Wankele kennis Rapport over de cultuurdeelname van etnische minderheden Opgesteld in opdracht van de Raad voor Cultuur
Dr. George Muskens, Drs. Bart van Melik Met medewerking van Dr. Gerhard Mark van der Waal Linda Raymond MBA, MALD © DOCA Bureaus Kerkstraat 27 Lepelstraat Februari 2003
INHOUDSOPGAVE 1
OPDRACHT ...............................................................................................................................................1
2
KENNISCENTRA .....................................................................................................................................3 2.1 ALGEMENE KENNISCENTRA ................................................................................................................3 2.1.1 Boekmanstichting .....................................................................................................................3 2.1.2 Steunfuncties, werkgroepen en consultants ............................................................................3 2.1.3 Verdere samenwerking en netwerken .....................................................................................4 2.1.3.1 2.1.3.2 2.1.3.3
Netwerk CS ....................................................................................................................................4 Web-portaal Cultuurnet .................................................................................................................4 Web-portaal Multicultureel Plein .................................................................................................4
2.2 KENNISPRODUCTIE VANUIT HET ACTIEPLAN CULTUURBEREIK.........................................................5 2.2.1 Onderzoek .................................................................................................................................5 2.2.2 Phenix Foundation, consultants, andere kenniscentra ..........................................................6 2.3 KENNISPRODUCTIE VANUIT DE WERKGROEP CULTUREEL ERFGOED MINDERHEDEN .......................6 2.4 KENNISPRODUCTIE DOOR CULTURELE ORGANISATOREN EN ORGANISATIES ...................................7 2.4.1 Podia, festivals en musea.........................................................................................................7 2.4.1.1 2.4.1.2 2.4.1.3 2.4.1.4 2.4.1.5 2.4.1.6 2.4.1.7 2.4.1.8 2.4.1.9
2.4.2 2.4.2.1 2.4.2.2 2.4.2.3 2.4.2.4 2.4.2.5
2.4.3 2.4.3.1 2.4.3.2
Mundial Producties en Festival Mundial......................................................................................7 RASA..............................................................................................................................................8 El Hizjra..........................................................................................................................................8 Volksbuurtmuseum Den Haag ......................................................................................................8 Wereldmuseum en de Stichting Islamitische Kunst en Cultuur .................................................9 Theater Zuidplein...........................................................................................................................9 Dunya Festival ...............................................................................................................................9 Tropentheater van het Koninklijk Instituut voor de Tropen .................................................... 10 Zomerfestival (Zomercarnaval) ................................................................................................. 10
Organisatiebureaus, belangenorganisaties..........................................................................10 ATANA ....................................................................................................................................... 10 Stichting Loeder Events.............................................................................................................. 11 Nederlands Popinstituut NPI...................................................................................................... 11 MiraMedia (voorheen Stichting Omroep en Allochtonen........................................................ 11 Stichting Marmoucha.................................................................................................................. 12
Stimuleringsfondsen ...............................................................................................................12 Mondriaan Stichting ................................................................................................................... 12 VSB Fonds .................................................................................................................................. 13
2.5 ONDERZOEKSBUREAUS.....................................................................................................................13 2.5.1 Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuur Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam 13 2.5.2 Universiteit van Tilburg, vrijetijdswetenschappen ..............................................................14 2.5.3 Bureau Letty Ranshuysen, Rotterdam...................................................................................14 2.5.4 Motivaction.............................................................................................................................14 2.5.5 Centrum voor Onderzoek en Statistiek COS ........................................................................14 2.5.6 DOCA Bureaus.......................................................................................................................14 2.5.7 Andere onderzoeksbureaus....................................................................................................15 3
KENNIS .....................................................................................................................................................16 3.1 GEGRONDE THEORIEËN ....................................................................................................................16 3.2 LAGE CULTUURDEELNAME IN DE GESUBSIDIEERDE CIRCUITS ........................................................18 3.2.1 Actieve cultuurdeelname als cultuurproducent....................................................................18 3.2.2 Passieve cultuurdeelname als bezoeker................................................................................19 3.2.2.0 3.2.2.1
Non-participatie in kunst en cultuur .......................................................................................... 19 Bijzondere cultuurdeelname....................................................................................................... 20
3.3 INTERESSANTSTE ALLOCHTONE DEELNEMERS ................................................................................21 3.3.1 Opkomend talent ....................................................................................................................21 3.3.2 Good practices .......................................................................................................................22 3.3.3 De allochtone voorhoede.......................................................................................................22
I
4
EEN SCHAT AAN KENNIS EN IDEEËN ..........................................................................................24 4.1 4.2 4.3
5
PUBLIEKSPROJECTEN IN DE VS ........................................................................................................24 BELGIË, VLAANDEREN .....................................................................................................................25 GROOT-BRITTANNIË .........................................................................................................................26
MET HET OOG OP MEER EN MET HET OOG OP BETER.......................................................27 5.1 VERLENGING EN UITBREIDING VAN DE HUIDIGE OPDRACHT ..........................................................28 5.2 SECUNDAIRE ANALYSES RCO..........................................................................................................28 5.3 PSYCHOLOGISCH CULTUURDEELNAMEONDERZOEK ........................................................................29 5.4 ONDERZOEK NAAR GOOD PRACTICES BIJ GEVESTIGDE INSTELLINGEN ...........................................29 5.5 SPECIFIEKE GEVALSTUDIES NAAR GROTE CULTUURFESTIVALS (FESTIVAL MUNDIAL, ZOMERCARNAVAL) ..........................................................................................................................................30 5.6 CROSSING BORDERS – OVER DE GRENS EN TRANSNATIONALE CULTUURVERBANDEN ..................30
6
CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN .............................................................................................32
BIJLAGE 1. GEVOERDE GESPREKKEN..................................................................................................35 BIJLAGE 2. LITERATUUR............................................................................................................................36
II
