Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2012-13
Waterconflicten en het recht op water Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Corinne Flamang 00805344
Promotor: Prof. dr. An Cliquet Commissaris: Nicole de Moor
DEEL 1
VOORWOORD
1. Deze masterproef vormt het sluitstuk van mijn opleiding in de rechten. Ze zou deze vorm niet hebben aangenomen zonder de hulp van een aantal mensen en daarom zou ik hen ook graag bedanken. Eerst en vooral wil ik natuurlijk mijn promotor, Prof. dr. An Cliquet, bedanken voor alle hulp. Ik kon altijd bij haar terecht met al mijn vragen en zonder haar richtlijnen, feedback en goede hulp zou deze thesis er niet zo uitzien. 2. Ten tweede wil ik mijn familie bedanken. In het bijzonder mijn mama en papa die mij met raad en daad hebben bijgestaan in al de weekends waarin ik mij heb opgesloten in een apart kamertje. Ook mijn zussen verdienen een bloemetje. Ondanks hun verbouwingen, zorg voor kinderen en drukke levens hebben Laure, Marthe en Marjan toch de tijd gevonden om elk een stukje van mijn masterproef kritisch te overlezen. Mijn schoonbroer, Pieter-Jan Breyne, verdient eveneens een grote bedanking. Zijn zorg voor twee kinderen, verbouwingen en drukke verhuis hebben hem er nooit van weerhouden om met veel enthousiasme en plezier mijn thesis te lezen en verbeteren. Ook mijn vriend Dries mag niet vergeten worden in dit dankwoord. Zijn eindeloze geduld en liefde hebben mij door de lastige momenten geholpen. 3. Als laatste zou ik graag mijn lerares aardrijkskunde, Jasmien Rogge, bedanken. Hoewel de kans klein is dat zij deze thesis ooit zal lezen, heeft zij bij mij een grote indruk nagelaten. Toen ik 17 was, leerde zij mij al de problematiek van het Aralmeer en de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen aan. Zij bracht mij de liefde voor het milieu bij en zonder haar zou ik waarschijnlijk nooit de waterproblematiek hebben gekend.
III
IV
DEEL 2
INHOUDSOPGAVE
DEEL 1 Voorwoord ............................................................................................................ III DEEL 2 Inhoudsopgave ....................................................................................................... V DEEL 3 Afkortingen .......................................................................................................... IX DEEL 4 Vertalingen .......................................................................................................... IX DEEL 5 Inleiding .................................................................................................................. 1 DEEL 6 Waterconflicten ...................................................................................................... 3 6.1 Inleiding ......................................................................................................................... 3 6.2 Schaarste ........................................................................................................................ 4 6.2.1 Inleiding .................................................................................................................. 4 6.2.2 Waterschaarste ........................................................................................................ 5 6.3 Bespreking van een aantal cases .................................................................................... 7 6.3.1 Inleiding .................................................................................................................. 7 6.3.2 Egypte ..................................................................................................................... 8 6.3.2.1 Internationaal ................................................................................................... 8 6.3.2.2 Nationaal .......................................................................................................... 9 6.3.3 Turkije, Syrië en Irak ............................................................................................ 10 6.3.4 Andere voorbeelden .............................................................................................. 10 6.3.5 Conclusie .............................................................................................................. 12 DEEL 7 Internationaal Waterrecht ..................................................................................... 15 7.1 Inleiding ....................................................................................................................... 15 7.2 Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren .................................................................................... 16 7.2.1 Algemeen .............................................................................................................. 16 7.2.2 Economische Commissie voor Europa van de Verenigde Naties ........................ 17 7.2.3 Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 ................................................................................................................ 18 7.2.4 Conclusie .............................................................................................................. 19 7.3 Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart ................................................................................................ 20 7.4 Berlin Rules on Water Resources ................................................................................ 21 7.5 Recht der Grensoverschrijdende Grondwaterlagen ..................................................... 23 7.6 Conclusie ..................................................................................................................... 23 DEEL 8 Het recht op water in internationaal recht ............................................................ 25 8.1 Inleiding ....................................................................................................................... 25 8.2 Algemeen Overzicht .................................................................................................... 26 8.2.1 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens ........................................... 26 8.2.2 Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten .................... 27 V
8.2.3 Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen 29 8.2.4 Verdrag Inzake de Rechten van het Kind ............................................................ 30 8.2.5 Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap ............................. 31 8.2.6 Het recht der Gewapende Conflicten ................................................................... 32 8.2.7 Conclusie .............................................................................................................. 33 8.3 Het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten ....... 34 8.3.1 General Comment No. 15 .................................................................................... 35 8.3.1.1 Het Comité Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten ................. 35 8.3.1.1.1 General Comments ................................................................................. 36 8.3.1.2 Toepassingsgebied ........................................................................................ 36 8.3.1.3 Reacties in de literatuur................................................................................. 39 8.3.1.4 Juridische waarde .......................................................................................... 42 8.3.1.4.1 Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten 43 8.3.1.4.2 General Comment No. 15 ...................................................................... 44 8.3.1.5 Conclusie ....................................................................................................... 44 DEEL 9 De Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen ...................................................... 47 9.1 Inleiding ...................................................................................................................... 47 9.2 Millenniumtop ............................................................................................................. 49 9.2.1 Wereldtop over Duurzame Ontwikkeling ............................................................ 50 9.2.2 Realisaties ............................................................................................................ 51 9.2.2.1 Toegang tot water.......................................................................................... 51 9.2.2.2 Sanitaire voorzieningen................................................................................. 52 9.2.3 Beoordeling van de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen ........................... 52 9.3 Conclusie ..................................................................................................................... 55 DEEL 10 De rol van de VN ................................................................................................. 57 10.1 Inleiding .................................................................................................................... 57 10.2 De Algemene Vergadering........................................................................................ 58 10.2.1 Stemming ........................................................................................................... 58 10.2.2 Conclusie ............................................................................................................ 61 10.3 De Raad voor de Rechten van de Mens .................................................................... 62 10.3.1 Inleiding ............................................................................................................. 62 10.3.2 Resoluties ........................................................................................................... 63 10.3.2.1 Commissie voor de Rechten van de Mens .................................................. 63 10.3.2.2 Raad voor de Rechten van de Mens ............................................................ 63 10.3.3 Speciale Rapporteurs.......................................................................................... 65 10.3.3.1 Commissie voor de Rechten van de Mens .................................................. 65 10.3.3.2 Raad voor de Rechten van de Mens ............................................................ 66 10.4 VN-Water .................................................................................................................. 68 VI
10.4.1 Wereld Water Forum .......................................................................................... 69 10.5 Conclusie ................................................................................................................... 70 DEEL 11 Het recht op water: nabeschouwingen .................................................................. 73 11.1 Recht op water en privatisering ................................................................................. 73 11.1.1 Inleiding .............................................................................................................. 73 11.1.2 Privatisering en betaalbaarheid ........................................................................... 74 11.1.3 Conclusie ............................................................................................................ 76 11.2 De waarde van de erkenning ..................................................................................... 77 11.3 Toekomst ................................................................................................................... 84 DEEL 12 Besluit ................................................................................................................... 87 DEEL 13 Bibliografie ........................................................................................................... 91 13.1 Wetgeving .................................................................................................................. 91 13.1.1 Parlementaire voorbereidingen ........................................................................... 92 13.2 Soft law ...................................................................................................................... 92 13.3 Rechtspraak ............................................................................................................... 96 13.4 Rechtsleer .................................................................................................................. 96 13.4.1 Boeken ................................................................................................................ 96 13.4.2 Bijdragen in tijdschriften of kranten ................................................................... 99 13.5 Websites................................................................................................................... 101 13.6 Documentaires ......................................................................................................... 101 13.7 Radio ........................................................................................................................ 101
VII
VIII
DEEL 3
AFKORTINGEN
CEDAW
Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women
CRC
Convention on the Rights of the Child
CRPD
Convention on the Rights of Persons with Disabilities
ICCPR
International Covenant on Civil and Political Rights
ICESCR
International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights
MDGs
Millennium Development Goals
RBA
Human rights-based approach to development
UDHR
Universal Declaration of Human Rights
DEEL 4
VERTALINGEN
Commission on Human Rights Commissie voor de Rechten van de Mens Convention on the Law of the Non-Navigational Uses of International Watercourses Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart Convention on the Protection and Use of Transboundary Watercourses and International Lakes Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armed Forces in the Field (Geneva Convention I) Verdrag van Genève voor de Verbetering van het Lot der Gewonden en Zieken, Zich Bevindende Bij de Strijdkrachten Te Velde (1e Conventie van Genève) Geneva Convention for the Amelioration of the Condition of Wounded, Sick and Shipwrecked Members of Armed Forces at Sea (Geneva Convention II) Verdrag van Genève voor de Verbetering van het Lot der Gewonden, Zieken en Schipbreukelingen van de Strijdkrachten Ter Zee (2e Conventie van Genève) Geneva Convention relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War (Geneva Convention IV)
IX
Verdrag van Genève Betreffende de Bescherming van Burgers In Oorlogstijd (4e Conventie van Genève) Geneva Convention relative to the Treatment of Prisoners of War (Geneva Convention III) Verdrag van Genève Betreffende de Behandeling van Krijgsgevangenen (3e Conventie van Genève) High-Level Committee on Programmes Comité op Hoog Niveau voor Programma's High-level Event on the MDGs Bijeenkomst op hoog niveau over de MDGs Human Rights Committee Comité voor de Rechten van de Mens Human Rights Council Raad voor de Rechten van de Mens Human Rights Council Advisory Committee Adviescomité van de VN-Raad voor de Rechten van de Mens International Conference on Population and Development in Cairo VN-Conferentie voor Bevolkingsvraagstukken en Ontwikkeling in Caïro International Conference on Water and the Environment in Dublin Internationale Conferentie over Water en Milieu in Dublin International Decade for Action, “Water for Life” Internationaal Decennium voor Actie, “Water voor Leven” International Law Association Internationale Vereniging voor het Recht International Year of Freshwater Internationaal Jaar voor Veilig Drinkwater International Year of Sanitation Internationaal Jaar van Water en Sanitaire Voorzieningen International Year of Water Cooperation Internationaal Jaar van Samenwerking Inzake Water Protocol on Water and Health to the 1992 Convention on the Protection and Use of Transboundary Watercourses and International Lakes Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities X
Subcommissie ter Voorkoming van Discriminatie en ter Bescherming van Minderheden Sub-Commission on the Protection and Promotion of Human Rights Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten UN Special Rapporteur on the Relationship Between the Enjoyment of Economic, Social, and Cultural Rights and the Promotion of the Realization of the Right To Drinking Water Supply and Sanitation Speciale Rapporteur Inzake het Verband Tussen het Genot van Economische, Sociale en Culturele Rechten en de Bevordering van de Realisatie van het Recht op Drinkwatervoorziening en Sanitaire Voorzieningen UN Special Rapporteur on the Right to Safe Drinking Water and Sanitation Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Veilig Drinkwater en Sanitaire Voorzieningen UN Special Rapporteur on the Right to Water Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water United Nations Conference on Environment and Development Conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling United Nations Conference on Sustainable Development Conferentie van de Verenigde Naties over Duurzame Ontwikkeling United Nations Conference on the Human Environment VN-Conferentie Inzake het Menselijk Leefmilieu United Nations Development Programme Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties United Nations High Commissioner for Human Rights Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Mensenrechten United Nations Water Conference in Mar del Plata Internationale Waterconferentie in Mar del Plata World Health Assembly Wereldgezondheidsvergadering World Summit on Sustainable Development Wereldtop over Duurzame Ontwikkeling World Water Assessment Programme Wereld Water Beoordelingsprogramma World Water Council XI
Wereldwaterraad World Water Development Reports Wereld Water Ontwikkelingsrapporten
XII
DEEL 5
INLEIDING
“Of all the social and natural crises we humans face, the water crisis is the one that lies at the heart of our survival and that of our planet” UNESCO Directeur-Generaal Koichiro Matsuura1 4. Dat water voor allen noodzakelijk is om te kunnen overleven, staat buiten kijf. Alle organismen op onze planeet hebben het kostbare blauwe goud nodig. Als je vanuit de ruimte naar onze aarde kijkt, dan zie je naast wolken en onze continenten vooral heel veel blauw. Inderdaad: de oppervlakte van onze planeet bestaat voor 70 % uit water. Maar het overgrote deel daarvan (97,5 %) is zout en bijgevolg weinig bruikbaar voor de mens. De overige 2,5 % is zoet water, waarvan slechts 0,1 % bruikbaar is.2 Dit vormt op zich echter geen probleem. De mens heeft zich eeuwenlang aangepast aan de natuur en verbruikte niet al te veel water. Nu ligt dit echter anders. De mens verbruikt veel te veel water, niet enkel via directe opname, maar ook via indirecte opname, het zogenaamde ‘virtuele water’ (virtual water). Een voorbeeldje kan dit illustreren: als wij een kopje koffie drinken, dan voegen we water bij koffiebonen. Wat velen echter vergeten, is dat ook voor de groei van koffiebonen water nodig is. Elk organisme op aarde heeft water nodig om te groeien en een koffieboon vormt daarop geen uitzondering. Dit leidt ertoe dat voor elk kopje koffie 140 liter water nodig is. 5. Ongeveer twee derden van het menselijk lichaam bestaat uit water. Ons brein bestaat voor 75 % uit water en water vervult een belangrijke rol bij de elektrochemische transmissies in ons lichaam. Water in ons bloed helpt voedingsstoffen en energie te vervoeren doorheen ons lichaam, draagt afvalproducten mee en reguleert de lichaamstemperatuur. Een verlies van 20 % aan lichaamswater kan de dood tot gevolg hebben. Een mens kan maar een paar dagen overleven zonder water.3 Elke mens heeft water nodig. De combinatie van deze primaire nood met het feit dat we er te veel verbruiken, veroorzaakt spanningen. Er zijn conflicten die gelieerd zijn aan drinkwater. Deze worden besproken in deel zes. Een verschuiving in ons menselijk denken is hoogstnoodzakelijk. Volgens de VN hebben 783 miljoen mensen, vooral in ontwikkelingslanden, geen toegang tot drinkwater4 en zo’n 2,5 miljard mensen ontberen toegang tot elementaire sanitaire voorzieningen, zoals een wc of latrine.5 6. Dat de waterproblematiek lange tijd onderschat is geweest, lijdt geen twijfel. Toch kunnen de recente internationale inspanningen niet worden onderschat. 2003 werd uitgeroepen tot het Internationaal Jaar voor Veilig Drinkwater.6 Op de Wereldwaterdag van 2003 werd het decennium 2005-2015 uitgeroepen tot Internationaal Decennium voor Actie, 1
WORLD WATER ASSESSMENT PROGRAMME, The United Nations World Water Development Report: Water for People, Water for Life, s.l., Unesco Publishing, 2003, 4. 2 T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 7. 3 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. A/64/PV.108 (2010), 4. 4 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 52. 5 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 55. 6 Resolutie 55/196 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (1 februari 2001), UN Doc. A/RES/55/196 (2001).
1
‘Water voor Leven’. 7 2008 was het Internationaal Jaar van Water en Sanitaire Voorzieningen.8 In 2011 nam de Algemene Vergadering een resolutie9 aan die van 2013 het Internationaal Jaar van Samenwerking Inzake Water maakte. De VN heeft zich echter niet beperkt tot deze – vaak symbolische – acties, maar heeft ook een belangrijke rol gespeeld inzake de erkenning van het recht op water en sanitaire voorzieningen. Deze rol wordt besproken in deel tien. 7. Daarnaast zal het internationaal waterrecht worden onderzocht. De mate waarin dit heeft bijgedragen tot de erkenning van een recht op water wordt beschreven in deel zeven. Aangezien water zo vitaal is voor mensen zal in mensenrechtelijke instrumenten gezocht worden naar een spoor van het recht op water. Het resultaat van dit onderzoek kan gelezen worden in deel acht. Qua bewustwording kunnen de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen natuurlijk niet ontbreken. Deze kunnen op internationale aandacht rekenen en hun rol inzake de erkenning van het recht op water wordt onderzocht in deel negen. In deel elf wagen we ons aan een nabeschouwing. Wat zou een erkenning van het recht op water nu kunnen bijdragen? En wat dan met de problematiek van de privatisering van water? Al dit onderzoek komt samen in deel twaalf waar tot een besluit zal worden gekomen en zal worden beantwoord of er nu een recht op water bestaat.
7
Resolutie 58/217 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (9 februari 2004), UN Doc. A/RES/58/217 (2004). 8 Resolutie 61/192 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (6 februari 2007), UN Doc. A/RES/61/192 (2007). 9 Resolutie 65/154 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (11 februari 2011), UN Doc. A/RES/65/154 (2011).
2
DEEL 6
WATERCONFLICTEN
6.1 INLEIDING 8. Water is een schaars goed. Het besef dat het ook een eindig goed is, lijkt stilaan door te dringen. Een combinatie van oorzaken zorgt ervoor dat deze problematiek nog vergroot wordt. De ene auteur focust zich op een toenemende wereldbevolking, de andere op de manier waarop we met onze natuurlijke bronnen omgaan. Productie- en consumptiewijzen leiden tot meer vervuild water, wat als gevolg heeft dat er minder kwaliteitsvol water beschikbaar is. Ook overexploitatie leidt tot schaarste. Water bestaat niet enkel uit de fysieke vorm zoals wij die kennen, maar er is ook zoiets als virtueel water (zie supra nr. 4). In de Verenigde Staten wordt 42 % van het voedsel weggegooid, daarin zit evenveel virtueel water als wat 550 miljoen Afrikanen aan water consumeren.10 9. Watervoorziening wordt een uitdaging die we allemaal zullen moeten aangaan. Het voorzien van een recht op water kan hiertoe een oplossing bieden. Ongeveer 783 miljoen mensen hebben geen toegang tot veilig drinkwater.11 Meer dan 2,5 miljard mensen hebben geen toegang tot elementaire sanitaire voorzieningen en zowat 1,5 miljoen kinderen jonger dan vijf jaar sterven jaarlijks door een gebrek aan water en sanitaire voorzieningen. 12 Daarnaast gaan elk jaar 443 miljoen schooldagen verloren door watergerelateerde ziektes. Dit zijn dagen waarop kinderen naar school hadden kunnen gaan, zich hadden kunnen ontwikkelen en zo tot een betere levensstandaard hadden kunnen komen. De ganse waterproblematiek hangt dus nauw samen met mensenrechten (zie daarvoor infra nr. 66 e.v.). 10. Reeds in de Oudheid kon water een samenleving maken of kraken. Dat vele grote steden rond een rivier zijn ontstaan, verbaast niet.13 Water is niet alleen een noodzakelijke vereiste voor overleven, maar ook voor hygiëne, landbouw, energie, industrie en transport. Mesopotamië is vooral bekend voor het ontstaan van de landbouw en zijn rivieren de Tigris en de Eufraat. De naam Mesopotamië betekent dan ook letterlijk ‘tussen twee rivieren’. De bevolking van Mesopotamië had zijn groei deels te danken aan de, voor die tijd hoogstaande, kennis van irrigatie. Zij lieten het water van hoger gelegen rivieren vloeien naar lager gelegen velden. Hiermee konden zij hun vegetatie laten groeien en werd aan hun primaire behoeften voldaan. De nood om voedsel te zoeken werd geringer en men kon zich richten op andere zaken. Dit leidde tot de ontwikkeling van een cultureel hoogstaande maatschappij. Zij kenden de geheimen van irrigatie echter niet volledig en hielden er geen rekening mee dat als water verdampt, minerale zouten achterblijven in de bodem. Over de generaties heen stapelden de minerale zouten zich op in de bodem, met als gevolg dat de grond vergiftigd werd. Hun eens
10
J. VANDAELE,"Ricardo Petrella: 'Water is een publiek goed'", MO 28 februari 2013. UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 52. 12 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 55. 13 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 137. 11
3
hoogstaande maatschappij stortte in elkaar als gevolg van armoede en honger en ging dan ook teloor rond 1300 v.C.14 11. Waar het oude Mesopotamië zich bevond, liggen vandaag Irak, Syrië en Turkije. De Tigris en Eufraat ontstaan in het huidige Turkije en vloeien zo verder door Syrië en Irak. De situatie tussen deze drie staten is reeds enkele decennia gespannen en wordt verder besproken (zie infra nr. 28). Ook aan de aanhoudende spanningen rond de Nijl zal aandacht worden besteed (zie infra nr. 23). Het is hierbij niet de bedoeling om een diepgaande casestudie te maken van deze conflicten, maar om een algemeen beeld te schetsen van de rol die water speelt in conflicten over heel de wereld. Eerst zal ingegaan worden op waterschaarste om op die manier tot de bespreking van een aantal cases te komen.
6.2 SCHAARSTE 6.2.1 INLEIDING 12. De discussie over de mogelijkheid tot waterconflicten hangt nauw samen met die over de ‘schaarste van hulpbronnen’ (resource scarcity). Het onderzoek naar de link tussen schaarste en gewapende conflicten is in de jaren ’90 ontstaan. De theorie van Homer-Dixon is in dat opzicht wellicht het meest bekend. Hij argumenteert dat de schaarste van hulpbronnen een product is van drie verschillende factoren die interageren met elkaar: de bevolkingsgroei, de aantasting van hulpbronnen en de verdeling van middelen tussen individuen en groepen.15 13. Zonder hierbij al te veel in detail te treden, kan worden gesteld dat deze factoren een impact kunnen hebben op gewapende conflicten die verschilt van conflict tot conflict. Zij kunnen ook soms interageren met elkaar. De aantasting van hulpbronnen en de bevolkingsgroei kunnen ertoe leiden dat machtige elitegroepen de schaarse hulpbronnen in beslag nemen ten koste van zwakkere en armere groepen. De visie van Homer-Dixon is vrij deterministisch. Hij stelt dat klimaatverandering en de schaarste van hulpbronnen direct zullen leiden tot gewapende conflicten.16 Een andere theorie stelt dat degradatie van land, waterschaarste, bevolkingsdichtheid en ontbossing het risico op een burgeroorlog doen toenemen. 17 Deze factoren zijn volgens de onderzoeksters (Wenche Hauge en Tanja Ellingsen) echter ondergeschikt aan politieke en economische factoren die een veel grotere invloed hebben op het ontstaan van gewapende conflicten.18 Nog anderen (met name de The State Failure Task Force) zien slechts een indirecte link tussen schaarste en gewapende
14
T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 15. 15 H. URDAL, Demographic aspects of climate change, environmental degradation and armed conflict, United Nations Expert Group Meeting on Population, Distribution, Urbanization, Internal Migration and Development, 21-23 januari 2008, 6, www.un.org/esa/population/meetings/EGM_PopDist/P18_Urdal.pdf. 16 T. HOMER-DIXON, "Terror in the Weather Forecast", The New York Times 24 april 2007. 17 O.M. THEISEN, “Blood and soil? Resource scarcity and internal armed conflict revised”, Journal of Peace Research, 2008, 804. 18 H. URDAL, Demographic aspects of climate change, environmental degradation and armed conflict, United Nations Expert Group Meeting on Population, Distribution, Urbanization, Internal Migration and Development, 21-23 januari 2008, 10, www.un.org/esa/population/meetings/EGM_PopDist/P18_Urdal.pdf.
4
conflicten.19 Los van de discussie over de link tussen schaarste en gewapende conflicten zal verder ingegaan worden op de problematiek van de waterschaarste. Deze lijkt dan ook het meest relevant te zijn in het kader van deze thesis. 6.2.2 WATERSCHAARSTE 14. Elk individu heeft water nodig om te overleven. Hieruit vloeit voort dat ook staten afhankelijk zijn van water. Dit kan op twee manieren. Enerzijds kunnen ze afhankelijk zijn van water dat binnenstroomt via buurlanden en anderzijds kunnen ze afhankelijk zijn van virtuele waterimport (zie supra nr. 4).20 De afhankelijkheid van virtuele waterimport zal slechts terloops ter sprake komen aangezien dit te maken heeft met de wereldeconomie en dit ons te ver zou leiden in een juridische masterproef. 15. Waterschaarste wordt door de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties gedefinieerd als de totale watervoetafdruk van een staat gedeeld door de beschikbaarheid van water in die staat. De afhankelijkheid van virtuele waterimport wordt gedefinieerd als de verhouding tussen de externe watervoetafdruk van een staat tot zijn totale watervoetafdruk.21 Staten met een hoge graad van waterschaarste (zoals Koeweit, Qatar, Saoedi-Arabië, Bahrein, Jordanië, Israël, Oman, Libanon en Malta) zijn in hoge mate afhankelijk van de import van virtueel water. Jordanië importeert jaarlijks vijf keer zoveel virtueel water als zijn eigen jaarlijks hernieuwbare waterbronnen groot zijn. Dit zorgt ervoor dat Jordanië in grote mate afhankelijk is van andere staten, zoals de VS. Andere staten met waterschaarste en een hoge mate aan import via virtueel water zijn Griekenland, Italië, Portugal, Spanje, Algerije, Libië, Jemen en Mexico. Zelfs Europese staten die op het eerste gezicht niet aan waterschaarste lijden, zijn in hoge mate afhankelijk van de import van virtueel water, zoals het Verenigd Koninkrijk, België, Nederland, Duitsland, Zwitserland en Denemarken. Gemiddeld zijn staten voor ongeveer 16 % afhankelijk van de import van virtueel water. Met de groeiende wereldwijde liberalisering van de handel is het waarschijnlijk dat internationale waterafhankelijkheden zullen toenemen.22 16. De Nijl vormt een belangrijke bron van water voor Egypte en maakt Egypte afhankelijk van water dat binnenstroomt via zijn buurlanden. Dit type van waterafhankelijkheid bestaat vaak wanneer externe hernieuwbare waterbronnen een belangrijk deel vormen van de totaal hernieuwbare waterbronnen van een staat. De totaal hernieuwbare waterbronnen worden gevormd door de som van de interne en externe hernieuwbare waterbronnen.23 De Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties beschrijft externe hernieuwbare waterbronnen als het deel van de hernieuwbare waterbronnen van een staat dat niet gegenereerd wordt in de staat zelf. Het bestaat uit de instroom vanuit bovenstroomse staten en grensoverschrijdende meren en rivieren. Interne hernieuwbare 19
O.M. THEISEN, “Blood and soil? Resource scarcity and internal armed conflict revised”, Journal of Peace Research, 2008, 804. 20 A.Y. HOEKSTRA en A.K. CHAPAGAIN, Globalization of water: sharing the planet’s freshwater resources, Malden, Blackwell Pub., 2008, 131. 21 A.Y. HOEKSTRA en A.K. CHAPAGAIN, Globalization of water: sharing the planet’s freshwater resources, Malden, Blackwell Pub., 2008, 133. 22 A.Y. HOEKSTRA en A.K. CHAPAGAIN, Globalization of water: sharing the planet’s freshwater resources, Malden, Blackwell Pub., 2008, 133. 23 FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS, Review of World Water Resources by Country, Rome, FAO, 2003, 12, ftp://ftp.fao.org/agl/aglw/docs/wr23e.pdf.
5
waterbronnen vormen dat deel van de waterbronnen dat gegenereerd wordt uit endogene neerslag.24 17. Voor staten zoals Egypte is de externe afhankelijkheid enorm aangezien er nauwelijks regenval is en de staat dus sterk afhangt van de Nijl. Pakistan is sterk afhankelijk van het water van de Indus. Cambodia is dan weer afhankelijk van de Mekong en Irak van de Tigris en de Eufraat. In al deze gevallen vormt water een belangrijk geopolitiek middel dat machtsrelaties tussen staten die hetzelfde stroomgebied delen, beïnvloedt.25 De reden waarom water een geopolitiek drukkingsmiddel is, ligt in de combinatie van een aantal factoren. Water is een vitale natuurlijke bron en zijn unieke karakter zorgt ervoor dat substitutie door andere bronnen niet mogelijk is. Watervoorraden liggen ongelijk verdeeld over de ganse wereld26 en de waterschaarste is aan het groeien, zeker de laatste decennia.27 18. In sommige staten met waterschaarste kiest men enerzijds voor overexploitatie van de binnenlandse waterbronnen (bv: Egypte) en anderzijds voor de import van virtueel water met het risico om zo afhankelijk te worden van die import (bv: Jordanië). Voor sommige staten is deze keuze nauwelijks een keuze. In Jemen bijvoorbeeld is water zeer schaars en worden grondwaterbronnen op grote schaal uitgeput. Toch is de import van virtueel water klein om de eenvoudige reden dat Jemen niet de capaciteit heeft om waterintensieve grondstoffen te importeren.28 19. In 2006 publiceerde het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties het ‘Human Development Report: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis’. Daarin staat te lezen dat 1.700 m3 per persoon de nationale drempel is om te voldoen aan de benodigde hoeveelheid water voor landbouw, industrie, energie en milieu. Onder 1.000 m3 per persoon wordt gesproken van waterschaarste en onder de 500 m3 per persoon van absolute waterschaarste.29 Het rapport toonde daarnaast aan dat in principe elke staat over voldoende water beschikt om al haar inwoners te voorzien.30 De watercrisis is dus niet zozeer een vraag van bevoorrading, maar eerder een van gelijkheid. 20. Het probleem situeert zich dus op het niveau van de verdeling van water.31 Het gebruik van water voor persoonlijke en huishoudelijke doeleinden vertegenwoordigt slechts
24
FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS, Review of World Water Resources by Country, Rome, FAO, 2003, 6, ftp://ftp.fao.org/agl/aglw/docs/wr23e.pdf. 25 A.Y. HOEKSTRA en A.K. CHAPAGAIN, Globalization of water: sharing the planet’s freshwater resources, Malden, Blackwell Pub., 2008, 132. 26 VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 35. 27 A.Y. HOEKSTRA en A.K. CHAPAGAIN, Globalization of water: sharing the planet’s freshwater resources, Malden, Blackwell Pub., 2008, 133. 28 A.Y. HOEKSTRA en A.K. CHAPAGAIN, Globalization of water: sharing the planet’s freshwater resources, Malden, Blackwell Pub., 2008, 134. 29 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 135. 30 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 2. 31 M.F. SIMUS, "The water ethic: the inexorable birth of a certain alienable right", Tulane Environmental Law Journal, 2010, 445.
6
een klein deeltje (532 à 1033 %) van het geheel aan water dat verbruikt wordt. In de rijkere delen van Azië, Latijns-Amerika en Sub-Sahara Afrika schommelt het waterverbruik per persoon per dag rond de honderd liter en meer. De tegenstelling met armere en gemarginaliseerde delen van deze regio’s is groot. Het verbruik van de mensen die in die armere regio’s wonen is veel lager dan 20 liter, wat het absolute minimum is voor de vervulling van de menselijke basisbehoeften. Vaak zijn het dan nog vrouwen en kinderen die het grootste slachtoffer zijn van de waterschaarste.34 In principe zou elke staat moeten streven naar een gebruik van 50 – 100 liter per persoon per dag.35 21. Waterschaarste vormt overigens niet enkel een gevaar voor de maatschappij en de overheid in de zin dat het conflicten kan veroorzaken. Het heeft ook een enorme sociale, economische en ecologische impact en vormt een gevaar voor bedrijven. Terwijl de industrie vroeger gewoon was om over een grote hoeveelheid water tegen een relatief goedkope prijs te beschikken, zal toenemende waterschaarste ervoor zorgen dat de kosten toenemen.36 Waterschaarste is een zaak die iedereen aangaat en zoals hierboven reeds geschetst, wordt waterschaarste niet veroorzaakt door een tekort aan aanbod, maar door een verdelingsprobleem.
6.3 BESPREKING VAN EEN AANTAL CASES 6.3.1 INLEIDING 22. Al sinds de jaren ‘70 wordt gewaarschuwd voor wateroorlogen. Niet alleen door wetenschappers, maar ook door staatshoofden, zoals koning Hussein van Jordanië37 en door Boutros Boutros-Ghali,38 die Secretaris-Generaal was van de Verenigde Naties van 1992 tot 1997 en van 1977 tot 1979 minister van Buitenlandse Zaken was in Egypte. Op het Wereldwaterforum, dat in 2012 plaatsvond in het Franse Marseille, werd nogmaals gewaarschuwd voor wateroorlogen. Dit deed de VN in haar Wereld Water
32
UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 2. 33 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 51. 34 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 54. 35 G. HOWARD en J. BARTRAM, Domestic Water Quantity: service level and health, Genève, WHO, 2003, 22 en F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 51. 36 VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 62. 37 T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 48. 38 PROTOS, Water en Conflicten: tekort aan water bedreigt de vrede, s.l.n.d., 16, www.protos.be/water-in-theworld-es/Water_en_conflicten.pdf.
7
Ontwikkelingsrapport (zie infra nr. 210) dat toen werd voorgesteld.39 Volgens professor John Allan is het echter nog niet zover gekomen. Dit schrijft hij in zijn boek ‘Virtual Water’ waarmee hij de prestigieuze Stockholm Water Prize won. Hij stelt hierin dat het sinds 1964 niet meer tot een zogenoemde ‘wateroorlog’ (water war) is gekomen. Er zijn wel nog spanningen geweest, maar geen gewapende conflicten.40 Toch stellen sommige auteurs dat de wereld van een Koude Oorlog naar een Droge Oorlog is gegaan.41 6.3.2 EGYPTE 6.3.2.1 I NTERNATIONAAL 23. Rond de langste rivier ter wereld, de Nijl, bestaan al jaren spanningen, voornamelijk tussen Egypte en de andere Nijlstaten. Deze andere Nijlstaten zijn: Soedan, Zuid-Soedan, Kenia, Oeganda, Tanzania, Congo, Ethiopië, Rwanda, Eritrea, de Centraal-Afrikaanse Republiek en Burundi. 42 Al deze staten hebben te kampen met aanhoudende droogtes. De Nijl dicteert dan ook de onderlinge relaties tussen deze staten. 24. Zoals al werd vermeld, is Egypte in grote mate afhankelijk van de instroom van Nijlwater vanuit andere Nijlstaten (zie supra nr. 16). In 1929 werd de ‘Nile Water Agreement’ afgesloten tussen Egypte en Soedan, dat toen nog onder Brits bestuur stond. Hierbij werd bijna de volledige controle over het Nijlwater aan Egypte toegewezen. Soedan kreeg vier miljard m3 water per jaar toegewezen en Egypte 48 miljard m3 water per jaar. Op de Nijl mochten overigens geen werken worden uitgevoerd die de belangen van Egypte zouden schaden. 43 Na ernstige schermutselingen tussen Soedan en Egypte over de bouw van de Aswandam44 werd in 1959 een akkoord bereikt tussen deze twee staten, met name de ‘Agreement for the Full Utilization of the Nile’.45 Daarin werd afgesproken dat Soedan jaarlijks 18,5 miljard
39
VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 10. 40 T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 48. 41 M.F. SIMUS, "The water ethic: the inexorable birth of a certain alienable right", Tulane Environmental Law Journal, 2010, 442. 42 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 206. 43 E. LOUKA, International Environmental Law: Fairness, Effectiveness, and World Order, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 194. 44 PROTOS, Water en Conflicten: tekort aan water bedreigt de vrede, s.l.n.d., 16, www.protos.be/water-in-theworld-es/Water_en_conflicten.pdf. 45 Agreement for the Full Utilization of the Nile van 8 november 1959, United Nations Treaty Series, vol. 453, 63.
