Weer In Vorm Jaargang 2015-16 / 6, december 2015. Eindredactie: Chris Dees Volgende editie: eind februari 2016; kopij (tips) naar:
[email protected] StartStart
Gedenken gaat niet vanzelf
2015 glipt langzaam tussen onze vingers door. April/mei 2015: 70 jaar na WO II, 70 jaar na de Bevrijding, 70 jaar van Vrede in Nederland. Augustus 2015: 06-08 Hirosjima, 09-08 Nagasaki, 15-08 Capitulatie Japan. Bevrijding van Ned.-Indië.
Moreel ijkpunt De Tweede Wereldoorlog is geen geschiedenis geworden, zoals je misschien na 70 jaar mocht verwachten, en zoals het met de Eerste Wereldoorlog en de Tachtigjarige Oorlog wel is gebeurd. De Tweede Wereldoorlog is een moreel ijkpunt geworden, een toetssteen waaraan we een deel van onze opvattingen over goed en kwaad afmeten. En dat luistert nauw. Sommige dingen over de oorlog zeg je bijvoorbeeld niet. En je waagt het ook niet om ‘een kwaad’ met het kwaad van de Tweede Wereldoorlog te vergelijken. Günther Grass Op 13 april 2015 overleed de Duitse schrijver Günther Grass. Hij was internationaal een onomstreden gevierd schrijver, ontvanger van de Nobelprijs voor de literatuur. Hij was in Duitsland in de politiek lange jaren ook een moreel baken geweest, maar hij werd heftig omstreden toen hij in een van zijn laatste boeken openbaarde als jonge jongen bij de SS dienst gedaan te hebben. 70 jaar geleden, in 1945, moet dat voor hem een langzaam, pijnlijk ontwaken geweest zijn. Hij was 17 toen hij als jong soldaat in Amerikaanse krijgsgevangenschap raakte. Daar werd hij geconfronteerd met foto’s van de stapels lijken en de verbrandingsovens in het kamp Bergen-Belsen. Met zijn medegevangenen werd hij het snel eens. Dat was propaganda van de overwinnaars. Dat kunnen Duitsers niet op hun geweten hebben. Dat doen Duitsers niet. Het duurde maanden voordat de verschrikkelijke waarheid tot hem doordrong. En jaren voordat hij erover begon na te denken waarom hij het nooit heeft willen zien. Toen, in de oorlogsjaren. En in de eerste jaren na de oorlog, toen het leven opnieuw ontdekt moest worden. Hij was jong, hij wilde niet met vroeger bezig zijn, hij had er even geen boodschap aan, hij wilde het leven proeven, de toekomst, de vrijheid, de vrouwen, Parijs. Maar het verleden achterhaalde hem, sprong op zijn nek, liet zich niet meer afschudden. Het werd zijn levens-project. Het verleden kroop in zijn pen. En eenmaal schrijver schreef hij geen boek zonder dat de misdadige Duitse geschiedenis van het Derde Rijk meeschreef. En op het laatst schreef hij dus ook die twee letters: SS.
Nieuwsbrief voor alle medewerkers, docenten en (oud)cursisten van Theologische vorming en verdieping. TVG is onderdeel van het Protestants Centrum voor Toerusting en Educatie van de Protestantse Kerk in Nederland te Utrecht. Zie ook de website www.pkn.nl/tvg . Hier vindt u ook de informatie over de plaatselijke TVG-cursussen.
