Stadsbibliotheek Antwerpen

38 39 40 41

Vereniging Voor Kruis en Beeld

AMVC-Letterenhuis De Liggende Wip - De Nieuwe Krachten Diamantmuseum Provincie Antwerpen Documentatiecentrum Antwerpse Noorderpolders EHA! Ecohuis Antwerpen Erfgoedcel FotoMuseum Provincie Antwerpen Heemkundig Documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg Het Landshuis Lillo-Fort Hogeschool Antwerpen - Afdeling Restauratie en Conservatie (Academie) KBC Rockoxhuis KMSKA Koninklijke Kring voor Heemkunde Merksem vzw Middelheimmuseum Modemuseum Provincie Antwerpen MuHKA – Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen Museum aan de Stroom/collectie Nationaal Scheepvaartmuseum Museum Vleeshuis/Klank van de Stad Museum aan de Stroom/collectie Volkskundemuseum Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet Museum Poorterswoning Nationaal Museum en Archief van Douane en Accijnzen vzw Rijksarchief Antwerpen Rudolf Steineracademie Sint-Andrieskerk Sint-Benedictuskerk Sint-Fredeganduskerk Sint-Jacobskerk Stadsarchief Antwerpen Stedelijk Infocentrum Archeologie en Monumentenzorg Volksmuseum Deurne Zilvermuseum Sterckshof Provincie Antwerpen Zoo - Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen

47

Houten muziekinstrument (serinette) in gevaar © Museum Vleeshuis/Klank van de Stad

48

Nog een erfgoedfeest: Open Monumentendag, thema ‘hout’ Behalve Erfgoeddag is er nog een feestdag van ons erfgoed: Open Monumentendag. De twee evenementen – het eerste in de lente en OMD in september – vormen een tweeluik waarvan OMD zich op ons architecturaal, zogeheten ‘onroerend’, erfgoed richt en Erfgoeddag op het roerende of ‘verplaatsbare erfgoed’. In de stad Antwerpen is de samenwerking intens. Op deze bladzijde koppelen we de twee erfgoedfeesten. Open Monumentendag heeft op 11 september 2005 als thema ‘Hout’. ‘Gevaar’ en ‘Hout’, dat brengt ons als vanzelf bij ‘Gevaar voor ons houten erfgoed’. Grenen, ceder, oregon pine, vuren, beuk, robinia, kastanje, afromosia, afzelia, meranti, basralocus, mahonie, esdoorn, linde, teak, eik, ... Het zijn maar enkele van de bekende en minder bekende houtsoorten die in de loop van de geschiedenis gebruikt werden en worden in de meubelindustrie, voor vloeren en trappen, als constructiehout enzovoort. ‘Hout’ is een verzamelbegrip voor materialen met de meest uiteenlopende toepassingsmogelijkheden, kwaliteiten en kwetsbaarheden. Van boom tot plank staat hout aan vele gevaren bloot, mechanische, chemische en vooral biologische. Dat levert dan ook een breed spectrum van schadebeelden op, van esthetische verminking, zoals verkleuring, tot de vernieling van het stuk. Bij de biologische vijanden van hout zijn schimmels en insecten de belangrijkste. De gevaarlijke en zeer moeilijk te bestrijden huiszwam bijvoorbeeld kan zowel naald- als loofhout snel en volledig vernietigen. Hij komt veelal in oudere gebouwen voor. Het aangetaste hout krijgt een bruinachtige kleur en vertoont diepe scheuren in de lengte- en dwarsrichting. De huisboktor is in onze streken de gevaarlijkste houtboorder. We treffen dit insect voornamelijk aan in het zachte deel (spinthout) van naaldhout. Hij kan grote schade aanrichten in bewerkt hout van kap-, vloeren andere constructies. Huisboktorren vormen vraatgangen in alle richtingen, die opgevuld worden met aangedrukt boormeel. De aantasting is te herkennen aan uitvliegopeningen op het houtvlak. Als er nog geen openingen zijn, kan het ‘knaaglijk’ geluid van de larven zijn aanwezigheid verraden. De grootste houtverdelger is de... homo sapiens, die door verwaarlozing en gebrek aan onderhoud het vernietigende werk van schimmels en insecten toelaat of zelfs in de hand werkt. Enkele tips om het prachtige materiaal dat hout is een lang en gelukkig leven te bezorgen: voorkom vochtinsijpeling, dicht tijdig lekkages, weer duiven, ratten en muizen, ventileer ruimten waarin hout is verwerkt, voorkom door temperatuursregeling uitdroging en daardoor ook de kwetsbaarheid van het hout. Schilder, beits, boen, ontstof en poets het hout. En verminder tot slot de kans op brand. (Oplap)middelen om aangetast hout te herstellen zijn veelal slechts pleisters op een houten been en de schadelijke nevenwerkingen van houtbeschermende producten op lange termijn is nog onvoldoende gekend. Het edele materiaal dat ‘hout’ heet, verdient een zorgzame homo sapiens...