8
kubieke meter mocht gebruiken van de 84 miljard m3 water die per jaar door de Nijl stroomt.46 Egypte kreeg 55,5 miljard m3 Nijlwater per jaar toegekend.47 Egypte kreeg 75 % van de notionele waterrechten en Soedan 25 %.48 25. Sinds 1978 zijn er spanningen rond de Blauwe Nijl die zijn oorsprong vindt in Ethiopië en in 85 % van de aanvoer van Nijlwater voorziet.49 Ethiopië wou namelijk een dam bouwen op deze Blauwe Nijl waarna Egypte dreigde met militaire acties.50 Dit leidde in 1979 tot de gevleugelde uitspraak van de toenmalige Egyptische president Anwar Sadat dat water de enige zaak was waarvoor Egypte nog een oorlog zou beginnen.51 Ethiopië blijft tot op heden erg gevoelig voor droogtes die ernstige hongersnood veroorzaken.52 Al sinds 1997 willen de Nijlstaten een nieuw verdrag over het Nijlwater sluiten, maar Egypte en Soedan liggen dwars.53 In 2009 liep een zoveelste poging om tot een akkoord te komen uit op een sisser omdat Egypte en Soedan een vetorecht eisten in beslissingen over waterprojecten.54
6.3.2.2 N ATIONAAL 26. Volgens VN-Water (zie infra nr. 206) kan de Arabische Lente nieuwe mogelijkheden bieden om het waterbeheer in Egypte te herstructureren. Na de revoluties in Egypte en Tunesië werden pogingen ondernomen door het bestuur om publieke participatie in de planning en het beslissingsproces op lokaal niveau te vergroten. 55 Dat hield een aantal landbouwers van de Aboe Simbel-regio in 2012 niet tegen om 200 toeristen te gijzelen. Zij wilden daarmee protesteren tegen het tekort aan irrigatiewater. De boeren hadden de toeristen na een bezoek aan nabijgelegen monumenten gegijzeld genomen en ze vrijgelaten nadat de overheid had ingestemd met een tijdelijke vrijgave van water.56 27. Nog in 2012 vond een ander incident plaats waarbij publiekelijk geprotesteerd werd tegen de schaarste aan drink- en irrigatiewater. Een aantal van de protesten waren 46
E. LOUKA, International Environmental Law: Fairness, Effectiveness, and World Order, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 195 en J. DROESHOUT, ”Egypte en Soedan willen Nijlwater niet delen”, MO 16 april 2010. 47 E. LOUKA, International Environmental Law: Fairness, Effectiveness, and World Order, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 195 en J. DROESHOUT, "Egypte boycot nieuwe Nijlverdrag", MO 20 mei 2010. 48 T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 251. 49 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 123. 50 P.H. GLEICK, Water Conflict Chronology, s.l., Pacific Institute for Studies in Development Environment and Security, 2008, 14, http://www.worldwater.org/conflictchronology.pdf. 51 PROTOS, Water en Conflicten: tekort aan water bedreigt de vrede, s.l.n.d., 16, www.protos.be/water-in-theworld-es/Water_en_conflicten.pdf en P.H. GLEICK, Water Conflict Chronology, s.l., Pacific Institute for Studies in Development Environment and Security, 2008, 14, http://www.worldwater.org/conflictchronology.pdf. 52 PROTOS, Water en Conflicten: tekort aan water bedreigt de vrede, s.l.n.d., 16, www.protos.be/water-in-theworld-es/Water_en_conflicten.pdf 53 J. DROESHOUT, "Egypte boycot nieuwe Nijlverdrag", MO 20 mei 2010. 54 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 126. 55 VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 210. 56 A. AL-YOUM, “Abu Simbel farmers release tourists held over water shortage”, Egypt Independent 3 juni 2012, http://www.egyptindependent.com/news/farmers-hold-tourists-abu-simbel-over-water-shortage-news2 en http://www.worldwater.org/conflict/list/.
9
gewelddadig en in Beni Suef werd een persoon gedood en raakten meerdere mensen gewond. In Fayoum blokkeerden honderden mensen een autoweg en stichtten zij hierbij een aantal branden.57 6.3.3 TURKIJE, SYRIË EN IRAK 28. Syrië, Turkije en Irak hebben samen een bevolking van 103 miljoen mensen. Tussen deze drie staten is er al enkele jaren een sluimerend conflict aan de gang over de bouw van een gans complex dammen. De bouw van het Anatolië-project dat de creatie van 21 dammen inhoudt, kan de toevloed van water in Syrië reduceren met ongeveer een derde. 58 Door deze dammen zou Turkije dus over de mogelijkheid beschikken om de toevoer van water naar buurlanden te blokkeren.59 De vrees bestaat dat Turkije dit als politiek wapen kan gebruiken.60 Syrië en Irak zijn namelijk in grote mate afhankelijk van het water dat binnenstroomt via Turkije om hun waterintensieve irrigatiesystemen in stand te houden.61 29. Turkije kan als eerste het water benutten en doet dit ten overvloede. Syrië volgt daarop en maakt ook uitvoerig gebruik van het water. Irak is de laatste staat waar de Tigris en de Eufraat door stromen. De laatste jaren heerste in Irak een grote droogte. Irak is voor zijn jaarlijkse zoetwatervoorraad voor de helft afhankelijk van toevoer van water via de Tigris en Eufraat en voor de helft van neerslag. Net bij dit laatste liep het enkele jaren geleden mis, met grote droogte tot gevolg. Irak wou het tekort gecompenseerd zien door Turkije en Syrië door meer watertoevoer via de Eufraat. Turkije kwam hier deels aan tegemoet door een verhoging van het debiet van 250 m³/s naar 500 m³/s. Dit was echter ruim onvoldoende. Met spanningen tot gevolg.62 6.3.4 ANDERE VOORBEELDEN 30. Tal van andere voorbeelden kunnen worden aangehaald. Het conflict Israël-Palestina is waarschijnlijk een van de bekendste cases. Sinds 1967 worden de Palestijnen de toegang ontzegd tot de Jordaan.63 Er werd in 1967 eveneens een vergunningensysteem opgelegd voor 57
X, "Egypt water shortage protests are widespread and violent, Ooskanews 25 juli 2012, http://www.ooskanews.com/daily-water-briefing/egypt-water-shortage-protests-are-widespread-andviolent_23549 en http://www.worldwater.org/conflict/list/. 58 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 205. 59 E. LOUKA, International Environmental Law: Fairness, Effectiveness, and World Order, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 172. 60 PROTOS, “Droogte bedreigt Irak dat meer water eist van Turkije en Syrië”, 11.be Noord-Zuidportaal 7 augustus 2009. 61 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 210. 62 PROTOS, “Droogte bedreigt Irak dat meer water eist van Turkije en Syrië”, 11.be Noord-Zuidportaal 7 augustus 2009. 63 A. KRAMER, Regional Water Cooperation and Peacebuilding in the Middle East, s.l., Initiative for Peacebuilding, 2008, 12.
10
het boren van nieuwe waterbronnen dat tot op heden vereist wordt. Israël heeft tussen 1967 en 1990 het boren van amper 23 waterbronnen toegestaan en dit gebeurde voornamelijk ter vervanging van oudere waterbronnen.64 Zeer recent verscheen een rapport van de Raad voor de Rechten van de Mens waarbij de beperkingen werden onderzocht op het recht op water door Israël. 65 De constructie van de Muur heeft meerdere waterbronnen beschadigd of vernietigd waardoor vele dorpen nu niet meer over een waterbron beschikken. Mekorot (de Israëlische nationale watermaatschappij) boort overigens diepe waterputten waardoor Palestijnse putten droog komen te staan. 66 De inwoners van Israël gebruiken dagelijks ongeveer 400 l/c/d,67 terwijl de Palestijnen toegang hebben tot ongeveer 73 l/c/d, sommigen zelfs maar tot 10-20 l/c/d.68 Dit ligt ver onder de grens van 50 à 100 l/c/d (zie infra nr. 20) die door de Wereldgezondheidsorganisatie werd opgesteld. Het weigeren van toegang tot water wordt bovendien gebruikt om de verplaatsing van Palestijnen af te dwingen.69 Merk hierbij overigens op dat de Raad voor de Rechten van de Mens uitdrukkelijk beperkingen op het recht op water nagaat. De Raad heeft bijgevolg niet enkel het recht op water erkend bij wege van Resolutie 15/970 (zie infra nr. 195), maar gaat ook na of dit effectief wordt nageleefd in conflictsituaties. 31. Ook in Europa zijn conflicten over water niet ondenkbaar. In april 2008 maakte De Standaard melding van een heuse wateroorlog in Spanje. Na een aanhoudende droogte in dat land liepen de spanningen tussen de verschillende regio's onderling en de centrale overheid op over het rivierwater van de Ebro.71 Het is mijns inziens duidelijk dat dit niet op hetzelfde niveau te plaatsen valt als de aanhoudende spanningen tussen Turkije, Irak en Syrië of tussen Egypte en de andere Nijlstaten, maar toch toont het aan dat aanhoudende droogte overal ter wereld voor spanningen kan zorgen. Ook het Westen wordt daarvan niet gespaard. 32. Nog een voorbeeld is de strijd die in 2003 werd gevoerd tussen Coca-Cola en Plachimada, een klein dorpje in het westen van India. Op 7 april 2003 weigerde de panchayat (de gemeenteraad) van het dorpje de exploitatievergunning van Coca-Cola te vernieuwen. Een aantal jaar na de komst van Coca-Cola in 1999 waren de waterputten uitgeput en was het resterende water ernstig aangetast door industriële vervuiling.72 Ook in Rajasthan, dat in het noorden van India ligt, bevinden zich fabrieken van Coca-Cola. In 2009 werd daar actie gevoerd om dezelfde redenen als zojuist beschreven. De regio gaat al gebukt onder een ernstig watertekort en het oppompen van water vergroot deze problematiek enkel maar.73 Dit 64
A. KRAMER, Regional Water Cooperation and Peacebuilding in the Middle East, s.l., Initiative for Peacebuilding, 2008, 12. 65 Rapport 22/63 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (7 februari 2013), UN Doc. A/HRC/22/63 (2013). 66 Paragraaf 82 van het Rapport 22/63 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (7 februari 2013), UN Doc. A/HRC/22/63 (2013). 67 Liter per capita per dag 68 Paragraaf 85 van het Rapport 22/63 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (7 februari 2013), UN Doc. A/HRC/22/63 (2013) en L. SAMSON, “Water als wapen in nieuwe apartheid”, De Standaard 26 maart 2012. 69 Paragraaf 88 van het Rapport 22/63 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (7 februari 2013), UN Doc. A/HRC/22/63 (2013). 70 Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 71 S. ADOLF, “Wateroorlog in Catalonië”, De Standaard 9 april 2008. 72 T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 74. 73 R. DEVRAJ, ”Coca-Cola voert wateroorlog in India”, MO 1 oktober 2009.
11
hangt nauw samen met de problematiek van de privatisering die verder in deze masterproef wordt aangehaald (zie daarvoor infra nr. 216). De woelige periode in Bolivia naar aanleiding van de privatisering van water wordt daar ook besproken (zie infra nr. 220). 6.3.5 CONCLUSIE 33. Bij staten die dezelfde waterloop delen valt op dat bovenstroomse staten zich meestal in een luxepositie bevinden. Bovenstroomse gebieden bepalen de opties inzake waterbeheer voor de benedenstroomse gebieden en bepalen of er sprake zal zijn van samenwerking of conflict. In staten die een grote nood hebben aan irrigatiesystemen, zoals Egypte, Irak, Syrië, Turkmenistan en Oezbekistan,74 valt dit des te meer op. Zij zijn in grote mate afhankelijk van het water dat via andere staten hun grondgebied binnenstroomt. Egypte vormt hierbij de uitzondering op de regel.75 Al in 1929 kreeg deze benedenstroomse staat bijna de volledige controle over de Nijl, waarbij de andere Nijlstaten ernstig benadeeld werden. Egypte houdt tot op heden vast aan deze machtspositie en verdedigt zich met hand en tand tegen de andere Nijlstaten.76 34. Het is niet zo dat het gebruik van internationale waterlopen niet gereguleerd wordt door het internationaal recht. De Economische Commissie voor Europa van de Verenigde Naties (zie infra nr. 43 e.v.) nam in 1992 het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren77 aan (zie infra nr. 39 e.v.) en in 1997 werd het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart78 aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (zie infra nr. 52). Dit verdrag stelt het principe van een billijk en redelijk gebruik voorop (zie infra nr. 38), maar is tot op heden niet van kracht geworden. Ook België is trouwens geen partij bij dit verdrag.79 Een hele reeks regionale waterovereenkomsten- en verdragen werd overigens gesloten om het gebruik van internationale waterlopen te reguleren. Toch blijven vandaag veel grensoverschrijdende waterconflicten bestaan. 35. Dat de volgende generatie gewapende conflicten enkel over water zal gaan, kan in twijfel worden getrokken. Mijns inziens heeft water een belangrijke rol in vele conflicten en mag deze niet onderschat worden, maar een overschatting is evenmin aangewezen. Een oneliner die graag gebruikt wordt als catchy krantenkop komt van Ismail Serageldin en luidt als volgt: ‘if the wars of this century were fought over oil, the wars of the next century will be fought over water.’ Ismail Serageldin is de oprichter en voormalig voorzitter van het Mondiaal Samenwerkingsverband Water. Hij sprak dit uit in augustus 1995. Op zich is dit een sterke slagzin en het verbaast dan ook niet dat ze gretig wordt aangehaald door de media. De 74
UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 205. 75 E. LOUKA, International Environmental Law: Fairness, Effectiveness, and World Order, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 172. 76 T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 265. 77 Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 17 maart 1992, United Nations Treaty Series, vol. 1936, 269. 78 Resolutie 51/229 betreffende het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (8 juli 1997), UN Doc. A/RES/51/229 (1997). 79 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=XXVII12&chapter=27&lang=en#Participants.
12
zin werd echter verkort en de volledige versie leest als volgt: ‘if the wars of this century were fought over oil, the wars of the next century will be fought over water, unless we change our approach to managing this precious and vital resource.’80 Er is dus nood aan een beter algemeen beheer van water. Daarnaast kan een recht op water eventueel ook een oplossing bieden.
80
http://www.serageldin.com/Water.htm.
13
14
DEEL 7
INTERNATIONAAL WATERRECHT
7.1 INLEIDING 36. Water is een kostbare natuurlijke bron die meerdere functies heeft. Deze masterproef richt zich op het recht op water als een mensenrecht, maar toch is het nuttig om in te gaan op de rol die water heeft gespeeld in het verleden. Vele internationale verdragen over water gaan over internationale waterlopen. Rivieren, meren en waterlopen werden vroeger gebruikt om goederen te vervoeren en handel te drijven. 81 Water speelde een cruciale rol in de ontwikkeling van beschavingen. Gezien deze belangrijke rol en vele waterlopen grensoverschrijdend zijn, waren conflicten onvermijdelijk. Er zijn 243 grensoverschrijdende waterlopen over het territorium van 145 staten. 150 hiervan bevinden zich in Europa en 60 in Afrika. In West- en Centraal-Europa heeft men kennis van 100 grensoverschrijdende grondwaterlagen. Het beheer van deze waterlopen heeft een rechtstreeks belang voor 40 % van de wereldbevolking.82 Het bestaan van een recht betreffende waterlopen is waarschijnlijk zo oud als de scheepvaart. Het toepassingsgebied van deze - vaak grensoverschrijdende verdragen was dan ook vaak beperkt hiertoe. Conflicten over het gebruik van gedeelde watervoorraden worden echter ook steeds meer behandeld in het internationale recht. 37. Het ontwikkelen en optimaal gebruiken van rivieren, meren, stromen en kanalen werd sinds lang nagestreefd, vooral dan in een transnationale context. Reeds in de 19e eeuw ontstond de Harmondoctrine. Deze doctrine werd ontwikkeld door rechter Judson Harmon in een geschil tussen de VS en Mexico over de Rio Grande. Ze stelde dat elke staat gebruik mocht maken van het water dat door haar territorium liep zonder daarbij rekening te houden met de noden van de andere oeverstaten. Deze doctrine, hoewel populair bij bovenstroomse staten,83 is echter nooit volledig aanvaard geweest door de internationale gemeenschap en werd ook niet gevolgd in de uiteindelijke oplossing van het probleem rond de Rio Grande.84 Het principe van de absolute territoriale integriteit stond daar lijnrecht tegenover. Die theorie stelde namelijk dat geen enkele staat de natuurlijke loop van het water (zowel kwantitatief als kwalitatief) van de benedenstroomse staten mocht verstoren. Deze theorie, hoewel populair bij benedenstroomse gebieden,85 is echter evenmin aanvaard geweest.86 38. De theorie die vandaag wordt geaccepteerd en deel uitmaakt van het internationaal gewoonterecht is deze die stelt dat het water op een billijke en redelijke manier moet worden
81
L.A. TECLAFF, "Fiat or Custom: The Checkered Development of International Water Law", Natural Resources Journal, 1991, 45. 82 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 22. 83 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 121. 84 C. SPIEGEL, “International water law: the contributions of western united states water law to the United Nations Convention on The Law Of The Non-Navigable Uses Of International Watercourses”, Duke Journal Of Comparative & International Law, 2005, 335. 85 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 122. 86 C. SPIEGEL, “International water law: the contributions of western united states water law to the United Nations Convention on The Law Of The Non-Navigable Uses Of International Watercourses”, Duke Journal Of Comparative & International Law, 2005, 336 en F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 23.
15
gebruikt.87 Dit principe wordt herhaald in het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart88 van 1997 (zie infra nr. 52).
7.2 VERDRAG INZAKE DE BESCHERMING EN HET GEBRUIK VAN GRENSOVERSCHRIJDENDE WATERLOPEN EN INTERNATIONALE MEREN 39. Het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren89 heeft een beperkte relevantie wat het recht op water betreft. Het Protocol Betreffende Water en Gezondheid heeft daarentegen wel een rol gespeeld. Vandaar dat dit ‘moederverdrag’ behandeld zal worden. De Economische Commissie voor Europa van de Verenigde Naties wordt eveneens kort besproken aangezien dit orgaan een regionaal orgaan is dat het toepassingsgebied van het Protocol Betreffende Water en Gezondheid beperkt. 7.2.1 ALGEMEEN 40. Het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren werd in 1992 aangenomen en werd in 1996 van kracht. Het telt 39 partijen90 en wordt soms ook het Verdrag van Helsinki genoemd. Het Verdrag werd aangevuld met twee protocollen. Het Protocol Betreffende Water en Gezondheid91 van 1999 wordt verder besproken (zie infra nr. 46). Het Protocol Betreffende Wettelijke Aansprakelijkheid en Vergoeding voor Schade Veroorzaakt door de Grensoverschrijdende Effecten van Industriële Ongevallen op Grensoverschrijdende Wateren van 200392 gaan we niet belichten gezien de geringe relevantie ervan voor deze thesis en het feit dat het tot op vandaag nog niet van kracht geworden is. 41. Op 28 november 2003 beslisten de partijen bij het Verdrag van Helsinki het Verdrag zelf en het Protocol van 2003 open te stellen voor staten buiten de VN/ECE-regio.93 Op 6 februari 2013 werd deze wijziging van kracht.94 Een toetreding van een staat buiten die regio is wel onderworpen aan een voorafgaandelijke goedkeuring door de vergadering van de 87
P. SANDS, J. PEEL, A. FABRA en R. MACKENZIE, Principles of International Environmental Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 306. 88 Resolutie 51/229 betreffende het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (8 juli 1997), UN Doc. A/RES/51/229 (1997). 89 Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 17 maart 1992, United Nations Treaty Series, vol. 1936, 269. 90 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=XXVII5&chapter=27&lang=en#Participants 91 Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 van 17 juni 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2331, 202. 92 Protocol Betreffende Wettelijke Aansprakelijkheid en Vergoeding voor Schade Veroorzaakt door de Grensoverschrijdende Effecten van Industriële Ongevallen op Grensoverschrijdende Wateren (21 mei 2003), UN Doc. ECE/MP.WAT/11-ECE/CP.TEIA/9 (2003). 93 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 24. 94 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=XXVII-5b&chapter=27&lang=en#Participants
16
partijen bij het Verdrag. Naar aanleiding van het Internationaal Jaar van Samenwerking Inzake Water in 201395 wordt verwacht dat dit verdrag een globale toepassing zal krijgen.96 Op zich is dit vrij uitzonderlijk97 en het toepassingsgebied van het Protocol Betreffende Water en Gezondheid blijft beperkt tot de VN/ECE-regio. 42. Het Verdrag is van toepassing op grensoverschrijdende oppervlaktewateren en grondwater.98 De partijen bij het Verdrag verbinden zich ertoe alle passende maatregelen te nemen om een grensoverschrijdend effect te vermijden, te controleren en te verkleinen.99 Partijen die dezelfde grensoverschrijdende wateren delen, moeten samenwerken en hiertoe specifieke verdragen sluiten. 100 Daarnaast moeten zij ook informatie 101 delen met andere partijen bij het Verdrag. 7.2.2 ECONOMISCHE COMMISSIE VOOR EUROPA VAN DE VERENIGDE NATIES 43. De oprichting van economische commissies werd bij het voorbereidende werk van het Handvest van de Verenigde Naties niet voorzien.102 Ondanks de scepsis die na de Tweede Wereldoorlog heerste ten opzichte van regionale organisaties koos de VN er toch voor om deze regionale commissies op te richten. 103 Het is de bedoeling dat zij daarbij het internationale beleid dat de VN voert, vertalen naar het regionale niveau.104 44. Het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren werd gesloten binnen de Economische Commissie voor Europa van de Verenigde Naties. Deze economische commissie werd in 1947 opgericht bij resolutie van de Economische en Sociale Raad105 en telt 56 leden.106 45. Het is één van de vijf regionale commissies van de VN. Na de oprichting van de Economische Commissie voor Europa van de Verenigde Naties kwamen achtereenvolgend: de Economische en Sociale Commissie voor Azië en het Stille Oceaangebied (1947), de Economische Commissie voor Latijns-Amerika en het Caribisch Gebied (1948), de
95
Resolutie 65/154 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (11 februari 2011), UN Doc. A/RES/65/154 (2011). 96 http://www.unece.org/env/water/ 97 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 184. 98 Art. 1, 1 Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 17 maart 1992, United Nations Treaty Series, vol. 1936, 269. 99 Art. 2, 1 Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 17 maart 1992, United Nations Treaty Series, vol. 1936, 269. 100 Art. 9 Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 17 maart 1992, United Nations Treaty Series, vol. 1936, 269. 101 Art. 13 Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 17 maart 1992, United Nations Treaty Series, vol. 1936, 269. 102 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, X, Oxford, Oxford University Press, 2012, 445. 103 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, X, Oxford, Oxford University Press, 2012, 444. 104 Paragraaf 3 van het Verslag 1998/65 van de Secretaris-Generaal (24 juni 1998), UN Doc. E/1998/65 (1998). 105 Resolutie 36 (IV) van de Economische en Sociale Raad (28 maart 1947), UN Doc. E/402 (1947). 106 http://www.unece.org/oes/member_countries/member_countries.html
17
Economische Commissie voor Afrika (1958) en de Economische Commissie voor West-Azië (1973).107 7.2.3 PROTOCOL BETREFFENDE WATER EN GEZONDHEID BIJ HET VERDRAG INZAKE DE BESCHERMING EN HET GEBRUIK VAN GRENSOVERSCHRIJDENDE WATERLOPEN EN INTERNATIONALE MEREN VAN 1992 46. Het Protocol bij het Verdrag 108 Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 109 werd in 1999 aangenomen op de Derde Ministeriële Conferentie Inzake Milieu en Gezondheid die werd georganiseerd in Londen. Op 4 augustus 2005 trad hij in werking. Het Protocol telt op heden 26110 partijen en heeft bijgevolg een eerder beperkt toepassingsbied. In tegenstelling tot de mensenrechtelijke verdragen die in deel acht worden besproken, is het Protocol een regionaal verdragsinstrument. Het Protocol hoort bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren en in tegenstelling tot dit Verdrag en het Protocol van 2003 is het toepassingsgebied van het Protocol van 1999 beperkt gebleven tot de VN/ECE-regio (zie supra nr. 41). 47. De bepalingen hebben een ruim toepassingsgebied aangezien het gaat om vele soorten water: zoet oppervlaktewater, grondwater, estuaria en kustwateren die worden gebruikt voor recreatie, voor de productie van vis door middel van aquacultuur en voor de productie of oogst van schaaldieren, ingesloten wateren algemeen beschikbaar voor baden, water tijdens het winnen, vervoeren, behandelen of leveren en op afvalwater gedurende het volledige traject van verzamelen, vervoeren, behandelen en afvoeren of hergebruiken.111 48. Partijen dienen alle passende maatregelen te nemen ter voorkoming, beheersing en terugdringing van aan water gerelateerde ziekten binnen een kader van integrale waterbeheersingssystemen gericht op het duurzaam gebruik van watervoorkomens, op een kwaliteit van het water die de gezondheid van de mens niet bedreigt en op de bescherming van waterecosystemen.112 49. De partijen zullen zich bij het nemen van maatregelen laten leiden door een aantal beginselen die in artikel 5 worden opgesomd. Een van die beginselen is de gelijke toegang tot water die zowel in zowel kwantiteit als kwaliteit voldoende moet zijn. Dit moet verschaft 107
MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, X, Oxford, Oxford University Press, 2012, 444. 108 Dit Verdrag werd reeds besproken, zie hiervoor supra nr. 40 109 Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 van 17 juni 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2331, 202. 110 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=XXVII-5a&chapter=27&lang=en#Participants 111 Art. 3 Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 van 17 juni 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2331, 202 en F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 436. 112 Art. 4, 1 Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 van 17 juni 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2331, 202.
18
worden aan alle leden van de bevolking en in het bijzonder aan diegenen die kansarm zijn of lijden onder sociale uitsluiting. 113 Om de doelstellingen van het Protocol te bereiken, streven lidstaten naar toegang tot drinkwater en sanitaire voorzieningen voor iedereen.114 7.2.4 CONCLUSIE 50. Van een uitdrukkelijk recht op water zoals erkend werd door andere internationale instrumenten (zie infra nr. 101 e.v.) is geen sprake. Toch werd voor de eerste keer in internationale waterverdragen de toegang tot drinkwater en sanitaire voorzieningen aangehaald. Een aantal criteria werd hieraan verbonden. Het water moet namelijk gelijk toegankelijk zijn voor iedereen en dan in het bijzonder voor zij die kansarm zijn. Verder moet ook rekening worden gehouden met de kwaliteit en kwantiteit van het water. Deze criteria lopen gelijk met de criteria verbonden aan het recht op water en sanitaire voorzieningen zoals erkend door de Verenigde Naties.115 51. In 2010 werd onderzoek verricht naar de implementatie van het Protocol. Daaruit bleek dat het Protocol aanleiding heeft gegeven tot nationale maatregelen om de toegang tot veilig water en adequate sanitaire voorzieningen te verbeteren.116 Toch blijven er zowel op institutioneel, economisch als sociaal vlak nog uitdagingen bestaan. Volgens Catarina De Albuquerque, de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (zie infra nr. 201), heeft het Protocol vooral een rol gespeeld in staten die economisch een transitie ondergaan.117 De rol die het Protocol heeft gespeeld inzake de erkenning van een recht op water en sanitaire voorzieningen wordt bevestigd in de literatuur118 en in internationale verklaringen.119
113
Artikel 5 (l) Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 van 17 juni 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2331, 202. 114 Artikel 6, 1 Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 van 17 juni 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2331, 202. 115 Paragraaf 8 van het rapport 18/33 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (4 juli 2011), UN Doc. A/HRC/18/33 (2011). 116 C. DE ALBUQUERQUE, On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 48. 117 C. DE ALBUQUERQUE, On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 48. 118 D. ZIGANSHINA, “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 114, M. WILLIAMS, "Privatization and the human right to water: challenges for the new century", Michigan Journal of International Law 2007, 472 en T. KIEFER, I. WINKLER, S. CACCIAGUIDI-FAHY, N. PESTOVA, A. KHALFAN en C. FAIRSTEIN, Legal resources for the right to water and sanitation, Geneva, Centre on housing rights and evictions, 2008, 53. 119 Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010) en Resolutie 2000/8 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (17 augustus 2000), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/RES/2000/8 (2000).
19
7.3 VERDRAG INZAKE HET RECHT BETREFFENDE HET GEBRUIK VAN INTERNATIONALE WATERLOPEN ANDERS DAN VOOR SCHEEPVAART 52. Het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart120 werd in 1997 aangenomen en vormt een codificatie van het toenmalige recht inzake internationale waterlopen voor andere gebruiken dan de scheepvaart. Het is een kaderverdrag dat opgesteld werd door de Commissie voor Internationaal Recht en wordt ook wel de ‘Watercourse Convention’ genoemd. Artikel 36 van dit Verdrag stelt dat het Verdrag in werking zal treden op de negentigste dag na de datum van neerlegging van de vijfendertigste akte van bekrachtiging, aanvaarding, goedkeuring of toetreding bij de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties. Het Verdrag telt op heden 30 partijen121 en bijgevolg is het nog niet van kracht geworden. Het maakt echter grotendeels deel uit van het internationaal gewoonterecht.122 53. De Commissie voor Internationaal Recht werd opgericht bij wege van Resolutie 174 (III) van de Algemene Vergadering.123 Het is een orgaan van de VN dat voorziet in de progressieve ontwikkeling van het internationaal recht en de codificatie daarvan.124 54. Het Verdrag is zowel op grensoverschrijdend 125 grondwater als op grensoverschrijdend oppervlaktewater van toepassing. Hierbij is wel vereist dat het grondwater verbonden is met het oppervlaktewater. Indien dit niet het geval is, is er sprake van een ingesloten grondwaterlaag waarop het Verdrag niet van toepassing is.126 55. Het Verdrag focust zich voornamelijk op het afsluiten van overeenkomsten over internationale waterlopen.127 Hoewel dit op zich een interessant gegeven is, zal hierop niet verder ingegaan worden. Belangrijker in het kader van de vorming van een recht op water is artikel 10 (2) van het Verdrag. Dat bepaalt dat in geval van een conflict over het gebruik van een internationale waterloop, dat conflict moet worden beslecht met speciale aandacht voor de eisen van de vitale menselijke behoeften. Dit artikel maakt deel uit van het internationaal
120
Resolutie 51/229 betreffende het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (8 juli 1997), UN Doc. A/RES/51/229 (1997). 121 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=XXVII12&chapter=27&lang=en#Participants 122 P. SANDS, J. PEEL, A. FABRA en R. MACKENZIE, Principles of International Environmental Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 303. 123 Resolutie 174 (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (21 november 1947, UN Doc. A/504 (1947). 124 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, V, Oxford, Oxford University Press, 2012, 876. 125 Art. 1(1) Resolutie 51/229 betreffende het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (8 juli 1997), UN Doc. A/RES/51/229 (1997). 126 Art. 2 (a) Resolutie 51/229 betreffende het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (8 juli 1997), UN Doc. A/RES/51/229 (1997). 127 P. SANDS, J. PEEL, A. FABRA en R. MACKENZIE, Principles of International Environmental Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 310.
20
gewoonterecht.128 Volgens de Commissie voor Internationaal Recht betekent dit dat bij de toewijzing van water tussen oeverstaten bijzondere aandacht moet worden besteed aan het verstrekken van voldoende water om het menselijk leven in stand te houden. Daaronder moet zowel drinkwater als water voor de productie van voedsel verstaan worden.129 In de literatuur wordt de rol van dit Verdrag inzake de vorming van een recht op water eveneens erkend.130
7.4 BERLIN RULES ON WATER RESOURCES 56. De Internationale Vereniging voor het Recht131 is een van de oudste internationale juridische verenigingen ter wereld en werd in oktober 1873 in Brussel opgericht.132 Dit is geen organisatie van de VN zoals de Commissie voor Internationaal Recht (zie supra nr. 53), maar een private organisatie. Ze focust zich op de studie, verduidelijking en ontwikkeling van het publiek en privaat internationaal recht. Ondanks het feit dat zij geen deel uitmaakt van de VN-structuur, zijn haar publicaties gezaghebbend en kan zij op een brede steun rekenen.133 57. De Internationale Vereniging voor het Recht kan geen bindende besluiten uitvaardigen, maar werkt wel regelmatig samen met de VN en heeft vele van haar rapporten en resoluties reeds aangenomen zien worden door de VN.134 In 2004 nam de Vereniging de ‘Berlin Rules on Water Resources’135 aan. Deze actualiseerden en vervingen136 de ‘Helsinki Rules on the Uses of the Waters of International Rivers’137 van 1966. 58. Artikel 17 van de Berlin Rules verwijst uitdrukkelijk naar het recht op toegang tot water en stelt hierbij dat elk individu recht heeft op de toegang tot voldoende, veilig, aanvaardbaar, fysiek toegankelijk en betaalbaar water voor de vervulling van de menselijke basisbehoeften.138 Staten moeten de implementatie van dit recht op een zodanige manier
128
G.A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 145. 129 INTERNATIONAL LAW COMMISSION, Draft articles on the law of the non-navigational uses of international watercourses and commentaries thereto and resolutions on transboundary confined groundwater, 1994, 131, http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/8_3_1994.pdf. 130 D. ZIGANSHINA, “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 115 en 177. 131 International Law Association 132 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, V, Oxford, Oxford University Press, 2012, 872. 133 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, V, Oxford, Oxford University Press, 2012, 873. 134 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, V, Oxford, Oxford University Press, 2012, 874. 135 Berlin Rules on Water Resources, aangenomen op de Conferentie van Berlijn van 2004 door de International Law Association, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules-2004.pdf. 136 P. SANDS, J. PEEL, A. FABRA en R. MACKENZIE, Principles of International Environmental Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 309. 137 Helsinki Rules on the Uses of the Waters of International Rivers, aangenomen op de Conferentie van Helsinki van 1966 door de International Law Association, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/helsinki_rules.html. 138 Art. 17, A Berlin Rules on Water Resources, aangenomen op de Conferentie van Berlijn van 2004 door de International Law Association, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules2004.pdf.
21
vervullen dat die non-discriminatoir 139 is en moeten het recht op water progressief realiseren.140 Het recht houdt in dat staten direct noch indirect mogen tussenkomen in het genot van het recht en derden zullen verhinderen om dit te doen. Staten moeten maatregelen nemen om de toegang tot water te vergemakkelijken en indien individuen, buiten hun wil om, toch geen toegang zouden hebben tot water moeten staten dit voorzien voor hen.141 59. Artikel 17 werd voorzien van commentaar. Daarin staat te lezen dat het recht op een veilig en gezond leefmilieu reeds in 60 verschillende constituties werd erkend. Het recht op water werd overigens uitdrukkelijk erkend door Zuid-Afrika (zie infra nr. 243). Verschillende internationale instrumenten ondersteunen volgens de Vereniging reeds het recht op water. Dit gebeurt impliciet in het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (zie infra nr. 97). In het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen (zie infra nr. 78) en het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind (zie infra nr. 82) kan dan weer uitdrukkelijke steun worden gevonden voor het recht op water.142 60. De Vereniging maakt ook duidelijk dat enige discussie over het al dan niet bestaan van een recht op water in de kiem werd gesmoord door de General Comment No. 15.143 Het is duidelijk dat de mosterd voor het opstellen van de criteria van het recht op water bij de General Comment No. 15 (zie infra nr. 101) werd gehaald en dat de Vereniging niet twijfelt aan het bestaan van een recht op water. Bij de aanname van de Berlin Rules kon geen unanimiteit worden bereikt en werd opgemerkt dat de regels een radicale en ongerechtvaardigde afwijking van het bestaande internationaal gewoonterecht markeerden en dat zij de invloed en reputatie van de Vereniging zouden schaden.144 De Berlin Rules zijn bijgevolg nooit volledig aanvaard geweest binnen de internationale gemeenschap. Toch kunnen ze de basis vormen voor een waterverdrag waarin het recht op water expliciet zou worden erkend. Daarnaast tonen ze aan dat de Internationale Vereniging voor het Recht van mening is dat aan het bestaan van een recht op water niet moet worden getwijfeld.
139
Art. 17, B Berlin Rules on Water Resources, aangenomen op de Conferentie van Berlijn van 2004 door de International Law Association, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules2004.pdf. 140 Art. 17, C Berlin Rules on Water Resources, aangenomen op de Conferentie van Berlijn van 2004 door de International Law Association, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules2004.pdf. 141 Art. 17, C Berlin Rules on Water Resources, aangenomen op de Conferentie van Berlijn van 2004 door de International Law Association, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules2004.pdf. 142 Berlin Rules on Water Resources, aangenomen op de Conferentie van Berlijn van 2004 door de International Law Association, 23, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules-2004.pdf. 143 Berlin Rules on Water Resources, aangenomen op de Conferentie van Berlijn van 2004 door de International Law Association, 24, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules-2004.pdf. 144 P. SANDS, J. PEEL, A. FABRA en R. MACKENZIE, Principles of International Environmental Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 309.