1 Opdracht Het ministerie van OC&W, directie algemeen cultuurbeleid, heeft in november 2002 DOCA Bureaus opdracht gegeven om een quick scan uit te voeren naar de actieve en passieve cultuurdeelname van etnische minderheden. Het ministerie gaf met deze opdracht uitvoering aan een wens van de Raad voor de Cultuur naar een dergelijk onderzoek. De Raad had behoefte aan zo veel mogelijk empirische kennis op dat gebied. De empirische kennis moest helpen bij de opstelling van een sectorprofiel over intercultureel cultuurbeleid en deze laatste moet op zijn beurt bijdragen tot de opstelling van een conceptadvies over de Cultuurnota voor de jaren 2005-2008. Conceptadvies en sectorprofielen stonden geagendeerd voor de maanden februari en maart 2003. Daarom was er eigenlijk te weinig tijd voor een gedegen onderzoek en hebben we voorshands moeten volstaan met een quick scan. Deze quick scan betreft de kennisinfrastructuur inzake de actieve en passieve cultuurdeelname van etnische groepen en personen in Nederland en een snelle blik op beschikbaar materiaal en rapporten. Deze aanpak kan natuurlijk geen optimaal resultaat opleveren. Daarom omvat dit rapport tevens de aanduiding van verdere onderzoeksopties die in de loop van het komende jaar kunnen leiden tot de eigenlijk gewenste empirische kennis (hoofdstuk 5 van het onderhavige rapport). Eerder had de Raad een essay besproken van Ton Guiking over culturele diversiteit (Guiking 2002). Dit essay betrof een kritische inleiding op de verschillende begrippen en posities die in het debat over etnische cultuurdeelname een rol spelen. In die zin was het essay voor de Raad een belangrijke eerste leidraad inzake intercultureel cultuurbeleid. In aanvulling erop had de Raad behoefte aan een empirische georiënteerde studie, dus een studie die kon laten zien wat de actieve en de passieve cultuurdeelname feitelijk inhouden en hoe deze verlopen en vorm krijgen. Tevens wilde de Raad weten over welke bronnen ze in dezen kunnen beschikken. Uit deze behoefte is de onderhavige opdracht voortgevloeid. Voor DOCA Bureaus hebben Dr. George Muskens en Drs. Bart van Melik de opdracht in december 2002 en januari 2003 uitgevoerd. We hebben in die tijd een beperkt aantal personen en instellingen kunnen consulteren (zie bijlage 1). We zijn hen zeer erkentelijk voor hun medewerking, veelal op zeer korte termijn. Verder hebben we ons vooral gericht op openbaar en via internet toegankelijke bronnen en kenniscentra. Het onderhavig rapport geeft een samenvatting van wat we hebben gevonden inzake kennis centra (hoofdstuk 2) en kennis (hoofdstuk 3). Datgene wat we gevonden hebben, hebben we ‘wankele kennis’ genoemd. Het is dus kennis die nadere en betere fundering nodig heeft. De kennis is wankel omdat ze er wel is tot op zekere hoogte, zij het zeer onvolledig en gefragmenteerd. Het is kennis van sleutelpersonen en deskundigen omtrent velerlei specifieke onderdelen en initiatieven. Deze personen kunnen echter na verloop van tijd komen en gaan, waarna veel van hun kennis verloren blijkt te gaan. Het betreft ook kennis op het niveau van instellingen die er nog te weinig in investeren of er te weinig mee doen, bijvoorbeeld in termen van kennismanagement en systematische ontsluiting. Hiervoor zijn vele redenen aan te wijzen die overwegend verband houden met het nieuwe en onbekende van etnische cultuurdeelname in 1
Nederland. De beleidsverandering, die ingezet is met de beleidsnota ‘Cultuur als confrontatie’ is pas vier jaar oud en bevindt zich nog in een eerste, overwegend exploratieve en experimentele beleidsfase. Als onderdeel van ons onderzoeksplan hadden wij voorgesteld om een geïnteresseerde blik over de Nederlandse grens te werpen, mede omdat de cultuurdeelname van immigranten en minderheden ook daar op problemen stuit en dus object van beleid is. De blik over de grens heeft interessante voorbeelden opgeleverd van hoe men de problemen kan aanpakken. Op ons verzoek heeft Linda Raymond MBA MALD, free-lance medewerker van DOCA Bureaus te Brussel, een super-quick scan uitgevoerd in België. Dr. Gerhard Mark van der Waal, directeur van Heritage Solutions en eveneens free-lance medewerker van DOCA Bureaus, heeft een dito super-quick scan uitgevoerd over de situatie in het Verenigd Koninkrijk. Binnen de beperkingen van de tijd waren dit de landen die de meeste en de beste informatie konden opleveren en was de super-quick scan vrijwel de enig haalbare methode. Wij zijn hen zeer erkentelijk voor hun bijdragen die meer hebben opgeleverd dan we mochten verwachten (zie hoofdstuk 4, alsmede de twee afzonderlijke bijlagen voor België, respectievelijk het Verenigd Koninkrijk). Onze voorstellen voor verder onderzoek omvatten echter ook nadere voorstellen voor internationale studies, waarbij we kunnen voortbouwen op hun ‘voorwerk’ (zie hoofdstuk 5).
2
2 Kenniscentra 2.1 Algemene kenniscentra 2.1.1 Boekmanstichting De Boekmanstichting (www.boekmanstichting.nl) te Amsterdam is het algemene kenniscentrum voor de sector kunst en cultuur in Nederland. De stichting is een onafhankelijk intermediair tussen belangstellenden en belanghebbenden uit het openbaar bestuur, het wetenschapsbedrijf en het culturele veld. Hierdoor is ze een uniek centrum voor beleidsadviseurs, bestuurders, politici en managers, voor onderzoekers, docenten en studenten uit diverse disciplines, en voor medewerkers van kunstinstellingen, kunstenaars en journalisten. De stichting verzamelt en verspreidt kennis en informatie over kunst en cultuur in beleid en praktijk. Ze onderhoudt hiertoe onder andere een bibliotheek en een documentatiecentrum, dat onder andere via internet gemakkelijk toegankelijk is. Naar onze ervaring gaat het om een complete of vrijwel complete collectie. De Boekmanstichting stimuleert verder onderzoek en meningsvorming over de productie, distributie en afname van kunst en over het (inter)nationale kunstbeleid. Ze organiseert daarbij het cultuurpolitieke debat tussen vertegenwoordigers van bestuur, wetenschap en praktijk. De Boekmanstichting voert zelf geen grootschalig onderzoek uit. Het onderzoek vindt plaats op universiteiten en hun instituten voor kunst- en cultuurwetenschappen, alsook op hieronder te vermelden specialistische onderzoeksbureaus. Ook gespecialiseerde kenniscentra voor bijvoorbeeld de cultuurdeelname van etnische groepen zijn niet in de Boekmanstichting geïncorporeerd. Hierom spitst het belang van de Boekmanstichting voor deze cultuurdeelname zich toe op de bibliothecaire en documentaire functies. Dit komt onder meer tot uiting in de uitgave van de Boekmancahiers. Door middel van dit tijdschrift geeft de Boekmanstichting meestal in themavorm een overzicht van de laatste ontwikkelingen, visies en evaluaties binnen de wereld van kunst en cultuur. Boekmancahier 53 (september 2002) staat geheel in het teken van de actieve en passieve cultuurdeelname van etnische minderheden, met aandacht voor belangwekkende visies en belangrijke ontwikkelingen (zie 3.1). 2.1.2 Steunfuncties, werkgroepen en consultants Bart van Rosmalen van het Walter Maas Huis is een van de door velen erkende consultants voor instellingen en instanties die zich bezighouden met culturele diversiteit in de praktijk. Ook Neil van der Linden, Han Bakker, mevrouw F. van Diepen-Oost of ook andere oud-gedeputeerden en oud-wethouders komen in de documentatie naar voren als geïnteresseerde en enthousiasmerende consultants, gespreksleiders, etc. Neil van der Linden is verbonden aan Paradiso en oud medewerker van de Raad. Hij heeft verschillende projecten georganiseerd op het terrein van Arabische muziek. Han Bakker was verantwoordelijk voor het rapport aan de Raad ‘Neder-Turken, kunst en cultuur’ (Bakker 2002). Momenteel visiteert hij als voorzitter van de visitatiecommissie voor de lokale en provinciale actieplannen cultuurbereik verschillende steden en provincies. Mevrouw F. van 3
Diepen-Oost, oud-gedeputeerde cultuur van de provincie Noord-Holland, is vooral deskundig in zaken betreffende de toegankelijkheid van archieven. Leden van de werkgroepen voor het cultureel erfgoed van minderheden functioneren eveneens als consultant voor culturele instellingen. De traditionele tweede- en derdelijns steunfuncties van het minderhedenbeleid (Forum – www.forum.nl, Palet – www.palet.nl, Osmose – www.osmose.nl, etc.) konden en kunnen vanuit hun kennis over, en ervaring met, minderheden ondersteuning geven aan landelijke en plaatselijke initiatieven toen daaraan meer en meer behoefte bleek te bestaan. In Eindhoven had de gemeente reeds ten tijde van de pilots voor het actieplan de NoordBrabantse steunfunctie-instelling Palet gevraagd de haalbaarheid van een plaatselijk kenniscentrum culturele diversiteit te onderzoeken. Dit heeft geleid tot een positief advies (Muskens en Van der Louw 2001). De implementatie kan binnenkort na een desbetreffende besluit van de gemeenteraad van start gaan. 2.1.3 Verdere samenwerking en netwerken 2.1.3.1 Netwerk CS Het Netwerk CS (www.netwerkcs.nl) is een landelijke netwerkorganisatie met als doel het informeren en professionaliseren van culturele organisaties en belanghebbenden met betrekking tot diversiteit. Netwerk CS richt zich daarbij op het vergroten van de culturele diversiteit op de gebieden personeel, programma en publiek onder meer door het aanbieden van een virtueel platform voor discussies en essays. Een belangrijk medium voor Netwerk CS en zijn beschikbare documentatie en uittreksels vormt internet, waarbij zeer hedendaagse eisen aan de gebruikers worden gesteld met het oog op ‘flashy applications’ en toegangscodes. 2.1.3.2 Web-portaal Cultuurnet Cultuurnet (www.cultuurnet.nl) is de digitale wegwijzer voor Kunst, Cultuur, Geschiedenis en Wetenschap. Via een groot aanbod aan links richt het zich op de beherende instellingen zoals musea, bibliotheken en archieven, stichtingen, leveranciers, restauratoren en conservatoren, handelaren, verzamelaars en particulieren. Op de site van Cultuurnet kunnen tegen betaling reclame uitingen geplaatst worden. 2.1.3.3 Web-portaal Multicultureel Plein Het Multicultureel Plein (www.multicultureelplein.nl)wijst op internet de weg in de multiculturele samenleving. Men vindt er een who's who van de belangrijkste organisaties en instellingen, van media, werving en selectieburo's, ondernemingen en multiculturele podia, gelinkt in rubrieken naar thema. Het Multicultureel Plein is in 1997 opgericht door Stoa (Stichting Omroep en Allochtonen, nu Mira Media) en De Digitale Stad. De belangrijkste reden om dit plein op te zetten was om te voorkomen dat de multiculturele samenleving op internet, gelijk in veel andere media, onzichtbaar en gefragmenteerd blijft of eenzijdig belicht wordt. 4