Exodus 1 Het begin van het bijbelboek Exodus lijkt verdacht veel op de ongewisse en vreselijke tijd van 1940-1945. Het is het verhaal van alle tijden en plaatsen, een verhaal wat zich in de geschiedenis eindeloos heeft herhaald en zich nog steeds herhaalt. Het verhaalt vertelt over een koning, een farao, die het verleden vergeten is, en die daar ook geen boodschap aan wil hebben. Het is het verhaal over angst, angst van de inwoners van het land voor een groeiende groep van andere, vreemde bewoners, die talrijk en sterk lijken te worden. De Hebreeën deden wat iedere minderheid doet: zich als razenden voortplanten. Binnen vierhonderd jaar was de familie van vader Jacob en Jozef van rond de zeventig mensen uitgegroeid tot een volk van zeshonderdduizend mensen! Een verhaal over toenemende onderdrukking en terreur tegen die vreemde anderen, tot en met, uiteindelijk, van het bedenken van een heimelijk moordplan. De zonen moeten meteen bij de geboorte gedood worden. En een verhaal over twee mensen, twee vrouwen die weigeren aan deze verschrikking mee te doen, die zich schrap zetten voor het leven, twee vroedvrouwen: Sifra en Pua. Ondergang van Jacques Presser Het verschijnen van het boek ‘Ondergang’ van Jacques Presser , halverwege de zestiger jaren, liet genadeloos zien hoe het gegaan was, hoe dat doortrapte zuiveringsproces begon. En dat begin was zichtbaar voor iedereen. Een greep. De Joodse ambtenaren worden ontslagen; er komen gebiedsverboden (‘Verboden voor Joden’); Joden uit heel Nederland worden verplicht gehuisvest in getto’s in Amsterdam; iedere Jood moet een Jodenster dragen (iedereen zag het!); in de zomer van 1942 beginnen de razzia’s op de Joden (het liefst in het donker, maar wel hoorbaar); het wegvoeren naar doorgangskamp Westerbork; en later op elkaar gepakt in beestenwagens naar ‘het Oosten’. Het was allemaal openbaar. Alleen de finale was geheim. De gaskamers werden later wel een gerucht, maar bijna iedereen weigerde dat gerucht te geloven, niet-Joden en Joden. Op het aankomstperron in Auschwitz stonden immers borden met de vertrektijden van de treinen… Kortom In het Bijbelgedeelte wat we lazen, zagen we een vergelijkbare escalatie van geweld, tot de dood aan toe. Eerst, toen de Joodse inwoners van Egypte toenemend als een bedreiging werden gevoeld, werd besloten ze tot zware arbeid te dwingen. Maar toen het volk maar bleef doorgroeien, groeide ook de afkeer: ze moesten nu maar zo afgebeuld worden dat hun het leven ondragelijk werd gemaakt. En, als zekere voor het onzekere, moesten alle jongetjes dood. Einde verhaal. Dit was alleen niet het einde van het Bijbelverhaal. Bijbelverhalen hebben de opwekkende eigenschap zo nooit te willen eindigen..! Er zijn dan nog twee vroedvrouwen. Het is hun roeping, hun ambacht, om nieuw leven geboren te laten worden, niet om het de nek om te draaien. En deze twee zijn wijze vrouwen, ze gaan in het verzet en plegen op een creatieve wijze burgerlijke ongehoorzaamheid. De jongetjes blijven leven. De toekomst blijft open. Het verschijnen van ‘Ondergang’, halverwege de zestiger jaren, betekende ook een omslag in het omgaan met de geschiedenis van de oorlog. De beeldvorming ervan kantelde. De militaire geschiedenis van de oorlog, met denken in termen van winnaars en verliezers, verdween steeds meer naar de achtergrond, de persoonlijke geschiedenissen braken opeens door. Vijfentwintig jaar na de oorlog ontdekten we welke trauma’s de oorlogsomstandigheden zo vele mensenlevens hadden bezorgd. Er kwam aandacht voor de persoonlijke verhalen van de oorlog. Juist in de jaren dat de overheid overwoog een punt te zetten achter de viering van 4 en 5 mei, kwam die oorlog onverwachts terug.