22
7.5 RECHT DER GRENSOVERSCHRIJDENDE GRONDWATERLAGEN 61. In 2008 nam de Commissie voor Internationaal Recht (zie supra nr. 53) haar ontwerpartikelen over het Recht der Grensoverschrijdende Grondwaterlagen145 aan. Hierbij werd dezelfde aanpak gevoerd als bij het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen Anders door voor Scheepvaart (zie supra nr. 52). 62. Het Recht der Grensoverschrijdende Grondwaterlagen is van toepassing op internationale grondwaterlagen (artikel 1) en de ontwerpartikelen stellen dat elke staat die over een grondwaterlaag beschikt soevereiniteit heeft over dat deel van de grensoverschrijdende grondwaterlaag dat zich in zijn staat bevindt (artikel 3). Het gebruik dat staten maken van deze grensoverschrijdende waterlagen moet in overeenstemming zijn met het principe van een billijk en redelijk gebruik (artikel 4). Zij zullen hierbij alle passende maatregelen nemen om de veroorzaking van aanzienlijke schade aan andere staten te vermijden (artikel 6). Andere bepalingen behandelen de verplichting om samen te werken (artikel 7) en het uitwisselen van informatie (artikel 8).146 63. Bij het bepalen van het billijk en redelijk gebruik, moeten alle relevante factoren samen worden overwogen. Een conclusie moet dan ook worden bereikt op basis van deze overweging en kan dus verschillend zijn naargelang de omstandigheden verschillen. Bij de afweging van verschillende gebruiken van grensoverschrijdende waterlagen moet desondanks conform artikel 5 speciale aandacht worden gegeven aan vitale menselijke behoeften.147 Ook hier werd dezelfde opmerking gemaakt als bij het opstellen van het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen Anders dan voor Scheepvaart (zie supra nr. 55). Bij het bepalen van deze vitale menselijke behoeften moet namelijk bijzondere aandacht worden besteed aan het verstrekken van voldoende water voor het menselijke leven, met inbegrip van zowel drinkwater als water dat nodig is voor de productie van voedsel.148
7.6 CONCLUSIE 64. Het internationaal waterrecht heeft een rol gespeeld in de vorming van een recht op water, al mag deze niet worden overschat. De Berlin Rules on Water Resources verwijzen rechtstreeks naar een recht op water en de Internationale Vereniging voor het Recht twijfelt zelfs niet aan het bestaan daarvan. Deze regels werden echter nooit volledig door de internationale gemeenschap aanvaard. Het Protocol Betreffende Water en Gezondheid vereist uitdrukkelijk dat staten streven naar toegang tot drinkwater en sanitaire voorzieningen voor iedereen. Als bijkomende criteria worden daarbij verduidelijkt dat dit water toegankelijk moet zijn voor iedereen en dat zowel de kwantiteit als kwaliteit gegarandeerd moet zijn. De rol van het Protocol werd overigens erkend door de Raad voor de Rechten van de Mens, maar niet 145
INTERNATIONAL LAW COMMISSION, Draft articles on the Law of Transboundary Aquifers, 2008, http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft%20articles/8_5_2008.pdf. 146 P. SANDS, J. PEEL, A. FABRA en R. MACKENZIE, Principles of International Environmental Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 312. 147 INTERNATIONAL LAW COMMISSION, Draft articles on the Law of Transboundary Aquifers, 2008, 5, http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft%20articles/8_5_2008.pdf. 148 INTERNATIONAL LAW COMMISSION, Draft articles on the Law of Transboundary Aquifers with commentaries, 2008, 46, http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/8_5_2008.pdf.
23
door de Algemene Vergadering in haar Resolutie 64/292. Dit kan te wijten zijn aan het feit dat het Protocol een regionaal instrument is. Ook in het Officieel Verslag149 wordt hiervan geen gewag gemaakt. Het Protocol kent echter een beperkt territoriaal toepassingsgebied. 65. Opvallend is dat de recentere internationale waterverdragen steeds meer melding maken van de rol van drinkwater en hierbij af en toe zelfs direct of indirect een recht op water erkennen. De Berlin Rules on Water Resources vormen het beste voorbeeld van een directe erkenning. Ook het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart en het Recht der Grensoverschrijdende Grondwaterlagen vermelden dat de voorkeur moet worden gegeven aan vitale menselijke behoeften. Daaronder wordt zowel drinkwater als water voor de productie van voedsel verstaan. Daaruit kan worden afgeleid dat de internationale gemeenschap de vitale rol van water ter harte neemt.
149
Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. A/64/PV.108 (2010).
24
DEEL 8
HET RECHT OP WATER IN INTERNATIONAAL RECHT
8.1 INLEIDING 66. De eerste generatie van mensenrechtelijke instrumenten erkent niet expliciet een recht op water.150 Onder die eerste generatie worden de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens,151 het Internationaal Verdrag Inzake Burgerlijke en Politieke Rechten152 en het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten153 verstaan. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (zie infra nr. 70) vormt samen met enerzijds het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (zie infra nr. 75) en anderzijds het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (zie infra nr. 97) het Internationaal Statuut van de Rechten van de Mens.154 67. Het recht op water en sanitaire voorzieningen wordt niet expliciet erkend in het Internationaal Statuut van de Rechten van de Mens en bijgevolg ontkennen velen het bestaan ervan. Ook het Internationaal Verdrag Inzake Burgerlijke en Politieke Rechten en het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten maken geen melding van een recht op water. Dat is enigszins logisch aangezien water in die tijd niet werd aanzien als een schaars goed. Er werd verondersteld dat water vanzelfsprekend en onuitputtelijk was, net zoals lucht,155 wind en zonneschijn.156 In de loop der tijd werd echter steeds meer aandacht besteed aan water.157 De laatste drie decennia tonen aan dat de vitale rol van water steeds vaker erkend wordt in internationale en regionale besluiten (zie hiervoor infra nr. 168 e.v.).158 68. Hoewel het recht op water niet expliciet in de basismensenrechtenverdragen wordt vermeld, kan wel gesteld worden dat het vaak impliciet vervat zit in andere mensenrechten, zoals het recht op leven, het verbod op foltering, het recht op onderwijs, het recht op een
150
MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, X, Oxford, Oxford University Press, 2012, 813. 151 Resolutie 217 (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 december 1948), UN Doc. A/217 (1948). 152 Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. 153 Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. 154 C. DE ALBUQUERQUE, On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 22. 155 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 227 en C. DE ALBUQUERQUE, On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 25. 156 T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 29. 157 C. DE ALBUQUERQUE, On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 25. 158 G.A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 137.
25
behoorlijke huisvesting, het recht op voedsel, het recht op een behoorlijke levensstandaard en het recht op een goede gezondheid.159 69. De verschillende mensenrechtelijke verdragen zullen in een algemeen overzicht chronologisch worden behandeld in de hoofdstukken die hierna volgen, met uitzondering van het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten dat uitgebreid zal besproken worden (zie infra nr. 97). Heel kort zal ingegaan worden op het Recht der Gewapende Conflicten.
8.2 ALGEMEEN OVERZICHT 8.2.1 UNIVERSELE VERKLARING VAN DE RECHTEN VAN DE MENS 70. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens160 werd in 1948 aangenomen bij wege van Resolutie 217 (III) van de Algemene Vergadering. Na de gruweldaden die begaan werden tijdens de Tweede Wereldoorlog was de nood hoog aan een internationale verklaring die de mens hiertegen zou beschermen. 161 De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens werd ontworpen door de VN Commissie voor Mensenrechten en gepropageerd door Eleanor Roosevelt. 162 De Verklaring werd aangenomen zonder tegenstemmen, maar met acht onthoudingen. Ze vormde de eerste internationale bevestiging van de universaliteit van mensenrechten en bestaat uit een preambule en 30 artikelen. In totaal omvat de Verklaring 60 verschillende mensenrechten. 71. Op zich is de Verklaring geen juridisch bindend instrument. Het is een verklaring die aangenomen werd door de Algemene Vergadering. Algemeen wordt aanvaard dat dit deel uitmaakt van het internationaal gewoonterecht. Sommigen zijn echter van mening dat slechts bepaalde stukken internationaal gewoonterecht zijn, terwijl anderen vinden dat geen enkel artikel van de Universeel Verklaring van de Rechten van de Mens internationaal gewoonterecht is.163 72. Artikel 25 van de Universele Verklaring verwijst naar het recht op een levensstandaard die hoog genoeg is voor de gezondheid en het welzijn van zichzelf en zijn gezin. Hierbij zijn ook voeding, kledij, huisvesting, geneeskundige verzorging en de noodzakelijke sociale diensten inbegrepen, alsook het recht op voorziening in geval van werkloosheid, ziekte, invaliditeit, overlijden van de echtgenoot, ouderdom of een ander gemis aan
159
D.K. ANTON en D.L. SHELTON, Environmental Protection and Human Rights, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, 467 en D. ZIGANSHINA, “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 113. 160 Resolutie 217 (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 december 1948), UN Doc. A/217 (1948). 161 http://www.un.org/en/documents/udhr/history.shtml 162 A. EIDE, G. ALFREDSSON, G. MELANDER, L.A. REHOF en A. ROSAS, The universal Declaration of Human Rights: a commentary, Oslo, Scandinavian University Press, 1992, 11. 163 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 72.
26
bestaansmiddelen, dat ontstaan is ten gevolge van omstandigheden onafhankelijk van zijn of haar wil.164 73. Zoals in de inleiding al werd vermeld, werd water net zoals lucht aanzien als zodanig fundamenteel voor het recht op leven dat de toenmalige opstellers het niet belangrijk vonden om te vermelden.165 Zoals later ook verduidelijkt zal worden (zie infra nr. 97 e.v.) omvat het recht op een behoorlijke levensstandaard ook het recht op water. Hoewel dit vaak niet uitdrukkelijk zo in de verdragen vermeld wordt, wordt dit toch zo erkend door de internationale gemeenschap, zoals verder in deze thesis verduidelijkt zal worden.166 8.2.2 INTERNATIONAAL VERDRAG INZAKE BURGERRECHTEN EN POLITIEKE RECHTEN 74. Het Internationaal Statuut van de Rechten van de Mens bestaat, zoals reeds werd verduidelijkt, uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en twee verdragen die enerzijds de burgerlijke en politieke rechten en anderzijds de economische, sociale en culturele rechten verder uitdiepen. Beide verdragen werden in 1966 aangenomen en werden in 1976 van kracht. Het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten167 gaat, zoals de naam al doet vermoeden, in op burgerlijke en politieke rechten en heeft 167 partijen.168 Het Verdrag bestaat uit een preambule en 53 artikelen. 75. Artikel 6 erkent het recht op leven, maar kent een uitzondering voor de doodstraf.169 In de traditionele zienswijze werd het recht op leven enkel geacht te beschermen tegen het opzettelijk en willekeurig doden.170 In een meer hedendaagse zienswijze wordt het recht op leven echter beschouwd als de positieve verplichting voor staten om het recht op leven te vervullen en hierbij basisbehoeften te verzekeren voor alle mensen.171 Onder het verzekeren van deze basisbehoeften valt ook het voorzien van water. In die zin impliceert het recht op leven een recht op water. Dit wordt ook algemeen aanvaard door tal van auteurs.172 Slechts enkelen schijnen dit niet te aanvaarden. 173 Ook in Resolutie 64/292 van de Algemene 164
Art. 25 Resolutie 217 (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 december 1948), UN Doc. A/217 (1948). 165 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 227 en C. DE ALBUQUERQUE, On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 25. 166 Paragraaf 3 van Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010) 167 Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. 168 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=IV4&chapter=4&lang=en#Participants 169 Art. 6 (2) Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. 170 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 50. 171 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 51. 172 L.Y. HUANG, "Not just another drop in the human rights bucket: the legal significance of a codified human right to water", Florida Journal of International Law 2008, 356, M. WILLIAMS, "Privatization and the human right to water: challenges for the new century", Michigan Journal of International Law 2007, 474 en J. SCANLON, A. CASSAR en N. NEMES, Water as a human right, Gland, IUCN, 2004, 4. 173 R. RUTHERFORD, "An International Human Right to Water: how to secure the place of people ahead of profits in the struggle for water access", Alabama Law Review 2011, 874.
27
Vergadering (zie infra nr. 173) en Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens (zie infra nr. 195) wordt het Internationaal Verdrag Inzake Burgerlijke en Politieke Rechten vermeld als bron voor het recht op water en sanitaire voorzieningen.174 76. De naleving van het Verdrag wordt nagegaan door het Comité voor de Rechten van de Mens.175 In de General Comment No. 6 stelt het Comité dat het recht op leven niet te restrictief mag worden geïnterpreteerd. Dit betekent dat de bescherming van het recht op leven van staten vereist dat zij niet enkel negatieve, maar ook positieve maatregelen nemen. In deze context moet elke staat dan ook maatregelen nemen om ondervoeding en epidemieën, die kindersterfte veroorzaken, tegen te gaan.176 De General Comment behandelt kindersterfte, maar het feit dat het recht op leven de staten verplicht om niet enkel negatieve, maar ook positieve maatregelen te nemen, bevestigt dat ook het Comité deze hedendaagse zienswijze steunt.177 77. Bij de aanname van dit Verdrag werd eveneens een eerste aanvullend protocol aangenomen.178 Dit protocol voorziet in een individueel klachtenmechanisme, waarvoor het Comité voor de Rechten van de Mens bevoegd is (zie ook infra nr. 188).179 De impliciete erkenning van een recht op water onder het Internationaal Verdrag Inzake Burgerlijke en Politieke Rechten heeft dan ook twee mogelijke voordelen. Enerzijds is de tekst van het Internationaal Verdrag Inzake Burgerlijke en Politieke Rechten in vergelijking met het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten veel dwingender opgesteld (zie ook infra nr. 126 e.v.). Anderzijds is het bestaan van een individueel klachtenmechanisme bij een schending van ICCPR ook een voordeel omdat een schending van het recht op leven (en daarin impliciet vervat, het recht op water) dan zou kunnen worden aangevochten.180 Vanaf 5 mei 2013 kunnen ook individuele klachten naar aanleiding van een schending van het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten worden ontvangen (zie daarvoor infra nr. 128). Merk hierbij op dat deze organen geen rechtbanken zijn en zij bijgevolg geen oordelen kunnen vellen die bindend zijn voor staten. Het zijn enkel aanbevelingen.181 Dat hield het Internationaal Gerechtshof echter niet tegen om in 2010 te verklaren dat grote waarde moet worden gehecht aan de interpretaties van het Comité voor de Rechten van de Mens.182 174
Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010) en Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 175 Art. 40 Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. 176 General Comment nr.6: The right to life, het Comité voor de Rechten van de Mens (30 april 1982), UN Doc. CCPR/C/GC/32 (1982). 177 General Comment nr.6: The right to life, het Comité voor de Rechten van de Mens (30 april 1982), UN Doc. CCPR/C/GC/32 (1982). 178 Facultatief Protocol behorend bij het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. 179 Art. 1 Facultatief Protocol behorend bij het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171 en A.R. HARRINGTON, "Don't mind the gap: the rise of individual complaint mechanisms within international human rights treaties", Duke Journal of Comparative & International Law 2012, 159. 180 M. WILLIAMS, "Privatization and the human right to water: challenges for the new century", Michigan Journal of International Law 2007, 475. 181 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM: Algemene beginselen, Antwerpen, Intersentia, 2005, 11. 182 Paragraaf 69 IGH, De zaak betreffende Ahmadou Sadio Diallo (Guinea v. Congo), Arrest, ICJ Reports 2010, 639.
28
8.2.3 VERDRAG INZAKE DE UITBANNING VAN ALLE VORMEN VAN DISCRIMINATIE VAN VROUWEN 78. Het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen werd in 1979183 aangenomen en trad in 1981 in werking. Het Verdrag telt 187 partijen184 en heeft bijgevolg een bijna universeel toepassingsgebied. Opvallende afwezige is de Verenigde Staten die het Verdrag nog niet heeft geratificeerd. Het Verdrag bestaat uit een preambule en 30 artikelen. 79. Het Verdrag verbiedt discriminatie in zijn geheel. Het doel is hierbij om vrouwen evenveel genot van mensenrechten te laten hebben als mannen. Art. 14 verwijst specifiek naar problemen die vrouwen kunnen hebben in een landelijke omgeving en lijst maatregelen op die hiertegen kunnen worden genomen. Art. 14 (2) (h) verwijst naar het recht op een behoorlijke levensstandaard en refereert (in tegenstelling tot het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten) expliciet naar water- en sanitaire voorzieningen als een element van een behoorlijke levensstandaard.185 Dat het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen verwijst naar een recht op water en sanitaire voorzieningen, wordt bevestigd in de literatuur,186 internationale verklaringen187 en door internationale experts.188 80. Artikel 17 van het Verdrag voorziet de oprichting van het Comité voor de Uitbanning van Discriminatie van Vrouwen. 189 Dit Comité gaat de implementatie na door de verschillende partijen en publiceert hiertoe eveneens General Recommendations.190 In 1999
183
Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen van 18 december 1979, United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13. 184 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=IV8&chapter=4&lang=en#Participants 185 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 55. 186 D. ZIGANSHINA, “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 114, M. DARROW, The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 75 en T.S. BULTO, "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 297. 187 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010) en Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 188 Consultation on Human Rights and Access to Safe-Drinking Water and Sanitation (11 mei 2007), http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Water/consultationReportmay07.pdf, 10 en Paragraaf 5, a van het Rapport van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Mensenrechten (16 augustus 2007), UN Doc. A/HRC/6/3 (2007). 189 Art. 17 Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen van 18 december 1979, United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13. 190 Art. 21 Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen van 18 december 1979, United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13.
29
werd een facultatief protocol 191 aangenomen dat het Comité de bevoegdheid geeft om individuele klachten te behandelen.192 81. Het Comité heeft in zijn General Recommendation No. 24193 bevestigd dat partijen bij het Verdrag de verplichting hebben om te zorgen voor voldoende water- en sanitaire voorzieningen. Vrouwen en meisjes in arme landen of traditionele gemeenschappen lijden vaak het meest onder een gebrek aan toegang tot water.194 Ook het rapport dat in 2012 werd opgesteld naar aanleiding van de Millennium Doelstellingen verwijst hiernaar (zie infra nr. 156). Vrouwen en meisjes staan vaak in voor de watervoorziening. Dit betekent dat zij soms kilometers ver moeten wandelen om water te halen aan de dichtstbijzijnde bron. Dit zorgt er dan ook voor dat zij geen tijd hebben om nog scholing te genieten. Net doordat zij geen degelijke opleiding krijgen, groeit de ongelijkheid. 195 Een recht op water kan dus voor vrouwen en jonge meisjes een verbetering van hun levensomstandigheden betekenen. 8.2.4 VERDRAG INZAKE DE RECHTEN VAN HET KIND 82. Het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind werd in 1989 aangenomen door de Algemene Vergadering196 en werd in 1990 van kracht. In totaal telt dit Verdrag 193 partijen. De enige staten die geen lid zijn hiervan zijn de Verenigde Staten en Somalië.197 De tekst van het Verdrag bestaat uit een preambule en 54 artikelen. 83. Artikel 24(2)(c) spreekt van het recht van het kind op het genot van de grootst mogelijke mate van gezondheid en op voorzieningen voor geneeskundige verzorging en revalidatie. Staten dienen voor de volledige verwezenlijking van dit recht passende maatregelen te nemen om ziekte, ondervoeding en slechte voeding te bestrijden, mede binnen het kader van de eerstelijnsgezondheidszorg, door onder andere het toepassen van gemakkelijk beschikbare technologie en door het verschaffen van voldoende en voedzaam voedsel en zuiver drinkwater. 84. Artikel 27 van het Verdrag verwijst naar het recht op een behoorlijke levensstandaard. Dit kan op dezelfde manier worden geïnterpreteerd als art. 11 van het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (zie infra nr. 98) en aldus verwijst ook dit artikel naar een recht op water.198 191
Facultatief Protocol bij het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen van 6 oktober 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2131, 83. 192 Art. 1 Facultatief Protocol bij het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen van 6 oktober 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2131, 83. 193 General Recommendation nr. 24: Women and health, het Comité voor de Uitbanning van Discriminatie van Vrouwen (5 februari 1999), UN Doc. CEDAW/C/GC/24 (1999). 194 G. A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 141. 195 VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, II, Knowledge Base, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 538 en X, “1 miljard mensen heeft nog steeds geen toegang tot veilig drinkwater”, De Standaard 22 maart 2012. 196 Verdrag Inzake de Rechten van het Kind van 20 november 1989, United Nations Treaty Series, vol. 1577, 3. 197 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=IV11&chapter=4&lang=en#Participants 198 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 56.
30
85. De oprichting van het Comité voor de Rechten van het Kind werd in het Verdrag voorzien. 199 In 2006 herhaalde het Comité in zijn General Comment No. 7 200 de verantwoordelijkheid van staten om toegang tot zuiver drinkwater en adequate sanitaire voorzieningen te verzekeren. Vooral omdat deze essentieel zijn voor de gezondheid van jonge kinderen.201 86. Het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind vermeldt uitdrukkelijk zuiver drinkwater, maar verwijst niet naar het recht op water als zodanig. Het toepassingsgebied is eveneens beperkt, namelijk het recht op zuiver drinkwater om ziektes en ondervoeding tegen te gaan.202 Het is dus beperkt tot de kwaliteit van water en andere gezondheidsgerelateerde aspecten.203 Dat het Verdrag impliciet naar het recht op water verwijst, wordt bevestigd in de literatuur204 en internationale verklaringen.205 8.2.5 VERDRAG INZAKE DE RECHTEN VAN PERSONEN MET EEN HANDICAP 87. Het Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap werd in 2006 aangenomen door de Algemene Vergadering.206 In mei 2008 werd dit van kracht na het verkrijgen van een 20e ratificatie. Tot op heden hebben 130 staten het Verdrag geratificeerd.207 De tekst bestaat uit een preambule en 50 artikelen. 88. Artikel 28(2)(a) van het Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap verwijst naar het recht op een behoorlijke levensstandaard en sociale bescherming voor mensen met een handicap. Staten dienen passende maatregelen te nemen om dit recht te realiseren en dienen erop toe te zien dat personen met een handicap gelijke toegang hebben tot zuiver water.
199
Art. 43 Verdrag Inzake de Rechten van het Kind van 20 november 1989, United Nations Treaty Series, vol. 1577,
3.
200
General Comment nr. 7: Implementing child rights in early childhood, het Comité voor de Rechten van het Kind (20 september 2006), UN Doc. CRC/C/GC/7/Rev.1 (2006). 201 Paragraaf 27 (a) van de General Comment nr. 7: Implementing child rights in early childhood, het Comité voor de Rechten van het Kind (20 september 2006), UN Doc. CRC/C/GC/7/Rev.1 (2006). 202 T.S. BULTO, "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 297. 203 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 56. 204 D. ZIGANSHINA, “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 114, M. DARROW, The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 75 en T.S. BULTO, "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 297. 205 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010) en Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 206 Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap van 13 december 2006, United Nations Treaty Series, vol. 2515, 3. 207 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=IV15&chapter=4&lang=en#Participants
31
89. Zorginstellingen hebben hierbij onder meer geschoold medisch en ander personeel, wetenschappelijk verantwoorde geneesmiddelen, voldoende ziekenhuisapparatuur, veilig en drinkbaar water en adequate sanitaire voorzieningen nodig. Concreet betekent dit dat gezondheidsmedewerkers een passende opleiding moeten krijgen en dat ziekenhuizen over adequate sanitaire voorzieningen moeten beschikken.208 Dat het Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap impliciet verwijst naar een recht op water en sanitaire voorzieningen, wordt bevestigd in de literatuur209 en in internationale verklaringen.210 90. Het Comité Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap gaat de implementatie na van het Verdrag.211 Alle partijen moeten om de vier 212 jaar rapporteren. Het Comité onderzoekt deze rapporten en kan General Recommendations uitvaardigen. Het Facultatief Protocol bij het Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap213 trad eveneens in 2008 in werking. Het Comité kreeg hierdoor de bevoegdheid om individuele klachten m.b.t. schendingen van het Verdrag te onderzoeken.214 8.2.6 HET RECHT DER GEWAPENDE CONFLICTEN 91. Los van de mensenrechtelijke verdragen die zojuist werden vermeld, verwijst ook het Recht der Gewapende Conflicten naar water en sanitaire voorzieningen. Zowel mensenrechten als het Recht der Gewapende Conflicten dienen hetzelfde doel: de bescherming van het individu. De meeste mensenrechten zijn echter zowel in oorlogs- als in vredestijd van toepassing. Het Recht der Gewapende Conflicten is enkel, zoals de naam al doet vermoeden, van toepassing in oorlogstijd. 92. De Conventies van Genève werden in 1949 aangenomen. Na de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat het toenmalige Recht der Gewapende Conflicten ontoereikend was geweest om de gruwelijkheden te vermijden. De Conventies van Genève omvatten vier verdragen: het Verdrag van Genève voor de Verbetering van het Lot der Gewonden en Zieken, Zich Bevindende Bij de Strijdkrachten Te Velde,215 het Verdrag van Genève voor de Verbetering van het Lot der Gewonden, Zieken en Schipbreukelingen van de Strijdkrachten Ter Zee,216
208
P. HUNT en J. MESQUITA, "Mental Disabilities and the Human Right to the Highest Attainable Standard of Health", Human Rights Quarterly 2006, 348. 209 G. A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 140. 210 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010) en Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 211 Art. 35 Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap van 13 december 2006, United Nations Treaty Series, vol. 2515, 3. 212 Art. 35, 2 Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap van 13 december 2006, United Nations Treaty Series, vol. 2515, 3. 213 Facultatief Protocol bij het Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap (13 december 2006), UN Doc. A/61/611 (2006). 214 Art. 1, 1 Facultatief Protocol bij het Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap (13 december 2006), UN Doc. A/61/611 (2006). 215 Verdrag van Genève voor de Verbetering van het Lot der Gewonden en Zieken, Zich Bevindende Bij de Strijdkrachten Te Velde van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 31. 216 Verdrag van Genève voor de Verbetering van het Lot der Gewonden, Zieken en Schipbreukelingen van de Strijdkrachten Ter Zee van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 85.
32
het Verdrag van Genève Betreffende de Behandeling van Krijgsgevangenen217 en het Verdrag van Genève Betreffende de Bescherming van Burgers In Oorlogstijd.218 Op 21 oktober 1950 werden al deze Conventies van kracht. Daarnaast bestaan meerdere protocollen die de Conventies van Genève verder aanvullen. 93. De Conventies van Genève voorzien in de bescherming van sommige aspecten van het recht op water tijdens een gewapende conflict, vooral dan wat betreft toegang en beschikbaarheid van water. Protocol I, dat van toepassing is op internationale conflicten, verbiedt aanvallen op en de vernieling van drinkwaterinstallaties. 219 Protocol II is van toepassing op niet-internationale conflicten en legt dezelfde verplichting op. 220 Ook krijgsgevangen moeten toegang hebben tot voldoende drinkwater221 en voldoende water en zeep voor persoonlijke hygiëne.222 In de Resolutie van de Algemene Vergadering waarin het recht op water werd erkend (zie infra nr. 173) werd eveneens de rol van het Recht der Gewapende Conflicten bevestigd.223 8.2.7 CONCLUSIE 94. Het recht op water werd niet expliciet vermeld in de eerste generatie van mensenrechtelijke verdragen. Dit is te wijten aan een algemeen gebrek van erkenning van het belang van water. Water werd namelijk, net zoals lucht, aanzien als vanzelfsprekend. Toch zit het recht op water impliciet vervat in deze mensenrechtelijke verdragen. Enerzijds onder het recht op een behoorlijke levensstandaard en anderzijds onder het recht op leven. 95. In 1972 werd de VN-Conferentie Inzake het Menselijk Leefmilieu gehouden in Stockholm (zie infra nr. 135). Vanaf dan kan gesproken worden van een groeiend bewustzijn betreffende milieu en duurzaamheid. Door een groeiende waterschaarste werd en wordt aan water ook steeds meer belang gehecht. Aangezien vrouwen en kinderen hiervan vaak het grootste slachtoffer zijn, verbaast het niet dat het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen en het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind water en sanitaire voorzieningen uitdrukkelijk vermelden.224 De erkenning van het belang van water en sanitaire voorzieningen bleef echter beperkt tot het toepassingsgebied dat vermeld wordt in het Verdrag zelf. Hetzelfde geldt voor het Verdrag Inzake de Rechten van Personen 217
Verdrag van Genève Betreffende de Behandeling van Krijgsgevangenen van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 135. 218 Verdrag van Genève Betreffende de Bescherming van Burgers In Oorlogstijd van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 287. 219 Art. 54 van het Aanvullend Protocol bij de Verdragen van Genève van 12 augustus 1949 betreffende de bescherming van de slachtoffers van internationale gewapende conflicten (Protocol I) van 8 juni 1977, United Nations Treaty Series, vol. 1125, 3. 220 Art. 14 van het Aanvullend Protocol bij de Verdragen van Genève van 12 augustus 1949 betreffende de bescherming van slachtoffers van niet-internationale gewapende conflicten (Protocol II) van 8 juni 1977, United Nations Treaty Series, vol. 1125, 609. 221 Art. 26 van het Verdrag van Genève Betreffende de Behandeling van Krijgsgevangenen van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 135. 222 Art. 29 van het Verdrag van Genève Betreffende de Behandeling van Krijgsgevangenen van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 135. 223 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010). 224 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, X, Oxford, Oxford University Press, 2012, 813.
33
Met een Handicap. Van een universeel recht op water als een mensenrecht is bijgevolg nog steeds geen sprake. Ook in het Recht der Gewapende Conflicten werd een speciale plaats toegeschreven aan water en sanitaire voorzieningen. 96. Al bij al kan mijns inziens gesteld worden dat aan water een steeds belangrijkere rol wordt toegeschreven in internationale mensenrechtelijke verdragen. Van een universeel recht op water als mensenrecht is echter nog geen sprake. In het volgende stuk wordt het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten besproken. Hoewel dit niet in chronologische volgorde wordt behandeld, hebben dit Verdrag en de General Comment No. 15 een grote rol gespeeld in de erkenning van een recht op water. Dit verklaart ook waarom hieraan een gans hoofdstuk zal worden gewijd.
8.3 HET INTERNATIONAAL VERDRAG INZAKE ECONOMISCHE, SOCIALE EN CULTURELE RECHTEN 97. Het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten225 werd in 1966 aangenomen en trad op 3 januari 1976 in werking. Samen met enerzijds het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten 226 en anderzijds de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens227 vormt dit het Internationaal Statuut van de Rechten van de Mens. Het Verdrag telt 160 partijen.228 De tekst zelf bestaat uit een preambule, die bijna volledig gelijk loopt met die van het Internationaal Verdrag Inzake Burgerlijke en Politieke Rechten, en 31 artikelen. 98. Het voorziet in een aantal economische, sociale en culturele rechten en vereist van staten dat zij deze zullen bevorderen en beschermen. Hieronder valt bijvoorbeeld het recht op sociale bescherming, op onderwijs en op werk. Het vormt echter ook de basis voor een recht op water aangezien dit recht gesitueerd kan worden in de sociaaleconomische sfeer. Van belang voor dit recht zijn de artikelen 11 en 12. Gezien het belang dat deze artikelen hebben inzake de erkenning van een recht op water, worden deze hier geciteerd: “Article 11 1. The States Parties to the present Covenant recognize the right of everyone to an adequate standard of living for himself and his family, including adequate food, clothing and housing, and to the continuous improvement of living conditions. The States Parties will take appropriate steps to ensure the realization of this right, recognizing to this effect the essential importance of international co-operation based on free consent. 2. The States Parties to the present Covenant, recognizing the fundamental right of everyone to be free from hunger, shall take, individually and through international co-operation, the measures, including specific programmes, which are needed: 225
Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. 226 Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. 227 Resolutie 217 (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 december 1948), UN Doc. A/217 (1948). 228 http://treaties.un.org/Pages/ShowMTDSGDetails.aspx?src=UNTSONLINE&tabid=2&mtdsg_no=IV3&chapter=4&lang=en#Participants
34
(a) To improve methods of production, conservation and distribution of food by making full use of technical and scientific knowledge, by disseminating knowledge of the principles of nutrition and by developing or reforming agrarian systems in such a way as to achieve the most efficient development and utilization of natural resources; (b) Taking into account the problems of both food-importing and food-exporting countries, to ensure an equitable distribution of world food supplies in relation to need. Article 12 1. The States Parties to the present Covenant recognize the right of everyone to the enjoyment of the highest attainable standard of physical and mental health. 2. The steps to be taken by the States Parties to the present Covenant to achieve the full realization of this right shall include those necessary for: (a) The provision for the reduction of the stillbirth-rate and of infant mortality and for the healthy development of the child; (b) The improvement of all aspects of environmental and industrial hygiene; (c) The prevention, treatment and control of epidemic, endemic, occupational and other diseases; (d) The creation of conditions which would assure to all medical service and medical attention in the event of sickness.” 8.3.1 GENERAL COMMENT NO. 15 8.3.1.1 H ET C OMITÉ I NZAKE E CONOMISCHE , S OCIALE EN C ULTURELE R ECHTEN 99. In 2002 publiceerde het VN-Comité Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (hierna: het Comité) de General Comment No. 15 (2002) on the right to water (arts. 11 and 12 of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights).229 Het Comité is een orgaan dat bestaat uit onafhankelijke experts en dat toezicht uitoefent op de implementatie door de verdragspartijen van het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten. Op 28 mei 1985 werd het Comité opgericht door middel van Resolutie 1985/17.230 Hierbij verving het de ondersteunende werkgroep van ECOSOC die in 1978231 werd opgericht ter ondersteuning van de Economische en Sociale Raad.232 Vroeger dienden alle rapporten namelijk ingediend te worden bij de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties die ze vervolgens verzond naar de Economische en Sociale Raad.233 Alle verdragspartijen zijn op heden verplicht om rapporten in te dienen bij het Comité en om hierbij aan te tonen hoe zij de rechten, voorzien in het Verdrag, implementeren. Zij moeten dit om de vijf jaar doen. Het Comité onderzoekt daaropvolgend elk rapport en licht zijn bemerkingen en aanbevelingen toe aan de verdragspartijen in de vorm van ‘concluding observations’.
229
General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 230 Resolutie 1985/17 van de Economische en Sociale Raad (28 mei 1985), UN Doc. E/RES/1985/17 (1985). 231 Besluit 1978/10 van de Economische en Sociale Raad (3 mei 1978), UN Doc. E/DEC/1978/10 (1978). 232 A.G. HARRYVAN, J. VAN DER HARST en P.M.E. VOLTEN, Samenwerking en regimevorming in de internationale betrekkingen, Assen, Koninklijke Van Gorcum, 2004, 122. 233 Art. 16 Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3.
35
8.3.1.1.1 G ENERAL C OMMENTS 100. Het Comité staat tevens nationale instanties bij in het opstellen van periodieke rapporten door middel van het uitvaardigen van commentaren.234 Deze bevoegdheid werd haar toegekend in 1987 235 en sinds 1989 zijn er reeds 21 gepubliceerd. Ze kunnen onderverdeeld worden in drie subcategorieën. Er zijn commentaren inzake de rapportageverplichtingen zelf, inzake specifieke categorieën van personen en inzake specifieke categorieën van rechten.236 Op zichzelf zijn zij niet juridisch bindend, maar ze vormen wel een gezaghebbende interpretatie van de artikelen van het Verdrag. De commentaren geven uitleg en tonen aan de verdragspartijen en de internationale gemeenschap hoe de rechten, vermeld in het Internationaal Verdrag, moeten worden geïmplementeerd. Daarnaast tonen zij het toepassingsgebied ervan aan.237 Er wordt hierbij ook voorzien in een progressieve ontwikkeling van het internationale recht.