2.2 Kennisproductie vanuit het actieplan cultuurbereik 2.2.1 Onderzoek Voor de cultuurplanperiode 2001-2004 hebben het Rijk en de lagere overheden speciale middelen gereserveerd voor de verbreding van de cultuurdeelname van etnische minderheden en andere groepen, zoals jeugdigen. Uit deze middelen financieren ze het actieplan cultuurbereik. In de direct eraan voorafgaande periode heeft het Rijk in zeven gemeenten pilots voor het actieplan laten uitvoeren. Mede vanwege het experimentele karakter van de pilots en het gehele actieplan hebben de verschillende partners in het actieplan ervoor gezorgd dat er systematische kennis over het verloop, de succesfactoren en de resultaten van de concrete pilots en lokale projecten verzameld wordt en beschikbaar komt. De verzameling, de verwerking en de rapportage van de informatie hebben de partners opgedragen aan gespecialiseerde onderzoeksbureaus. Dergelijke onderzoeken zijn reeds uitgevoerd door: 1. DOCA Bureaus – inventarisatie van de pilots (Muskens 2000), 2. Bureau Driessen – inventarisatie pilots (Bureau Driessen 2000), 3. Erasmuscentrum voor Kunst en Cultuurwetenschappen – opzet van onderzoek naar het actieplan, met name van gevalstudies in gemeenten en provincies (IJdens & Hitters 2001), 4. Centrum voor Onderzoek en Statistiek van de gemeente Rotterdam – Richtlijn Cultuurparticipatie Onderzoek RCO, zijnde een instrument voor de meting van plaatselijke cultuurdeelname van (onder andere) etnische groepen (Rijpma & Roques 2001), alsmede de eerste rapportage van de gemeente Rotterdam (Rijpma & De Vries 2002). De kwantitatieve gemeentelijke RCO-gegevens zullen vanaf medio 2003 op een speciale web-site van Motivaction (www.motivaction.nl) geplaatst worden, waardoor intergemeentelijke en interprovinciale vergelijkingen kunnen worden gemaakt. 5. Bureau Art heeft inventarisaties gemaakt van de provinciale en de gemeentelijke plannen (Van der Zant 2002). Er is tevens voorzien in een visitatieschema voor het maken van een tussenbalans in 2003. Hiertoe is het volgende bepaald: 'Ten behoeve van deze tussenbalans wordt in de eerste helft van 2003 een vorm van visitatie toegepast waarbij onder meer wordt beoordeeld in hoeverre de culturele kwaliteit van de activiteiten is gerealiseerd. Zo kunnen knelpunten worden gesignaleerd, maar ook goede voorbeelden. Zo'n visitatie kan uitgevoerd worden door een ad hoc commissie, bijvoorbeeld bestaande uit een extern voorzitter, een deelnemer van de Raad voor Cultuur, aangevuld met andere inhoudelijke deskundigen en personen die hun achtergrond hebben in het lokaal en provinciaal bestuur. De Raad voor Cultuur zal om advies worden gevraagd mede op basis van de visitatierapporten’ (Tussenbalans Visitatiecommissie Actieplan Cultuurbereik 2002). De visitaties waren gepland voor de tweede helft van 2002. Ze zullen uitmonden in onafhankelijke beoordelingen van de kwaliteit en de voortgang van de projecten. Bij overleg in de ambtelijke Regiegroep Actieplan Cultuurbereik is vervolgens naar voren gekomen dat de tussenbalans en de daarbij behorende visitatie een rol zouden kunnen c.q. moeten spelen bij de politiek-bestuurlijke prioriteiten voor de komende Cultuurnota 2004-2008. 5
De gemakkelijkste toegang tot rapporten als de bovenstaande wordt geboden door de web-site van het actieplan cultuurbereik – www.cultuurbereik.nl. Daarnaast vindt men ze ook via de bibliotheek van Boekmanstichting. Verdieping van de inzichten en verheldering van de concepten, verbanden en succesfactoren wordt nagestreefd via werkconferenties van betrokkenen en deskundigen. De verslagen komen eveneens op de web-site van het actieplan cultuurbereik, zoals die over ‘zichtbaar maken van cultureel vermogen’ (Breda 28 november 2002) of ‘versterking van de programmering’ (Zaanstad 4 april 2002). 2.2.2 Phenix Foundation, consultants, andere kenniscentra Consultants, onderzoeksbureaus en de andere kenniscentra die we hierboven hebben genoemd kunnen eveneens een belangrijke rol spelen als vraagbaken en kenniscentra voor het actieplan cultuurbereik. In het bijzonder geldt dit voor de Phenix Foundation (www.phenix.nl), die speciaal is opgericht ter ondersteuning van lokale initiatiefnemers en kunstenaars van allochtone afkomst. Phenix ondersteunt en begeleidt kunstenaars bij het maken van plannen en het opstellen van subsidieaanvragen. Phenix is geen subsidieloket. Voor financiering zijn allochtone kunstenaars aangewezen op de bestaande overheids- en particuliere fondsen. Wel probeert Phenix invloed uit te oefenen op deze fondsen, zodat ook zij zich meer zullen richten op kunstenaars met een dubbele culturele achtergrond. Phenix richt zich op het hele spectrum van beeldende kunst, podiumkunsten, literatuur, muziek, film, design, mode en nieuwe media.
2.3 Kennisproductie vanuit de werkgroep cultureel erfgoed minderheden Het ministerie van OC&W heeft in 2001 een werkgroep cultureel erfgoed van minderheden ingesteld. Deze werkgroep heeft in de persoon van René Kistemaker de beschikking over een professionele secretaris, die is ondergebracht bij de Nederlandse Museum Vereniging. De werkgroep vormt een parapluie voor drie specifieke werkgroepen voor de drie belangrijkste deelterreinen van het cultureel erfgoed van minderheden in Nederland. Dit zijn de deelterreinen migratiegeschiedenis, slavernijverleden en islamitisch erfgoed in Nederland. De werkgroep(en) zijn te zien als denk-tanks op hun gebieden. In de werkgroep(en) is een vermeldenswaardige hoeveelheid kennis bijeen gebracht over de culturele interesses en belangen van de betreffende groepen en over het cultureel erfgoed van minderheden, onder andere in termen van collecties, vindbaarheid, toegankelijkheid, presentatie, etc. Eerste ideeën voor de beleidsvorming sloten aan op ervaringen opgedaan met instellingen die een mengvorm zijn van erfgoedinstelling en kenniscentrum. Een dergelijke instelling was het Moluks Museum, dat zowel een verzameling is van belangrijke Moluks-Nederlandse artefacten als een centrum voor educatie en onderzoek. De landelijke organisaties van Turken, Marokkanen en Tunesiërs, Surinamers, Caraïbische Nederlanders en Zuid-Europeanen hebben in 1997 uitdrukkelijk gepleit voor de oprichting van dergelijke centra. Dit pleidooi is mede aanleiding geweest voor onderzoek naar de vindbaarheid van materieel en immaterieel etnisch erfgoed, alsmede naar de haalbaarheid van verschillende institutionele vormen die het gevonden erfgoed toegankelijk zouden kunnen maken (Muskens & Maas 1999). In het verlengde van het onderzoek 6
is de subsidieregeling Interculturele Projecten (als opvolger van Interculturele Museum Projecten) ontworpen waarbij de Mondriaan Stichting (www.mondriaanfoundation.nl) de subsidies aan projecten toekent en waarover de web-site van de Nederlandse Museum Vereniging (www.museumvereniging.nl) voorlichting geeft. Tevens zijn een drietal werkgroepen in het leven geroepen, die (gezamenlijke) initiatieven ondersteunen en nader onderzoek hebben laten doen naar vindbaar erfgoed van minderheden in hun ‘sectoren’, zijnde slavernijverleden, migratiegeschiedenis en islam in Nederland. Deze onderzoeken zijn recentelijk gepubliceerd (Bijnaar, Smeulders, Heilbron & Van Stipriaan 2002; Bouhkim 2002; Mousavi 2002; Canatan 2002A; Canatan 2002B; Bier 2002). De voorzitter van de overkoepelende werkgroep, René Kistemaker, heeft een geïntegreerde samenvatting op basis van deze rapporten geschreven (Kistemaker 2003). Derapporten en de samenvatting zullen op werkconferenties met en door betrokkenen worden besproken. Bij de discussie speelt de mogelijkheid van digitaal zoeken belangrijke rol. Een kennisgenerende functie heeft in dit verband DIVA (www.divakoepel.nl). DIVA heeft in 2001 en 2002 werkconferenties gehouden over cultureel erfgoed, archieven en minderheden. De verslagen en bijdragen van deze conferenties heeft DIVA vervolgens breed verspreid via zijn web-site. Ook andere instellingen willen de kennisfunctie van bepaalde werkgroepen dragen. We denken daarbij aan Imagine I&C voor beeldmateriaal in Amsterdam (www.imagineic.nl), het Wereldmuseum in Rotterdam voor islamitisch erfgoed in Nederland (www.wereldmuseum.rotterdam.nl) en het op te richten centrum inzake het slavernijverleden.