Met Günther Grass: het verleden achterhaalde ons, sprong mensen in de nek, liet zich niet meer afschudden. Wat deed Günther Grass om zijn oorlog te boven te komen? Zijn verleden kroop in zijn pen. Eenmaal schrijver schreef hij geen boek zonder dat de misdadige Duitse geschiedenis van het Derde Rijk meeschreef. Verhalen schrijven.., verhalen doorvertellen..: is dat niet de kern van gedenken? Jet Bussemaker Zeven jaar geleden hield Jet Bussemaker, de huidige minister van onderwijs, op 4 mei de toespraak tijdens de nationale herdenking op de Dam in Amsterdam. Zij was destijds de staatssecretaris die politiek verantwoordelijk was voor de zorg voor oorlogsgetroffenen. Toen ze dat werd, zei ze: ‘De oorlog komt (nu wel) gevaarlijk dichtbij’. Een fragment uit haar 4 mei - toespraak: De oorlog begon voor mijn opa op 8 december 1941. Die dag verklaarde Nederland Japan de oorlog. Het was voor mijn opa een korte oorlog. Precies een week later verging zijn onderzeeër. Vernietigd. Van de bemanning overleefde er een. Maar voor mijn opa was de oorlog voorbij. De oorlog begon voor mijn vader met de dood van mijn opa. Hij bleef achter in Nederlands-Indie. In diverse gevangenkampen. Hij werd vernederd en gestraft. Geslagen. Hij was net dertien jaar. Mijn vader overleefde de oorlog. Maar de oorlog ging niet voorbij. Herinneringen zijn onverbiddelijk. De oorlog begon voor mij toen ik 27 was. Samen met mijn vader ging ik naar Indonesië. Ik zag de plaatsen van zijn jeugd. Waar hij urenlang in de brandende zon stond. ‘Voor straf.’ Waar hij werd geslagen. Vernederd. Als jongen van dertien. Ik kende geen oorlog. Maar de oorlog leeft ook in mij. De echo’s klinken in mijn hoofd. (De oorlog begint elke dag opnieuw. Voor mensen die betrokken raken bij een nieuwe oorlog. Voor jonge vrouwen en mannen die op vredesmissie gaan. Voor hun ouders. Geliefden. Kinderen. Voor de goede verstaander.) De oorlog ging voor mijn vader niet voorbij, zei Jet Bussemaker. Zou, sinds hij met zijn dochter op de plaatsen van toen was, en haar de verhalen vertelde, de oorlog voor hem toch anders geworden zijn? 70 jaar: tien keer zeven. In het Jodendom staat dat getal symbool voor compleetheid, voor: ’t is nu helemaal af, ’t is nu goed. Zou het met het gedenken van de oorlog nu ook helemaal af, helemaal goed zijn? We weten wel beter! Toen we de vorige keer, in de zestiger jaren, dachten dat de oorlog wel ‘af’ was, kwam die onverwachts terug, achterhaalde het verleden ons, braken eindelijk de persoonlijke verhalen door. Misschien valt er na 70 jaren gedenken voor ons toch nog iets meer te doen. We zouden er wel eens aan toe kunnen zijn om de verhalen van jonge mannen en vrouwen van vredesmissies naar bijv. de Libanon, de Balkan, in Irak, Afghanistan, Soedan en Mali beter op waarde te schatten. Ze hebben trauma’s opgelopen en zien de beelden uit bijv. 1995 weer voor zich zodra ze huilende kinderen horen. Of ze hebben nare herbelevingen omdat ze zelf zijn beschoten. Best goed denkbaar dat al deze moedige strijders en strijdsters die zijn omgekomen elders op deze aardbol, niet alleen een ‘staatsbegrafenis’ krijgen maar ook een vaste stek in elke kerk in Nederland, in een stiltecentrum met een foto en een brandende kaars, en met hun eigen verhaal erbij uit het land waar ze stierven. Een ereplaats voor gesneuvelden. Elke kerk voor een gevallen held of heldin. Wat zou dit meer dan een mooie droom zijn voor al die vaders en moeders die hen het leven schonken ….. Dutchbatter in Potocari
Soms zijn er situaties dat er van verzwijgen of ontkennen nog helemaal geen sprake kan zijn, eenvoudigweg omdat het kwaad nog teveel verscholen ligt, nog nauwelijks aan het licht gekomen is, soms zien we lang ‘door een spiegel in raadselen’. Zo gaat het bijvoorbeeld lang duren voordat de verschrikkelijke realiteit van alle vredesmissies ter wereld tot de meesten van ons doordringt, zoals in Srebrenica. Tot slot laat ik u kort lezen het verhaal van de 46-jarige Dutchbat-veteraan Rob Zomer, uit het AD van donderdag 9 juli 2015, die al drie jaar lang woont in de heuvels bij Potocari, 20 jaar na de val van Srebrenica. Rob vertelt