8.3.1.2 T OEPASSINGSGEBIED 101. In de General Comment No. 15 kan men de meest volledige definitie van het recht op water, het toepassingsbied en de normatieve inhoud ervan terugvinden. 238 Op zich is dit een niet-bindend document, maar het vormt wel een gezaghebbende interpretatie van de artikelen 11 en 12 van het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten. 102. Ten eerste stelt het Comité dat het recht op water iedereen aanspraak geeft op voldoende, veilig, aanvaardbaar, fysiek toegankelijk en betaalbaar water voor persoonlijk en huishoudelijk gebruik. Water is een beperkte natuurlijke bron en een publiek goed dat fundamenteel is voor het leven en de gezondheid.239 103. De juridische grondslag van een recht op water vindt het Comité terug in artikel 11, 1 en artikel 12,1 van het Verdrag, gelezen in samenhang met andere rechten vernoemd in het Internationaal Statuut van de Rechten van de Mens, zoals het recht op leven.240 Artikel 11,1 bevat het recht van eenieder op een behoorlijke levensstandaard voor zichzelf en zijn gezin, daarbij inbegrepen toereikende voeding, kleding en huisvesting en het recht op steeds betere
234
M. CRAVEN, The international covenant on economic, social and cultural rights: a perspective on its development, Oxford, Clarendon Press, 1995, 89 en F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 45. 235 Resolutie 1987/5 van de Economische en Sociale Raad (26 mei 1987), UN Doc. E/RES/1987/5 (1987). 236 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, IV, Oxford, Oxford University Press, 2012, 335. 237 L.H. LEIB, Human rights and the environment: philosophical, theoretical and legal perspectives, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2011, 145. 238 D. ZIGANSHINA, “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 115. 239 Paragraaf 2 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 240 Paragraaf 3 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002).
36
levensomstandigheden.241 Artikel 12, 1 bevat het recht van eenieder op een zo goed mogelijke lichamelijk en geestelijke gezondheid.242 104. Naast het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten vindt het Comité het recht op water ook terug in andere internationale verdragen zoals het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen (zie supra nr. 79) en het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind (zie supra nr. 83), alsook in allerlei internationale verklaringen en andere normen en rapporten zoals die van de Speciale Rapporteur Inzake het Verband Tussen het Genot van Economische, Sociale en Culturele Rechten en de Bevordering van de Realisatie van het Recht op Drinkwatervoorziening en Sanitaire Voorzieningen (zie infra nr. 198).243 105. Het specifieke van de General Comment is dat de inhoud van het recht op water zo nauwkeurig wordt omschreven. Ten eerste omvat het recht op water een gebruik voor verschillende doeleinden. Het Comité wijst erop dat water nodig is voor persoonlijke hygiëne en huishoudelijk gebruik, maar ook voor landbouw (het recht op voedsel), voor milieuhygiëne (het recht op gezondheid) en voor culturele gebruiken (het recht op deelname aan de cultuur). Het recht op water hangt dus rechtstreeks samen met, en is een cruciale voorwaarde voor, andere algemene erkende mensenrechten die in het Internationaal Verdrag vermeld zijn.244 106. Ten tweede omvat het recht op water vrijheden en rechten. Deze vrijheden zijn: de ongehinderde toegang tot bestaande waterbronnen, zonder belemmeringen van welke aard dan ook, zoals het afsluiten van de verbindingen, het vergiftigen of vervuilen van water. De rechten houden ook het recht op aansluiting op water en het beheer van watersystemen in en dit op een zodanige manier dat het recht op water voor iedereen in gelijke mate verzekerd is. Ten derde houdt het recht op water een sociaal en cultureel goed in. Water dient beschouwd te worden als een sociaal en cultureel goed, en niet alleen als een economisch product. Ten laatste houdt het in dat water duurzaam moet worden beheerd. Het moet continu beschikbaar en van goede kwaliteit zijn.245 107. Het recht op water steunt op drie grote pijlers, namelijk: de beschikbaarheid van water, de kwaliteit van water en de toegankelijkheid tot water. De eerste pijler betekent concreet dat de watervoorziening voor elke persoon voldoende en ononderbroken moet zijn. Voor de kwantiteit van water wordt verwezen naar de richtlijnen ontwikkeld door de Wereldgezondheidsorganisatie. De tweede pijler verwijst naar de kwaliteit van water. Water moet namelijk vrij zijn van micro-organismen, chemische stoffen en radiologische gevaren die een bedreiging vormen voor de gezondheid van de mens. Water moet daarnaast ook van een aanvaardbare kleur, geur en smaak zijn. De derde en laatste pijler is het uitgebreidst en 241
Art. 11,1 Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. 242 Art. 12, 1 Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. 243 Paragraaf 4 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 244 Paragraaf 6 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 245 Paragraaf 10 – 11 General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002).
37
geeft ook richtlijnen aan de uitwerking van een recht op water. Water moet namelijk toegankelijk zijn voor iedereen zonder enige discriminatie. Voldoende, veilig en aanvaardbaar water moet toegankelijk zijn binnen elk huishouden, of in de naaste omgeving ervan. Water moet betaalbaar zijn voor iedereen. En water moet toegankelijk zijn voor iedereen, ook voor de meest kwetsbare en gemarginaliseerde delen van de bevolking.246 108. Onder de bepalingen van het Verdrag hebben de 160 verdragspartijen247 een aantal fundamentele verplichtingen.248 Hierbij moet opgemerkt worden dat sommige verplichtingen onmiddellijk effect hebben, zoals de waarborg dat de rechten zullen worden uitgeoefend zonder enige discriminatie249 en de verplichting om stappen te nemen naar de volledige realisatie van de artikelen. 250 Een regressie of achteruitgang wordt beschouwd als ongeoorloofd en als een schending van het Verdrag.251 109. Het recht op water legt drie types van verplichtingen op, namelijk: de verplichting tot eerbiediging, de verplichting tot bescherming en de verplichting tot het nakomen van de rechten van de mens. Staten dienen zich, ter verwezenlijking van de eerste verplichting, te onthouden van iedere vorm van direct of indirect ingrijpen dat de verwezenlijking van het recht op water tegengaat, zoals het arbitrair afsluiten van de watertoevoer, het vervuilen van water door overheidsactiviteiten en het weigeren of verhinderen van verstrekken van water tijdens gewapende conflicten. Het Comité verwijst inzake gewapende conflicten naar het Recht der Gewapende Conflicten (zie supra nr. 93).252 110. Ter verwezenlijking van de verplichting tot bescherming dienen staten ervoor te zorgen dat derden niet tussenbeide komen in het genot van een recht op water en dat beheer door derden niets afdoet aan de verplichtingen hierboven vermeld. Onder derden wordt verstaan: individuen, groepen, rechtspersonen en andere entiteiten alsook personen die onder hun gezag staan.253 111. De verplichting tot nakomen vereist dat staten de noodzakelijke maatregelen nemen om het recht op water volledig te realiseren. Dit vereist onder meer een omzetting in nationaal recht, het aannemen van een nationale strategie m.b.t. water en het betaalbaar houden van water. Op nationaal vlak zijn de verdragspartijen verplicht om aan allen, zonder onderscheid,
246
Paragraaf 12 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 247 http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-3&chapter=4&lang=en. 248 Paragraaf 17 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 249 Art. 2, 2 Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. 250 Art. 2, 1 Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. 251 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 48. 252 Paragraaf 20 - 29 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 253 Paragraaf 23 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002).
38
het fundamentele recht op water te verzekeren door middel van wetgeving, beleid en uitvoeringsbesluiten.254 112. Op internationaal vlak zijn de staten verplicht om het recht op water in andere staten te respecteren. Dit vertaalt zich in het niet opleggen van embargo’s, het niet gebruiken van een belemmering van de toegang tot water als politiek drukkingsmiddel en het niet begaan van grensoverschrijdende watervervuiling. Deze verplichting richt zich trouwens niet enkel tot de staten zelf, maar ook tot de individuen van de staat en de industrie.255 113. In het kader van ontwikkelingssamenwerking dient aandacht te worden besteed aan de nodige technische en financiële middelen voor de verwezenlijking van het recht op water voor iedereen, alsook aan waterbeheer en waterhuishouding.256 114. Water moet voor iedereen haalbaar zijn. De kwaliteit van het water moet continu worden verzekerd. Dat wil zeggen dat controle moet worden uitgeoefend op vervuiling en dat die moet worden hersteld en bestraft. De mogelijkheid om klacht in te dienen moet worden verzekerd zowel op nationaal als internationaal niveau. Iedereen die slachtoffer wordt van een schending van het recht op water moet een voldoende schadeloosstelling kunnen genieten.257
8.3.1.3 R EACTIES IN DE LITERATUUR 115. De General Comment No. 15 leek in 2002 een enorme sprong voorwaarts in het proces om een recht op water te realiseren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hierop veel reactie kwam. In 2005 werd in de ‘Netherlands Quarterly of Human Rights’ een artikel gepubliceerd door Steven Tully. Hij bekritiseert in zijn publicatie de General Comment No. 15 op verschillende vlakken en baseert zich hierbij ten eerste op de tekst van artikel 11 zelf. Zijn artikel vormt het ideale uitgangspunt om een aantal algemene kritieken op de General Comment No. 15 te weerleggen en dit zal dan ook in het volgende stuk gebeuren. 116. Hij argumenteert dat het woord ‘including’ (voor een letterlijke weergave van artikel 11, zie supra nr. 98) door het Comité verkeerd werd geïnterpreteerd. Volgens het Comité wijst ‘including’ in artikel 11 op een niet-exhaustieve catalogus van rechten die gelinkt kunnen worden aan een behoorlijke levensstandaard. Onder die niet-exhaustieve catalogus van rechten kan dan ook het recht op water worden gesitueerd. Het recht op water maakt namelijk deel uit van een behoorlijke levensstandaard en is ook een manier om een behoorlijke levensstandaard voor elk individu te bereiken. Hierop beargumenteert Tully dat het woord ‘including’ puur taalkundig daar wel op wijst, maar dat het op zich een onnauwkeurige term is. Het leidt er volgens de auteur toe dat men kan speculeren over een aantal andere essentiële 254
Paragraaf 46 - 52 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 255 Paragraaf 30 - 36 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 256 Paragraaf 38 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002) en F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 48. 257 Paragraaf 39 - 44 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002).
39
kenmerken voor een behoorlijke levensstandaard. Op een quasi-bespottelijke manier betrekt hij daarbij het recht op toegang tot elektriciteit, internet en andere maatschappelijk noodzakelijke diensten zoals bijvoorbeeld postverdeling.258 Het is duidelijk dat dit argument niet ernstig genomen kan worden en deze zienswijze wordt ook bevestigd in een antwoord op dit artikel door Malcolm Langford.259 Tully doet alsof een eindeloze lijst van rechten kan worden verbonden aan een behoorlijke levensstandaard, maar vergeet hierbij dat water een essentiële voorwaarde is voor overleving. Het moge duidelijk zijn dat, hoewel Westerse media en cultuur soms anders doen uitschijnen, een mens wel degelijk kan leven zonder een uitpuilende e-mailinbox en een wekelijkse brief waarin herinnerd wordt om de facturen te betalen. Ook het Comité erkent trouwens de bijzondere status van water.260 117. Ten tweede haalt Tully aan dat een duidelijke definitie van een behoorlijke levensstandaard ontbreekt en dat ondanks een gebrek aan een duidelijke definitie, het Comité toch van oordeel is dat een recht op water wel degelijk hieronder valt. De auteur vreest dat het recht op een behoorlijke levensstandaard een alomvattend begrip zal worden waarvan de concrete uitwerking steeds meer door het Comité zelf zal gebeuren. Hierbij houdt Tully blijkbaar liever vast aan de oorspronkelijke tekst van het Verdrag en wil hij hieraan geen extra basisrechten toevoegen. Hij erkent overigens ook niet dat het Comité deze functie kan uitvoeren aangezien hij verder aanhaalt dat de lidstaten de procedure, beschreven in artikel 29 van het Verdrag,261 moeten volgen indien zij van mening zijn dat de opsomming in artikel 11 niet voldoende is. Hij verwijt de ‘revisionistische zienswijzen’ (revisionist views) van het Comité, maar ontkent hiermee de bijzondere functie die aan het Comité is toegeschreven. Het ziet namelijk toe op een correcte, en soms progressieve,262 interpretatie van het Verdrag en daartoe publiceert het gezaghebbende general comments. Steven Tully gaat er schijnbaar van uit dat een verdrag een statisch gegeven is en dat aan de letterlijke wettekst moet worden gehouden. Hij vergeet dat het Comité deze functie al een hele tijd uitvoert263 en dat het deze functie ook uitdrukkelijk kreeg toebedeeld door de Economische en Sociale Raad.264 118. De normen die men kan terugvinden in verdragen betreffende mensenrechten zijn vaak in algemene bewoordingen opgesteld en vereisen dus ook een verdere ontwikkeling en verduidelijking. Dit is niet anders voor het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten. Bij het opstellen van het Verdrag werd erop gewezen dat een verdragstekst, die in algemene bewoordingen is opgesteld, conflicterende en subjectieve interpretaties teweeg kan brengen, maar toch werd uiteindelijk hiervoor gekozen zodat het toepassingsgebied van de artikelen niet te eng zou worden.265 Het is dan de bedoeling dat het toepassingsgebied verder kan worden omschreven door het Comité. 258
S. TULLY, “A human right to access water? A critique of General Comment no. 15”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 37. 259 M. LANGFORD, “Ambition that overleaps itself? A response to Stephen Tully’s critique of the General Comment on the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2006, 437. 260 General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002), 2. 261 Art. 29 Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. 262 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 46. 263 M. CRAVEN, The international covenant on economic, social and cultural rights: a perspective on its development, Oxford, Clarendon Press, 1995, 91. 264 Resolutie 1990/45 van de Economische en Sociale Raad (25 mei 1990), UN Doc. E/RES/1990/45 (1990), 35. 265 M. CRAVEN, The international covenant on economic, social and cultural rights: a perspective on its development, Oxford, Clarendon Press, 1995, 26.
40
119. In zijn artikel haalt Tully ten derde aan dat respect moet worden getoond voor het opzettelijk niet-vermelden van het recht op water in het Verdrag, meer nog dan voor de veronderstelling dat water impliciet toch vermeld zou zijn. Het was de bedoeling dat artikel 11 de kern zou aanduiden van rechten die gerespecteerd moeten worden. De concrete uitwerking van deze rechten zou dan verder worden overgelaten aan gespecialiseerde agentschappen of via daaropvolgende verdragen moeten gebeuren. Artikel 24 van het Verdrag benadrukt de rol die de gespecialiseerde agentschappen van de VN hierin kunnen spelen. Aangezien geen enkele intergouvernementele organisatie exclusief bevoegd is voor water, is het passende niveau voor het maken van wetten, volgens de auteur, dan de overheden zelf. Hierbij vergeet Tully de context waarin dit verdrag werd geschreven. Het dateert namelijk uit 1966. Een tijd waarin men nog niet eens vermoedde dat waterproblematiek zo’n grote rol zou spelen in de toekomst. Water werd, net zoals lucht, als zodanig fundamenteel aanzien dat een formele opname in het Verdrag niet als noodzakelijk werd beschouwd. 120. Zijn kritiek dat geen gespecialiseerd agentschap werd opgericht voor water, is eveneens weerlegbaar. Er is namelijk ook geen gespecialiseerd VN Agentschap voor ‘kledij’ – wat nochtans letterlijk vermeld wordt in artikel 11 – en pas in 1978 werd voorzien in een agentschap voor zaken die betrekking hebben op huisvesting.266 Dat bij het creëren van het Verdrag niet voorzien werd in een gespecialiseerd VN Water Agentschap en hieruit geconcludeerd mag worden dat men het recht op water daardoor opzettelijk uit dit artikel heeft gelaten, houdt bijgevolg geen steek. Vooral aangezien de VN recentelijk veel meer aandacht begint te geven aan waterproblematiek en hiervoor al VN Water (zie infra nr. 206) heeft opgericht in 2003. Dit is een VN Agentschap dat werd opgericht ter promotie van coherentie en coördinatie van de acties die genomen worden door de VN ter implementatie van de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen en de Wereldtop over Duurzame Ontwikkeling. Dit orgaan coördineert 30 verschillende organisaties van de VN terzake.267 Indien men de logica van Tully zou volgen, zou hieruit dan voortvloeien dat het recht op water sinds 2003 wel wordt erkend door de internationale gemeenschap. 121. Tully argumenteert verder dat de General Comment no. 15 weinig aanwijzingen geeft over hoe de zuiverheid, betrouwbaarheid, toereikendheid en een minimumtoevoer van water moet worden beoordeeld. Het Comité verwijst hiervoor naar richtlijnen die zijn ontwikkeld door de Wereldgezondheidsorganisatie. Daarnaast bestaat ook veel onzekerheid over de hoeveelheid water die moet worden voorzien ter vervulling van elke menselijke basisbehoefte. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft eerst een minimumhoeveelheid van ten minste 20 liter water per persoon per dag aanbevolen. Dat water moest dan komen van een bron die hoogstens binnen een straal van 1 km van de woning van de gebruiker moest liggen. Sindsdien heeft men deze schatting aangepast tot minimum 40 liter op maximaal 200 meter van het huishouden. Er is ook reeds geopperd geweest dat 50 liter genoeg is voor directe opname van water alsook voor het vervullen van de elementaire sanitaire behoeften. Tegenwoordig wordt 50 à 100 liter per persoon per dag aanzien als de norm.268 Het is inderdaad zo dat het moeilijk is om een minimumhoeveelheid water te bepalen waartoe elke 266
M. LANGFORD, “Ambition that overleaps itself? A response to Stephen Tully’s critique of the General Comment on the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2006, 442. 267 M. LANGFORD, “Ambition that overleaps itself? A response to Stephen Tully’s critique of the General Comment on the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2006, 442 en www.unwater.org. 268 G. HOWARD en J. BARTRAM, Domestic Water Quantity: service level and health, Genève, WHO, 2003, 22.
41
mens per dag toegang zou moeten hebben. De nood aan water verandert dan ook naargelang leefomstandigheden, klimaat, dieet, activiteit en geslacht. 122. Dat het recht op water moeilijk uit te drukken valt in precieze kwaliteit en kwantiteit staat buiten kijf. Maar om daaruit dan te besluiten dat van een recht op water helemaal geen sprake kan zijn, lijkt een brug te ver. Ook in een recht op voedsel wordt voorzien door het Verdrag. Hierbij is het ook moeilijk om minimumhoeveelheden vast te stellen, maar misschien is dat ook helemaal geen vereiste voor de realisatie van een recht op water. Het recht op water kan, zelfs zonder dat dit uitgedrukt wordt in precieze hoeveelheden, individuen en bevolkingsgroepen een kans op een beter leven bieden. De toegevoegde waarde van mensenrechten aan ontwikkelingssamenwerking kan sowieso niet onderschat worden (zie infra nr. 228 e.v.). 123. Dat Tully moeite heeft met de manier waarop het Comité is omgegaan met de realisatie van het recht op water en het gebruik van de general comments kan niet worden betwist. Toch breekt hij het recht op water op zich niet af. Volgens Tully had water echter kunnen gelokaliseerd worden binnen het toepassingsbied van andere onlosmakelijk gerelateerde mensenrechten. Watervoorraden zijn essentieel voor de realisatie van het recht op leven, zelfbeschikking, menselijke ontwikkeling, gezond leefmilieu, onderwijs, cultuur en zelfs toegang tot informatie en publieke participatie in het beslissingsmakingsproces van overheden. Aangezien het recht op toegang tot water een impact heeft op sociale rechtvaardigheid, politieke stabiliteit en regionale vrede in het Midden-Oosten kan men volgens Tully zelfs argumenteren dat een recht op water steun zou geven aan een nieuw mensenrecht op vrede. 124. Tully heeft zich bij zijn kritiek gebaseerd op argumenten die mijns inziens enerzijds juridisch niet correct zijn en anderzijds de ontstaansgeschiedenis van het verdrag miskennen, alsook de bijzondere functie van het Comité. In de literatuur wordt zijn artikel een storm in een glas water genoemd, 269 en dat zou wel eens kunnen kloppen.
8.3.1.4 J URIDISCHE WAARDE 125. De rol van de General Comment voor de realisatie van een recht op water lijkt op het eerste gezicht groot. Vooral dan omdat het zo in detail aantoont hoe het recht op water zich in de praktijk kan vertalen. Toch is de strikt juridische waarde minder groot. In dit deel zal zowel de juridische waarde van het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten als die van de General Comment No. 15 worden besproken.
269
M. LANGFORD, “Ambition that overleaps itself? A response to Stephen Tully’s critique of the General Comment on the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2006, 433-459 en M. LANGFORD, “Expectation of plenty: response to Stephen Tully”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2006, 473-479.
42
8.3.1.4.1 I NTERNATIONAAL V ERDRAG I NZAKE E CONOMISCHE , S OCIALE EN C ULTURELE R ECHTEN 126. Hoewel zowel het International Verdrag Inzake Burgerlijke en Politieke Rechten als het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten deel uitmaakt van het Internationaal Statuut van de Rechten van de Mens, worden de twee verdragen als verschillend beschouwd op internationaal vlak. De twee verdragen diepen de bepalingen van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens verder uit en hadden in beginsel in één verdrag vermeld kunnen worden. Wegens historische redenen is dit echter niet gebeurd. Er is sprake van twee verschillende verdragen, waarbij het ene burgerlijke en politieke rechten verder uitdiept en het andere ingaat op economische, sociale en culturele rechten. In principe zijn beide verdragen evenwaardig, maar in de internationale gemeenschap merken we toch een algemene tendens om meer waarde te hechten aan burgerlijke en politieke rechten dan aan economische, sociale en culturele. Dit hangt nauw samen met de ontstaansgeschiedenis van de verdragen,270 maar ook met verschillende filosofische zienswijzen, waar niet verder zal op worden ingegaan.271 127. De voorkeur voor burgerlijke en politieke rechten vertoont zich op verschillende vlakken. Eerst en vooral werd voorzien in andere handhavingsmechanismen. Al van bij het ontstaan van het Internationaal Verdrag Inzake Politieke en Burgerlijke Rechten werd een protocol aangenomen waarbij een individueel klachtrecht werd vastgesteld. Bij het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten was dit niet het geval. Tijdens de onderhandelingen werd namelijk geoordeeld dat de rechten, vermeld in het verdrag, op nationaal niveau nieuw en dus nog niet gecodificeerd waren. Op een onmiddellijke invoer van een individueel klachtenrecht waren veel staten niet voorbereid. Er werd bijgevolg geen protocol aangenomen dat in een individueel klachtenrecht voorzag.272 128. Op 18 juni 2008 werd echter een facultatief protocol273 aangenomen door de Raad voor de Rechten van de Mens van de VN.274 De Algemene Vergadering van de VN keurde dit unaniem, bij wege van Resolutie 63/117, goed op 10 december 2008.275 Dit Protocol brengt de juridische afdwingbaarheid een stapje dichter. 276 Private personen die het slachtoffer worden van een schending van een van de rechten vermeld in het Verdrag zouden hierdoor namelijk de mogelijkheid krijgen om een klacht in te dienen bij het Comité Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten. Deze mogelijkheid wordt geboden aan private
270
I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 103. 271 M. CRAVEN, The international covenant on economic, social and cultural rights: a perspective on its development, Oxford, Clarendon Press, 1995, 10. 272 D. ZIGANSHINA, “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 116. 273 Facultatief Protocol bij het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (10 december 2008), UN Doc. A/63/435 (2008). 274 Resolutie 8/2 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (18 juni 2008), UN Doc. A/HRC/RES/8/2 (2008). 275 Resolutie 63/117 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (5 maart 2009), UN Doc. A/RES/63/117 (2009). 276 A.R. HARRINGTON, "Don't mind the gap: the rise of individual complaint mechanisms within international human rights treaties", Duke Journal of Comparative & International Law 2012, 162.
43
personen, maar ook aan groepen.277 Op 5 mei 2013 trad, overeenkomstig art. 18, 1, dit Protocol in werking. Het is voorlopig nog afwachten hoe dit zich in de praktijk zal manifesteren. 129. Ten tweede worden beide verdragen ook anders aanzien door de internationale gemeenschap. Sociaaleconomische rechten werden namelijk in het verleden minder gemakkelijk aanvaard. Nu staat hun juridische status wel vast, maar is de concrete toepasbaarheid in de praktijk moeilijker.278 Economische, sociale en culturele rechten worden doorgaans beschouwd als inspanningsverplichtingen voor de staat, terwijl burgerlijke en politieke rechten vaak bekeken worden als resultaatsverplichtingen.279 In ICCPR staan ook veel meer negatieve verplichtingen, terwijl ICESCR spreekt van positieve verplichtingen. Er is dus niet alleen een verschil in handhavingsmechanismen en aanzien in de internationale gemeenschap, ook het taalgebruik van beide verdragen verschilt. Nochtans heeft de Verenigde Naties al meerdere malen duidelijk gemaakt dat alle mensenrechten ondeelbaar en onderling afhankelijk zijn.280 Er moet dan ook gelijke aandacht gegeven worden aan hun verwezenlijking en bescherming. 8.3.1.4.2 G ENERAL C OMMENT N O . 15 130. De opsomming van rechten en plichten in de General Comment No. 15 is zeer uitgebreid en vooral zeer duidelijk. Staten dienen het recht op water te verzekeren, zowel nationaal als internationaal, zowel juridisch, politiek als in hun beleid. Zoals hierboven reeds vermeld, is een general comment echter niet juridisch bindend. Het vormt hooguit een gezaghebbende interpretatie van het Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten. 131. Toch is het niet uitgesloten dat dit uiteindelijk internationaal gewoonterecht zou kunnen worden. Het is ook helemaal niet uitgesloten dat dit aanleiding zou kunnen geven tot andere verdragen die in een recht op water voorzien. Sterker nog: misschien vormt de General Comment hiervoor het ideale middel. Het is er in ieder geval in geslaagd om de internationale gemeenschap op de mogelijkheid van een recht op water te wijzen.
8.3.1.5 C ONCLUSIE 132. Op zich is de General Comment No. 15 een enorme sprong voorwaarts, daar de verplichtingen van elke staat zo duidelijk worden omschreven. Politiek gezien is dit een enorm statement, juridisch gezien is de waarde echter kleiner.
277
Art. 2 van het Facultatief Protocol bij het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (10 december 2008), UN Doc. A/63/435 (2008). 278 T.S. BULTO, "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 295. 279 P.H. KOOIJMANS, Internationaal publiekrecht in vogelvlucht, Mechelen, Kluwer, 2008, 361. 280 Verklaring en Actieprogramma van Wenen (12 juli 1993), UN Doc. A/Conf.157/23 (1993) en J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM: Algemene beginselen, Antwerpen, Intersentia, 2005, 8.
44
133. Toch kan de kracht ervan niet onderschat worden en gezien de, vaak felle, reacties op deze General Comment heeft het toch de internationale gemeenschap wakker geschud. De General Comment geeft ook steun aan de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen, aangezien water hierin wordt vermeld. In die zin zorgt het voor een breder draagvlak voor de realisatie van die doelstellingen.281
281
L.H. LEIB, Human rights and the environment: philosophical, theoretical and legal perspectives, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2011, 145.
45
46
DEEL 9
DE MILLENNIUM ONTWIKKELINGSDOELSTELLINGEN
9.1 INLEIDING 134. Bij de ontwikkeling van een algemene bewustwording inzake milieu en duurzaamheid waren vier wereldtoppen van groot belang. Zowel de top in Stockholm, Rio, Johannesburg als Rio+20 lag aan de grondslag van een groeiende mentaliteitsverandering in het voordeel van de bescherming van het leefmilieu. Elk van deze conferenties heeft haar belang gehad in de ontwikkeling van het recht op water, de een al meer dan de ander. Aangezien een gedetailleerde beschrijving het bestek van deze thesis te buiten gaat, worden deze conferenties summier behandeld. Naast deze wereldtoppen zijn echter nog andere conferenties van belang geweest, zoals de Internationale Waterconferentie in Mar del Plata, de VN-Conferentie voor Bevolkingsvraagstukken en Ontwikkeling in Caïro en de Internationale Conferentie over Water en Milieu in Dublin. Ook deze gaan het bestek van deze thesis te buiten, maar hebben toch hun belang gehad voor de ontwikkeling van een recht op water en zullen bijgevolg ook summier behandeld worden.
135. Al in 1972 werd de VN-Conferentie Inzake het Menselijk Leefmilieu gehouden in Stockholm. Deze wordt ook wel UNCHE genoemd. De Verklaring van Stockholm Inzake het Menselijk Leefmilieu282 erkent niet expliciet een recht op water, maar heeft wel de grondslag geboden voor andere rechten inzake leefmilieu, zoals het recht op een gezond milieu in water, lucht en aarde.283 136. De eerste VN-Internationale Waterconferentie vond plaats in het Argentijnse Mar del Plata in 1977. Daarop werd men het erover eens dat de toegang voor alle volkeren tot drinkbaar en voldoende water een absolute voorwaarde is om aan de menselijke basisbehoeften te voldoen. Het Mar del Plata Action Plan284 heeft ertoe geleid dat de jaren ’80 werden uitgeroepen tot het Internationaal Decennium voor Drinkwater en Hygiëne.285 137. In 1992, twintig jaar na de top in Stockholm, vond de Conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling plaats in Rio de Janeiro. Deze wordt ook wel UNCED genoemd. Deze Conferentie bracht verschillende stukken voort, waaronder de Verklaring van Rio de Janeiro Inzake Milieu en Ontwikkeling286 en Agenda 21.287 De Verklaring maakt geen melding van water en de waterproblematiek. In Agenda 21 wordt in punt 18.47 het principe herhaald dat reeds in het Mar del Plata Action Plan werd vermeld, namelijk: 282
Verklaring van de Conferentie der Verenigde Naties inzake het Leefmilieu (16 juni 1972), UN Doc. A/CONF.48/14/Rev. 1 (1972). 283 Principe 2 van de Verklaring van de Conferentie der Verenigde Naties inzake het Leefmilieu (16 juni 1972), UN Doc. A/CONF.48/14/Rev. 1 (1972) en G.A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 155. 284 Rapport van de VN Water Conferentie (14-25 maart 1977), UN Doc. E/CONF.70/29 (1977). 285 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 43. 286 Verklaring van Rio de Janeiro Inzake Milieu en Ontwikkeling (12 augustus 1992), UN Doc. A/CONF.151/26 (1992). 287 Rapport van de Conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling (3-14 juni 1992), UN Doc. A/Conf.151/26/Rev.1 (1992).
47
“All peoples, whatever their stage of development and their social and economic conditions, have the right to have access to drinking water in quantities and of a quality equal to their basic needs.” 138. Er werd bijgevolg op internationaal topniveau gesproken van een recht op toegang tot drinkwater. Verder werd ook gesteld dat universele toegang tot water zou moeten worden gegarandeerd tegen 2025.288 139. De eerste Internationale Conferentie over Water en Milieu werd gehouden in Dublin in 1992. Hierbij werd de Dublin Statement on Water and Sustainable Development 289 aangenomen. Principe vier stelt dat een mensenrecht op toegang tot zuiver water en sanitaire voorzieningen aan een betaalbare prijs erkend moet worden door de internationale gemeenschap. Ook op de VN-Conferentie voor Bevolking en Ontwikkeling in Cairo in 1994 werd het recht op water en sanitaire voorzieningen erkend.290 140. In 2002 werd de Wereldtop over Duurzame Ontwikkeling georganiseerd door de VN in Johannesburg. Deze top vond tien jaar na Rio plaats en wordt dan ook wel Rio+10 genoemd. Enerzijds werd deze wereldtop gehouden om de implementatie van Agenda 21 na te gaan en anderzijds om de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen (soms ook wel MDGs) verder uit te werken. In de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen wordt uitdrukkelijk verwezen naar water. Doelstelling 7.C stelt namelijk een halvering voorop in 2015 van het percentage mensen zonder toegang tot veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen ten opzichte van 1990 (zie infra nr. 144 e.v.). 141. Ook op de Conferentie van de Verenigde Naties over Duurzame Ontwikkeling in 2012 werd aan het recht op water een speciale plaats toegekend. In het eindrapport werd het recht op veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen erkend. Hierbij werd tevens opgemerkt dat het recht op water progressief gerealiseerd moet worden met alle respect voor de nationale soevereiniteit.291 142. Na deze algemene inleiding zal dieper worden ingegaan op de Millenniumtop en de daaruit voortvloeiende Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen. Deze hebben namelijk een grote mentaliteitswijziging teweeg gebracht en hebben de aandacht van de internationale gemeenschap op economische en sociale rechten hernieuwd en versterkt. De Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen werden verder uitgewerkt tijdens de Wereldtop over Duurzame Ontwikkeling in 2002 (zie supra nr. 140). De inhoud van het Johannesburg Plan of Implementation (zie infra nr. 143) zal dan ook kort worden behandeld.
288
S.P. JOHNSON, The Earth Summit: The United Nations Conference on Environment and Development (UNCED), Londen, Graham and Trotman, 1992, 347. 289 De Dublin Verklaring over Water en Duurzame Ontwikkeling (26 - 32 januari 1992), http://www.wmo.int/pages/prog/hwrp/documents/english/icwedece.html. 290 Rapport van de Internationale Conferentie over Bevolking en Ontwikkeling (18 oktober 1994), UN Doc. A/CONF.171/13 (1994), 14. 291 Rapport van de Conferentie van de Verenigde Naties over Duurzame Ontwikkeling (20-22 juni 2012), UN Doc. A/CONF.216/16 (2012), 24.