2.4 Kennisproductie door culturele organisatoren en organisaties Velerlei culturele organisatoren en organisaties geven aan hun eigen programmering een multicultureel karakter en bevorderen zo, direct of indirect, de cultuurdeelname van etnische minderheden. Hun web-sites en overige documentatie levert een schat aan kennis op binnen dit gebied. Echter, het gaat hier om nogal gefragmenteerde informatie van alle organisatoren en organisaties afzonderlijk. Vele zijn echter ook te vinden via links en portalen die in de eerste paragraaf zijn genoemd. Zonder te pretenderen volledig te zijn, willen wij een aantal referenties naar de betreffende organisatoren en organisaties geven. 2.4.1 Podia, festivals en musea 2.4.1.1 Mundial Producties en Festival Mundial Mundial Productions (www.festivalmundial.nl) is een organisatie die organiseert, programmeert, coördineert en adviseert. Een kleurrijke club die uitblinkt in originaliteit en pluriformiteit en zich laat kenmerken door een duidelijke filosofie. Wederzijds respect en de combinatie van cultuur en ontwikkeling zijn daarin speerpunten. Bovendien wil Mundial Productions het draagvlak voor internationale samenwerking, de zorg voor het milieu en het respect voor de mensenrechten bevorderen. Festival Mundial (www.festivalmundial.nl ), dat een onderdeel is van Mundial Producties is een groot openlucht muziek-, informatie- en cultuurevenement. Mundial Productions 7
organiseert dit twee weken durende festijn jaarlijks in Tilburg. Het hoogtepunt van Festival Mundial is het Slotweekend. Het Tilburgse Leijpark staat dan bol van de muziekvoorstellingen, exotische eettentjes, mondiale informatie, dans- en theatervoorstellingen en kleurrijke wereldmarkten. Ruim zeventig bands uit alle windstreken laten van zich horen middels allerhande muziekstromingen; van Braziliaanse percussie tot Portugese fado en van opzwepende hip hop beats tot ruige rock. Dit grootse festijn trekt ieder jaar meer dan 100.000 bezoekers. Festival Mundial is niet alleen een muziekpodium, Festival Mundial is ook platform voor ontwikkelingssamenwerking. Meer dan 100 organisaties op het gebied van duurzame ontwikkeling, milieu en mensenrechten tonen hun gezicht op dit culturele festijn. 2.4.1.2 RASA RASA (www.rasa.nl) is een wereldculturencentrum in Utrecht, dat kunst en cultuur uit alle werelddelen presenteert. Er vinden per seizoen ruim honderd concerten, theater- en dansvoorstellingen, literaire evenementen, lezingen en festivals plaats. Tevens is er een maandelijks wisselende expositie en zijn er regelmatig cursussen en workshops te volgen. 2.4.1.3 El Hizjra El Hizjra (www.elhizjra.nl) is een instituut dat zich sterk maakt voor Arabische en vooral Marokkaanse schrijvers door o.a. het organiseren van de El Hizjra literatuurprijs. 2.4.1.4 Volksbuurtmuseum Den Haag Het Volksbuurtmuseum (wordt www.volksbuurtmuseum.nl, maar nog geen bereikbare site) neemt een vooraanstaande plaats in het Haagse culturele leven. Het positioneert zich uitdrukkelijk als een culturele baanbreker, die de culturele rijkdom van onze samenleving zichtbaar wil maken. Het wil tevens de wegbereider zijn in de uitwisseling tussen de kunst en cultuur van gevestigden en nieuwkomers in de overtuiging dat dit, naast vernieuwing van de Nederlandse cultuur, een bijdrage levert aan sociale cohesie en tolerantie. De grondslag van deze missie ligt in de buurt van het Volksbuurtmuseum, zijnde de Haagse Schilderswijk met zijn continue geschiedenis van binnen- en buitenlandse migratie . Het is een wijk waarin het aantal verschillende culturele groepen het totale ledental van de Verenigde Naties nadert. Het Volksbuurtmuseum staat een integrale aanpak voor. Het integreert en combineert daarom de museale functie met podiumkunsten en podiumproducties. De ambities moeten echter in belangrijke mate worden gerealiseerd via incidentele projecten waarvoor per project de financiering verworven wordt. Vandaar dat uitermate actief werd en wordt ingespeeld op de mogelijkheden die er zijn: incidentele gemeentelijke subsidies, incidentele rijkssubsidies zoals die van de pilot-projecten Actieplan Cultuurbereik, het Fonds voor de Podiumkunsten en het Fonds voor de Amateurkunst, of particuliere fondsen zoals het VSB-fonds voor Den Haag en omgeving, het Haagse Van Bylandtfonds, en andere, naast de inkomsten uit bijvoorbeeld kaartverkoop.
8
2.4.1.5 Wereldmuseum en de Stichting Islamitische Kunst en Cultuur De Stichting Islamitische Kunst en Cultuur stelt zich ten doel islamitische kunst te verzamelen om daarmee collecties en tentoonstellingen in Nederland en daarbuiten te versterken. De stichting bevordert de culturele uitwisseling tussen Nederland en de islamitische wereld. Hiertoe realiseert en stimuleert zij in binnen- en buitenland interculturele projecten, zoals tentoonstellingen, cursussen en evenementen. De Stichting Islamitische Kunst en Cultuur werkt nauw samen met het Wereldmuseum Rotterdam (www.wereldmuseum.rotterdam.nl). 2.4.1.6 Theater Zuidplein Theater Zuidplein (www.theaterzuidplein.nl) programmeert jaarlijks in twee zalen ruim 300 voorstellingen op het gebied van toneel, muziek, cabaret, dans en evenementen voor circa 70.000 bezoekers. Het theater heeft de specifieke taak de bevolkingssamenstelling van Rotterdam te weerspiegelen in haar programmering. De organisatie telt ongeveer 35 vaste medewerkers en wordt gesubsidieerd door de gemeente Rotterdam en het Ministerie van OC&W. Hoewel er op de site van Theater Zuidplein geen expliciete melding wordt gedaan van het aandeel ‘nieuwe Nederlanders’ als consument of producent bij de voorstellingen, wordt er wel aandacht besteed aan de programmering van multiculturele voorstellingen en festivals. Recent voorbeeld was het Köpru Turkije Festival dat van 1 t/m 28 februari 2003 plaatsvond in Rotterdam, Utrecht en Den Haag. In dit festival sloegen Turkse theatermakers een brug (köprü) tussen hun eigen cultuur en de westerse cultuur. De nadruk lag op theater, muziek, dans, stand-up comedy en literatuur. Dit festival was de eerste uiting van een meerjarige samenwerking tussen Theater Zuidplein in Rotterdam, de Stadsschouwburg Utrecht en het Volksbuurtmuseum in Den Haag. 2.4.1.7 Dunya Festival Stichting Dunya (www.dunya.nl) organiseert activiteiten gericht op allochtone kunstenaars en op een multicultureel publiek. Het inmiddels bijna 25 jaar oude Western Union Dunya Festival is de bekendste activiteit. Het is het grootste (bijna 300.000 bezoekers in 2002) en oudste wereldculturenfestival van Nederland en het publiek is uit alle bevolkingsgroepen van vooral de Rijnmond afkomstig. Naast dit buitenfestival organiseert de Stichting Dunya in samenwerking met het Wereldmuseum het binnenfestival ‘Windows to the World’. Bezoekers wordt een multidisciplinair totaalprogramma aangeboden, waarin cultuurhistorische dwarsverbanden worden gelegd tussen heden en verleden. De Dunya Letteren Activiteiten, georganiseerd i.s.m. Stichting Schrijven, richten zich op dichters uit verschillende culturen woonachtig in Nederland. Met de Letteren Activiteiten streeft Stichting Dunya ernaar een goed beeld te geven van het potentieel aan (beginnende) dichters uit verschillende culturen die actief zijn in Nederland en hoe de kwaliteit van hun werk is. Hiernaast worden auteurs uitgedaagd tot een verdere ontwikkeling van hun schrijverschap en een bredere kennismaking met het Nederlandse literaire landschap, om daarin een eigen weg te kunnen vinden, onder andere via voordrachtsessies in een literair café.