terwijl hij behoedzaam loopt over de paden van het indrukwekkende ereveld ter nagedachtenis aan 8327 mensen die de val van Srebrenica niet overleefden. Hier ligt sinds kort ook het meisje begraven van wie hij bijna 20 jaar lang niet heeft geweten hoe ze heette. Alleen dat ze nog maar net op deze wereld was toen ze stierf. Dat kon Zomer zien, toen hij haar samen met zijn dienstmakkers begroef op de compound van Dutchbat. ‘Die eerste schepjes zand op haar lichaampje. Ik zie dat beeld nog heel vaak voor me’. Fatima Hajrudin Muhic is het meisje dat op 11 juli 1995 overleed in de voormalige accufabriek waar Dutchbatters haar hadden opgevangen, weet hij nu. Zomer vond de doodzieke baby samen met zijn dienstmakkers tussen honderden andere zieke en gewonde Bosnische moslims, die op de Nederlandse basis hulp kregen. Het meisje was slap en reageerde bijna niet meer. Ze renden met haar naar de medische post. Maar hulp bleek te laat te komen. Het verzwakte meisje overleed kort daarna. De Dutchbatters gaven het onbekende meisje een naamloos graf op de compound. Pas in 2012 worden haar resten op aanwijzingen van militairen teruggevonden. Ze blijkt het jongste slachtoffer van de genocide, nog geen half jaar oud. Op het ereveld krijgt ze de plek die ze verdient. Zomer bewijst haar een laatste eer met een rozenkrans. ‘Voor haar ouders. Ze moeten weten dat we met respect met haar zijn omgegaan’, zegt hij en valt even stil. Aan de rand van het dorp, bij een observatiepost, stopt Zomer bij een gedenksteen die hij plaatste om het verlies van zijn beste maatje Raviv van Renssen te herdenken. De observatiepost waarin Van Renssen zat, werd met een tank onder vuur genomen. Ze moesten terugtrekken, maar moslims in de enclave probeerden dat te voorkomen en gooiden een handgranaat in zijn voertuig. Elke maand komt Zomer hier nu om de gedenkplaats te onderhouden. ‘Dat ben ik aan Raviv verplicht’. Zo sterk kan het !! En als we voor dit soort van verhalen geen begrip en respect meer kunnen hebben en als we onverhoopt toch bang worden voor al het geweld en bloedvergieten om ons heen, zullen we dan maar een voorbeeld nemen aan die vroedvrouwen, die, naar elkaar knipogend, tegen de farao verzuchtten: ‘Ach Heer, die joodse vrouwen zijn zo sterk, die hebben bij het baren onze hulp helemaal niet nodig.’
(Tekst is bewerkt en aangevuld naar een preek van Ds. Hans te Winkel, die hij hield op 3 mei 2015 in de Grote of Pancratiuskerk te Emmen) Literatuur om verder te lezen: - Kees Opmeer, Man met een missie. Hoe Srebrenica het leven van schooldirecteur Philip Messak veranderde, Uitgave ga creatief Meppel, juli 2015. ISBN/EAN 978-94-91524-15-8 - Janneke Budding, Voor altijd Indië. De reconstructie van een persoonlijke geschiedenis tegen de achtergrond van de grote geschiedenis van WO II in Indië en Nederland, 2015, ISBN 9789402135398
U komt toch ook? CURSUSLEIDERSDAG /CURSUSLEIDERSVERGADERING 2016 THEOLOGISCHE VORMING EN VERDIEPING VOOR GEMEENTELEDEN EN GEÏNTERESSEERDEN EN DE LUTHERSE LEKENOPLEIDING Datum:
10 februari 2016
Tijd:
11.00 – 15.30 uur
Locatie:
Protestants Landelijk Dienstencentrum Joseph Haydnlaan 2a, 3533 AE Utrecht
Zaal:
003
Inleiding door dr. A.J. Plaisier, scriba Protestantse Kerk ‘De plaats van de TVG in de Kerk anno 2025’ een bescheiden(er) bij-rol, of een schakel in de overdracht van kennis? (met hierin plaats voor vragen aan en gesprek met de inleider)
TVG Assen: verrassend en verfrissend
"Omdat het zo boeiend is" Een cursus Theologische Vorming en verdieping (TVG) Assen Theologie voor hedendaagse mensen met hedendaagse vragen
Wat zegt de cursusleider over zijn cursus? Cursisten De cursus biedt leden van verschillende kerken maar ook deelnemers zonder kerkelijke achtergrond de gelegenheid zich te verdiepen in kerk, geloof en theologische onderwerpen. Een vooropleiding is niet vereist. Vorming De cursus tvgAssen is gericht op vorming. Leren vanuit eigen interesse, samen met anderen zoeken naar verruiming en verdieping van het geloof, naar de betekenis van godsdienst en geloof in de huidige tijd en samenleving. Oriëntatie op ontwikkelingen in kerk en samenleving.