48
9.2 MILLENNIUMTOP 143. Van 6 tot 8 september 2000 werd de allereerste Millenniumtop gehouden. Het was de bedoeling om de rol van de VN in de 21e eeuw te bespreken.292 De top resulteerde in de Millenniumverklaring van de VN (zie infra nr. 145) die unaniem door 189 staten werd aangenomen. 293 Na een decennialange discussie over ontwikkeling, zonder wezenlijke verbeteringen voor de allerarmsten, was de nood aan concrete acties groot. Het was dan ook de bedoeling om met de concrete vooropstelling van doelstellingen het leven te verbeteren van de meest gemarginaliseerde bevolkingsgroepen. Na de Millenniumtop heeft een groep experten van de VN zich in de eerste helft van 2001 gebogen over de resultaten van de Top en hebben zij hieruit de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen geëxtraheerd.294 Op basis van de Millenniumverklaring zijn dan ook de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen ontstaan. 144. De Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen stellen de verwezenlijking voorop van acht grote doelstellingen: het uitbannen van extreme armoede en honger, het bereiken van een universele basiseducatie, de gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen, het tegengaan van kindersterfte, het tegengaan van moedersterfte, het uitbannen van hiv/aids, malaria en andere ziekten, de bescherming van een duurzaam milieu en het ontwikkelen van een wereldwijde samenwerking voor ontwikkeling. Deze hoofddoelstellingen (goals) worden dan nog verder uitgewerkt aan de hand van onderliggende doelen (targets). Onder doelstelling nummer zeven (de bescherming van een duurzaam milieu) heeft men de problematiek van waterschaarste ondergebracht (Target 7.C). Alle doelstellingen moeten verwezenlijkt zijn tegen 2015, tenzij anders wordt aangegeven, en worden gemeten op basis van de situatie in 1990. De laatste doelstelling (ontwikkelen van een wereldwijde samenwerking voor ontwikkeling) richt zich vooral tot ontwikkelde staten en heeft niet als doeljaar 2015 vooropgesteld. 145. In de Millenniumverklaring, die in 2000 werd aangenomen en de grondslag heeft geboden voor de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen die hierboven werden beschreven, wordt onder titel drie (development and poverty eradication), punt 19 verwezen naar de doelstelling om het aantal mensen dat geen toegang heeft tot veilig en drinkbaar water of zich dat niet kan veroorloven tegen 2015 met de helft te halveren. Onder titel vier (protecting our common environment) punt 23 wordt eveneens verwezen naar water. Er moet namelijk voorzien worden in strategieën voor waterbeheer, zowel op regionaal, nationaal als lokaal niveau om zo tot een duurzame exploitatie van watervoorraden te komen. In de MDGs stelt doelstelling 7.C dat het percentage mensen zonder toegang tot veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen in 2015 gehalveerd moet zijn ten opzichte van 1990. Er wordt bijgevolg niet meer gesproken over de betaalbaarheid van water. Toch wordt in het Johannesburg Plan of Implementation (zie infra nr. 149 en 150) opnieuw het criterium van betaalbaarheid betrokken.295
292
Rapport van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 mei 1999), UN Doc. A/53/948 (1999). Resolutie 55/2 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (8 september 2000), UN Doc. A/RES/55/2 (2000). 294 M. DARROW, The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 56. 295 World Summit on Sustainable Development: Plan of Implementation (23 september 2002), 3, http://www.johannesburgsummit.org/html/documents/summit_docs/2309_planfinal.htm. 293
49
146. Het Johannesburg Plan of Implementation (zie infra nr. 149 en 150) werd opgesteld tijdens Rio+10 en diept de MDGs verder uit.296 Hierin wordt expliciet verwezen naar de MDGs en wordt een hoofdstuk gewijd aan de bescherming van natuurlijke rijkdommen als de basis voor economische en sociale ontwikkeling. 147. Na de eerste Millenniumtop vonden nog twee andere plaats. De tweede Millenniumtop vond plaats in 2005 in het VN hoofdkwartier in New York. Daarop werd besloten om ontwikkelingslanden bij te staan bij het opmaken van waterefficiëntieplannen en geïntegreerd waterbeheer. Er werd ook besloten om het beleid inzake adequate investeringen in zuiver water aan te wakkeren.297 In 2008 vond een bijeenkomst op hoog niveau over de MDGs plaats. Hierop werd overgegaan tot de toevoeging van nieuwe verbintenissen om de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen te bereiken. 298 Ongeveer 16 miljard dollar werd hiervoor vrijgemaakt. 148. De derde Millenniumtop vond plaats in 2010. Hierop werd een Globaal Actieplan299 aangenomen en werden een aantal initiatieven aangegaan om armoede, honger en ziektes tegen te gaan. Ongeveer 40 miljard dollar werd vrijgemaakt om de gezondheid van vrouwen en kinderen te verbeteren. 9.2.1 WERELDTOP OVER DUURZAME ONTWIKKELING 149. De Johannesburg Wereldtop over Duurzame Ontwikkeling werd in 2002 gehouden. Het optimisme dat heerste na Rio+10 was echter drastisch afgenomen. De gebeurtenissen na 9/11 gooiden het ganse politieke landschap door elkaar en ook op deze top waren deze veranderingen merkbaar. Nog voor de aanvang van de Conferentie was er veel onenigheid over de agenda en gedurende gans de Conferentie bleven spanningen merkbaar. 300 De wereldtop resulteerde in twee documenten, enerzijds de Johannesburg Declaration 301 en anderzijds het Plan of Implementation.302 De Johannesburg Declaration is een eerder beknopt document waarin politieke engagementen worden herhaald. Het Plan of Implementation is veel concreter en diept de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen verder uit. 150. In het Plan of Implementation wordt ook doelstelling 7.C van de MDGs verder uitgewerkt. Om de halvering te realiseren moeten efficiënte systemen worden ontwikkeld om 296
World Summit on Sustainable Development: Plan of Implementation (23 september 2002), http://www.johannesburgsummit.org/html/documents/summit_docs/2309_planfinal.htm. 297 Resolutie 60/1 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (24 oktober 2005), UN Doc. A/RES/60/1. 298 Compilatie van initiatieven en verplichtingen met betrekking tot de Bijeenkomst op hoog niveau over de MDGs (20 oktober 2008), http://www.un.org/millenniumgoals/2008highlevel/pdf/commitments/Commitments%20compilation%20ENGLI SH.pdf. 299 Resolutie 65/1 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (19 oktober 2010), UN Doc. A/RES/65/1 (2010). 300 P. GALIZZI, "From Stockholm to New York, via Rio and Johannesburg: has the environment lost its way on the global agenda?", Fordham Law School Centennial Issue 2006, 989. 301 Johannesburg Declaration on Sustainable Development (4 september 2002), http://www.unescap.org/esd/environment/rio20/pages/Download/johannesburgdeclaration.pdf. 302 World Summit on Sustainable Development: Plan of Implementation (23 september 2002), 3, http://www.johannesburgsummit.org/html/documents/summit_docs/2309_planfinal.htm.
50
in huishoudelijke sanitaire voorzieningen te voorzien. Verder moeten de sanitaire voorzieningen in openbare instellingen worden verbeterd, in het bijzonder in scholen. Veilige hygiënische praktijken dienen bevorderd te worden. Ook dienen sociaal en cultureel aanvaardbare technologieën en praktijken gestimuleerd te worden. 9.2.2 REALISATIES 151. Sinds 2005 verschijnen jaarlijks rapporten die de vooruitgang opmeten van het realiseren van de doelstellingen. Zij worden opgesteld door de VN op basis van gegevens die zij verkrijgen via een groot aantal internationale organisaties. Het meest recente rapport dateert van 2012 en geeft optimistische cijfers over de realisatie van doelstelling 7.C.
9.2.2.1 T OEGANG TOT WATER 152. Het totaal aantal mensen dat toegang heeft tot verbeterd drinkwater is gestegen van 76 % in 1990 tot 89 % in 2010. Tussen 1990 en 2010 hebben meer dan twee miljard mensen toegang gekregen tot veilig drinkwater. In 2010 hadden 6,1 miljard mensen toegang tot veilig en verbeterd drinkwater. Bijgevolg werd reeds in 2010 de doelstelling behaald.303 153. Toch heeft 11 % van de wereldbevolking (783 miljoen mensen) nog steeds geen toegang tot een verbeterde bron van drinkwater en in het huidige tempo zullen tegen 2015 nog steeds 605 miljoen mensen dit niet hebben. Meer dan 40 % van hen leeft in Sub-Sahara Afrika. Ook Oceanië heeft zijn vooropgestelde doel nog niet behaald. 154. Het rapport wijst er tevens op dat de kwaliteit, veiligheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid niet worden weergegeven in de data. Bijgevolg kan er sprake zijn van een overschatting. Het is namelijk, volgens het rapport, niet mogelijk om op globaal niveau zoiets op te meten. Bijgevolg kan dan de vraag gesteld worden of de Millennium Ontwikkelingsdoelstelling effectief zijn behaald. De precieze juistheid van de cijfers kan in twijfel worden getrokken. Toch is een duidelijke verbetering merkbaar. 155. Ondanks deze verbeteringen merkte de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water, Catarina de Albuquerque, (zie infra nr. 201) op dat zelfs indien de doelstelling behaald zou worden in 2015, toch nog 672 miljoen mensen geen toegang zouden hebben tot verbeterde waterbronnen en 1,7 miljard mensen nog steeds geen toegang zouden hebben tot sanitaire voorzieningen. Ook zij kan echter het succes niet ontkennen dat de MDGs hebben gehad.304 156. De bevolkingsgroepen die het hardst geraakt worden door een beperkte toegang tot water zijn vrouwen en kinderen. In Sub-Sahara Afrika heeft slechts een vierde van de bevolking directe toegang tot een waterbron. Dit betekent dat in 75 % van de gevallen iemand dagelijks water moet halen. Vaak valt deze last op de schouders van vrouwen of jonge 303
UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 52. 304 Verklaring door de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (25 oktober 2010).
51
kinderen (ook vaak meisjes). Dat zij hierdoor substantieel veel tijd verliezen, staat buiten kijf. Dit is tijd die zij anders hadden kunnen investeren in het verkrijgen van een degelijke opleiding.305 Dit valt uiteraard moeilijk te rijmen met het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen (zie supra nr. 78). Er wordt geschat dat alle vrouwen in Sub-Sahara Afrika hieraan ten minste 16 miljoen uur per dag per tocht spenderen.306
9.2.2.2 S ANITAIRE VOORZIENINGEN 157. De toegang tot verbeterde sanitaire voorzieningen steeg van 36 % in 1990 tot 56 % in 2010 in alle ontwikkelingsgebieden samen. De grootste vooruitgang werd geboekt in Oost- en Zuid-Azië. Ondanks de vooruitgang hebben 2,5 miljard mensen in ontwikkelingslanden nog steeds geen toegang tot verbeterde sanitaire voorzieningen. De doelstelling om tegen 2015 het aantal mensen dat geen toegang heeft tot verbeterde sanitaire voorzieningen te halveren, is nog niet bereikt. En in het huidige tempo zal in 2015 slechts 67 % van de mensen toegang hebben tot verbeterde sanitaire voorzieningen, in plaats van de vooropgestelde 75 %.307 1,1 miljard mensen hebben geen sanitaire voorziening, met ernstige gevaren voor hun gezondheid tot gevolg. 9.2.3 BEOORDELING VAN DE MILLENNIUM ONTWIKKELINGSDOELSTELLINGEN 158. De meeste kritiek op de MDGs komt van specialisten inzake mensenrechten. Sommigen zijn van oordeel dat er een spanningsveld bestaat tussen de MDGs en mensenrechten. Mensenrechten en de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen dienen echter hetzelfde doel en moeten beschouwd worden als zijnde complementair aan elkaar. Bij de eerste doelstelling, het uitbannen van extreme armoede en honger, kan het recht op werk en voedsel betrokken worden. Het recht op onderwijs hangt nauw samen met de tweede doelstelling, namelijk het bereiken van een universele basiseducatie. De gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen komt neer op het principe van non-discriminatie. Het tegengaan van kindersterfte kan verbonden worden aan het recht op leven. En zowel het tegengaan van moedersterfte als het uitbannen van hiv/aids, malaria en andere ziekten steunt op het recht op een goede gezondheid. De MDGs kunnen dus bijna allemaal verbonden worden met mensenrechten. 159. Toch zijn mensenrechten vaak ambitieuzer. De MDGs gaan meestal uit van een halvering in 2015 ten opzichte van de situatie in 1990, zoals de halvering tegen 2015 van het aantal mensen dat honger lijdt, of de halvering van het aantal mensen wier inkomen lager ligt dan 1 USD per dag. Mensenrechten willen een universeel recht op werk, op voedsel of op goede gezondheid bereiken. Iedereen heeft namelijk recht op werk, voedsel of een goede gezondheid. Daarom wordt ook vaak geopperd dat de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen te technocratisch zijn. Dat de focus te veel ligt op meetbare 305
VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, II, Knowledge Base, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 538. 306 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 54. 307 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 55.
52
resultaten, eerder dan op een alomvattende aanpak.308 De vrees is hierbij dat staten ervoor zullen kiezen om zo snel mogelijk tot de beste resultaten te komen, en hierbij de meest gemarginaliseerde bevolkingsgroepen zullen vergeten.309 Vanuit mensenrechtelijk perspectief moet echter iedereen,310 en dan vooral de meest gemarginaliseerden, worden omvat door de aanpak.311 Het is vanuit mensenrechtelijke perspectief ook niet aanvaardbaar dat een ganse staat voorzien wordt van drinkbaar water behalve één bevolkingsgroep die duidelijk het slachtoffer is van onderliggende discriminatie. Toch zou dit een realisering van de doelstelling betekenen. 160. Er wordt ook geargumenteerd dat de realisaties enkel vanuit het oogpunt van kwantiteit worden bekeken en bijgevolg geen aandacht wordt besteed aan de onderliggende factoren, zoals discriminatie of klimaatverandering. De focus van de MDGs ligt op meetbare resultaten, terwijl bij de realisatie van mensenrechten het proces dat voorafgaat aan de realisatie even belangrijk is als het bereiken van het resultaat zelf.312 161. Sommigen menen dat de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen te ambitieus zouden zijn en zij onmogelijk kunnen worden gerealiseerd. Dat zou dan weeral worden beschouwd als een falen op internationaal niveau en zou pessimisme veroorzaken. Een voorbeeld dat hierbij kan worden aangehaald is doelstelling vijf die moedersterfte wil tegengaan. Men wilt moedersterfte in 2015 met driekwart terugbrengen ten opzichte van 1990. Dit is een heel ambitieus streefdoel en gezien de massale moedersterfte op heden waarschijnlijk ook de minst haalbare. 313 In 2010 daalde het sterftecijfer in ontwikkelingslanden van 440 naar 240 moeders per 100.000 geboortes. Dit is een daling, maar slechts een daling van een derde. Het doel zal in 2015 waarschijnlijk dan ook niet worden behaald. Vanuit andere hoek werd deze doelstelling net bekritiseerd voor een gebrek aan ambitie. De Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Mensenrechten stelde namelijk dat de meeste gevallen van moedersterfte gemakkelijk te vermijden zijn en zelfs indien doelstelling 5.A zou worden behaald, nog 125.000 vrouwen en meisjes zouden sterven. Wat onacceptabel zou zijn.314 162. Er wordt ook aangehaald dat de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen te vrijblijvend zijn. Er zijn geen juridische consequenties verbonden aan eventueel falen. Geen enkel staatshoofd kan aansprakelijk worden gesteld. Het opzet van de MDGs is er dan eerder een van algemeen voeren van beleid, dan van een echt mensenrechtelijke bijdrage. Toch kan de impact van de MDGs op het realiseren van de mensenrechten niet onderschat worden. Ze hebben ervoor gezorgd dat er een hernieuwde aandacht is gekomen voor de schendingen van 308
Verklaring door de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (25 oktober 2010). M. DARROW, The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 66. 310 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM: Algemene beginselen, Antwerpen, Intersentia, 2005, 3. 311 G. MACNAUGHTON en D.F. FREY, “Decent work, human rights, and the Millennium Development Goals", Hastings Race and Poverty Law Journal 2010, 345. 312 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals and Human Rights, s.l.n.d., 10, http://www.un-kampagne.de/fileadmin/downloads/news3/final_human_rights_and_mdgs_brochure.pdf. 313 M. DARROW, The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 63. 314 Verklaring van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de rechten van de mens op de plenaire bijeenkomst op hoog niveau van de Verenigde Naties over de millenniumdoelstellingen voor ontwikkeling: “Women at the Centre of Achieving the MDGs” (20 september 2010), http://www.ohchr.org/en/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=10360&LangID=e. 309
53
economische en sociale rechten315 en hebben zo bijgedragen tot een substantiële verbetering van de levensomstandigheden in vele regio’s. Ook wat betreft de juridische gevolgen moet een bemerking gemaakt worden. Ondanks de juridisch bindende natuur van vele mensenrechten 316 worden deze op vele plaatsen toch nog geschonden. Het aangaan van politiek engagement verbindt staten trouwens vaak evenzeer als een juridische uitspraak. Als men niet in staat is om de uitvoerbaarheid van een juridische uitspraak af te dwingen, valt internationale politieke druk minstens op een gelijk niveau te stellen, zo niet op een hoger. De MDGs mogen op een immense internationale aandacht rekenen. De impact ervan mag dan ook niet worden onderschat. 163. Nog een punt van kritiek is de manier waarop de doelstellingen werden geformuleerd. Doelstelling twee wil een universele basiseducatie bereiken. Daarom moet ervoor gezorgd worden dat in 2015 alle kinderen overal ter wereld basisonderwijs kunnen volgen en afronden. De MDGs vermelden hierbij echter niet dat dit basisonderwijs ook betaalbaar moet zijn, hoewel het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind dit wel doet.317 Doelstelling acht handelt over het ontwikkelen van een wereldwijde samenwerking voor ontwikkeling. Daar wordt enkel gesproken over vrije handel en niet over vrije en eerlijke handel.318 Dit laatste wordt echter wel altijd vermeld in mensenrechtelijke verdragen.319 Ook het criterium van betaalbaarheid wordt niet vermeld in doelstelling 7.C van de MDGs, hoewel dit in de General Comment No. 15, de Millenniumverklaring, het Johannesburg Plan of Implementation, Resolutie 64/292320 en Resolutie 15/9321 wel gebeurt.322 164. Wat betreft de resultaten van de MDGs moet ook nog een opmerking gemaakt worden. Het is zo dat de realisatie van doelstelling 7.C, alsook van andere doelstellingen, wordt gemeten. Hierbij wordt uitgegaan van het aantal mensen dat toegang heeft tot een verbeterde waterbron (zoals een kraan, een beschermde bron of een standpijp). De kwaliteit van het water wordt hierbij echter niet nagegaan zoals het rapport van 2012 ook verduidelijkt (zie supra nr. 154). De Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (zie infra nr. 201) haalde in haar verklaring op 25 oktober 2010 het voorbeeld aan van een man die toegang had tot water via een kraan in zijn keuken. Het water dat uit deze kraan kwam, was echter zwart 315
UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals and Human Rights, s.l.n.d., 11, http://www.un-kampagne.de/fileadmin/downloads/news3/final_human_rights_and_mdgs_brochure.pdf. 316 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Rights and the Millennium Development Goals: Making the Link, s.l.n.d., Huritalk, 12, http://hurilink.org/Primer-HR-MDGs.pdf. 317 Art. 28, 1 (a) Verdrag Inzake de Rechten van het Kind van 20 november 1989, United Nations Treaty Series, vol. 1577, 3. 318 UNITED NATIONS, Human Rights and the Millennium Development Goals in Practice: A review of country strategies and reporting, s.l., 2010, 3, http://www.ohchr.org/Documents/Publications/HR_MDGs_in_practice_EN.pdf en M. DARROW, The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 70. 319 M. DARROW, The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 70 en UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals and Human Rights, s.l.n.d., 9, http://www.un-kampagne.de/fileadmin/downloads/news3/final_human_rights_and_mdgs_brochure.pdf. 320 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010). 321 Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 322 M. DARROW, The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 68.
54
en dus niet drinkbaar.323 Het moge duidelijk zijn dat dit water, hoewel dit wel uit een verbeterde waterbron komt, toch nog steeds niet bijdraagt tot een verbeterde levensstandaard.
9.3 CONCLUSIE 165. De Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen hebben de aandacht van de internationale gemeenschap op economische en sociale rechten hernieuwd en versterkt. De rapporten tonen vooruitgang op verschillende vlakken en drie doelstellingen werden reeds in 2010 behaald. Zoals hierboven al vermeld, moeten deze cijfers echter met een korrel zout worden bekeken (zie supra nr. 154). De vraag die hierbij gesteld dient te worden is in welke mate de MDGs hebben bijgedragen tot de realisatie van een recht op water. Ondanks de positieve resultaten, stelt het rapport zelf dat kwaliteit, veiligheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid niet geïntegreerd werden in de resultaten. In de General Comment No. 15 wordt echter ook aandacht besteed aan de bijkomende voorwaarden van een recht op water. Water moet namelijk voldoende, veilig, aanvaardbaar, fysiek toegankelijk en betaalbaar zijn. Mijns inziens heeft de General Comment No. 15 meer bijgedragen tot een effectieve realisering van het recht op water dan de MDGs. Ook VN-Water (zie infra nr. 206 e.v.) stelde in haar Wereld Water Ontwikkelingsrapport dat de MDGs, zoals ze op heden geformuleerd zijn, essentiële aspecten van dienstverlening zoals de kwaliteit, wijze van levering of toegang en betaalbaarheid niet overweegt. Ook de manier waarop het behalen van doelstelling 7.C wordt nagegaan, is volgens VN-Water achterhaald. Zeker gezien de uitgebreide criteria die bepaald werden bij de erkenning van het recht op water en sanitaire voorzieningen door de Raad voor de Rechten van de Mens (zie infra nr. 195).324 166. In de MDGs wordt enkel verwezen naar het halveren van het aantal mensen dat geen toegang heeft tot water. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het criterium van “toegang tot een verbeterde waterbron”. Zoals hierboven al werd aangetoond (zie supra nr. 164), wijst dit enkel op water dat vanuit een kraan, beschermde bron of standpijp komt. Er wordt bijgevolg niet nagegaan of dit water effectief van goede kwaliteit is. Indien voldaan zou worden aan de criteria vooropgesteld door het recht op water (zoals erkend door de Algemene Vergadering en de Raad voor de Rechten van de Mens) zouden de cijfers vooropgesteld door het rapport in 2012, volgens VN-Water, 325 een grove onderschatting zijn. Sommige schattingen stellen namelijk dat het aantal mensen zonder toegang tot veilig en betrouwbaar leidingwater in hun huishouden tussen de drie en vier miljard ligt.326 167. Los van mensenrechtelijke aspecten worden de MDGs best geïmplementeerd in nationale beleidsvisies. Hierbij krijgen staten volledig de keuze hoe zij dit verder willen uitwerken. Een positief voorbeeld van een dergelijke implementatie is Bangladesh. Daar erkennen zowel de National Water Policy van 1998 als de National Sanitation Strategy van 2005 het recht op water en sanitaire voorzieningen als een mensenrecht. Daarnaast bepaalt het 323
Verklaring door de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (25 oktober 2010). VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 36. 325 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 52. 326 VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 142. 324
55
ook dat toegang voor iedereen tot veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen moeten worden bereikt respectievelijk voor 2011 en 2013.327 De kracht van de MDGs valt mijns inziens dus eerder te situeren op nationaal niveau, dan in een eventuele bijdrage voor een recht op water. Toch mag de kracht van de MDGs niet onderschat worden. De internationale gemeenschap is er door de MDGs op gewezen dat de waterproblematiek moet worden erkend en aangepakt. De impact die zij hebben gehad op de ontwikkeling in derdewereldlanden is immens en zij worden ook vaak aangehaald in andere documenten van de VN aangaande het recht op water (zie infra nr. 168 e.v.). In die zin hebben de MDGs mijns inziens wel bijgedragen tot een algemene bewustwording inzake waterproblematiek. Tot de normatieve inhoud van een recht op water echter minder.
327
UNITED NATIONS, Human Rights and the Millennium Development Goals in Practice: A review of country strategies and reporting, s.l., 2010, 14, http://www.ohchr.org/Documents/Publications/HR_MDGs_in_practice_EN.pdf.
56
DEEL 10 DE ROL VAN DE VN 10.1 INLEIDING 168. Een algemene erkenning van de waterproblematiek door de VN heeft even op zich laten wachten. Dat is begrijpelijk aangezien deze in het verleden amper speelde en het besef van het belang van water slechts later begon te komen. Dat water niet in de verdragen die in de beginjaren van de VN werden gesloten voorkomt, verbaast dan ook niet. Dit verklaart ook waarom water niet in het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten vermeld staat (zie supra nr. 97). Het belang van water is reeds drie decennia aan het groeien. Zoals al werd aangehaald, werden de jaren ’80 uitgeroepen tot het Internationaal Decennium voor Drinkwater en Hygiëne 328 en begonnen in die jaren verklaringen van internationale conferenties het recht op water te erkennen (zie supra nr. 134). 169. Sinds 2000 onderneemt de VN op het vlak van water meer en meer acties. Ook waterconflicten worden steeds meer erkend. 2003 werd uitgeroepen tot het Internationaal Jaar voor Veilig Drinkwater.329 Op de Wereldwaterdag van 2003 werd het decennium 2005-2015 uitgeroepen tot Internationaal Decennium voor Actie, ‘Water voor Leven’.330 2008 werd uitgeroepen tot Internationaal Jaar van Water en Sanitaire Voorzieningen.331 170. In 2010 heeft de VN enorme vooruitgang geboekt wat betreft het recht op water. Water begon een steeds belangrijkere rol te spelen op internationaal vlak en dit resulteerde in de erkenning van een recht op water en sanitaire voorzieningen door de Algemene Vergadering op 28 juli 2010 en door de Raad voor de Rechten van de Mens die in oktober 2010 eveneens het recht op water erkende. Sindsdien werd het recht op water herbevestigd in tal van resoluties.332 In 2011 nam de Algemene Vergadering een resolutie333 aan die 2013 uitriep tot Internationaal Jaar van Samenwerking Inzake Water. 171. In dit hoofdstuk wordt ten eerste de rol van de Algemene Vergadering besproken. Door het aannemen van resoluties heeft de Algemene Vergadering een belangrijke rol gespeeld inzake het recht op water en hoewel deze resoluties juridisch niet afdwingbaar zijn, tonen zij wel aan dat er een grote internationale steun bestaat voor de erkenning van het recht op water. Ten tweede zal worden ingegaan op de Raad voor de Rechten van de Mens. Ook deze heeft door de aanname van resoluties een belangrijke rol gespeeld bij de erkenning van een recht op water. Daarnaast heeft zij door het aanstellen van de Speciale Rapporteurs
328
F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 43. Resolutie 55/196 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (1 februari 2001), UN Doc. A/RES/55/196 (2001). 330 Resolutie 58/217 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (9 februari 2004), UN Doc. A/RES/58/217 (2004). 331 Resolutie 61/192 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (6 februari 2007), UN Doc. A/RES/61/192 (2007). 332 Resolutie 18/1 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (12 oktober 2011), UN Doc. A/HRC/RES/18/1 (2011) en Resolutie 16/2 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (8 april 2011), UN Doc. A/HRC/RES/16/2 (2011). 333 Resolutie 65/154 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (11 februari 2011), UN Doc. A/RES/65/154 (2011). 329
57
eveneens belangrijke stappen gezet inzake de uitwerking van de erkenning. Ten laatste wordt ingegaan op VN-Water. Dit is het orgaan binnen de VN dat alle acties m.b.t. water coördineert.
10.2 DE ALGEMENE VERGADERING 172. De Algemene Vergadering heeft in het verleden reeds een resolutie aangenomen die het recht op water onrechtstreeks behandelt. Resolutie 54/175 van 17 december 1999334 betreft het recht op ontwikkeling. Voor een volledige realisatie van dit recht erkende de Algemene Vergadering het recht op voedsel en zuiver water als fundamentele mensenrechten. 173. Op 28 juli 2010 werd het recht op water en sanitaire voorzieningen als een mensenrecht erkend door de Algemene Vergadering van de VN bij wege van Resolutie 64/292.335 De Resolutie verklaarde dat veilig en zuiver drinkwater en sanitaire voorzieningen een mensenrecht is, essentieel voor het volle genot van het leven en alle andere mensenrechten. Voor de allereerste keer werd het recht op water en sanitaire voorzieningen officieel en uitdrukkelijk erkend door een resolutie van de Algemene Vergadering. Ze vraagt staten en internationale organisaties om financiële hulp, capaciteitsopbouw en overdracht van technologie. Dit alles om andere staten, vooral dan ontwikkelingslanden, bij te staan bij de realisatie van het recht op water. Zo zou iedereen toegang moeten krijgen tot veilig, zuiver en betaalbaar water. Hetzelfde geldt voor sanitaire voorzieningen. De Resolutie werd geïnitieerd door Bolivia336 en mede-ingediend door 33 staten.337 In de Resolutie wordt zowel verwezen naar het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten als naar de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen. 10.2.1 STEMMING 174. De Resolutie werd in totaal door 192 leden van de Algemene Vergadering aangenomen. Van alle ontvangen stemmen waren er 122 vóór, nul tegen en onthielden 41 staten zich van de stemming.338 Staten zoals China, Rusland, Duitsland, Frankrijk, Spanje en Brazilië steunden de Resolutie. Canada, de VS, het Verenigd Koninkrijk, Australië en Botswana onthielden zich daarentegen. De Resolutie werd dus niet aangenomen bij consensus. Toch hebben alle staten het belang van een recht op water en sanitaire voorzieningen erkend. Het hoofdargument voor de onthoudingen was dat deze resolutie het reeds opgestarte proces in Genève zou tegenhouden. Dit slaat op de ontwikkeling van het recht op water en het toepassingsgebied daarvan door de Raad voor de Rechten van de Mens 334
Resolutie 54/175 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (15 februari 2000), UN Doc. A/RES/54/175 (2000). 335 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010). 336 J.R. CROOK, "United States abstains on General Assembly Resolution proclaiming human right to water and sanitation", Contemporary Practice of the United States Relating to International Law oktober 2010, 672. 337 Antigua, Barbuda, Bahrein, Bangladesh, Benin, Burundi, de Centraal-Afrikaanse Republiek, Congo, Cuba, Dominica, de Dominicaanse Republiek, Ecuador, El Salvador, Fiji, Georgië, Haïti, Madagaskar, Mauritius, Nicaragua, Nigeria, Paraguay, Saint Lucia, Saint Vincent en de Grenadines, Samoa, Saoedi-Arabië, Servië, de Seychellen, Solomon Eilanden, Sri Lanka, Tuvalu, Uruguay, Vanuatu, Venezuela en Jemen. 338 UN NEWS CENTRE, “General Assembly declares access to clean water and sanitation is a human right”, 28 juli 2010, http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=35456&Cr=SANITATION#.
58
en haar Speciale Rapporteur. Vooral de afgevaardigde van de Verenigde Staten, Mr. Sammis, stelde zich vragen bij de Resolutie. Er werd de Algemene Vergadering verweten dat zij een ‘shortcut’ probeerde te nemen339 waarbij gevreesd werd dat de Algemene Vergadering al het harde werk van de Raad voor de Rechten van de Mens en de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water zou negeren. Deze zienswijze werd gedeeld door Australië dat zich ook van de stemming onthield.340 175. Ook het Verenigd Koninkrijk onthield zich van de stemming. Dit op basis van twee bezwaren. Enerzijds steunden zij zich op een procedureel bezwaar, namelijk dat deze resolutie het proces zou verstoren dat al in Genève door de Raad voor de Rechten van de Mens was opgestart. Anderzijds baseerden zij zich ook op een inhoudelijk bezwaar. Zij vonden in het internationaal recht namelijk geen recht op water terug. Daardoor waren zij van mening dat er een gebrek was aan een voldoende juridische basis om een recht op water en sanitaire voorzieningen als een op zichzelf staand recht te erkennen. Zij erkenden het recht op water wel als een element van het recht op een behoorlijke levensstandaard.341 Canada deelde de mening van het Verenigd Koninkrijk en was bijgevolg van mening dat het voorbarig was om een recht op water te erkennen zonder dat er internationale consensus was over de basis, het toepassingsgebied en de inhoud van een mogelijk recht op water. Ook zij hadden liever het resultaat van het proces in Genève afgewacht.342 Volgens Zwitserland zorgde het gebrek aan consensus bij de stemming van de Resolutie er ook voor dat dit een eventuele consensusvorming voor het proces in Genève zou afremmen.343 Japan deelde de mening van Zwitserland en wees erop dat de resolutie te snel besproken en ter stemming werd voorgelegd.344 176. De Resolutie van de Algemene Vergadering werd in 2010 echter erkend door de Raad voor de Rechten van de Mens. Dit houdt in dat de erkenning door de Algemene Vergadering het proces in Genève helemaal niet heeft verstoord. Mijns inziens moet deze resolutie worden aanzien als zijnde complementair aan het proces in Genève aangezien ze aantoont dat wereldwijde politieke wil om een recht op water te erkennen wel degelijk aanwezig is. Dat de Resolutie complementair is aan het proces in Genève wordt ook bevestigd door de afgevaardigde van Duitsland,345 de afgevaardigde van Rusland346 en de afgevaardigde van Cuba.347
339
Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 8. 340 Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 11. 341 Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 12. 342 Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 17. 343 Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 17. 344 Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 14. 345 Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 6. 346 Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 14. 347 Officieel Verslag van A/64/PV.108 (2010), 19.
de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc.
59
177. Sommige staten hebben zich onthouden van de stemming omdat zij van mening waren dat de Resolutie te weinig nadruk legde op de verantwoordelijkheid van overheden ten opzichte van hun eigen burgers om zo snel mogelijk te komen tot de volle realisatie van het recht op water en sanitaire voorzieningen.348 Argentinië, dat vóór heeft gestemd, stelde hierbij dat het recht op water en sanitaire voorzieningen een mensenrecht is en dat elke staat dit moet verzekeren ten opzichte van zijn eigen burgers. Het recht op water en sanitaire voorzieningen moest volgens Argentinië echter niet verzekerd worden met betrekking tot andere staten.349 Nederland, dat zich heeft onthouden, stelde dat de verantwoordelijkheid van overheden ten opzichte van hun eigen burgers te weinig werd benadrukt in de Resolutie. Nederland betreurde ook dat de Resolutie geen melding maakte van mechanismen die de verantwoordelijkheid zouden kunnen afdwingen of een schadevergoeding mogelijk zouden kunnen maken.350 178. Sommige staten, waaronder België, hebben vóór gestemd omdat het recht op water en sanitaire voorzieningen reeds deel uitmaakt van hun eigen interne rechtsorde (zie infra nr. 241).351 Ook Equatoriaal-Guinea heeft om die reden vóór gestemd.352 Colombia benadrukte dat het op nationaal niveau al een sterk ontwikkeld recht op water heeft. In de grondwet van Colombia wordt niet expliciet verwezen naar het recht op water, maar onder invloed van de rechtspraak werd dit wel ontwikkeld. Daarom zou Colombia het toepassingsgebied van de Resolutie in overeenstemming met zijn eigen grondwet interpreteren.353 Mexico erkende het recht op veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen als deel van het recht op een behoorlijke levensstandaard, zoals vermeld in artikel 11 en 12 van het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten. Mexico was van mening dat dit recht moet worden verwezenlijkt op nationaal niveau, zoals zij al hadden gedaan. 354 Guatemala benadrukte dat de erkenning van een recht op water in overeenstemming was met zijn reeds bestaande nationale wetgeving. Hierbij gaf Guatemala te kennen dat zij bij het aannemen van de resolutie geen bijkomende internationale of interstatelijke rechten of verplichtingen zag ontstaan.355 179. Ook Egypte zag het recht op water als iets dat enkel speelde in de verhouding tussen staat en burger en niet tussen staten onderling. Ook zag Egypte de realisatie van het recht als iets dat zou differentiëren naargelang de capaciteiten van elke staat. Bijgevolg kon niet
348
G.A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political Pace International Law Review Online Companion april 2012, 171. 349 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 9. 350 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 15. 351 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 15. 352 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 18. 353 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 13. 354 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 16. 355 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 10.
60
commitments to customary rule?", Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc.
worden verwacht, aldus Egypte, dat dit recht onmiddellijk of zonder enige internationale samenwerking zou kunnen worden gerealiseerd (zie daarvoor ook supra nr. 30).356 180. Chili erkende eveneens het recht op water en sanitaire voorzieningen, maar merkte hierbij wel op dat de Resolutie niet tussenkomt in de manier waarop staten hun water en sanitaire voorzieningen beheren, aangezien dit door nationaal recht wordt gereguleerd. Chili interpreteerde het recht op water en sanitaire voorzieningen strikt in een context waarin inspanningen moesten worden gedaan om de toegang tot deze bronnen te bevorderen. Dit laatste opnieuw beperkt tot het nationaal niveau.357 181. Liechtenstein was van mening dat deze resolutie geen nieuwe verplichtingen oplegde en gezien moest worden in een bredere context. De erkenning van een recht op water en sanitaire voorzieningen als een mensenrecht was volgens Liechtenstein niets meer en niets minder dan een interpretatie van het bestaande recht inzake mensenrechten. Het recht op water werd namelijk, volgens Liechtenstein, niet expliciet maar wel impliciet reeds vermeld in de huidige verdragen betreffende mensenrechten.358 182. Ten laatste kwam Palestina aan het woord. De afgevaardigde van Palestina, Mr. Zeidan, benadrukte het belang van het recht op water en sanitaire voorzieningen, vooral dan gezien de belangrijke rol die water speelt in het conflict Israël-Palestina (zie supra nr. 30).359 10.2.2 CONCLUSIE 183. De waarde van de Resolutie is groot. Ondanks de onthoudingen hebben 122 staten expliciet een recht op water erkend en heeft geen enkele staat tegen gestemd. Dit is een politiek statement van wereldformaat en kan niet onderschat worden. Hoewel ook resoluties van de Algemene Vergadering deel uitmaken van soft law, is het politiek engagement duidelijk groot. De Resolutie verwijst tevens naar de General Comment No. 15 en erkent bijgevolg de bijzondere waarde ervan. Het toont ook aan dat het recht op water al twee decennia in ontwikkeling is, alsook dat er van een opinio iuris kan worden gesproken.360 Ondanks de bezwaren dat de Resolutie het Proces in Genève zou hebben verstoord en los van de vraag of dit effectief wel zo was, blijkt toch dat alle staten het Proces in Genève erkennen en steunen, wat enkel toegejuicht kan worden. 184. Elke staat die lid is van de Algemene Vergadering beschikt over één stem.361 De laatste jaren probeert men zoveel mogelijk tot een consensus te komen zodat de steun voor de beslissingen van de Algemene Vergadering breder zou zijn. Een algemene consensus werd 356
Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 10. 357 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 11. 358 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 18. 359 Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde A/64/PV.108 (2010), 20. 360 G.A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political Pace International Law Review Online Companion april 2012, 174. 361 Art. 18, 1 Handvest van de Verenigde Naties van 26 juni 1945.