9
Het Dunya Wereldprogramma werd drie jaar geleden opgericht in opdracht van de deelgemeente Delfshaven en wil een podium zijn waarop podiumkunsten uit zoveel mogelijke van de in Nederland aanwezige culturen kunnen bloeien. Het hele jaar door vinden er maandelijks 6 tot 8 programma's plaats: concerten, toneel, literaire avonden, maar ook activiteiten voor kinderen. Veel programma's komen tot stand in samenwerking met culturele organisaties van allochtonen. 2.4.1.8 Tropentheater van het Koninklijk Instituut voor de Tropen KIT Tropentheater (www.kit.nl/tropentheater) is in ruim 25 jaar tijd uitgegroeid tot een toonaangevend internationaal podium voor de presentatie van niet-westerse podiumkunsten. Door middel van inspirerende concerten, dans- en theatervoorstellingen, debatten, lezingen en films informeert KIT Tropentheater het Nederlandse publiek over niet-westerse culturen en hun achtergronden. Bij het programmeren en produceren van de voorstellingen wordt veelal samengewerkt met niet-westerse theatermakers, culturele instellingen in binnen- en buitenland en migrantenorganisaties. Jaarlijks presenteert KIT Tropentheater zo'n 180 producties. 2.4.1.9 Zomerfestival (Zomercarnaval) Het Zomercarnaval in Rotterdam (www.zomercarnaval.nl) is een giga-spectakel waaraan in 2002 880.000 mensen deelnamen. Het grootste deel van de wagens en performers is ‘zwart’ (Caraïbische Nederlanders). De feestelijke deelname is, vergeleken met de doorsnee cultuurdeelname, zeer multi-etnisch. De site is gericht op interactieve promotie van deelname aan het carnaval en andere daarmee verband houdende activiteiten en ‘warming up parties’. Site-deelnemers zijn jong en van alle ‘nieuwkomersgroepen’ in Rotterdam. 2.4.2 Organisatiebureaus, belangenorganisaties 2.4.2.1 ATANA ATANA (www.atana.nl) is een scoutingorganisatie voor vrijwilligers uit etnische minderheden binnen de sector cultuur. De stichting is gericht op bestuurlijke vernieuwing van culturele instellingen. De zoektocht van ATANA gaat vooral uit naar potentiële bestuurders die goed thuis zijn in de huidige multiculturele Nederlandse samenleving. Aan de toelating tot het trainingprogramma gaat een intensieve en persoonlijke selectie vooraf. Het trainingsprogramma omvat onder andere een collegecyclus Feiten en Achtergronden in samenwerking met de HKU, casusseminars onder leiding van ervaren bestuurders en directeuren uit de cultuursector, een individueel programma van werkbezoeken aan de Tweede Kamer, Raad voor Cultuur, OCen W en relevante culturele instellingen, en deelname aan het (besloten) virtuele parlement op de eigen website. ATANA fungeert ook als een matchmaker tussen potentiële bestuurders en instellingen door Nederlandse culturele instellingen actief te benaderen. Hier is een belangrijke rol weggelegd voor de Verkenners. Zij zijn goed thuis in het culturele bestuurslandschap van hun sector en kennen de kwaliteiten van de deelnemers aan het ATANA programma.
10
De deelnemers aan het ATANA- programma vormen een actief en levend bestuurdersplatform. Deelnemers, verkenners, bestuursleden en tal van geïnteresseerden uit de cultuursector ontmoeten elkaar maandelijks op de Amsterdamse kunstenaarssociëteit Arti et Amicitiae. 2.4.2.2 Stichting Loeder Events Loeder Events (www.loederevents.nl) blijkt een graag geziene gast wanneer het gaat om culturele diversiteit. Op eigen initiatief of op verzoek van anderen ontwikkelt en realiseert Loeder Events steeds nieuwe activiteiten. Met cultuureducatie, evenementen en onderzoeksopdrachten timmert Loeder Events aan de weg om subculturen voor het voetlicht te brengen, artiesten te ondersteunen en organisatoren en overheden van advies te voorzien. Ook voor het bedrijfsleven biedt Loeder Events een interessant pakket aan diensten. 2.4.2.3 Nederlands Popinstituut NPI Diverse ontwikkelingen in de popwereld zullen ingrijpende gevolgen hebben voor de live popmuziek in Nederland. Het Nederlands Pop Instituut NPI (www.popinistituut.nl) zal hierop in moeten spelen. Het gaat onder andere om de volgende punten: 1. Poppodia moeten steeds meer concurreren met andere uitgaansmogelijkheden. De eisen die de consument stelt aan de voorzieningen worden steeds hoger. 2. Er is een structurele verschuiving te zien richting multidisciplinaire producties, waarin popmuziek deel uit maakt van een groter geheel. 3. In andere landen is de markt voor live popmuziek aanzienlijk gegroeid waardoor internationale acts minder vanzelfsprekend de keuze maken ook in Nederland op te treden. 4. Het belang van festivals en kleine poppodia (muziekcafés, jongerensociëteiten) als kweekbak van nieuw Nederlands talent is toegenomen. 5. De demografische samenstelling van Nederland verandert, met een steeds groter wordende groep jongeren van allochtone afkomst. Het NPI zal daarom, naast een bijstelling van de huidige Podiumplan-regeling, sterker dan ooit ijveren voor een aanzienlijke budgetverhoging die vooral bedoeld is voor een uitbreiding naar de ‘onderkant’: de kleine podia en lokale initiatieven in het land. Dit is het circuit waar nieuw talent de kans krijgt zich te ontwikkelen en waar - vaak onzichtbaar voor de buitenwereld - de zgn. ‘nieuwe doelgroepen’ al volop worden bediend. Tenslotte zal, mede ingegeven door bovengenoemde ontwikkelingen, een consultancy-structuur worden opgezet om naast financiële, ook expertise gerichte ondersteuning te kunnen bieden. Met het Unsigned-project zoekt het NPI actief naar jong talent dat middels een professioneel verzorgde en gepromote verzamel-cd aan het publiek wordt gepresenteerd. Bij dit project is er veel aandacht voor allochtone muziek (o.a. rap, R&B, reggae, kaseko en raï). 2.4.2.4 MiraMedia (voorheen Stichting Omroep en Allochtonen Mira Media (www.miramedia.nl), opgericht in 1986, is een projectorganisatie met landelijke en Europese activiteiten. Mira Media streeft naar gelijkwaardige deelname van al11
lochtonen in de audiovisuele media op alle functieniveaus en zet zich in voor een kleurrijke programmering. Een programmering die zich enerzijds uit in een multicultureel aanbod voor een breed, autochtoon én allochtoon publiek, anderzijds een doelgroepprogrammering voor specifieke allochtone groepen. 2.4.2.5 Stichting Marmoucha Marmoucha (www.marmoucha.nl) organiseert sinds 1998 samen met de Stichting Paradiso (www.paradiso.nl) het Marmoucha Festival. Het festival heeft als doel: meer Marokkaanse muziek op de Nederlandse podia. Het festival vindt ongeveer 8 keer per jaar plaats in Paradiso met bekende Marokkaanse en Algerijnse artiesten. Sinds 1999 organiseert Marmoucha ook de Club Marmoucha Danceparties De festivals en dance-events vinden ook op andere podia plaats zoals het Patronaat in Haarlem, de Melkweg in Amsterdam en de Vloer in Utrecht. Vanaf 2002 krijgt Marmoucha financiële ondersteuning van Stichting Doen en VSB Fonds. Hiermee worden de activiteiten uitgebreid van Marmoucha naar meer ondersteuning voor muziekgroepen en DJ’s in Nederland op het gebied van Noord-Afrikaanse muziek. Dit wordt gedaan door educatie (workshops en masterclasses), bandcoaching, management en boekingen. Daarnaast staat Marmoucha festivalorganisatoren, programmeurs van poppodia en theaters, programmamakers van radio en televisie en filmmakers bij in de programmering van Noord-Afrikaanse muziek, van klassiek tot modern. 2.4.3 Stimuleringsfondsen Alle fondsen van de overheid alsook alle particuliere cultuurfondsen staan open voor cultuurdeelname van etnische minderheden en projecten of initiatieven die dit beogen te realiseren. De meeste fondsen rekenen dit tot hun normale taakstelling en geven er in hun (elektronische) voorlichting geen bijzondere aandacht aan. Ze verwijzen niet naar speciale deelprogramma’s. Enkele fondsen hebben wel een speciaal programma waaraan bijvoorbeeld op hun web-sites aandacht wordt besteed. Dit geldt onder andere voor de Mondriaan Stichting die rijksmiddelen voor museale projecten toewijst en het particuliere VSB-fonds. Wij geven hier een korte verwijzing naar hun speciale programma’s op het gebied van minderheden en cultuur. 2.4.3.1 Mondriaan Stichting Met ingang van de nieuwe cultuurperiode 2001 tot 2004 is het werkveld van de Interculturele Museum Projecten IMP verbreed tot de gehele erfgoedsector. Niet alleen musea, maar ook archieven, monumenten en archeologische instellingen gaan 'interculturaliseren'. Zodoende werd IMP omgedoopt tot IP: Interculturele Projecten. Deze verbreding betekent voor IP een intensieve samenwerking met de Vereniging Digitaal Erfgoed Nederland (DEN) en de vier erfgoedkoepels. Deze erfgoedkoepels zijn de Nederlandse Museumvereniging (NMV), de Vereniging voor de Documentaire Informatievoorziening en het Archiefwezen (DIVA), de Stichting Nationaal Contact Monumenten (NCM) en de Stichting voor de Nederlandse Archeologie (SNA).