Deze cursus frist oude kennis op. U maakt kennis met nieuwe inzichten, u doet ervaringen op met verschillende geloofsbelevingen. Ook hier geldt wat de Prediker zegt: "wie wijsheid vermeerdert, vermeerdert smart". Vanzelfsprekendheden worden ter discussie gesteld. Nieuwe geloofsinzichten worden verworven en de blik verruimd.
Geloofstraditie wordt niet als absoluut en exclusief gezien. Staande in de traditie van de kerk wordt het geloof betrokken op de tegenwoordige tijd en wordt de eigen traditie bestudeerd in de context van de wereldkerk. Tijdens de driejarige cursus komen verschillende theologische vakken aan de orde. Oude- en Nieuwe Testament, kerkgeschiedenis, dogmatiek, ethiek, liturgiek, diaconaat en pastoraat. Naast deze kernvakken is er ook aandacht voor toegevoegde vakken zoals: spiritualiteit, filosofie, niet-westers christendom, wereldgodsdiensten, contextuele theologie, educatie en gemeenteopbouw, Islam, Jodendom, kerk in een mondiale samenleving, kerk en kunst, kerkmuziek. Theologie is, met behulp van moderne wetenschappelijke methoden, bezig zijn met geloof en zingeving. In de cursustvgAssen maakt u kennis met deze inspirerende manier van omgaan met geloof.
Ik heet u van harte welkom en ervaar ook: "omdat het zo boeiend is" ds. Ko Hekman cursusleider
Wat zeggen enkele cursisten over hun cursus?
Twee cursisten aan het woord in het Kerkblad van de Prot. Gem. Assen
Op donderdag 27 augustus 2015 deden Simon en Lenie Goverse een boekje open over hun cursus TVG onder de titel ‘Het verrijkt, verrast en inspireert’. In september zijn ze aan hun derde en laatste jaar begonnen. Verschillende visies Simon: ‘Zo’n twintig keer, tussen september en eind april, komen we op de dinsdagmorgen samen in het Markehuus in Marsdijk. We zijn met z’n tienen en we zijn allemaal zestig plus. Onze groep bestaat uit meer mannen dan vrouwen en
dat is wel uniek omdat dames vaak in de meerderheid zijn. We hebben blokken van twee keer 90 minuten waarbij steeds een onderwerp uitgediept wordt. Er zijn kernvakken zoals het Oude en Nieuwe Testament, Kerkgeschiedenis en Liturgiek, Geloofsvragen en Ethiek, Pastoraat en Diaconaat, en er zijn toegevoegde vakken. Dit alles verdeeld over drie jaren. Er wordt aangesloten bij de actualiteit en geloofsbeleving binnen en buiten ons land. Binnen het docententeam leven er ook verschillende inzichten en dat maakt het juist heel boeiend. Ook maak je kennis met gebieden, waar je eigenlijk niet zoveel mee hebt. Voor mij was dat bijvoorbeeld kerkmuziek. Ik kon me daar wel een analfabeet in noemen’. Ruimte voor dialoog Lenie vervolgt: ‘Er is voor een brede benadering van thema’s gekozen. Dat geeft mij een gevoel van ruimte. Dogmatiek is een onderwerp van bespreking, maar de cursus theologische vorming is hier allesbehalve dogmatisch. Er is ook geen sprake van eenrichtingsverkeer vanuit de docent; interactie is juist de bedoeling. Gekozen is voor verschillende werkvormen. Soms krijg je informatie van tevoren, soms is er een hand-out tijdens de les, je mag wat opschrijven als je wilt, maar alleen luisteren en meedoen aan de gesprekken is ook prima. De cursus houdt bij ons niet op na de dinsdagmorgen. Thuis gaan we er in de loop van de week mee verder. Lazen we voorheen na het eten uit de bijbel, nu lezen we iets uit het studiemateriaal en praten we daar ook over. Het samen volgen van de TVG-cursus voegt voor ons heel veel toe. De cursus is geen bijbelclub en is ook niet gericht op vaste bijbeluitleg. Je krijgt informatie over de huidige hoofdstroom in de theologie en deze biedt ruimte voor dialoog’. Los van oude beelden Simon en Lenie benadrukken dat er veel vertrouwen en veiligheid in hun groep is. Men wordt niet afgerekend op denkbeelden. Je wordt wel uitgedaagd om los te komen van dat wat je altijd al vond. Binnen het vak Ethiek bijvoorbeeld praten de deelnemers over keuzes en dilemma’s. Als dit onzekerheid geeft en verwarring, dan word je uitgenodigd om er
op terug te komen. Zeker als je er bijvoorbeeld wakker van ligt, zoals met een medecursist het geval was. Je wordt dan gestimuleerd om bij jezelf te blijven en te zeggen wat je op je hart had. Die ruimte wordt gegeven en dat geeft lucht. Simon en Lenie onderschrijven van harte dat wat in een nieuwsbrief vermeld wordt: ‘Meedoen met deze cursus doet wat met je, het verrijkt, verrast en inspireert’.