Eline Daelman Dienst Monumentenzorg Stad Antwerpen

Greet Plomteux Monumenten en Landschappen Antwerpen

49

Colofon Erfgoeddag Antwerpen is een organisatie van de gezamenlijke stuurgroep Erfgoeddag/Open Monumentendag: Antwerpen Averechts (Annemie Cortvriendt), Cultuurbeleidscel stad Antwerpen (Astrid Thoné), Kabinet van de schepen voor Cultuur, Bibliotheken en Monumentenzorg (Jan Rombouts), Kapa – Kring van Archivarissen in de Provincie Antwerpen (Inge Schoups), Koninklijke Gidsenvereniging van Antwerpen (Ann Van Houtte), Monumentale Kerken Antwerpen (Rudi Mannaerts), Monumenten en Landschappen Antwerpen (Greet Plomteux), OCMW Antwerpen, Dienst Monumentenzorg (Luc Vermoesen), Publieksbeleid Musea/ Bewaarbibliotheken/Erfgoed Stad Antwerpen (Iris Kockelbergh), Provincie Antwerpen, museumconsulent (Annemie Adriaenssens), Stedelijke Dienst Monumenten- en Welstandszorg (Eline Daelman), Toerisme Antwerpen (Vera Verschooren), Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedenschoon (Rutger Steenmeijer) en de Erfgoedcel Antwerpen (Vera De Boeck)

Teksten parcours met dank aan Elsje Janssen (Collectiebeleid/Behoud en Beheer Musea Stad Antwerpen), Commandant Roger Smet (Koninklijke Belgische Zeevaartbond), Raymond Bogaert (Koninklijke Gidsenvereniging/Toerisme Antwerpen) en alle deelnemende erfgoedbewaarders voor hun bijdrage. Redactie Patrick De Rynck Vormgeving Wendy Leys, Grafisch Centrum Stad Antwerpen Illustratie cover Rob Marcelis Stagiaire Sofie Calcoen, Erfgoedcel Antwerpen Administratie Sandy Van Handenhove, Erfgoedcel Antwerpen Samenstelling en coördinatie Vera De Boeck, Erfgoedcel Antwerpen Erfgoedcel, Brouwershuis, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen [email protected] www.erfgoedcelantwerpen.be Met dank aan alle deelnemers en alle stedelijke diensten voor hun gewaardeerde medewerking.

Verantwoordelijke uitgever Vera De Boeck, Erfgoedcel Antwerpen, Adriaan Brouwerstraat 20, 2000 Antwerpen

50

Nota

51

Nota

52

Meer info over Erfgoeddag? Vóór Erfgoeddag Antwerps programma: Toerismelijn 03/232 01 03 Vlaams programma: Vlaamse infolijn 0800/30 20 1 www.erfgoeddag.be

Tijdens Erfgoeddag Centraal infopunt: Mercator-Orteliushuis Het centrale Antwerpse infopunt op Erfgoeddag is zelf een prachtig stukje erfgoed in hartje Antwerpen: het Mercator-Orteliushuis in de Kloosterstaat is een patriciërswoning uit de 16/17de eeuw met een rustige binnentuin. Op de benedenverdieping huist het Stedelijk Informatiecentrum voor archeologie en monumentenzorg (nr. 37). Je kunt er aan de informatiebalie terecht voor alle informatie over Erfgoeddag in Antwerpen.

Mercator-Orteliushuis Kloosterstraat 15 2000 Antwerpen Doorlopend open van 10 tot 18 uur Tel. 03 232 92 08

ConsulANTen De consulANTen van de stad Antwerpen staan op Erfgoeddag klaar om bezoekers tekst en uitleg te geven bij het Antwerpse programma en hen, indien nodig, de weg te wijzen. Je vindt de ConsulANTen in de hal van het Centraal Station.

Erfgoeddag en Open Monumentendag Erfgoeddag is een deel van een tweeluik. Erfgoeddag spitst zich in het voorjaar toe op ons roerend erfgoed en op alles wat immaterieel is (verhalen, tradities, gebruiken...). In september laat de Open Monumentendag ons onroerend patrimonium zien. In 2005 is het thema ‘Hout’. In Antwerpen werken de twee evenementen nauw samen.

Mercator-Orteliushuis, centraal infopunt in de Kloosterstaat

zondag 17 april 2005 Gevaar! Antwerpen Programma

zondag 17 april 2005 Gevaar! Antwerpen Programma

Recommend Documents