12
Subsidies worden toegekend via de Mondriaan Stichting (www.mondriaanfoundation.nl). Voorlichting geschiedt vooral via de Nederlandse Museum Vereniging (www.musemvereniging.nl) en de werkgroepen cultureel erfgoed van minderheden (zie boven). 2.4.3.2 VSB Fonds Begin 1998 heeft het VSB Fonds (www.vsbfonds.nl) moeten constateren dat het weinig donatieaanvragen ontving van nieuwe Nederlanders. Besloten werd om hierin verandering aan te brengen, te beginnen met het aandachtsgebied kunst en cultuur. In maart 1998 werd de Werkgroep (Amateur)kunstbeoefening door allochtone Nederlanders opgericht. In september 1998 bracht deze werkgroep een beleidsadvies uit, getiteld "Alle bladeren kleuren het water". Dit beleidsadvies leidde in februari 1999 tot de start van het project Culturele Diversiteit in de Kunsten. Het project is sindsdien een langlopende en voortdurende prioriteit geweest van het VSB Fonds.
2.5 Onderzoeksbureaus Ook bepaalde onderzoeksbureaus, universitaire instituten en hun publicaties vervullen een onmiskenbare kennisfuncties inzake de cultuurdeelname van etnische minderheden. In de publicaties verhelderen ze, soms met meer en soms met minder overtuigende argumenten, de begrippen en verbanden, terwijl ze tevens het empirisch materiaal opleveren waarop een studie als deze is gebaseerd. Ook wat de onderzoeksbureaus betreft gaat het om veelal gefragmenteerde kennis, mede omdat ieder bureau een eigen set onderzoeken en onderzoeksopdrachten heeft uitgevoerd of een eigen richting of paradigma vertegenwoordigt. Opdrachten als de onderhavige geven wel de mogelijkheid om een (tijdelijke) overzichtspositie te verwerven. Zonder volledigheid te kunnen pretenderen willen wij hier kort verwijzen naar een aantal onderzoeksbureaus en hun inbreng inzake de cultuurdeelname van etnische minderheden. 2.5.1 Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuur Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam Het ECKCW (www.fhk.eur.nl/onderzoek/instituten/institututen.html) is één van de onderzoeksinstituten van de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen. Onder de vlag van het ECKCW doen medewerkers van de onderzoeksgroep Kunst- en Cultuurwetenschappen onderzoek in opdracht van ministeries en andere publieke en private opdrachtgevers. Het bureau heeft een plan ontwikkeld voor onderzoek naar het actieplan cultuurbereik. “Dit onderzoek dient inzicht te verschaffen in de uitvoering en effectiviteit van het Actieplan Cultuurbereik op landelijk en op gemeentelijk en provinciaal niveau. Het onderzoek dient mede in samenhang met de visitatie die in 2003 plaatsvindt bij te dragen tot een realistische beoordeling van de uitvoering en effecten van het Actieplan Cultuurbereik. Het onderzoek kan tevens een indirecte bijdrage leveren aan de ontwikkeling van het Actieplan Cultuurbereik door tussentijdse rapportages en de bespreking daarvan in diverse verbanden” (Brochure landelijk onderzoek 2001; IJdens & Hitters 2001) 13
2.5.2 Universiteit van Tilburg, vrijetijdswetenschappen Prof. Hans Mommaas, hoogleraar vrijetijdswetenschappen (www.uvt.nl) heeft op verschillende momenten belangrijke partijen die betrokken zijn bij het actieplan cultuurbereik geadviseerd over begrippen, verbanden en methodologie. Hij heeft onder andere de Commissie Intercultureel Cultuurbeleid van de Raad geadviseerd. Bij hem bereidt Sandra Trienekens een proefschrift voor over cultuurbeleid en minderheden in het Verenigd Koninkrijk (Birmingham) en Nederland (Rotterdam). 2.5.3 Bureau Letty Ranshuysen, Rotterdam Onderzoeksbureau Letty Ranshuysen (www.lettyranshuysen.nl) is ruim 10 jaar actief binnen de cultuursector en richt zich op: 1. onderzoek onder publiek èn potentieel publiek voor kunst en cultuur, 2. evaluatie van marketingbeleid van cultuurinstellingen, 3. prétesten van tentoonstellings- en publiciteitsmiddelen, 4. evaluatie van cultuureducatieprojecten, 5. evaluatie van cultuurbeleid van overheden en semi-overheidsinstellingen, 6. advisering op het gebied van onderzoek, cultuurmarketing en cultuureducatie. Van het begin af aan heeft daarbij de problematiek van de deelname vanuit etnische minderheden een belangrijk accent gekregen. 2.5.4 Motivaction Motivaction (www.motivaction.nl) gaat de web-site beheren waarop de gemeentelijke metingen inzake de cultuurdeelname van etnische minderheden geplaatst gaan worden vanaf het voorjaar 2003. Tevens heeft het bureau panels van allochtonen in opbouw. De panels lenen zich voor psychologisch georiënteerd onderzoek naar hun culturele voorkeuren en deelname. 2.5.5 Centrum voor Onderzoek en Statistiek COS COS (www.cos.nl) heeft, op basis van eerdere ervaringen met het Aanvullend Voorzieningen Onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau, een instrument ontwikkeld waarmee per gemeente betrouwbare gegevens verzameld kunnen worden over de cultuurdeelname van etnische en andere groepen. Dit instrument heeft als naam Richtlijn Cultuur Onderzoek RCO. Het is in Rotterdam toegepast en gerapporteerd (zie hoofdstuk 3), en het is in uitvoering in een aantal andere gemeenten. De resultaten worden vanaf voorjaar 2003 door Motivaction op een web-site beschikbaar gemaakt (zie boven). 2.5.6 DOCA Bureaus DOCA Bureaus (www.docabureaus.nl) is een kleine onafhankelijke onderzoekseenheid. Mede vanwege een sterke internationale oriëntatie heeft DOCA in Bergen op Zoom een vestigingsplaats gevonden halverwege de Nederlandse hoofdrandstad en het Europese Brussel. Het is direct betrokken bij de kennisinfrastructuur inzake etnische cultuurdeelname in Nederland via verschillende recente onderzoeksprojecten. De onderhavige studie is er daar een van, naast een inventarisatie van de proefprojecten en proefgemeenten van 14
het actieplan cultuurbereik in 1999, een vooronderzoek naar cultureel erfgoed van minderheden (eveneens in 1999) en een haalbaarheidstudie betreffende een stedelijk en regionaal kenniscentrum culturele diversiteit in Eindhoven (Muskens en Van der Louw 2001). De daadwerkelijke voorbereidingen voor dit centrum zijn inmiddels in een vergevorderd stadium. De gemeente wil een dergelijk kenniscentrum op korte termijn gaan inrichten bij het Centrum voor de Kunsten in Eindhoven. De deskundigheid van DOCA Bureaus op het onderhavige terrein berust op drie pijlers, zijnde (1) internationaal sociaal-wetenschappelijk onderzoek en onderzoekscoördinatie, (2) onderzoek van cultuur, kunsten en media, en (3) onderzoek naar de sociale integratie en culturele diversiteit van verschillende maatschappelijke groepen. 2.5.7 Andere onderzoeksbureaus Elders in deze rapportage is verwezen naar rapporten van onder andere Bureau ART, Scarabes (dat voor zover wij konden nagaan niet meer bestaat), Bureau Driessen, Meijers Research, het Walter Maas Huis, het IVA (waar IJdens als co-auteur van het onderzoeksplan voor het actieplan cultuurbereik sinds 1 januari 2003 is gaan werken), Stichting Studia Interetnica, IMES, Regioplan, Research voor Beleid en wellicht nog andere. Wij zijn in het kader van de onderhavige quick scan niet toegekomen aan hun bureau scan.