61
Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc. Naties (28 juli 2010), UN Doc. commitments to customary rule?",
echter niet bereikt, wat vele staten betreuren. De beslissingen van de Algemene Vergadering zijn, behalve beslissingen betreffende de interne werking,362 juridisch niet bindend en kunnen dus ook geen verplichtingen opleggen. Dit betekent echter niet dat resoluties van de Algemene Vergadering geen internationaal gewoonterecht kunnen weerspiegelen of dat zij geen statenpraktijk kunnen aantonen dat dan op zichzelf ook een belangrijke rol speelt voor de vorming van internationaal gewoonterecht.363 185. Het is een politiek symbool dat aangegaan is door alle staten die lid zijn van de Algemene Vergadering. Wat erop wijst dat de geesten rijp zijn voor de erkenning van het recht op water. De politieke wil om de globale watercrisis aan te pakken is groot. Deze visie werd trouwens bevestigd door de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water, Catarina de Albuquerque.364 186. Om aanzien te worden als internationaal gewoonterecht moet sprake zijn van twee elementen, met name statenpraktijk en opinio iuris. Opinio iuris wijst op de overtuiging van staten dat zij juridisch verplicht zijn om zo te handelen. Statenpraktijk moet uniform, consistent en algemeen zijn en er moet gedurende een bepaalde periode aan worden vastgehouden. Om beschouwd te worden als consistent moet het gedrag van de staten nagenoeg identiek zijn. Indien een aantal staten zich echter anders gedragen, doorbreekt dit niet de consistentie, maar moet dit worden beschouwd als een schending van de regel. Het gebruik is algemeen indien alle staten, die door de regel worden beïnvloed, betrokken zijn. Wat betreft mensenrechten wijst dit erop dat nagenoeg alle staten betrokken moeten zijn. 365 187. De taal van de Algemene Vergadering is ook wel treffend. De Resolutie erkent het recht op water en sanitaire voorzieningen en maakt hierbij gebruik van het Engelse woord ‘recognise’ in plaats van ‘declare’. Dit wijst erop dat de Algemene Vergadering van mening is dat het recht reeds bestond.366 Het zorgt ervoor dat het recht over een duidelijke basis beschikt in het internationaal recht en dat dit ook erkend wordt door de VN.
10.3 DE RAAD VOOR DE RECHTEN VAN DE MENS 10.3.1 INLEIDING 188. Bij art. 68 van het Handvest van de Verenigde Naties367 werd de Commissie voor de Rechten van de Mens opgericht. Ze ressorteerde onder de Economisch en Sociale Raad. Deze Commissie werd in 2006368 vervangen door de Raad voor de Rechten van de Mens, die onder de Algemene Vergadering ressorteert. De Commissie voor de Rechten van de Mens was bijna
362
Art. 17 Handvest van de Verenigde Naties van 26 juni 1945. M.N. SHAW, International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1212. 364 Verklaring door de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (25 oktober 2010). 365 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 67. 366 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 78. 367 Handvest van de Verenigde Naties van 26 juni 1945. 368 Resolutie 60/251 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 april 2006), UN Doc. A/RES/60/251 (2006). 363
62
60 jaar het centraal orgaan binnen de VN dat respect voor mensenrechten diende te bevorderen. Het werd echter vervangen na aanhoudende kritiek.369 189. De VN-subcommissie ter Voorkoming van Discriminatie en ter Bescherming van Minderheden werd in 1947 opgericht bij wege van Resolutie 9 (II) van de Economische en Sociale Raad.370 Sinds 1999 wordt dit de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten genoemd. De Subcommissie werd in juni 2007 vervangen door het nieuwe Adviescomité van de VN-raad voor de Rechten van de Mens. De Subcommissie was het subsidiair orgaan van de Commissie voor de Rechten van de Mens. Noch de Raad voor de Rechten van de Mens, noch de Commissie voor de Rechten van de Mens dient te worden verward met het Comité voor de Rechten van de Mens. Dit Comité werd in 1977 ingesteld bij artikel 28 van het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten371 en werd belast met het toezicht op de naleving hiervan (zie supra nr. 76). 190. De Raad voor de Rechten van de Mens bevindt zich in Genève en heeft samen met haar voorgangers en subentiteiten een belangrijke rol gespeeld bij de vorming van een recht op water. Enerzijds bij wijze van resoluties die het recht op water erkennen en anderzijds bij het aanduiden van Speciale Rapporteurs die het recht op water moesten onderzoeken en verder bevorderen. 10.3.2 RESOLUTIES 10.3.2.1 C OMMISSIE VOOR DE R ECHTEN VAN DE M ENS 191. Op 16 april 2004 nam de Commissie een resolutie aan over de nadelige effecten van het illegaal vervoeren en dumpen van giftige en gevaarlijke producten en afvalstoffen op het genot van de mensenrechten.372 Bijna een jaar later nam de Commissie nogmaals een resolutie aan hierover.373 In deze resoluties wordt niet zozeer een recht op water erkend, maar wordt eerder gesproken over de mogelijke schadelijke gevolgen van gifstoffen op het recht op water. Merk hierbij op dat in beide resoluties letterlijk gesproken wordt van het recht op water. Wat erop wijst dat de Commissie toen al dit recht erkende.
10.3.2.2 R AAD VOOR DE R ECHTEN VAN DE M ENS 192. In 2006 heeft de Raad aan de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Mensenrechten gevraagd om een gedetailleerde studie op te stellen waarbij zowel het toepassingsgebied als de inhoud zouden worden nagegaan van mensenrechtelijke 369
MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, Encyclopedia of Public International Law, X, Oxford, Oxford University Press, 2012, 281. 370 Resolutie 9 (II) van de Economische en Sociale (21 juni 1946). 371 Art. 28 Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. 372 Resolutie 2004/17 van de Commissie voor de Rechten van de Mens (16 april E/CN.4/RES/2004/17 (2004). 373 Resolutie 2005/15 van de Commissie voor de Rechten van de Mens (14 april E/CN.4/RES/2005/15 (2005).
63
The Max Planck december 1966, 2004), UN Doc. 2005), UN Doc.
verplichtingen die gerelateerd zijn aan de gelijke toegang tot veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen onder internationale mensenrechtelijke instrumenten. 193. In augustus 2007 werd het rapport betreffende het toepassingsgebied en de inhoud van de desbetreffende mensenrechtelijke verplichtingen die betrekking hebben op de gelijke toegang tot veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen onder internationale mensenrechtelijke instrumenten374 gepubliceerd. Er werd in vermeld dat het draagvlak voor een recht op water steeds groter werd en dat het steeds meer werd erkend door de internationaal gemeenschap. Dit werd ook aangetoond doordat water vermeld werd in vele verdragen, alsook in de MDGs. Toch werd in het rapport gesteld dat het nodig was dat het debat hierover werd aangegaan, vooral dan om de vraag te beantwoorden of het recht op water een recht was dat op zichzelf kon bestaan of dat het een louter afgeleid recht was uit andere mensenrechten. 194. Het rapport stelde wel dat de tijd rijp was om toegang tot veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen te beschouwen als een mensenrecht. Het werd gedefinieerd als het recht op gelijke en non-discriminatoire toegang tot een voldoende hoeveelheid veilig drinkwater voor persoonlijk en huishoudelijk gebruik. 195. De belangrijkste stap in de erkenning van het recht op water door de Raad werd gezet in 2010. Zoals al werd aangegeven, hadden vele staten zich onthouden bij de stemming van Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering aangezien zij vreesden dat de Resolutie het proces in Genève zou verstoren. Deze resolutie werd echter op 30 september 2010 bevestigd en verduidelijkt 375 door de Raad voor de Rechten van de Mens. 376 De Resolutie werd geïnitieerd door Duitsland en Spanje en meer dan 50 staten dienden de Resolutie mee in.377 In de Resolutie, die bij consensus378 werd aangenomen, wordt verklaard dat het recht op water en sanitaire voorzieningen reeds bestaat aangezien het kan worden afgeleid uit het recht op een behoorlijke levensstandaard. In die zin zit het reeds vervat in bestaande mensenrechtelijke verdragen. Staten hebben dan ook de verantwoordelijkheid om de volledige realisatie van dit recht te verzekeren. 196. In vergelijking met de Resolutie van de Algemene Vergadering gaat deze resolutie dieper in op de mensenrechtelijke impact van de erkenning van een recht op water en sanitaire voorzieningen. Staten dragen namelijk de primaire verantwoordelijkheid om het recht op water en sanitaire voorzieningen te realiseren. Een delegatie van deze diensten naar een derde
374
Rapport van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Mensenrechten (16 augustus 2007), UN Doc. A/HRC/6/3 (2007). 375 A. TRIGUEROS, "The human right to water: will its fulfillment contribute to environmental degradation?", Indiana Journal of Global Legal Studies 2012, 600. 376 Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 377 Armenië, Azerbeidzjan, Andorra, België, Bosnië en Herzegovina, Bulgarije, Chili, Colombia, Kroatië, Cyprus, Denemarken, Djibouti, Estland, Frankrijk, Griekenland, Hongarije, Italië, Jordanië, Letland, Luxemburg, Marokko, Nederland, Noorwegen, Panama, Paraguay, Peru, Portugal, Servië, Slowakije, Slovenië, Tunesië, Uruguay, Vietnam en Jemen. 378 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 96.
64
partij ontslaat staten niet van deze verantwoordelijkheid.379 Volgens auteur Alezah Trigueros is het recht op water en sanitaire voorzieningen tevens als juridisch bindend verklaard door de Raad voor de Rechten van de Mens. 380 Staten dienen namelijk eveneens verantwoordingsmechanismen in te voeren die een rechtsmiddel bieden bij een eventuele mensenrechtelijke inbreuk.381 Indien een staat een beroep doet op een niet-statelijke actor voor het voorzien van water, moet ook deze actor op het gepaste niveau klachtenmechanismen voorzien voor de gebruikers en mag zij de toegang tot deze mechanismen niet verhinderen.382 197. Ongeveer een jaar na Resolutie 15/9 werd Resolutie 18/1383 aangenomen door de Raad. Hierin werd opnieuw bevestigd dat alle staten de primaire verantwoordelijkheid dragen voor de volle realisatie van het recht op water en sanitaire voorzieningen. Staten werden eveneens gevraagd om na te gaan of hun eigen juridische regelgeving en beleid conform zijn aan het recht op water en sanitaire voorzieningen en indien dit niet zo zou zijn, deze aan te passen. Daarnaast werd herhaald dat staten in manieren moesten voorzien om actoren ter verantwoording te roepen. 10.3.3 SPECIALE RAPPORTEURS 10.3.3.1 C OMMISSIE VOOR DE R ECHTEN VAN DE M ENS 198. In 1997 vroeg de toenmalige Subcommissie ter Voorkoming van Discriminatie en ter Bescherming van Minderheden aan El-Hadji Guissé, een Senegalese jurist, om een werkdocument op te stellen over de kwestie van de bevordering van de verwezenlijking van het recht op toegang tot drinkwater en sanitaire voorzieningen.384 Een jaar daarna besliste de Subcommissie bij wege van Resolutie 1998/7 385 om El-Hadji Guissé aan te wijzen als Speciale Rapporteur Inzake het Verband Tussen het Genot van Economische, Sociale en Culturele Rechten en de Bevordering van de Realisatie van het Recht op Drinkwatervoorziening en Sanitaire Voorzieningen nadat hij zijn werkdocument 386 had ingediend. De effectieve benoeming werd echter uitgesteld door de Commissie voor de Rechten van de Mens. In 2001 herhaalde de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten de wens dat Guissé zou worden benoemd.387 Pas in 2002 werd de 379
Paragraaf 6 van Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 380 A. TRIGUEROS, "The human right to water: will its fulfillment contribute to environmental degradation?", Indiana Journal of Global Legal Studies 2012, 600. 381 Paragraaf 8 (f) van Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 382 Paragraaf 9 (d) van Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 383 Resolutie 18/1 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (12 oktober 2011), UN Doc. A/HRC/RES/18/1 (2011), 3. 384 Resolutie 1997/18 van de Subcommissie ter Voorkoming van Discriminatie en ter Bescherming van Minderheden (27 augustus 1997), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/RES/1997/18 (1997), 2. 385 Resolutie 1998/7 van de Subcommissie ter Voorkoming van Discriminatie en ter Bescherming van Minderheden (20 augustus 1998), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/RES/1998/7 (1998), 2. 386 Werkdocument 1998/7 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (10 juni 1998), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1998/7 (1998), 2. 387 Resolutie 2001/2 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (10 augustus 2001), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/RES/2001/2 (2001).
65
benoeming goedgekeurd door de Commissie388 aangezien ze van mening was dat het recht op water nog niet gedefinieerd was. 389 Het was de bedoeling dat Guissé het recht op water in al zijn verschillende facetten zou onderzoeken.390 199. In 1998 stelde de Speciale Rapporteur in zijn werkdocument dat het recht op water een basismensenrecht is omdat drinkwater een vitale bron is voor de mens.391 In 2002 definieerde hij het recht op water als het recht van elk individu om toegang te krijgen tot de hoeveelheid water die nodig is om zijn of haar basisbehoeften te voldoen.392 Dit recht omvat de toegang van huishoudens tot watervoorziening en afvalwaterzuiveringsdiensten beheerd door openbare of particuliere instanties. In 2004 ging hij nog verder en stelde hij in zijn eindrapport dat het recht op drinkwater en sanitaire voorzieningen deel uitmaakte van internationaal erkende mensenrechten en zelfs als een basisvoorwaarde kon worden beschouwd voor de implementatie van andere mensenrechten.393 200. Na het indienen van zijn eindrapport verzocht394 de Subcommissie Guissé om een aantal ontwerprichtlijnen voor te bereiden voor de realisatie van het recht op drinkwatervoorziening en sanitaire voorzieningen. In juli 2005 publiceerde hij deze ontwerprichtlijnen 395 die werden aangenomen door de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten. Zij dienden overheden, beleidsmakers, internationale agentschappen en andere leden van de maatschappij, die in de sanitaire en watersector werken, bij te staan bij de implementatie van het recht op water en sanitaire voorzieningen. De focus lag hierbij niet zozeer op een juridische omschrijving van het recht op water, maar eerder werd aangetoond hoe dit concreet geïmplementeerd zou moeten worden. 10.3.3.2 R AAD VOOR DE R ECHTEN VAN DE M ENS 201. Sinds september 2008 betrekt Catarina de Albuquerque de functie van eerste Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Veilig Drinkwater en Sanitaire Voorzieningen.396 Haar titel werd later aangepast tot Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water. Zij moet het recht op water en sanitaire voorzieningen verder uitwerken en dient zich hierbij te richten tot de meest gemarginaliseerden. 397 Alsook dient zij participatie, zelfbeschikking, verantwoording en 388
Beslissing 2002/105 van de Commissie voor de Rechten van de Mens (22 april 2002), UN Doc. E/CN.4/DEC/2002/105 (2002). 389 T.S. BULTO, "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 296. 390 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 50. 391 Paragraaf 1 van het werkdocument 1998/7 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (10 juni 1998), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1998/7 (1998). 392 Paragraaf 19 van het voorlopig rapport 2002/10 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (25 juni 2002), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/2002/10 (2002). 393 Eindrapport 2004/20 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (14 juli 2004), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/2004/20 (2004), 2. 394 Beslissing 2004/107 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (9 augustus 2004), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/DEC/2004/107 (2004). 395 Rapport van de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (11 juli 2005), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/2005/25 (2005). 396 Resolutie 7/22 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (28 maart 2008), UN Doc. A/HRC/RES/7/22 (2008). 397 I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 11.
66
transparantie te bevorderen. Het is de bedoeling dat zij het recht op water gaat onderzoeken op lokaal niveau en dat zij zich hierbij richt tot lokale overheden, industrie, ngo’s en academische instellingen. 202. Zij heeft een aantal rapporten gepubliceerd die verschillende thema’s behandelen. In 2009 publiceerde zij een rapport over het recht op sanitaire voorzieningen.398 In 2010 over de verplichtingen van staten en de verantwoordelijkheid van andere actoren in het geval dat de voorziening gebeurt door niet-statelijke actoren.399 Nog later in 2010 publiceerde ze een rapport over de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen en haar aanbevelingen vanuit een mensenrechtelijk perspectief.400 In 2011 publiceerde ze twee rapporten over het recht op water en sanitaire voorzieningen op nationaal en lokaal niveau. Enerzijds ging dit over de implementatie401 en anderzijds over de financiering daarvan.402 203. Haar allereerste rapport in 2009 werd door de Raad voor de Rechten van de Mens positief onthaald.403 In de Resolutie erkende de Raad dat staten een verplichting hebben om discriminatie m.b.t. toegang tot sanitaire voorzieningen aan te pakken en weg te werken. Alsook riep de Raad de staten op om informatie te verzamelen en kenbaar te maken aan de bevolking. 204. Op 24 maart 2011 besloot de Raad voor de Rechten van de Mens over te gaan tot een verlenging van haar mandaat. 404 Hierbij werd haar uitdrukkelijk gevraagd om de volle realisatie van het recht op veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen te bevorderen. Meer nog, om hierbij de criteria van beschikbaarheid, kwaliteit, toegang, betaalbaarheid en aanvaardbaarheid te respecteren. De Raad, alsook de Algemene Vergadering van de VN, had namelijk inmiddels het recht op water erkend (zie supra nr. 173 en 196). Deze resolutie herbevestigt dat er een recht op water en sanitaire voorzieningen bestaat. Naast de bevordering van de realisatie, werd haar ook gevraagd om na te gaan hoe het recht op veilig drinkwater en sanitaire voorzieningen gerealiseerd werd op mondiaal vlak. Daarnaast werd haar ook gevraagd om aanbevelingen te doen m.b.t. de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen, vooral dan naar aanleiding tot de periode na 2015 en de volle realisatie van doelstelling zeven. 205. Naast haar verschillende rapporten heeft zij nog andere documenten gepubliceerd. In een soort Q&A-document verduidelijkt ze de verschillende criteria waaraan het recht op water en sanitaire voorzieningen moet voldoen. Water moet voldoen aan de volgende criteria: beschikbaarheid, kwaliteit, toegang, betaalbaarheid en aanvaardbaarheid. Het criterium van 398
Rapport 12/24 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (1 juli 2009), UN Doc. A/HRC/12/24 (2009). 399 Rapport 15/31 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (29 juni 2010), UN Doc. A/HRC/15/31 (2010). 400 Rapport 65/254 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (6 augustus 2010), UN Doc. A/65/254 (2010). 401 Rapport 18/33 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (4 juli 2011), UN Doc. A/HRC/18/33 (2011). 402 Rapport 66/255 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2011), UN Doc. A/66/255 (2011). 403 Resolutie 18/8 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (12 oktober 2009), UN Doc. A/HRC/RES/12/8 (2009). 404 Resolutie 16/2 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (8 april 2011), UN Doc. A/HRC/RES/16/2 (2011).
67
beschikbaarheid slaat op het feit dat voldoende inrichtingen moeten bestaan om in water en sanitaire voorzieningen te voorzien. Kwaliteit betekent dat het water veilig moet zijn voor consumptie en ander persoonlijk gebruik zodat het geen gevaar betekent voor de gezondheid. Sanitaire inrichtingen moeten hygiënisch en technisch veilig zijn om te gebruiken. Toegang betekent dat sanitaire en waterinrichtingen toegankelijk moeten zijn voor iedereen binnen, of in de onmiddellijke omgeving van het huishouden, gezondheids- en onderwijsinstellingen, publieke plaatsen en op het werk. De fysieke veiligheid mag ook niet bedreigd worden bij toegang tot deze plaatsen. Het criterium van betaalbaarheid betekent dat de prijs voor water en sanitaire voorzieningen betaalbaar moet zijn voor iedereen zonder dat hierbij de mogelijkheid wordt bedreigd om andere essentiële zaken te betalen, zoals voedsel, huisvesting en gezondheidszorg. Het laatste criterium van aanvaardbaarheid slaat op het feit dat sanitaire instellingen cultureel aanvaardbaar moeten zijn. Vaak betekent dit dat de voorzieningen genderspecifiek zullen moeten zijn en op een zodanig manier zullen moeten worden gebouwd dat privacy en eerbaarheid niet worden geschonden.405 Voor een volle realisatie van het recht op water zouden de sanitaire en waterinstellingen in principe moeten voldoen aan al deze criteria.
10.4 VN-WATER 206. In 2003 werd VN-Water opgericht door het Comité op Hoog Niveau voor Programma's. Dit laatste is een orgaan dat binnen de VN verschillende programma’s coördineert. VN-Water is niet zozeer een nieuwe entiteit, maar eerder een ‘inter-agency mechanism’. Dit betekent dat VN-Water geen op zichzelf staande alomvattende bevoegdheid heeft m.b.t. water en bijgevolg ook niet de controle uitoefent hierover. VN-Water poogt de coherentie en coördinatie tussen de verschillende entiteiten van de VN te versterken op het vlak van water en sanitaire voorzieningen.406 Het brengt hiervoor de 30 in de VN-Water vertegenwoordigde entiteiten samen en vertegenwoordigt hen op internationale fora. Onder deze 30 leden bevinden zich onder meer de Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur, de Economische Commissie van de Verenigde Naties voor Europa, het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties, de Voedsel- en Landbouworganisatie en de Wereldgezondheidsorganisatie. Naast deze 30 leden kan VNWater ook rekenen op de steun van 25 andere internationale partners. Hieronder vallen onder meer de Wereldwaterraad, de Internationale Unie tot behoud van de natuur en de natuurlijke hulpbronnen, het Wereldnatuurfonds en Water.org.407 207. VN-Water neemt drie taken op zich. 408 Ze verschaft ten eerste informatie aan beleidsmakers, managers die in direct contact komen met water en andere beleidsmakers die een invloed kunnen hebben op het gebruik van water en op het brede publiek. Ten tweede bouwt ze de kennis over water op door de verschillende opvolgings- en rapporteringssystemen. Deze kennis wordt dan via rapporten en het internet verspreid naar het brede publiek. Ten laatste biedt zij een platform voor een wereldwijde discussie over de uitdagingen in de wereldwijde waterhuishouding en analyseert zij verschillende opties om
405
C. DE ALBUQUERQUE, Frequently Asked Questions, s.l.n.d., http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Water/FAQWater_en.pdf. 406 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 12. 407 http://www.unwater.org/members.html. 408 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 12.
68
deze uitdagingen aan te gaan. Zij zorgen ervoor dat enkel betrouwbare informatie het wereldwijde debat op beleidsniveau bereikt.409 208. Een van de hoofdactiviteiten van VN-Water is de opvolging van de vooruitgang die geboekt wordt bij het bereiken van internationale sanitaire en waterdoelstellingen. Deze doelstellingen slaan voornamelijk op de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen. De eigenlijk activiteiten van VN-Water kunnen in drie grote delen worden ondergebracht. Ten eerste doet het aan rapportering. Ten tweede beschikt het over VN-Water Task Forces. Dit zijn specifieke projecten waarvoor telkens in een coördinator, concrete doelstellingen en een deadline wordt voorzien. Ten derde zijn er de VN-Water Programma’s. Deze programma’s omvatten structurele en langetermijnprojecten en worden daardoor door velen als het meest waardevolle onderdeel van VN-Water beschouwd.410 209. VN-Water heeft drie specifieke programma’s en één gelieerd programma, met elk een eigen budget, manier van werken en uitvoerende raad voor het coördineren van de implementatie. Onder deze programma’s valt het ‘Wereld Water Beoordelingsprogramma’ (World Water Assessment Programme). Dit programma coördineert de publicaties van de driejaarlijkse ‘Wereld Water Ontwikkelingsrapporten’ (World Water Development Reports), die een globaal overzicht bieden van de toestand van zoetwatervoorraden, de verschillende manieren waarop zoetwater wordt gebruikt en de verschillende opties betreffende het beheer van zoetwater.411 De gegevens die in de Wereld Water Ontwikkelingsrapporten te vinden zijn, haalt het Wereld Water Beoordelingsprogramma uit informatie die het verkrijgt van leden van VN-Water en andere belanghebbenden zoals ngo’s, universiteiten, onderzoekscentra en overheden.412 10.4.1 WERELD WATER FORUM 210. Sinds 1997 hebben zes Wereld Water Fora plaatsgevonden. Het gaat om het grootste internationale gebeuren dat zich focust op zoetwater. Hierop worden alle internationale experten inzake water en hun nationale en regionale collega’s samengebracht. 413 De Wereldwaterraad brengt op het Wereld Water Forum eveneens voorstellen aan waar ze dan steun voor zoekt. Op deze Wereld Water Fora worden de Wereld Water Ontwikkelingsrapporten voorgesteld. 211. Het eerste, tweede en derde Wereld Water Forum is er niet in geslaagd om duidelijk het recht op water en sanitaire voorzieningen als een mensenrecht te erkennen, maar zij hebben wel allemaal erkend dat voldoende water en sanitaire voorzieningen basisbehoeftes van de mens zijn die essentieel zijn voor de menselijke gezondheid en het menselijke welzijn.414 De Wereld Water Ontwikkelingsrapporten die in 2012 werden gepubliceerd naar 409
VN-WATER, A guide to UN Water, s.l.n.d. http://www.unwater.org/downloads/unw_brochure_en_webversion.pdf. 410 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 13. 411 VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 2. 412 VN-WATER, A guide to UN Water, s.l.n.d. http://www.unwater.org/downloads/unw_brochure_en_webversion.pdf. 413 F. MAES en P. WILLEMS, Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 12. 414 G.A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 176.
69
aanleiding van het Wereld Water Forum in Marseille vermelden het recht op water en sanitaire voorzieningen meermaals.415
10.5 CONCLUSIE 212. De VN heeft de laatste jaren een grote rol gespeeld bij de ontwikkeling van een recht op water en een algemene bewustwording van de nood daaraan. Uit de opsomming die werd gegeven, kan besloten worden dat de VN verschillende functies heeft uitgeoefend betreffende het recht op water. Enerzijds doet de VN aan bewustmaking. De Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen zijn hiervan een voorbeeld. Anderzijds doet het ook aan wetenschappelijke data-verzameling en speelt het hierin een rol als kenniscentrum. De VN verzamelt informatie en verspreidt deze via de Wereld Water Fora, publicaties en het internet. Ook op deze manier wordt aan bewustwording gedaan. Daarnaast is het de jongste jaren het forum bij uitstek om het recht op wereldwijde basis te ontwikkelen en bevorderen. Gezien de vele staten die lid zijn van de Algemene Vergadering kan gesteld worden dat het recht op water op een immense internationale erkenning kan rekenen. Toch zijn noch de Resoluties van de Algemene Vergadering, noch die van de Raad voor de Rechten van de Mens juridisch afdwingbaar.416 De laatste jaren heeft de VN eveneens een enorme wildgroei gekend aan entiteiten die zich buigen over water in al zijn aspecten. Via VN-Water heeft ze dan ook geprobeerd om deze entiteiten te bundelen. Zo worden de handen in elkaar geslagen om te komen tot een geïntegreerd internationaal waterbeleid. 213. Ondanks een gebrek aan juridische afdwingbaarheid werden zowel de Resolutie van de Algemene Vergadering als de Resolutie van de Raad voor de Rechten van de Mens snel aanvaard en herbevestigd in andere internationaalrechtelijke instrumenten. Dit gebeurde in de verschillende resoluties die later werden aangenomen door de Raad voor de Rechten van de Mens, 417 maar ook door andere internationale organisaties, zoals de Wereldgezondheidsorganisatie. In 2011 erkende de Wereldgezondheidsvergadering het recht op water en sanitaire voorzieningen en verzocht het haar lidstaten om de progressieve realisatie te verzekeren alsook om ervoor te zorgen dat de nationale gezondheidsstrategieën zouden bijdragen aan de realisatie hiervan.418 De Wereldgezondheidsvergadering maakt deel uit van de vrij complexe structuur van de Wereldgezondheidsorganisatie. Het bestaat uit afgevaardigden van alle leden van de Wereldgezondheidsorganisatie en komt jaarlijks samen in mei.419 Het is het orgaan van de Wereldgezondheidsorganisatie dat aan besluitvorming doet en focust hierbij altijd op een specifieke agenda die voorbereid wordt door de Raad van Bestuur.
415
VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 36, 108, 142, 207 en 215. 416 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, X, Oxford, Oxford University Press, 2012, 286. 417 Resolutie 18/1 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (12 oktober 2011), UN Doc. A/HRC/RES/18/1 (2011) en Resolutie 16/2 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (8 april 2011), UN Doc. A/HRC/RES/16/2 (2011). 418 Resolutie 64/25 van de Wereldgezondheidsvergadering (24 mei 2011), UN Doc. WHA64/2011/REC/1 (2011), 48. 419 MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, X, Oxford, Oxford University Press, 2012, 926.
70
214. De Raad voor de Rechten van de Mens heeft inzake bewustwording en ontwikkeling van een recht op water mijns inziens een iets belangrijkere rol gespeeld dan de Algemene Vergadering. Resolutie 15/9 van de Raad stelt namelijk dat in handhavingsmechanismen moet worden voorzien voor de realisatie van het recht op water. Dat Resolutie 64/292 dit niet heeft gedaan, werd overigens bij de stemming door de afgevaardigde van Nederland betreurd (zie supra nr. 177). 420 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering bleef eerder op de oppervlakte en heeft zich beperkt tot een erkenning van het recht op water. Deze opmerking doet natuurlijk niets af aan het feit dat deze erkenning een immens belang heeft. Mijns inziens moet louter gewezen worden op de rol die de Raad en haar voorgangers en subentiteiten samen hebben gespeeld sinds eind de jaren ‘90. Zij hebben namelijk twee Speciale Rapporteurs aangeduid die de bewustwording hebben vergroot. De Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water gaat de implementatie na van het recht op water op nationaal niveau en lokaal niveau. Naast de erkenning van een recht op water wordt door de Raad dus ook aandacht besteed aan de uitwerking en implementatie hiervan.
420
Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. A/64/PV.108 (2010), 15.
71
72
DEEL 11 HET RECHT OP WATER: NABESCHOUWINGEN 215. In dit deel wordt ingegaan op een aantal vragen die naar boven kwamen tijdens het onderzoek naar het recht op water. Enerzijds zal de privatisering van water ter sprake komen. Privatisering hangt nauw samen met de wereldeconomie, maar omdat dit een masterproef is in het kader van een juridische opleiding zal hier niet al te lang bij stilgestaan worden. Het is wel de bedoeling om in dit hoofdstuk in te gaan op het criterium van betaalbaarheid dat bij het recht op water hoort. Anderzijds zal de waarde van het recht op water worden belicht. Het is de bedoeling om in dit deel te bespreken wat de voor- en nadelen zijn van de erkenning van een recht op water en sanitaire voorzieningen en wat de waarde daarvan nu juist is voor mensen die geen toegang hebben tot water of sanitaire voorzieningen.
11.1 RECHT OP WATER EN PRIVATISERING 11.1.1 INLEIDING 216. De onderzoeksvraag van deze masterproef is of er een recht op water bestaat. Velen koppelen aan het al dan niet bestaan van een recht op water de vraag of dit water dan ook gratis zou moeten zijn. Op 2 mei 2013 werd de waterproblematiek besproken in het Radio 1Programma ‘Joos’. Dit gebeurde naar aanleiding van de uitspraak van een topman van Nestlé die stelde dat water geen mensenrecht is. Protos werd daaropvolgend om een reactie gevraagd. Protos is een Belgische organisatie die zich inzet voor een rechtvaardig, duurzaam en participatief waterbeheer en hiervoor ontwikkelingsprojecten heeft opgestart in negen landen in het Zuiden. Marc Despiegelaere is verantwoordelijke voor de externe relaties en communicatie bij Protos en voerde dan ook het woord tijdens het interview. Hij betreurde dat er verwarring bestaat over enerzijds het recht op water en anderzijds de prijs die men hiervoor moet betalen. Dat zijn volgens de organisatie namelijk twee verschillende zaken. Om een duurzaam systeem op te richten, moet worden betaald voor de dienstverlening. De prijs moet daarbij in verhouding staan tot het inkomen en de tarifering moet eerlijk en sociaal verdedigbaar zijn, aldus Marc Despiegelarere.421 217. Het is niet toevallig dat de vraag naar het recht op water en betaalbaarheid samen in één interview voorkomen. In veel literatuur volgt de ene vraag na de andere.422 Zelfs in documenten van internationale organisaties staan deze vragen naast elkaar.423 Daarom wordt in dit deel ingegaan op de privatisering van water en de vele vragen die daarbij gesteld worden.
421
Interview met Protos op het Radio 1-Programma Joos, "Water is geen mensenrecht", donderdag 2 mei 2013, http://www.radio1.be/programmas/joos/‘water-geen-mensenrecht’. 422 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 136, M.F. SIMUS, "The water ethic: the inexorable birth of a certain alienable right", Tulane Environmental Law Journal, 2010, 446 en E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 229. 423 VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, II, Knowledge Base, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 533 e.v. en VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 35.
73
11.1.2 PRIVATISERING EN BETAALBAARHEID 218. Volgens het Van Dale woordenboek betekent privatiseren: het in particuliere handen brengen. En daar gaat het eigenlijk om. Overheden privatiseren de voorziening van water en geven die over aan - vaak internationale - bedrijven. Los van enige economische bedenkingen, lijkt dit op het eerste gezicht geen verkeerde zet. Waterbeheer in overheidshanden was in het verleden niet altijd even succesvol424 en op die manier kan aan een waterbeheer gedaan worden dat concurrentieel en efficiënter425 is en zo tot betere prijzen leidt.426 Het is niet toevallig dat de Europese Unie om deze redenen eiste dat de energiemarkt geliberaliseerd werd.427 219. Op het Wereldwaterforum van 2003 werd geoordeeld dat het beste antwoord op waterschaarste de commercialisering van water was en daartoe werden private waterbedrijven uitgenodigd.428 Dit werd echter onthaald op een storm van protest van milieuactivisten, antidamcampagnevoerders, vakbonden en middenveldorganisaties. Zij bestormden het podium en scandeerden ‘water is life’. Daarnaast eisten zij de terugtrekking van de private sector in het waterbeheer, een terugkeer naar lokale waterdemocratie, de weigering van de bouw van grote dammen en de erkenning van het recht op water als mensenrecht. 429 Op het Wereldwaterforum van 2012 werd overigens geprotesteerd tegen de dominante rol van de bedrijfswereld. Daartoe werd een Alternatief Wereldwaterforum georganiseerd waarop waterrechtvaardigheid een centrale rol kreeg toebedeeld.430 220. De privatisering van water heeft al mislukkingen en successen gekend. Een van de bekendste voorbeelden van het falen daarvan is de privatisering die plaatsvond in het Boliviaanse Cochabamba. In 2000 gaf de president van Bolivia, onder druk van de Wereldbank,431 een veertigjarige concessie aan Aguas del Tunari. Door de privatisering steeg de prijs van water echter aanzienlijk. Na vier maanden was water al 400 % duurder geworden.432 Een woelige periode brak aan in Bolivia met massale protesten, rellen en geweld tot gevolg.433 Na vele protestacties van de bevolking, een dode434 en grote schade aan private 424
P. SPILLER en W. SAVEDOFF, Spilled water: institutional commitment in the provision of water services, Washington D.C., Inter-American Development Bank, 1999, 1, M. WILLIAMS, "Privatization and the human right to water: challenges for the new century", Michigan Journal of International Law 2007, 492 en K. TETZLAFF, "Towards a global convention on the right to water?", The New Zealand Postgraduate Law E-Journal 2005, 23. 425 M. WILLIAMS, "Privatization and the human right to water: challenges for the new century", Michigan Journal of International Law 2007, 494. 426 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 137. 427 F. VANDENDRIESSCHE, Energierecht, s.l., 2013, 16. 428 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 135. 429 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 136. 430 X,“VN waarschuwen voor wateroorlogen”, De Standaard 12 maart 2012. 431 R. RUTHERFORD, "An International Human Right to Water: how to secure the place of people ahead of profits in the struggle for water access", Alabama Law Review 2011, 864. 432 I. KORNFELD, "A global water apartheid: from revelation to resolution", Vanderbilt Journal of Transnational Law 2010, 711. 433 P.H. GLEICK, Water Conflict Chronology, s.l., Pacific Institute for Studies in Development Environment and Security, 2008, 24, http://www.worldwater.org/conflictchronology.pdf.