Wat zegt deze docent, tevens redacteur van deze Nieuwsbrief, van deze cursusplaats Assen? Net begonnen in deze cursusplaats met het vak Wereldgodsdiensten, maar dan vallen mij toch dingen op die zo gek nog niet zijn, zoals – cursus op dinsdagmorgen is goed voor ouderen maar ook voor moeders met jonge of oudere kinderen – er is een informatieavond, voor kennismaking en vragen, en er is een openingsochtend met een gastspreker, die een thema brengt in de vorm van een lezing met gesprek voor alle cursisten en belangstellenden – het studiemateriaal kunnen de cursisten via email (gratis) verkrijgen vanuit het secretariaat - cursisten voor wie de kosten te hoog zijn, kunnen zich wenden tot de leiding van de cursus voor een tegemoetkoming in de kosten. In Assen zijn deze per jaar €. 200,- p.p. en €. 350,- per echtpaar – de toegevoegde vakken kunnen per cursusplaats afwijken, naar gelang het inzicht van de cursusleiding en de beschikbaarheid van de docenten – liturgiek is een kernvak en kerkmuziek is een toegevoegd vak evenals kerk en kunst – bij kerkgeschiedenis is er ook speciaal aandacht voor de geschiedenis van de zending en de kerkgeschiedenis die zich heeft afgespeeld in de Drentse regio - bij kerkgeschiedenis wordt ook de geschiedenis van de islam ondergebracht inclusief de relatie tussen christendom met islam zodat bij wereldgodsdiensten meer specifieke aandacht kan krijgen de geloofspraktijk, de geloofsuitingen en de geloofsfilosofie binnen de islam – drie verschillende docenten voor het OT met hun eigen achtergrond en hun specifieke eigenheden e
– een nieuwtestamenticus die ook in het 1 jaar kerkgeschiedenis naast NT geeft – jodendom wordt gegeven door een Asser wijkpredikant die al sinds zijn studie bij rabbijn Aschkenazy z.l. intensief bezig is met de joodse traditie in zijn vele gedaanten – deze cursus gaat uit van een Stichting. Het Stichtingsbestuur werkt met een begeleidingscommissie, waarvan – naast het bestuur – deel uitmaakt één afgevaardigde uit ieder studiejaar. De commissie vergadert tenminste zes keer per jaar en bereidt besluiten voor inzake de plaatselijke aangelegenheden. Tenminste één keer per jaar is er een vergadering met de docenten samen e
– ter afsluiting van de cursus wordt er door de 3 jaarsgroep een slotbijeenkomst georganiseerd – de voortzetting is opgezet als een ‘vervolgcursus’, Masterclass zoals meerdere deelnemers deze cursus noemen. In een zevental ochtenden wordt een onderwerp uitgediept. Leven er wensen en/of voorstellen onder de cursisten of oudcursisten, dan wordt hiermee rekening gehouden. Kortom: deze cursusplaats is met stip verrassend en verfrissend! Voor meer info: www.tvgAssen.nl