15
3 Kennis 3.1 Gegronde theorieën In de nota’s ‘Cultuur als confrontatie’ en ‘Ruim baan voor culturele diversiteit’ (Ministerie van OC&W 1999, 2000) staat dat er gegronde redenen zijn om de cultuurdeelname in Nederland te verbreden en dat het Rijk middelen zal inzetten om dat te bereiken. De gewenste verbreding betrof onder andere de cultuurdeelname van etnische minderheden in Nederland. In te zetten middelen waren onder andere een minimaal percentage (3%) van een toe te kennen rijkssubsidie die voor dit doel zou moeten worden gebruikt en gezamenlijke actieprogramma’s met lagere overheden en erfgoedinstellingen. De actieprogramma’s van de lagere overheden konden alle gebieden van gemeentelijk en provinciaal cultuurbeleid omvatten, zij het onder de voorwaarde dat actieve en/of passieve cultuurparticipatie van etnische minderheden (en andere vergeten groepen) het belangrijkste actiedoel moest zijn. Het actieprogramma voor de erfgoedinstellingen sloot aan op eerdere projecten van de Nederlandse Museum Vereniging gericht op interculturalisatie van de museumpraktijk (Van der Linden 2001), op het door de inspraakorganen van de minderheden gevoerde debat over aandacht en erkenning van het cultureel erfgoed van minderheden (LOM-organisaties 1998, Muskens en Maas 1999) en het door nabestaande van slaven in voormalig Nederlands West-Indië gewenste monument. Het middel van het minimale percentage is na beleidsdiscussies veranderd in een premie die rijksgesubsidieerde instellingen kunnen krijgen voor acties gericht op de gewenste publieksverbreding. In een notendop was dit de beleidstheorie inzake de cultuurdeelname van etnische minderheden. Actieplannen en aanwending van subsidiedelen moesten de geëigende en voldoende middelen zijn om een bredere cultuurdeelname (actief en passief) van etnische minderheden en andere vergeten groepen (met name jongeren) te bevorderen. De bevordering betrof dat gedeelte van de cultuurwereld dat in aanmerking kwam voor een landelijke overheidssubsidies. Criteria daarvoor zijn nationaal belang en uitzonderlijke kwaliteit volgens het oordeel van deskundigen. Voor 1998 zijn er slechts enkele essays of andere bijdragen uit wetenschappelijke hoek te vinden die de wenselijkheid van een nieuw cultuurbeleid beargumenteerden. Er waren niet veel gegronde, naar empirische analyses verwijzende publicaties en theorieën over de noodzaak en de wenselijkheid van een bredere cultuurdeelname in de gesubsidieerde sector. Dit debat was al in het begin van de jaren tachtig opgevlamd naar aanleiding van de SCP-publicatie over ‘profijt van de overheid’ (Ruitenberg, De Kam en Pommer 1983). Het onevenredige gebruik van culturele voorzieningen werd door De Haan en Knulst op basis van het aanvullend voorzieningenonderzoek van 1998 in hun rapport ‘het bereik van de kunsten’ bevestigd. Uit de gegevens blijkt tevens dat de onevenredige deelname niet samenhing met opleiding, maar ook met etniciteit. Mensen met een Turske, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse achtergrond bezochten minder culturele instellingen dan ‘Nederlanders’ (De Haan en Knulst 2000). Publicaties hebben weliswaar aangetoond dat cultuursubsidies vrijwel geheel ten goede gekomen zijn aan een welvarende en hoogopgeleide bovenlaag in de samenleving en hun passieve cultuurdeelname. Ze hebben 16
echter niet geleid tot daadwerkelijke beleidsveranderingen. Het politieke en theoretische debat verstomde zelfs vrijwel geheel of kreeg geen vervolg, mede omdat de consequentie zou moeten zijn dat er in het geheel geen rijksmiddelen zouden mogen gaan naar de actuele kwetsbare kwaliteitskunst. In de marge waarschuwde Letty Ranshuysen voor de vergrijzing van het museale elitepubliek, wat op termijn een uitstervend publiek zou kunnen blijken te zijn (Ranshuysen 1998). Zij heeft later ook laten weten dat negatieve reacties op het bepleite nieuwe beleid voorbarig waren, omdat publieksanalyses aantoonden dat het nieuwe beleid wel nodig was (Ranshuysen 1999). In het verlengde van de beleidsnota’s zijn er verschillende publicaties verschenen die een beargumenteerde bijdrage aan het beleidsdebat kunnen geven. Wij rekenen dergelijke beargumenteerde publicaties tot de kennisinfrastructuur van (in dit geval) de culturele sector. Het is veelal een belangrijke, zo niet de belangrijkste bijdrage die leden van de ‘Academia’ kunnen leveren bij maatschappelijk relevante ontwikkelingen. De opbrengst is in de Nederlandse culturele sector weliswaar niet even rijk als in die van bijvoorbeeld de Europese strijd tegen sociale uitsluiting (zie Muskens en Van Melik in voorbereiding), maar wat er is, is van belang. De Boekmanstichting heeft een speciaal nummer van Boekmancahier gewijd aan ‘herkomstlanden’ (Boekmancahier 53, 2002) met een verhelderende uiteenzetting van Gölpinar over etnische cultuur en culturele diversiteit (Gölpinar 2002), alsmede een artikel van Sidiqui over internationaal cultuurbeleid van onderop en in het verlengde van migratie (Siddiqui 2002). In hetzelfde Cahier geeft Baeker een verhelderende uiteenzetting van het Canadese cultuurbeleid in multi-etnisch Canada. Het beleid is erop gericht zowel etnisch-culturele diversiteit te erkennen als sociale samenhang in land, stad en wijk te bevorderen (Baeker 2002, zie ook www.canadianheritage.gc.ca en de subsite inzake research met tientallen titels van onderzoekspublicaties). Dit perspectief sluit nauw aan op onze indrukken vanuit het Verenigd Koninkrijk en Brussel (zie hoofdstuk 4). De Raad heeft zelf ook een rol in het theoretische debat willen spelen. Daarom heeft de Commissie Intercultureel Cultuurbeleid Tom Guiking gevraagd om een essay over dit onderwerp (Guiking 2002, zie inleiding). DIVA heeft in samenwerking met andere erfgoedinstellingen eveneens het theoretische debat gestimuleerd, alsmede bruggen gezocht tussen theorie en praktijk. Het heeft conferenties over erfgoed en minderheden georganiseerd in 2001 en 2002, waar wetenschappers en praktijkmensen met elkaar in debat zijn gegaan en conclusies hebben getrokken uit geopperde ideeën en naar voren gebrachte feiten (DIVA 2001, 2002). In alle discussies in Nederland zijn daarbij publicaties van Ria Lavrijsen een centrale rol gaan spelen (Lavrijsen 1992, 1999, 2002). Zij bespreekt in haar publicaties de veranderbaarheid van de museumpraktijk, de mechanismen die vernieuwingsprocessen in musea bevorderen of kunnen bevorderen en de competenties die met name actieve cultuurdeelnemers daarvoor nodig hebben.