74
en publieke eigendom besloot de regering uiteindelijk om het contract te beëindigen.435 In 2009 werd het recht op water ingeschreven in de Boliviaanse grondwet 436 en Bolivia initieerde in 2010 Resolutie 64/292437 van de Algemene Vergadering die het recht op water erkent (zie supra nr. 173). 221. In het Verenigd Koninkrijk kende de privatisering een groot succes en in Bolivia niet. Er is dan ook niet iets als een one-size-fits-all oplossing voor het voorzien van water. De beste manier om zoiets te organiseren, hangt onder meer af van het socio-economisch bestel van een staat. Het Verenigd Koninkrijk heeft overigens het recht op water erkend in 2006, ondanks de massale privatiseringen. Dat de twee elkaar hoeven uit te sluiten, klopt dus niet. 222. Zowel Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering438 als Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens439 stelt dat water en sanitaire voorzieningen betaalbaar moeten zijn. Ook de General Comment No. 15 doet dit en voegt daaraan toe dat de directe en indirecte kosten en lasten in verband met water betaalbaar moeten zijn en de verwezenlijking van andere rechten van het Verdrag niet in het gedrang mogen brengen.440 Ook indien de watervoorziening geopereerd of gecontroleerd wordt door derde partijen moeten de partijen bij het Verdrag ervoor zorgen dat dit water betaalbaar is. Daartoe moet een systeem opgezet worden dat dit controleert en overtredingen kan sanctioneren.441 Om betaalbaar water te verzekeren, moeten partijen bij het Verdrag enerzijds maatregelen nemen die o.a. het gebruik van een reeks geschikte goedkope technieken en technologieën inhouden, maar anderzijds ook voorzien in een passend prijsbeleid en aanvullingen op het inkomen. Het bepalen van de kostprijs moet gebaseerd zijn op het principe van billijkheid. Dit houdt in dat armere huishoudens niet onevenredig mogen worden belast met de kosten van water in vergelijking met rijkere huishoudens.442 223. Zoals hierboven al werd vermeld, maken de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen bij het nagaan van de toegang tot water en sanitaire voorzieningen geen gebruik van het criterium van betaalbaarheid (zie supra nr. 165) en zijn deze dus ook niet relevant in dit kader.
434
M. WILLIAMS, "Privatization and the human right to water: challenges for the new century", Michigan Journal of International Law 2007, 497. 435 I. KORNFELD, "A global water apartheid: from revelation to resolution", Vanderbilt Journal of Transnational Law 2010, 711 en K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 142. 436 Art. 16 (I) Grondwet Bolivia van 2009, http://www.scribd.com/doc/73770823/Bolivia-2009-OfficialTranslation en VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 207. 437 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010). 438 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010). 439 Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). 440 Paragraaf 12 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 441 Paragraaf 24 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 442 Paragraaf 27 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002).
75
224. De VN neemt een neutrale rol aan inzake privatisering en laat staten zelf beslissen hoe zij hun verplichtingen implementeren. Dit betekent dat de VN ook niet oplegt hoe water en sanitaire voorzieningen moeten worden voorzien. Of staten dit nu doen via privatisering of zelf in deze diensten voorzien, maakt voor de Verenigde Naties niet uit, zolang het water maar betaalbaar blijft. Soms wordt echter vereist dat staten de waterleveranciers daartoe reguleren en controleren. 443 Op de website van de VN staat overigens te lezen dat het criterium betaalbaarheid betekent dat de prijs voor water niet hoger mag zijn dan 3 % van het totale huishoudelijke inkomen.444 11.1.3 CONCLUSIE 225. De VN spreekt zich niet uit over het vraagstuk van de privatisering en laat deze keuze aan de lidstaten over. Het enige criterium dat hierbij dient te worden gerespecteerd, is dat van de betaalbaarheid. Een kosteloze watervoorziening wordt dus niet vereist en deze visie wordt bevestigd in de literatuur445 en door de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties. 446 Sterker nog, sommige auteurs zijn van mening dat een kosteloze watervoorziening net in strijd is met het recht op water. Hoe lager de prijs van water, hoe hoger de consumptie ervan. Indien staten met grote droogte verplicht zouden worden om water gratis te voorzien, zou het onmogelijk worden om water aan iedereen aan te bieden en dit zou dan botsen met het recht op water dat een universeel mensenrecht is. 447 226. Het recht op water is overigens niet incompatibel met de privatisering van water.448 Een jaar nadat het recht op water in de grondwet van Uruguay werd ingeschreven, werd de privatisering van water toegestaan. 449 Privatisering kan op meerdere manieren worden gerealiseerd. Er kan bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt van gesegmenteerde markten waarbij overheden in de basisnoden van de allerarmen voorzien en private bedrijven de rest van de bevolking water verschaffen.450 Het verhaal van de privatisering hoeft dus niet per se een negatief verhaal te zijn en het slagen ervan zal onder andere afhangen van het economisch bestel van een staat. 227. In ons huidige waterbeheer zijn de kosten voor de voorziening van water veel hoger dan de prijs die ervoor wordt betaald. Dit komt doordat de milieukost niet in rekening wordt 443
D.K. ANTON en D.L. SHELTON, Environmental Protection and Human Rights, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, 470. 444 http://www.un.org/en/globalissues/water/ 445 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 149. 446 Toespraak van de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties (27 juli 2011), http://www.un.org/apps/news/infocus/sgspeeches/statments_full.asp?statID=1251#.UYzmFqVXJ6A. 447 B. PARDY, "The dark irony of international water rights", Pace Environmental Law Review 2011, 912. 448 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 150. 449 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 150. 450 M. WILLIAMS, "Privatization and the human right to water: challenges for the new century", Michigan Journal of International Law 2007, 502.
76
gebracht. De waarde die we aan water toekennen ligt dan ook veel lager dan de kost en de prijs die we ervoor betalen. En dit zou volledig omgekeerd moeten zijn. Niet alleen zouden de kost en de prijs gelijk moeten zijn, ook zou de waarde die wij aan water toekennen nog groter moeten zijn dan de kost en de prijs.451
11.2 DE WAARDE VAN DE ERKENNING 228. De waarde van de erkenning van het recht op water en sanitaire voorzieningen hangt nauw samen met de vraag naar het nut van mensenrechten. Al van bij het prille ontstaan van de Verenigde Naties werd de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens 452 aangenomen (zie supra nr. 70). De Verklaring vormt samen met het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten453 (zie supra nr. 75) en het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten454 (zie supra nr. 97) het Internationaal Statuut van de Rechten van de Mens.455 Deze verklaring vormde eveneens het uitgangspunt voor andere verdragen zoals het Internationaal Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Rassendiscriminatie, 456 het VN-Vrouwenverdrag 457 (zie supra nr. 78), het Internationaal Verdrag ter Voorkoming van Foltering en Onmenselijke of Vernederende Behandeling en Bestraffing,458 het VN-Kinderrechtenverdrag459 (zie supra nr. 82) en nog vele andere. 229. In 1986 werd het recht op ontwikkeling460 erkend door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Sindsdien is ook de theorie van de ‘op een mensenrechten gebaseerde benadering van ontwikkeling’ in opgang.461 De op een mensenrechten gebaseerde benadering van ontwikkeling wordt in het Engels de ‘human rights-based approach to development’ genoemd en afgekort tot ‘RBA’. Het ziet de verwezenlijking van mensenrechten als een doelstelling van ontwikkeling en gebruikt mensenrechten als de basis voor een
451
T. ALLAN, Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, Londen, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 30. 452 Resolutie 217 (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 december 1948), UN Doc. A/217 (1948). 453 Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. 454 Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. 455 C. DE ALBUQUERQUE, On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 22. 456 Internationaal Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Rassendiscriminatie van 7 maart 1966, United Nations Treaty Series, vol. 660, 195. 457 Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen van 18 december 1979, United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13. 458 Internationaal Verdrag ter Voorkoming van Foltering en Onmenselijke of Vernederende Behandeling en Bestraffing van 10 december 1984, United Nations Treaty Series, vol. 1465, 85. 459 Verdrag Inzake de Rechten van het Kind van 20 november 1989, United Nations Treaty Series, vol. 1577, 3. 460 Resolutie 41/133 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (4 december 1986), UN Doc. A/RES/41/133 (1986). 461 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 215.
77
ontwikkelingsbeleid.462 Deze aanpak stelt dat mensenrechten meerdere functies hebben in verband met ontwikkeling. Deze functies zijn: zelfbeschikking, verantwoording, participatie, een geïntegreerde aanpak en de bevordering van economische, sociale en culturele rechten. Aan de hand van deze functies zal de waarde van de erkenning van het recht op water en sanitaire voorzieningen worden verduidelijkt. 230. Eerst en vooral kunnen mensenrechten bevolkingsgroepen een gevoel van zelfbeschikking 463 geven. Zo kunnen zij gebruik maken van hun capaciteiten om in economisch, sociaal en politiek opzicht actief mee gestalte te geven aan hun leven en van de gemeenschap waarvan zij deel uitmaken. Door middel van mensenrechten kunnen zij hun eigen situatie in handen nemen en bijgevolg zelfvertrouwen krijgen. Zij kunnen los komen te staan van hun slachtofferpositie en hun eigen rechten in handen nemen. 464 Vooral gemarginaliseerde bevolkingsgroepen en ngo’s kunnen zich dan baseren op het recht op water en sanitaire voorzieningen om hun doelstellingen te bereiken. Het recht op water en sanitaire voorzieningen kan ervoor zorgen dat nieuwe juridische wegen mogelijk worden. Dit zou ertoe leiden dat burgers een rechtsmiddel krijgen om staten te dwingen te voldoen aan de fundamentele behoefte aan water en sanitaire voorzieningen.465 231. Een gebrek aan toegang tot water en sanitaire voorzieningen is vanuit het standpunt van RBA dan ook een miskenning van mensenrechten. 466 De status van water als een mensenrecht garandeert de toegang tot drinkbaar water voor iedereen, aangezien mensenrechten een universeel toepassingsgebied hebben.467 Door de groeiende waterschaarste groeit ook de competitie tussen verschillende soorten van gebruik van water. In deze context kan het belangrijk zijn om de toegang tot water als een mensenrecht te beschouwen. Het recht beschermt namelijk de rechten van alle groepen, ook van de armere en meer kwetsbare groepen die zich moeilijker kunnen verdedigen.468 Het versterkt hun positie en het leidt beleidsbeslissing over het gebruik van gedeeld water in goede banen.469 Door de nadruk te leggen op water als een recht worden ook gemeenschappen versterkt in relatie met hun overheid. Door middel van training en vooral onderwijs kunnen gemeenschappen gewezen worden op hun rechten en kunnen zij die dan ook effectief afdwingen van hun overheden.470
462
UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Rights and the Millennium Development Goals: Making the Link, s.l.n.d., Huritalk, 16, http://hurilink.org/Primer-HR-MDGs.pdf en E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 216. 463 UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals and Human Rights, s.l.n.d., 18, http://www.un-kampagne.de/fileadmin/downloads/news3/final_human_rights_and_mdgs_brochure.pdf. 464 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 217. 465 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 147. 466 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 230. 467 J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM: Algemene beginselen, Antwerpen, Intersentia, 2005, 3. 468 T.S. BULTO, "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 294 en E. FILMER-WILSON, “The human rightsbased approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 230. 469 K. TETZLAFF, "Towards a global convention on the right to water?", The New Zealand Postgraduate Law EJournal 2005, 7. 470 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 150 en E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 230.
78
Individuen zouden zonder het recht op water ook niet de mogelijkheid hebben om hun rechten op te eisen of schendingen van het recht aan te klagen.471 232. Ten tweede geldt een gevoel van verantwoording door de overheid. Zij is namelijk de grootste actor en draagt het meest verantwoordelijkheid bij het realiseren van mensenrechten. Haar verplichtingen zijn hierbij drieledig: zij moet mensenrechten eerbiedigen, beschermen en nakomen (voor meer uitleg, zie supra nr. 109 - 111).472 Indien het recht op water en sanitaire voorzieningen niet erkend wordt als een mensenrecht gelden de bijhorende verplichtingen van staten om het recht te eerbiedigen, beschermen en nakomen niet.473 Het zorgt ervoor dat de overheid zich bewust is van het feit dat zij de toegang tot water en sanitaire voorzieningen moet verzekeren en het ondersteunt internationale en nationale pogingen om dit recht te beschermen. Actoren die bezig zijn met ontwikkelingssamenwerking kunnen dit recht gebruiken als middel om de aandacht van de internationale gemeenschap hierop te vestigen en om nationale en internationale overheden verantwoordelijk te stellen voor eventuele inbreuken. 233. Het recht op water biedt ook een sterkere bescherming. De General Comment No. 15 vereist namelijk dat staten een nationaal plan opstellen voor het realiseren van het recht.474 Dit houdt in dat staten specifieke doelstellingen moeten opstellen.475 Het recht op water kan daarnaast ook de private sector reguleren, zoals met de vereisten van betaalbaarheid en toegankelijkheid. Dit laatste zou dan bijvoorbeeld kunnen betekenen dat nieuwe verbindingen moeten worden gelegd naar sloppenwijken.476 234. Een duidelijke erkenning van het recht op water als mensenrecht houdt in dat staten verplicht worden om toch een minimum van water te voorzien voor het vervullen van de menselijke basisbehoeften.477 Het recht op water en sanitaire voorzieningen zou ook moeten inhouden dat zij beschikbaar, toegankelijk, veilig, aanvaardbaar en betaalbaar zijn voor iedereen, zonder enige discriminatie. Water dat in principe aanwezig is, maar zodanig duur is dat geen mens er effectief toegang tot heeft, voldoet duidelijk niet aan deze criteria. Een wcblok dat in principe voorziet in de mogelijkheid tot sanitaire voorzieningen, maar dat zodanig slecht is onderhouden of geen onderscheid maakt tussen het deel voor vrouwen en het deel voor mannen, voldoet evenmin aan deze criteria aangezien de drempel om effectief gebruik te maken van deze faciliteiten dan te hoog ligt.
471
A. HARDBERGER, "Life, liberty and the pursuit of water: evaluating water as a human right and the duties and obligations it creates", Northwestern University Journal of International Human Rights 2005, 34 en T.S. BULTO, "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 293. 472 C. DE ALBUQUERQUE, On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 38 en E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 218. 473 T.S. BULTO, "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 293. 474 Paragraaf 26 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 475 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 147. 476 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 147. 477 D. ZIGANSHINA, “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 128.
79
235. Ten derde verhogen mensenrechten de participatie. Deze participatie moet dan wel actief, vrij en betekenisvol zijn.478 Mensen moeten de mogelijkheid krijgen om hun eigen ontwikkeling te vormen en te bepalen.479 Het zorgt er ook voor dat er een platform wordt gecreëerd dat overheden helpt bij de verwezenlijking van een beleid rond water en mogelijke strategieën.480 236. Ten vierde zorgen mensenrechten ervoor dat er op een geïntegreerde manier gewerkt wordt aan het bereiken van ontwikkelingsdoelstellingen. Een geïntegreerde manier betekent dat er een link is tussen enerzijds mensenrechten en anderzijds het beleid, systemen, organisaties en instellingen. Aan de basis van armoede kan bijvoorbeeld discriminatie liggen. Door niet enkel armoede aan te pakken, maar ook de basis hiervan, namelijk de discriminatie, wordt op een geïntegreerde manier gewerkt en zullen de programma’s voor ontwikkeling effectiever zijn.481 237. Ten vijfde dwingt een op mensenrechten gebaseerde benadering van ontwikkeling ons om economische, sociale en culturele rechten te erkennen als mensenrechten. Iets dat bij veel overheden nog niet het geval is. Dit ondermijnt tal van aanspraken op het vlak van onderwijs, gezondheidszorg en watervoorziening. Deze aanpak vraagt dat bijvoorbeeld de Wereldbank en het IMF rekening houden met de mogelijke impact van hun beleid inzake ontwikkeling op mensenrechten. 482 Overheden, internationale monetaire organisaties en private ondernemingen zullen bij de privatisering van water rekening moeten houden met het recht op water. Op die manier zal behalve met economische overwegingen ook rekening moeten worden gehouden met andere zaken zoals het verstrekken van fundamentele menselijke behoeften, billijke toegang voor de minderbedeelden, betaalbaarheid en billijke kostendekking. Op de overheden rust de verplichting om alle betrokken actoren te reguleren.483 238. De erkenning van het recht op water kan ook haar nut bewijzen in gewapende conflicten waarin water een rol speelt.484 Na de erkenning van een recht op water heeft de Raad voor de Rechten van de Mens onderzocht in welke mate de toegang tot water werd beperkt in het Israëlisch-Palestijns Conflict (zie supra nr. 30). Daaruit bleek dat Israël op grote schaal het recht op water schond. Hoewel resoluties van de Raad voor de Rechten van de Mens juridisch niet afdwingbaar zijn, hield dat de Raad toch niet tegen om deze
478
UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Rights and the Millennium Development Goals: Making the Link, s.l.n.d., Huritalk, 21, http://hurilink.org/Primer-HR-MDGs.pdf. 479 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 219. 480 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 230. 481 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Rights and the Millennium Development Goals: Making the Link, s.l.n.d., Huritalk, 17, http://hurilink.org/Primer-HR-MDGs.pdf en E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 219. 482 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 220. 483 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 232. 484 E. FILMER-WILSON, “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 231.
80
wantoestanden weer te geven in haar rapport.485 In die zin kan de erkenning van het recht op water en sanitaire voorzieningen een middel zijn om wantoestanden aan te kaarten bij de internationale gemeenschap. De erkenning van het recht op water als mensenrecht zal de globale watercrisis op korte termijn echter niet beëindigen. De verplichtingen die uit het recht op water voortvloeien, zijn dan ook eerder van morele dan van dwingende aard.486 239. De Wereldgezondheidsorganisatie schat dat de helft van de gevallen van ondervoeding veroorzaakt wordt door onvoldoende water, gebrekkige sanitaire voorzieningen en slechte hygiëne. Het voorzien van toegang tot veilig drinkwater zou dus een zeer effectieve arbeidsen kostenbesparende maatregel kunnen zijn. 487 In die zin is de erkenning van een recht op water en sanitaire voorzieningen niet enkel vanuit een mensenrechtelijk perspectief nuttig, maar ook economisch gezien is dit zinvol. 240. Tijdens mijn onderzoek naar het recht op water ben ik op tal van voor- en nadelen gebotst. De voordelen zijn echter altijd talrijker en belangrijker dan de nadelen en de nadelen werden vaak direct weerlegd. Toch is het nuttig om deze op te sommen zodat we hierover zelf kunnen oordelen. De voordelen staan hierboven reeds opgesomd. De nadelen zullen hierna besproken worden. 241. Tegenstanders van het recht op water zijn vaak ook tegenstanders van het recht op ontwikkeling. Zij passen dan dezelfde kritiek toe op het recht op water, namelijk dat het recht te prescriptief is en alle problemen in één klap probeert op te lossen, liever dan een systeem op te stellen waarbij aan prioritering wordt gedaan. 488 Daarnaast wordt dezelfde kritiek herhaald als al werd besproken (zie supra nr. 121), namelijk: wat is voldoende water voor het voldoen aan persoonlijke en huishoudelijke noden?489 Het is moeilijk om daarop een sluitend antwoord te geven en zoals reeds werd aangehaald, zal de nood aan water verschillen naargelang leefomstandigheden, klimaat, dieet, activiteit en geslacht. Tegenwoordig wordt 50 à 100 liter per persoon per dag gezien als de norm.490 242. De vraag die zich opdringt, is hoe het recht op water erin zal slagen om staten ter verantwoording te roepen? Zal er sprake zijn van een afdwingbaar recht op water of zal dit slechts beschouwd worden als deel uitmakende van soft law dat ondergeschikt is aan bilaterale handelsverdragen? 491 Het implementeren van het recht op water in nationale constituties kan hiervoor een oplossing bieden en vele staten hebben dit reeds gedaan, zoals Bolivia492 en Uruguay.493 Deze laatste organiseerde in 2004 een nationaal referendum over 485
Rapport 22/63 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (7 februari 2013), UN Doc. A/HRC/22/63 (2013). 486 UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 61. 487 VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, II, Knowledge Base, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 537. 488 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 147. 489 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 148. 490 G. HOWARD en J. BARTRAM, Domestic Water Quantity: service level and health, Genève, WHO, 2003, 22. 491 K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 148. 492 Art. 16 (I) Grondwet Bolivia van 2009, http://www.scribd.com/doc/73770823/Bolivia-2009-OfficialTranslation
81
het recht op water. Het recht op toegang tot water werd vervolgens ook erkend in de grondwet van Uruguay. 494 België stemde in 2010 voor Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering 495 omdat het recht op water reeds verzekerd zou zijn binnen onze interne rechtsorde (zie supra nr. 178). Het recht op water wordt echter niet erkend in onze grondwet en op 31 mei 2011 diende Bert Anciaux dan ook een voorstel in ter herziening van artikel 23 van de grondwet waardoor het recht op water wel uitdrukkelijk zou worden erkend.496 Tot op heden werd artikel 23 van de grondwet echter niet gewijzigd. 243. Zuid-Afrika is het bekendste voorbeeld van de implementatie van het recht op water in de grondwet. Nog voor het aannemen van de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen of de General Comment No. 15 had Zuid-Afrika in zijn grondwet al een recht op water en sanitaire voorzieningen ingeschreven. 497 Een van de uitdagingen hierbij was de ontkoppeling van water. Er is tevens een debat gaande over precieze nummers.498 Zuid-Afrika heeft overigens voor Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (zie supra nr. 173 e.v.) gestemd aangezien het recht op water al een tijdje deel uitmaakte van de ZuidAfrikaanse grondwet. Sectie 27 van de Zuid-Afrikaanse grondwet luidt als volgt: “Everyone has the right to have access to sufficient food and water.” “The state must take reasonable legislative and other measures, within its available resources, to achieve the progressive realisation of each of these rights.” 244.
Dit artikel werd uitgewerkt in Sectie 3 van de Water Services Act die stelt dat: “Everyone has a right of access to basic water supply and basic sanitation. Every water services institution must take reasonable measures to realise these rights. Every water services authority must, in its water services development plan, provide for measures to realise these rights. The rights mentioned in this section are subject to the limitations contained in this Act.”
245. In 2009 werd het recht op water en sanitaire voorzieningen ingeroepen in de zaak Mazibuko die door het Grondwettelijk Hof werd beslecht. In 2009 stapte Lindiwe Mazibuko naar het Grondwettelijk Hof van Zuid-Afrika tegen het bedrijf Johannesburg Water, de Minister van Water en Bosbouw en de stad Johannesburg in verband met het waterbeleid dat zij voerden.499 Belangrijk in deze zaak was de definitie van basiswatervoorziening zoals in 493
Art. 47 Grondwet Uruguay van 2004, http://www.parlamento.gub.uy/constituciones/const004.htm. K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 146. 495 Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010). 496 Voorstel tot herziening van artikel 23 van de Grondwet, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-1197/1. 497 Sectie 27 van de grondwet van Zuid-Afrika, http://www.info.gov.za/documents/constitution/1996/96cons2.htm. 498 UNITED NATIONS, Human Rights and the Millennium Development Goals in Practice: A review of country strategies and reporting, s.l., 2010, 13, http://www.ohchr.org/Documents/Publications/HR_MDGs_in_practice_EN.pdf. 499 E.M. THOR, "The human right to water and the United States: why so dangerous?", Pacific McGeorge Global Business & Development Law Journal 2013, 333. 494
82
Sectie 3 van de Water Services Act voorkomt. Volgens het Hof is dit het voorgeschreven minimum aan water dat noodzakelijk is om voldoende kwaliteitsvol water te voorzien ter ondersteuning van het leven en de persoonlijke hygiëne.500 246. De realisatie van het recht op water vereiste volgens het Hof een aanpak door de overheid waarbij alle redelijke juridische en andere middelen, binnen de beschikbare bronnen, werden genomen om progressief het recht op water te verwezenlijken.501 De maatregelen die de stad Johannesburg had moeten nemen om het recht op water te realiseren, moesten progressief en redelijk zijn. Volgens het Hof betekende dit niet dat het beleid perfect moest zijn. De stad had meermaals haar beleid aangepast aan de noden van de burgers, had meermaals met gemeenschappen hierover samen gezeten en voorzag volgens het Hof dan ook in een progressieve realisatie van het recht. 247. Het Hof werd ook gevraagd om een minimumhoeveelheid water vast te stellen ter realisatie van het recht op water. Volgens de verzoekster moest dit op 50 liter per persoon per dag worden vastgesteld.502 Daarover oordeelde het Hof dat hij niet het best geplaatst was om dit te doen. Deze taak ruste op de schouders van de overheid aangezien zij, aldus het Hof, hierover het best kon beslissen binnen de huidige context en vooral binnen de huidige budgettaire mogelijkheden.503 248. Het Hof heeft dan ook het beroep verworpen. Het gebeurt vaak dat hoven oordelen dat zij niet geplaatst zijn om het toepassingsgebied van een socio-economisch recht te bepalen.504 Hoewel het Hof het beroep heeft verworpen, heeft het Hof in de eerste plaats de zaak wel in beraad genomen. Dit betekent dat hoven wel geplaatst zijn om het toepassingsgebied van een socio-economisch recht (zoals het recht op water en sanitaire voorzieningen) te bepalen. Vaak wordt aangehaald dat sociale en economische rechten zodanig vaag zijn opgesteld dat rechters niet in staat zijn om zich hierover uit te spreken. Deze uitspraak heeft deze kritiek weerlegd. Toch betekent dit niet dat het Hof altijd in staat is om precies te bepalen of het recht wel geschonden is. Aangezien socio-economisch rechten vaak progressief moeten worden gerealiseerd is dit inderdaad niet gemakkelijk.505 249. Een ander punt van kritiek is het spanningsveld tussen het recht op water en het milieurecht. Het recht op water is antropogeen en houdt geen rekening met rechten van de niet-menselijke systemen in deze wereld (of ecologische rechten). Er wordt dan ook gesteld dat het recht op water de degradatie van hydrologische systemen, waarop ecosystemen en
500
GRONDWETTELIJK HOF VAN ZUID-AFRIKA, Mazibuko case, CCT 39/09, 2009, http://www.saflii.org/za/cases/ZACC/2009/28.pdf, 11. 501 GRONDWETTELIJK HOF VAN ZUID-AFRIKA, Mazibuko case, CCT 39/09, 2009, http://www.saflii.org/za/cases/ZACC/2009/28.pdf, 25. 502 GRONDWETTELIJK HOF VAN ZUID-AFRIKA, Mazibuko case, CCT 39/09, 2009, http://www.saflii.org/za/cases/ZACC/2009/28.pdf, 22. 503 GRONDWETTELIJK HOF VAN ZUID-AFRIKA, Mazibuko case, CCT 39/09, 2009, http://www.saflii.org/za/cases/ZACC/2009/28.pdf, 30. 504 E.M. THOR, "The human right to water and the United States: why so dangerous?", Pacific McGeorge Global Business & Development Law Journal 2013, 334. 505 J.A. ADLER, Elsevier’s dictionary of criminal science in eight languages: English/American, French, Italian, Spanish, Portuguese, Dutch, Swedish and German, Amsterdam, Elsevier, 1960, 526.
83
mensen steunen, nog verder in de hand zou werken. 506 De vraag is of er een soort van rangorde bestaat tussen de verschillende manieren waarop water kan worden gebruikt. Zoals ook al in de General Comment No. 15 werd aangegeven (zie supra nr. 105) is water nodig voor persoonlijke hygiëne en huishoudelijk gebruik, maar ook voor landbouw, voor milieuhygiëne en voor culturele gebruiken. De General Comment No. 15 stelt echter dat prioriteit moet worden gegeven aan watervoorzieningen die hongersnood en ziekte kunnen voorkomen, alsook aan water dat vereist is om aan de kernverplichtingen van elk van de rechten in het Verdrag te kunnen voldoen.507 250. Het Plan of Implementation508 dat werd opgesteld naar aanleiding van de Wereldtop over Duurzame Ontwikkeling geeft de voorkeur aan water dat gebruikt wordt voor het voldoen aan menselijke basisbehoeften. Hierbij moet worden opgemerkt dat dit een duidelijk antropogeen standpunt is. De kritiek is hierop dan ook terecht gekomen dat het recht op water niet enkel vanuit die invalshoek mag worden bekeken en dat dit breder moet worden opengetrokken naar een duurzaam standpunt waarbij niet enkel voldaan wordt aan de menselijke behoeften, maar ook aan die van onze fauna en flora. Mensenrechten kunnen niet gerealiseerd worden binnen een aangetaste of vervuilde omgeving en het beveiligen van sociaal welzijn zonder erkenning van ecologie zal uiteindelijk falen.509
11.3 TOEKOMST 251. Een uitdrukkelijke erkenning van het recht op water in een internationaal verdrag zou een groot deel van de rechtsonzekerheid doen verdwijnen. Tot op heden is dit echter nog niet het geval. In mei 2005 kwamen het Internationale Groene Kruis, het Internationaal Secretariaat voor Water en de Maghreb-Machrek Alliantie voor Water samen om de grondbeginselen van een kaderverdrag over het recht op water op stellen.510 Niet enkel ngo’s vragen een uitdrukkelijke erkenning van het recht op water, ook in de literatuur gaan hiervoor stemmen op,511 alsook binnen de Verenigde Naties zelf.512 Anderen hopen op een nieuw Verdrag Inzake Milieurechten. Deze rechten zouden dan onderverdeeld worden in zes categorieën: het recht op natuur, het recht op een schone omgeving, het recht op natuurlijke hulpbronnen, het recht op voedsel, inheemse rechten op land en het recht op water.513 Van een
506
K. BAKKER, Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 149. 507 Paragraaf 6 van de General Comment nr. 15: The right to water, het Comité inzake economische, sociale en culturele rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11, (2002). 508 World Summit on Sustainable Development: Plan of Implementation (23 september 2002), 3, http://www.johannesburgsummit.org/html/documents/summit_docs/2309_planfinal.htm. 509 A. HARDBERGER, "Life, liberty and the pursuit of water: evaluating water as a human right and the duties and obligations it creates", Northwestern University Journal of International Human Rights 2005, 35. 510 A. HARDBERGER, "Life, liberty and the pursuit of water: evaluating water as a human right and the duties and obligations it creates", Northwestern University Journal of International Human Rights 2005, 63 en http://www.watertreaty.org/convention.php. 511 K. TETZLAFF, "Towards a global convention on the right to water?", The New Zealand Postgraduate Law EJournal 2005, 30, G.A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 199. 512 Officieel Verslag van de Plenaire Herdenking van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 december 2008), UN Doc. GA/10795 (2008). 513 L.H. LEIB, Human rights and the environment: philosophical, theoretical and legal perspectives, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2011, 136.
84
recht op water als internationaal gewoonterecht is voorlopig nog geen sprake. Ondanks de erkenningen door de Algemene Vergadering en de Raad voor de Rechten van de Mens zou het te vroeg zijn om al te spreken van internationaal gewoonterecht op zich, eventueel kan gesproken worden van een internationaal gewoonterecht in statu nascendi.514
514
I.T. WINKLER, The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 97 en G.A. CAVALLO, "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 200.
85
86
DEEL 12 BESLUIT 252. Waterconflicten hangen nauw samen met waterschaarste en naarmate deze laatste toeneemt, is het waarschijnlijk dat ook conflicten om water zullen toenemen. De toekomst kan moeilijk voorspeld worden, maar toch valt op dat water een directe of indirecte rol speelt in vele internationale en nationale conflicten. Hoe dan ook mogen we de rol van water in deze conflicten onderschatten, noch overschatten. Er is nood aan een beter beheer van water en het recht op water kan hierbij een rol spelen. 253. Of water nu wordt gebruikt als wapen zoals in het Israëlisch-Palestijns conflict of er spanningen ontstaan wegens een tekort aan water zoals in het oude Mesopotamië of Catalonië, water speelt een cruciale rol in onze samenleving. Water wordt op veel verschillende manieren gebruikt. Het is nodig voor overleving, voor het winnen van energie, voor de industrie, voor landbouw, voor hygiëne, en nog zoveel meer. Het is haast verwonderlijk dat we er al die jaren zo onachtzaam mee zijn omgegaan en er nog vraag moet zijn naar het al dan niet bestaan van een recht op water. Recht op water bestaat op zich al zonder dat hieraan enige juridische erkenning moet worden gegeven. Het is een vast gegeven voor iedereen die wil overleven, maar een uitdrukkelijke erkenning van een afdwingbaar recht op water biedt natuurlijk veel meer rechtszekerheid. De centrale vraag van deze masterproef was dan ook of er zoiets bestaat. 254. Het internationaal waterrecht maakt melding van (drink)water, maar doet dit meestal terloops. Het Protocol Betreffende Water en Gezondheid legt staten op om de gelijke toegang tot water zowel kwantitatief als kwalitatief te garanderen en om de toegang tot drinkwater en sanitaire voorzieningen te verzekeren voor iedereen. De criteria die aan de toegang zijn verbonden, zijn grotendeels gelijklopend met die van het recht op water en sanitaire voorzieningen zoals erkend werd door de Algemene Vergadering en de Raad voor de Rechten van de Mens. Toch wordt geen melding gemaakt van het recht op water als mensenrecht an sich en sowieso is het toepassingsgebied van het Protocol beperkt aangezien dit enkel van toepassing is binnen de VN/ECE-regio. Het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart erkent evenmin uitdrukkelijk een recht op water, maar legt wel op dat bij een conflict over het gebruik van een internationale waterloop speciale aandacht moet worden gegeven aan de eisen van de vitale menselijke behoeften. Dit betekent dat oeverstaten bijzondere aandacht moeten schenken aan het verstrekken van voldoende water om het menselijke leven in stand te houden. Het Recht der Grensoverschrijdende Grondwaterlagen volgt hetzelfde principe. Dat water cruciaal is voor de menselijke overleving wordt via deze bepaling erkend en artikel 10 (2) maakt overigens deel uit van het internationaal gewoonterecht. Toch is deze erkenning beperkt tot grensoverschrijdende waterlopen of grensoverschrijdende grondwaterlagen. Het recht op water als mensenrecht zou echter ook van toepassing moeten zijn op nationale waterlopen en grondwaterlagen. 255. Van het ganse internationaal waterrecht spreekt slechts één internationaalrechtelijk instrument van het recht op water: de Berlin Rules on Water Resources. Artikel 17 erkent uitdrukkelijk het recht op water en verbindt daaraan alle criteria die ook in de General Comment No. 15 worden opgesomd. De Internationale Vereniging voor het Recht twijfelt overigens niet aan het bestaan van het recht op water. Helaas werden de Berlin Rules on Water Resources binnen de internationale gemeenschap nooit aanvaard. Toch zouden ze een 87
mooie leidraad kunnen vormen voor een internationaal verdrag waarin het recht op water wordt erkend. Het valt trouwens op dat de recentere internationale waterverdragen de belangrijke rol van drinkwater erkennen en er steeds meer belang aan hechten. 256. Het recht op water werd niet uitdrukkelijk erkend in de eerste generatie van mensenrechtelijke instrumenten. Water werd als vanzelfsprekend beschouwd, net als lucht, wind en zonneschijn. Noch de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, noch het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten of het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten vermeldt uitdrukkelijk het recht op water als mensenrecht. Toch maken sommige mensenrechten uit die eerste generatie impliciet melding van een recht op water. Dit gaat dan vooral om het recht op een behoorlijke levensstandaard en het recht op leven, volgens de hedendaagse zienswijze. Deze hedendaagse zienswijze werd bevestigd door het Comité voor de Rechten van de Mens. Dit Comité kan overigens klachten ontvangen, wat een aanzienlijk voordeel zou zijn indien het recht op water erkend zou worden onder het recht op leven. 257. Ook andere mensenrechten zoals het verbod op foltering, het recht op onderwijs, het recht op een behoorlijke huisvesting, het recht op voedsel en het recht op een goede gezondheid erkennen impliciet het recht op water. Naarmate de globale watercrisis toenam, nam ook de aandacht voor water toe bij de internationale gemeenschap en dat blijkt ook uit de latere generaties van mensenrechtelijke instrumenten. Het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen vermeldt uitdrukkelijk water- en sanitaire voorzieningen als element van een behoorlijke levensstandaard en het Verdrag Inzake de Rechten van het Kind verplicht staten om te voorzien in voldoende en voedzaam voedsel en zuiver drinkwater ter voldoening van het recht van het kind op het genot van de grootst mogelijk mate van gezondheid. Ook het Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap vereist de gelijke toegang tot zuiver water voor personen met een handicap. Deze mensenrechtelijke verdragen werden op grote schaal geratificeerd en hebben dus een ruim toepassingsgebied. Het probleem is echter dat deze verdragen van toepassing zijn op respectievelijk vrouwen, kinderen en personen met een handicap. Van een recht op water als mensenrecht dat dan ook zonder discriminatie op alle mensen van toepassing is, is bijgevolg geen sprake. 258. De echte omwenteling inzake de erkenning van het recht op water kwam er naar aanleiding van de General Comment No. 15 van het Comité Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten. Dit document bepaalt zeer duidelijk wat het recht op water zou moeten inhouden en dit zowel op nationaal als internationaal vlak. Het toont aan welke juridische grondslag er te vinden is voor het recht op water en op welke pijlers het recht op water steunt. De juridische waarde van de General Comment No. 15 is echter klein. Ook het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten wordt door de internationale gemeenschap anders beschouwd dan het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten. Hier kwam verandering in op 5 mei 2013 toen het Comité ook de bevoegdheid kreeg om klachten te behandelen. Het is dus afwachten wat de toekomst zal brengen. 259. De rol van de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen voor de erkenning van het recht op water is eerder beperkt. De tegenstelling met de General Comment No. 15, die zo nauwkeurig het recht op water omschrijft, is dan ook groot. De waarde van de Millennium 88
Ontwikkelingsdoelstellingen is veeleer te situeren op het vlak van bewustmaking en hernieuwde aandacht voor economische en sociale rechten. Tot het bepalen van de normatieve inhoud van het recht op water en sanitaire voorzieningen hebben de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen maar in beperkte mate bijgedragen. 260. 2010 is voor de erkenning van het recht op water en sanitaire voorzieningen een scharnierpunt geweest. Dat jaar werd het recht niet enkel erkend door de Algemene Vergadering van de VN, maar ook door de Raad voor de Rechten van de Mens. Geen van beide resoluties kreeg overigens een tegenstem. Toch zijn zij niet afdwingbaar en hoewel de politieke waarde van deze resoluties immens is, is de strikt juridische waarde weer kleiner. De VN blijft desondanks volop het recht op water uitwerken en dankzij het werk van de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water wordt verzekerd dat dit ook op nationaal niveau gebeurt. Daarna vervult de VN ook een rol als kenniscentrum en verspreidt zij de opgedane kennis via de Wereld Water Ontwikkelingsrapporten die een bron van informatie zijn voor iedereen die met de waterproblematiek bezig is. 261. Volgens art. 38 van het Statuut van het Internationaal Gerechtshof zijn er verschillende bronnen van internationaal recht. Het gaat om internationale verdragen, internationaal gewoonterecht, algemene beginselen van het internationaal recht en bepaalde rechtspraak en rechtsleer van hoogstaand niveau.515 In het ene mensenrechtelijke verdrag wordt het recht op water slechts impliciet erkend en in het andere mensenrechtelijke verdrag is het toepassingsgebied ofwel materieel ofwel territoriaal beperkt. De General Comment No. 15 en de Resoluties van de Algemene Vergadering en de Raad voor de Rechten van de Mens zijn niet juridisch afdwingbaar. Van een internationaal gewoonterecht is evenmin sprake. 262. De nood aan de erkenning van een recht op water in een internationaal verdrag is dus hoog. Dit zou alle twijfel over het al dan niet bestaan van een recht op water en sanitaire voorzieningen uit de wereld helpen en bijdragen aan een grotere bescherming van iedereen die geen toegang heeft tot water of sanitaire voorzieningen. De tekst zou zich in grote mate kunnen baseren op de General Comment No. 15 aangezien die de beste definitie geeft van het recht op water en sanitaire voorzieningen. In tussentijd is het nuttig dat steeds meer staten het recht op water en sanitaire voorzieningen in hun eigen grondwet incorporeren. Zo wordt de rechtsonzekerheid verholpen. Het is hierbij wel belangrijk dat zij de criteria respecteren die door de General Comment No. 15 en de Resoluties van de Algemene Vergadering en de Raad voor de Rechten van de Mens werden opgelegd. Indien deze criteria gerespecteerd worden, wordt ook het vraagstuk van de privatisering gereguleerd aangezien staten dan betaalbaar water moeten verstrekken. De internationale gemeenschap is reeds wakker geschud en begint het recht op water steeds meer te erkennen. Helaas gebeurde dit nog niet in een internationaal verdrag. Het is nu afwachten of de (nabije?) toekomst daar verandering in kan brengen.
515
Art. 38 Statuut van het Internationaal Gerechtshof van 24 oktober 1945.
89
90
DEEL 13 BIBLIOGRAFIE 13.1 WETGEVING − Handvest van de Verenigde Naties van 26 juni 1945. − Statuut van het Internationaal Gerechtshof van 24 oktober 1945. − Verdrag van Genève voor de Verbetering van het Lot der Gewonden en Zieken, Zich Bevindende Bij de Strijdkrachten Te Velde van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 31. − Verdrag van Genève voor de Verbetering van het Lot der Gewonden, Zieken en Schipbreukelingen van de Strijdkrachten Ter Zee van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 85. − Verdrag van Genève Betreffende de Behandeling van Krijgsgevangenen van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 135. − Verdrag van Genève Betreffende de Bescherming van Burgers In Oorlogstijd van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 287. − Agreement for the Full Utilization of the Nile van 8 november 1959, United Nations Treaty Series, vol. 453, 63. − Internationaal Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Rassendiscriminatie van 7 maart 1966, United Nations Treaty Series, vol. 660, 195. − Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. − Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. − Facultatief Protocol behorend bij het Internationaal Verdrag Inzake Burgerrechten en Politieke Rechten van 16 december 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. − Aanvullend Protocol bij de Verdragen van Genève van 12 augustus 1949 betreffende de bescherming van de slachtoffers van internationale gewapende conflicten (Protocol I) van 8 juni 1977, United Nations Treaty Series, vol. 1125, 3. − Aanvullend Protocol bij de Verdragen van Genève van 12 augustus 1949 betreffende de bescherming van slachtoffers van niet-internationale gewapende conflicten (Protocol II) van 8 juni 1977, United Nations Treaty Series, vol. 1125, 609. − Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen van 18 december 1979, United Nations Treaty Series, vol. 1249, 13. − Internationaal Verdrag ter Voorkoming van Foltering en Onmenselijke of Vernederende Behandeling en Bestraffing van 10 december 1984, United Nations Treaty Series, vol. 1465, 85. − Verdrag Inzake de Rechten van het Kind van 20 november 1989, United Nations Treaty Series, vol. 1577, 3. − Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 17 maart 1992, United Nations Treaty Series, vol. 1936, 269. − Protocol Betreffende Water en Gezondheid Bij het Verdrag Inzake de Bescherming en het Gebruik van Grensoverschrijdende Waterlopen en Internationale Meren van 1992 van 17 juni 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2331, 202. − Grondwet Zuid-Afrika van 1996, http://www.info.gov.za/documents/constitution/1996/96cons2.htm. 91
− Resolutie 51/229 betreffende het Verdrag Inzake het Recht Betreffende het Gebruik van Internationale Waterlopen anders dan voor Scheepvaart van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (8 juli 1997), UN Doc. A/RES/51/229 (1997). − Facultatief Protocol bij het Verdrag Inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen van 6 oktober 1999, United Nations Treaty Series, vol. 2131, 83. − Grondwet Uruguay van 2004, http://www.parlamento.gub.uy/constituciones/const004.htm. − Verdrag Inzake de Rechten van Personen met een Handicap van 13 december 2006, United Nations Treaty Series, vol. 2515, 3. − Facultatief Protocol bij het Verdrag Inzake de Rechten van Personen Met een Handicap (13 december 2006), UN Doc. A/61/611 (2006). − Facultatief Protocol bij het Internationaal Verdrag Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (10 december 2008), UN Doc. A/63/435 (2008). − Grondwet Bolivia van 2009, http://www.scribd.com/doc/73770823/Bolivia-2009Official-Translation. 13.1.1 PARLEMENTAIRE VOORBEREIDINGEN − Voorstel tot herziening van artikel 23 van de Grondwet, Parl.St. Senaat 2010-11, nr. 5-1197/1.
13.2 SOFT LAW − Resolutie 9 (II) van de Economische en Sociale (21 juni 1946). − Resolutie 36 (IV) van de Economische en Sociale Raad (28 maart 1947), UN Doc. E/402 (1947). − Resolutie 174 (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (21 november 1947, UN Doc. A/504 (1947). − Resolutie 217 (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 december 1948), UN Doc. A/217 (1948). − Helsinki Rules on the Uses of the Waters of International Rivers, aangenomen op de Conferentie van Helsinki van 1966 door de International Law Association, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/helsinki_rules.html. − Verklaring van de Conferentie der Verenigde Naties Inzake het Leefmilieu (16 juni 1972), UN Doc. A/CONF.48/14/Rev. 1 (1972). − Rapport van de VN Water Conferentie (14-25 maart 1977), UN Doc. E/CONF.70/29 (1977). − Besluit 1978/10 van de Economische en Sociale Raad (3 mei 1978), UN Doc. E/DEC/1978/10 (1978). − General Comment nr.6: The right to life, het Comité voor de Rechten van de Mens (30 april 1982), UN Doc. CCPR/C/GC/32 (1982). − Resolutie 1985/17 van de Economische en Sociale Raad (28 mei 1985), UN Doc. E/RES/1985/17 (1985). − Resolutie 41/133 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (4 december 1986), UN Doc. A/RES/41/133 (1986).
92
− Resolutie 1987/5 van de Economische en Sociale Raad (26 mei 1987), UN Doc. E/RES/1987/5 (1987). − Resolutie 1990/45 van de Economische en Sociale Raad (25 mei 1990), UN Doc. E/RES/1990/45 (1990). − De Dublin Verklaring over Water en Duurzame Ontwikkeling (26 - 32 januari 1992), http://www.wmo.int/pages/prog/hwrp/documents/english/icwedece.html. − Rapport van de Conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling (314 juni 1992), UN Doc. A/Conf.151/26/Rev.1 (1992). − Verklaring van Rio de Janeiro Inzake Milieu en Ontwikkeling (12 augustus 1992), UN Doc. A/CONF.151/26 (1992). − Resolutie 47/193 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (22 februari 1993), UN Doc. A/RES/47/193 (1993). − Verklaring en Actieprogramma van Wenen (12 juli 1993), UN Doc. A/Conf.157/23 (1993). − Rapport van de Internationale Conferentie over Bevolking en Ontwikkeling (18 oktober 1994), UN Doc. A/CONF.171/13 (1994). − Resolutie 1997/18 van de Subcommissie ter Voorkoming van Discriminatie en ter Bescherming van Minderheden (27 augustus 1997), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/RES/1997/18 (1997). − Werkdocument 1998/7 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (10 juni 1998), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1998/7 (1998). − Verslag 1998/65 van de Secretaris-Generaal (24 juni 1998), UN Doc. E/1998/65 (1998). − Resolutie 1998/7 van de Subcommissie ter Voorkoming van Discriminatie en ter Bescherming van Minderheden (20 augustus 1998), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/RES/1998/7 (1998). − General Recommendation nr. 24: Women and health, het Comité voor de Uitbanning van Discriminatie van Vrouwen (5 februari 1999), UN Doc. CEDAW/C/GC/24 (1999). − Rapport van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 mei 1999), UN Doc. A/53/948 (1999). − Resolutie 54/175 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (15 februari 2000), UN Doc. A/RES/54/175 (2000). − Resolutie 2000/8 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (17 augustus 2000), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/RES/2000/8 (2000). − Resolutie 55/2 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (8 september 2000), UN Doc. A/RES/55/2 (2000). − Resolutie 55/196 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (1 februari 2001), UN Doc. A/RES/55/196 (2001). − Resolutie 2001/2 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (10 augustus 2001), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/RES/2001/2 (2001). − Beslissing 2002/105 van de Commissie voor de Rechten van de Mens (22 april 2002), UN Doc. E/CN.4/DEC/2002/105 (2002). − Voorlopig rapport 2002/10 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (25 juni 2002), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/2002/10 (2002). − Johannesburg Declaration on Sustainable Development (4 september 2002), http://www.unescap.org/esd/environment/rio20/pages/Download/johannesburgdeclarat ion.pdf.
93
− World Summit on Sustainable Development: Plan of Implementation (23 september 2002), http://www.johannesburgsummit.org/html/documents/summit_docs/2309_planfinal.ht m. − General Comment nr. 15: The right to water, het Comité Inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (20 januari 2003), UN Doc. E/C.12/2002/11 (2002). − Protocol Betreffende Wettelijke Aansprakelijkheid en Vergoeding voor Schade Veroorzaakt door de Grensoverschrijdende Effecten van Industriële Ongevallen op Grensoverschrijdende Wateren (21 mei 2003), UN Doc. ECE/MP.WAT/11ECE/CP.TEIA/9 (2003). − Berlin Rules on Water Resources, aangenomen op de Conferentie van Berlijn van 2004 door de International Law Association, http://www.internationalwaterlaw.org/documents/intldocs/ILA_Berlin_Rules2004.pdf. − Resolutie 58/217 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (9 februari 2004), UN Doc. A/RES/58/217 (2004). − Resolutie 2004/17 van de Commissie voor de Rechten van de Mens (16 april 2004), UN Doc. E/CN.4/RES/2004/17 (2004). − Eindrapport 2004/20 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (14 juli 2004), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/2004/20 (2004). − Beslissing 2004/107 van de Subcommissie ter Bevordering en Bescherming van de Mensenrechten (9 augustus 2004), UN Doc. E/CN.4/SUB.2/DEC/2004/107 (2004). − Resolutie 2005/15 van de Commissie voor de Rechten van de Mens (14 april 2005), UN Doc. E/CN.4/RES/2005/15 (2005). − Rapport van de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (11 juli 2005), UN Doc. E/CN.4/Sub.2/2005/25 (2005). − Resolutie 60/1 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (24 oktober 2005), UN Doc. A/RES/60/1 (2005). − Resolutie 60/251 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 april 2006), UN Doc. A/RES/60/251 (2006). − General Comment nr. 7: Implementing child rights in early childhood, het Comité voor de Rechten van het Kind (20 september 2006), UN Doc. CRC/C/GC/7/Rev.1 (2006). − Beslissing 2/104 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (27 november 2006), UN Doc. A/HRC/DEC/2/104 (2006). − Rapport van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Mensenrechten (16 augustus 2007), UN Doc. A/HRC/6/3 (2007). − Resolutie 61/192 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (6 februari 2007), UN Doc. A/RES/61/192 (2007). − Consultation on Human Rights and Access to Safe-Drinking Water and Sanitation (11 mei 2007), http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Water/consultationReportmay07.pdf. − Resolutie 7/22 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (28 maart 2008), UN Doc. A/HRC/RES/7/22 (2008). − Resolutie 8/2 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (18 juni 2008), UN Doc. A/HRC/RES/8/2 (2008). − Compilatie van initiatieven en verplichtingen met betrekking tot de Bijeenkomst op hoog niveau over de MDGs (20 oktober 2008),
94
− −
− − − − − − − −
− − − − − − − −
− − −
http://www.un.org/millenniumgoals/2008highlevel/pdf/commitments/Commitments% 20compilation%20ENGLISH.pdf. Rapport 63/435 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (28 november 2008), UN Doc. A/63/435 (2008). Officieel Verslag van de Plenaire Herdenking van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (10 december 2008), UN Doc. GA/10795 (2008). Resolutie 63/117 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (5 maart 2009), UN Doc. A/RES/63/117 (2009). Rapport 12/24 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (1 juli 2009), UN Doc. A/HRC/12/24 (2009). Resolutie 18/8 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (12 oktober 2009), UN Doc. A/HRC/RES/12/8 (2009). Rapport 15/31 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (29 juni 2010), UN Doc. A/HRC/15/31 (2010). Officieel Verslag van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (28 juli 2010), UN Doc. A/64/PV.108 (2010). Resolutie 64/292 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2010), UN Doc. A/RES/64/292 (2010). Rapport 65/254 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (6 augustus 2010), UN Doc. A/65/254 (2010). Verklaring van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Rechten van de Mens op de Plenaire Bijeenkomst op Hoog Niveau van de Verenigde Naties over de Millenniumdoelstellingen voor Ontwikkeling: “Women at the Centre of Achieving the MDGs” (20 september 2010), http://www.ohchr.org/en/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=10360&Lan gID=e. Resolutie 15/9 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (6 oktober 2010), UN Doc. A/HRC/RES/15/9 (2010). Resolutie 65/1 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (19 oktober 2010), UN Doc. A/RES/65/1 (2010). Verklaring door de Speciale Rapporteur Inzake het Recht op Water (25 oktober 2010). Resolutie 65/154 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (11 februari 2011), UN Doc. A/RES/65/154 (2011). Resolutie 16/2 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (8 april 2011), UN Doc. A/HRC/RES/16/2 (2011). Resolutie 64/25 van de Wereldgezondheidsvergadering (24 mei 2011), UN Doc. WHA64/2011/REC/1 (2011). Rapport 18/33 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (4 juli 2011), UN Doc. A/HRC/18/33 (2011). Toespraak van de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties (27 juli 2011), http://www.un.org/apps/news/infocus/sgspeeches/statments_full.asp?statID=1251#.U YzmFqVXJ6A. Rapport 66/255 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (3 augustus 2011), UN Doc. A/66/255 (2011). Resolutie 18/1 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (12 oktober 2011), UN Doc. A/HRC/RES/18/1 (2011). Déclaration au sujet de ''l'Eau en Palestine'', du Forum Alternatif Mondial de l'Eau (17 maart 2012). 95
− Rapport van de Conferentie van de Verenigde Naties over Duurzame Ontwikkeling (20-22 juni 2012), UN Doc. A/CONF.216/16 (2012). − Rapport 22/63 van de Raad voor de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (7 februari 2013), UN Doc. A/HRC/22/63 (2013).
13.3 RECHTSPRAAK − IGH, De zaak betreffende Ahmadou Sadio Diallo (Guinea v. Congo), Arrest, ICJ Reports 2010, 639. − GRONDWETTELIJK HOF VAN ZUID-AFRIKA, Mazibuko case, CCT 39/09, 2009, http://www.saflii.org/za/cases/ZACC/2009/28.pdf.
13.4 RECHTSLEER 13.4.1 BOEKEN − ADLER, J.A., Elsevier’s dictionary of criminal science in eight languages: English/American, French, Italian, Spanish, Portuguese, Dutch, Swedish and German, Amsterdam, Elsevier, 1960, 1460 p. − ALLAN, T., Virtual water: tackling the threat to our planet’s most precious resource, London, I.B.Tauris & Co. Ltd, 2011, 368 p. − ANTON, D.K. en SHELTON, D.L., Environmental Protection and Human Rights, Cambridge, Cambridge University Press, 2011, 986 p. − AMNESTY INTERNATIONAL, Wassernöte: Palästinensern wird der faire Zugang zu Wasserressourcen vorenthalten, s.l., Amnesty International Publications, 2009, 122 p. − BAKKER, K., Privatizing water: governance failure and the world’s urban water crisis, Ithaca, Cornell University Press, 2010, 304 p. − CHAPMAN, A. en RUSSELL, S., Core obligations: building a framework for economic, social and cultural rights, Antwerpen, Intersentia, 2002, 351 p. − CRAVEN, M., The international covenant on economic, social and cultural rights: a perspective on its development, Oxford, Clarendon Press, 1995, 413 p. − DE ALBUQUERQUE, C., Frequently Asked Questions, s.l.n.d., http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Water/FAQWater_en.pdf. − DE ALBUQUERQUE, C., On the right track: good practices in realizing the rights to water and sanitation, Lissabon, Textype, 2012, 114 p. − EIDE, A., ALFREDSSON, G., MELANDER, G., REHOF, L.A. en ROSAS, A., The universal Declaration of Human Rights: a commentary, Oslo, Scandinavian University Press, 1992, 474 p. − FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS, Review of World Water Resources by Country, Rome, FAO, 2003, 127 p., ftp://ftp.fao.org/agl/aglw/docs/wr23e.pdf. − FONTAINE, J., L’eau, enjeu du conflit israélo-palestinien, s.l., Association FrancePalestine Solidarité, 2008, 61 p.
96
− GLEICK, P.H., Water Conflict Chronology, s.l., Pacific Institute for Studies in Development Environment and Security, 2008, 46 p., http://www.worldwater.org/conflictchronology.pdf. − GREENFACTS, Watervoorraden: Samenvatting van het Wereld Water Ontwikkelingsrapport 2 van de Verenigde Naties, Brussel, Greenfacts VZW, 6 p. − GRINLINTON, D. en TAYLOR, P., Property rights and sustainability: the evolution of property rights to meet ecological challenges, Boston, Martinus Nijhoff Publishers, 2011, 414 p. − HARRYVAN, A.G., VAN DER HARST, J. en VOLTEN P.M.E., Samenwerking en regimevorming in de internationale betrekkingen, Assen, Koninklijke Van Gorcum, 2004, 316 p. − HOEKSTRA, A.Y. en CHAPAGAIN, A.K., Globalization of water: sharing the planet’s freshwater resources, Malden, Blackwell Pub., 2008, 208 p. − HOWARD, G. en BARTRAM, J., Domestic Water Quantity: service level and health, Genève, WHO, 2003, 33 p. − INTERNATIONAL LAW COMMISSION, Draft articles on the law of the non-navigational uses of international watercourses and commentaries thereto and resolutions on transboundary confined groundwater, 1994, http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/8_3_1994.pdf. − INTERNATIONAL LAW COMMISSION, Draft articles on the Law of Transboundary Aquifers, 2008, http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft%20articles/8_5_2008.pdf. − INTERNATIONAL LAW COMMISSION, Draft articles on the Law of Transboundary Aquifers with commentaries, 2008, http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/8_5_2008.pdf. − JOHNSON, S.P., The Earth Summit: The United Nations Conference on Environment and Development (UNCED), Londen, Graham and Trotman, 1992, 532 p. − KIEFER, T., WINKLER, I., CACCIAGUIDI-FAHY, S., PESTOVA, N., KHALFAN, A. en FAIRSTEIN, C., Legal resources for the right to water and sanitation, Geneva, Centre on housing rights and evictions, 2008, 330 p. − KOOIJMANS, P.H., Internationaal publiekrecht in vogelvlucht, Mechelen, Kluwer, 2008, 403 p. − KRAMER, A., Regional Water Cooperation and Peacebuilding in the Middle East, s.l., Initiative for Peacebuilding, 2008, 43 p. − LEIB, L.H., Human rights and the environment: philosophical, theoretical and legal perspectives, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2011, 181 p. − LOUKA, E., International Environmental Law: Fairness, Effectiveness, and World Order, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, 518 p. − MAES, F. en WILLEMS, P., Water: bron van leven en conflicten, Leuven, Acco, 2010, 210 p. − MAX PLANCK INSTITUTE FOR COMPARATIVE PUBLIC LAW AND INTERNATIONAL LAW, The Max Planck Encyclopedia of Public International Law, X dln., Oxford, Oxford University Press, 2012, 1138 p. − PROTOS, Water en Conflicten: tekort aan water bedreigt de vrede, s.l.n.d., 47 p., www.protos.be/water-in-the-world-es/Water_en_conflicten.pdf. − SANDS, P., PEEL, J., FABRA, A. en MACKENZIE, R., Principles of International Environmental Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2012, 926 p. − SCANLON, J., CASSAR, A. en NEMES, N., Water as a human right, Gland, IUCN, 2004, 54 p. 97
− SHAW, M.N., International Law, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, 1542 p. − STEUNPUNT TOT BESTRIJDING VAN ARMOEDE, BESTAANSONZEKERHEID EN SOCIALE UITSLUITING, Verslag armoedebestrijding 2008-2009, I, Een bijdrage aan politiek debat en politieke actie, Brussel, Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2009, 219 p. − SPILLER, P. en SAVEDOFF, W., Spilled water: institutional commitment in the provision of water services, Washington D.C., Inter-American Development Bank, 1999, 248 p. − THE CENTRE FOR HOUSING RIGHTS & EVICTIONS, Legal resources for the right to water and sanitation: international and national standards – 2nd edition, Geneva, Right to Water Programme, 2008, 330 p. − VANDE LANOTTE, J. en HAECK, Y., Handboek EVRM: Algemene beginselen, Antwerpen, Intersentia, 2005, 949 p. − VANDENDRIESSCHE, F., Energierecht, s.l., 2013, 213 p. − VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, I, Managing water under uncertainty and risk, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 380 p. − VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, II, Knowledge Base, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 778 p. − VN-WATER, The United Nations World Water Development Report 4, III, Facing the Challenges, s.l., The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2012, 866 p. − VN-WATER, A guide to UN Water, s.l.n.d. http://www.unwater.org/downloads/unw_brochure_en_webversion.pdf. − UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals Report 2012, New York, Statistics Division of the United Nations Department of Economic and Social Affairs, 2012, 68 p. − UNITED NATIONS, Human Rights and the Millennium Development Goals in Practice: A review of country strategies and reporting, s.l., 2010, 38 p., http://www.ohchr.org/Documents/Publications/HR_MDGs_in_practice_EN.pdf. − UNITED NATIONS, The Millennium Development Goals and Human Rights, s.l.n.d., 27 p., http://www.unkampagne.de/fileadmin/downloads/news3/final_human_rights_and_mdgs_brochure.p df. − UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Development Report 2006: beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis, New York, Palgrave Macmillan, 2006, 440 p. − UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME, Human Rights and the Millennium Development Goals: Making the Link, s.l.n.d., Huritalk, 32 p., http://hurilink.org/Primer-HR-MDGs.pdf. − URDAL, H., Demographic aspects of climate change, environmental degradation and armed conflict, United Nations Expert Group Meeting on Population, Distribution, Urbanization, Internal Migration and Development, 21-23 januari 2008, 25 p., www.un.org/esa/population/meetings/EGM_PopDist/P18_Urdal.pdf. − WATER INFORMATION SYSTEM FOR EUROPE, Waternota 1: Samenwerken voor Europese gezamenlijke gebruikte wateren: Coördinatie in internationale stroomgebiedsdistricten, s.l., de Europese Commissie (DG Milieu), 2008, 4 p.
98
− WINKLER, I.T., The human right to water: significance, legal status and implications for water allocation, Oxford, Hart Publishing, 2012, 340 p. − WORLD WATER ASSESSMENT PROGRAMME, The United Nations World Water Development Report: Water for People, Water for Life, s.l., Unesco Publishing, 2003, 34 p. 13.4.2 BIJDRAGEN IN TIJDSCHRIFTEN OF KRANTEN − ADOLF, S., “Wateroorlog in Catalonië”, De Standaard 9 april 2008. − AL-YOUM, A., “Abu Simbel farmers release tourists held over water shortage”, Egypt Independent 3 juni 2012, http://www.egyptindependent.com/news/farmers-holdtourists-abu-simbel-over-water-shortage-news2. − AMNESTY INTERNATIONAL, “VN: recht op water en sanitatie herbevestigd als juridisch bindend”, 26 oktober 2010. − BULTO, T.S., "The emergence of the human right to water in international human rights law: invention or discovery?", Melbourne Journal of International Law 2011, 290 - 314. − DANCKAERS, T., “Turkse dammen maken troebel water”, MO 26 januari 2011. − DARROW, M., The Millennium Development Goals: milestones or millstones? Human rights priorities for the post-2015 development agenda", Yale Human Rights and Development Law Journal 2012, 55 - 127. − DENECKERE, K., “Water vaker bron van conflict”, MO 18 maart 2009. − DEVRAJ, R., ”Coca-Cola voert wateroorlog in India”, MO 1 oktober 2009. − DILLEN, L., “Water is leven en bron van ontwikkeling”, De Standaard maart 2012. − DROESHOUT, J., "Egypte boycot nieuwe Nijlverdrag", MO 20 mei 2010. − DROESHOUT, J., ”Egypte en Soedan willen Nijlwater niet delen”, MO 16 april 2010. − CAVALLO, G.A., "The human right to water and sanitation: from political commitments to customary rule?", Pace International Law Review Online Companion april 2012, 136 - 200. − CROOK, J.R., "United States abstains on General Assembly Resolution proclaiming human right to water and sanitation", Contemporary Practice of the United States Relating to International Law oktober 2010, 672 - 674. − FILMER-WILSON, E., “The human rights-based approach to development: the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 213-241. − GALIZZI, P., "From Stockholm to New York, via Rio and Johannesburg: has the environment lost its way on the global agenda?", Fordham Law School Centennial Issue 2006, 952 - 1008. − HARDBERGER, A., "Life, liberty and the pursuit of water: evaluating water as a human right and the duties and obligations it creates", Northwestern University Journal of International Human Rights 2005, 1 - 96. − HARRINGTON, A.R., "Don't mind the gap: the rise of individual complaint mechanisms within international human rights treaties", Duke Journal of Comparative & International Law 2012, 153-182. − HOMER-DIXON, T., "Terror in the Weather Forecast", The New York Times 24 april 2007. − HUANG, L.Y., "Not just another drop in the human rights bucket: the legal significance of a codified human right to water", Florida Journal of International Law 2008, 353 370. 99
− HUNT, P. EN MESQUITA, J., "Mental Disabilities and the Human Right to the Highest Attainable Standard of Health", Human Rights Quarterly 2006, 332-356. − KORNFELD, I., "A global water apartheid: from revelation to resolution", Vanderbilt Journal of Transnational Law 2010, 701 - 731. − LANGFORD, M., “Ambition that overleaps itself? A response to Stephen Tully’s critique of the General Comment on the right to water”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2006, 433-459. − LANGFORD, M., “Expectation of plenty: response to Stephen Tully”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2006, 473-479. − MACNAUGHTON, G. en FREY, D.F., “Decent work, human rights, and the Millennium Development Goals", Hastings Race and Poverty Law Journal 2010, 303 - 352. − OP DE COUL, J., ”Meerderheid Bolivianen steunt nieuwe grondwet”, Bevrijde Wereld 6 februari 2009. − ORTIZ, G., “Privatiseringsgolf drinkwater Latijns-Amerika is voorbij”, De Wereld Morgen 21 maart 2011. − PARDY, B., "The dark irony of international water rights", Pace Environmental Law Review 2011, 907-920. − PROTOS, “Droogte bedreigt Irak dat meer water eist van Turkije en Syrië”, 11.be Noord-Zuidportaal 7 augustus 2009. − RUTHERFORD, R., "An International Human Right to Water: how to secure the place of people ahead of profits in the struggle for water access", Alabama Law Review 2011, 857 - 885. − SAMSON, L., “Water als wapen in nieuwe apartheid”, De Standaard 26 maart 2012. − SIMUS, M.F., "The water ethic: the inexorable birth of a certain alienable right", Tulane Environmental Law Journal, 2010, 439 - 472. − SMETS, H., “The right to water as a human right”, Environmental Policy and Law 2000, 248-250. − SPIEGEL, C., “International water law: the contributions of western united states water law to the United Nations Convention on The Law Of The Non-Navigable Uses Of International Watercourses”, Duke Journal Of Comparative & International Law, 2005, 333 - 361. − TECLAFF, L.A., "Fiat or Custom: The Checkered Development of International Water Law", Natural Resources Journal, 1991, 45 - 74. − TETZLAFF, K., "Towards a global convention on the right to water?", The New Zealand Postgraduate Law E-Journal 2005, 1 - 33. − THEISEN, O.M., “Blood and soil? Resource scarcity and internal armed conflict revised”, Journal of Peace Research, 2008, 801 – 818. − THOR, E.M., "The human right to water and the United States: why so dangerous?", Pacific McGeorge Global Business & Development Law Journal 2013, 315-341. − TULLY, S., “A human right to access water? A critique of General Comment no. 15”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2005, 35-63. − TULLY, S., “Flightily purposes and deeds: a rejoinder to Malcolm Langford”, Netherlands Quarterly of Human Rights 2006, 461-472. − TRIGUEROS, A., "The human right to water: will its fulfillment contribute to environmental degradation?", Indiana Journal of Global Legal Studies 2012, 599 625. − UN NEWS CENTRE, “General Assembly declares access to clean water and sanitation is a human right”, 28 juli 2010, http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=35456&Cr=SANITATION#. 100
− VANACKER, B., “Egypte moet de Nijl delen”, MO 20 december 2006. − VANDEPUTTE, F., “De overheid moet aan de kraan draaien”, De Standaard 8 november 2003. − VANDAELE, J.,"Ricardo Petrella: 'Water is een publiek goed'", MO 28 februari 2013. − WILLIAMS, M., "Privatization and the human right to water: challenges for the new century", Michigan Journal of International Law 2007, 469 - 505. − X, “1 miljard mensen heeft nog steeds geen toegang tot veilig drinkwater”, De Standaard 22 maart 2012. − X, "Egypt water shortage protests are widespread and violent, Ooskanews 25 juli 2012, http://www.ooskanews.com/daily-water-briefing/egypt-water-shortage-protestsare-widespread-and-violent_23549. − X, “Onze watervoorraad is eindig en er bestaat geen alternatief”, De Standaard 22 maart 2012. − X, “Recht op water betekent niet dat het gratis moet zijn”, De Morgen 4 augustus 2011. − X,“VN waarschuwen voor wateroorlogen”, De Standaard 12 maart 2012. − ZIGANSHINA, D., “Rethinking the Concept of the Human Right to Water”, Santa Clara Journal of International Law 2008, 113-128.
13.5 WEBSITES − − − − −
www.righttowater.info www.worldwatercouncil.org www.worldwater.org/conflict/ www.bluegold-worldwaterwars.com www.water.org
13.6 DOCUMENTAIRES − http://topdocumentaryfilms.com/blue-gold-world-water-wars/
13.7 RADIO Interview met Protos op het Radio 1-Programma Joos, "Water is geen mensenrecht", donderdag 2 mei 2013, http://www.radio1.be/programmas/joos/‘water-geen-mensenrecht’.
101