17
3.2 Lage cultuurdeelname in de gesubsidieerde circuits 3.2.1 Actieve cultuurdeelname als cultuurproducent Geen enkele persoon, instantie, instellingen of fonds met een verantwoordelijkheid voor culturele programmering en subsidiëring sluit kunstenaars met een allochtone herkomst uit. Deze kunstenaars zijn even welkom om te solliciteren naar een rol in het programma of een subsidie voor zijn of haar werk als iedere andere kunstenaar. Ze moeten natuurlijk wel voldoen aan de eisen die programmering en subsidiëring stellen, bijvoorbeeld qua kwaliteit, samenhang, te verwachten respons van het publiek, disciplines, etc. Dit principe bleek echter niet te werken. Daarom zijn de speciale beleidslijnen uitgezet van onder andere het actieplan cultuurbereik. In de beleidsnota’s en de openbare discussies tijdens bijvoorbeeld werkconferenties staat het bereiken van nieuwe publieksgroepen oftewel de passieve cultuurdeelname voorop. Uit de samenvattingen van de concrete actieplannen van de lagere overheden blijkt echter, dat vrijwel alle plannenmakers zich gerealiseerd hebben dat de nieuwe publieksgroepen mede bereikt moeten worden door middel van aanpassing van het aanbod en door samenwerking met de eigen (culturele) organisaties van minderheden. Bevordering van actieve cultuurparticipatie is kennelijk zeker zo belangrijk als ‘etnomarketing’. Eenzelfde benadering spreekt uit de mission statement van het VSB-Fonds over de bevordering van culturele diversiteit. Doel is de verbreding van de passieve cultuurdeelname, middel kan zijn de ondersteuning van ‘crossing over’ projecten van kunstenaars en culturele organisaties met een etnische achtergrond. Een voorbeeld was de workshop van Albanese en Afghaanse organisaties met vluchtelingen-kunstenaars in 2001. De indirecte bevordering van actieve cultuurdeelname was een algemene bevinding van pilots die vooraf zijn gegaan aan het actieplan (Muskens 2000; Bureau Driessen 2000). De bevinding is bevestigd door eerste analyses van de sinds 2001 geoperationaliseerde actieplannen in provincies en gemeenten (Van der Zant 2001; Van der zant 2002). We hebben niet in detail kunnen nagaan wat dit feitelijk betekent voor de actieve deelname van de ‘doelgroepen’ in de cultuurwereld. Het zou ons echter niet verbazen indien het middel (bevordering van actieve cultuurdeelname) uiteindelijk een heel belangrijke rol zal blijken te hebben gespeeld in de uitgevoerde actieplannen. Het maken van plannen en het in uitvoering nemen van die plannen met allochtone kunstenaars of toekomstige kunstenaars is immers relatief gemakkelijk voor lokale beleidsmakers. Het past binnen het kader van tijdelijke projecten in de lokale actieplannen cultuurbereik, waarin beleidsmakers zich niet willen of kunnen bekommeren met mogelijke verplichtingen ten opzichte van instellingen en kunstenaars op langere termijn. Het lijkt tamelijk eenvoudig om een aantal plannen van individuele kunstenaars of kleine groepen te selecteren en voor een subsidie in aanmerking te laten komen. Dit is zeker het geval wanneer er plaatselijke organisers en scouts zijn die talent en nieuw talent een podium kunnen bieden of wanneer ‘zwarte’ scholen en schoolklassen direct en intensief kunnen samenwerken met gekleurde dansers, theatermakers, hip-hoppers, etc. De scholen bieden een toegankelijk podium en de klassen een verzekerd en veelal bijzonder enthousiast publiek. De gevestigde culturele instellingen lijken niet of minder de voor de hand liggende trekkers te zijn van de ge18
wenste verandering op kort termijn. Op langere termijn zijn zij echter belangrijke en noodzakelijke partners, omdat zij een zekere mate van continuïteit en institutionalisering kunnen garanderen. Deze zijn wenselijk voor de tijd na de experimentele periode van de actieplannen cultuurbereik. Op dit punt achten veel beleidsmakers, zowel lokaal als nationaal, en eigen culturele organisaties van etnische minderheden een vergaande interculturalisatie van de gevestigde instellingen nodig. Daarbij denken ze aan de inhoudelijke, strategische en personele verrijking en verbreding van het door de gevestigde instellingen geleverde aanbod. 3.2.2 Passieve cultuurdeelname als bezoeker 3.2.2.0 Non-participatie in kunst en cultuur Alle cijfers wijzen tot nu toe op een lage passieve cultuurdeelname van etnische groepen in alle gesubsidieerde sectoren en vooral waar het gaat om bezoek aan culturele instellingen. De Haan en Knulst rapporteerden in 2000 relatief lage deelnamecijfers onder mensen met een Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antillaanse herkomst op basis van het landelijke onderzoek naar aanvullend voorzieningegebruik (De Haan en Knulst 2000). Op basis van de eerste RCO-meting in Rotterdam concludeerden Rijpma en De Vries dat allochtonen minder naar een culturele uitvoering of een erfgoedinstelling gaan dan autochtonen (Rijpma en De Vries 2002). Het verschil is weliswaar kleiner dan verschillen die voortvloeien uit opleiding en inkomen, maar het ‘gemiddelde’ verschil is onmiskenbaar. Tevens bleek uit de cijfers dat niet-deelname zeer groot was onder Rotterdammers met een Turkse of Marokkaanse achtergrond, terwijl er nauwelijks een ‘achterstand’ was voor Rotterdammers met een Surinaamse achtergrond. Het verschil is er voor vrijwel alle voorstellings- of erfgoedsoorten, behalve voor (bepaalde) festivals, film, wijkcentra, bibliotheken en videotheken. Ook werd geen verschil gevonden voor de kleinste instellingen, namelijk archieven, kunst- of muziekuitleen, literaire bijeenkomsten, lezingen, of uitvoeringen van grote muziekgroepen zoals brassbands. Dit laatste lijkt te gaan om uitvoeringen waarbij de optredende kunstenaars in belangrijke mate hun eigen publiek moeten recruteren en meebrengen. Ranshuysen heeft in haar handboek ‘publieksonderzoek voor podia en musea’ (Ranshuysen 1999) de al eerder beschikbare gegevens uit bijvoorbeeld het Aanvullende Voorzieningenonderzoek van SCP en CPB (bijvoorbeeld De Haan en Knulst 2000) samengevat. Die wijzen op een lage deelname aan andere voorzieningen dan eigen voorzieningen en religieuze voorzieningen. In haar publieksonderzoek voor 26 Gelderse musea (Museummonitor 2002) constateerde zij hetzelfde: 2% allochtone bezoekers. Omtrent de Doelen in Rotterdam constateerde zij in 1998 een lage bekendheid onder allochtonen (met name met een Turkse of Marokkaanse achtergrond) en een laag bezoekpercentage voor concerten aldaar (Ranshuysen 1998 – Onderzoek De Doelen). Zij telde ook opmerkelijk weinig allochtonen in de klantenbestanden van een achttal schouwburgen, namelijk nog geen half procent, terwijl hun percentage in de bevolking 18% was. Zij heeft tevens in een andere publicaties laten zien dat ‘etnomarketing’ en goedbedoelde openheid ten opzichte van etnische minderheden niet verzekerd kunnen zijn van de gewenste respons uit de be19
treffende groepen – de afstand ten opzichte van het betreffende cultuuraanbod en de daarbij behorende ambiance is daarvoor kennelijk te groot, met name voor (laagopgeleide) immigranten met een Turkse of een Marokkaanse achtergrond (bijvoorbeeld Ranshuysen 1999 – Gorinchem als cultuurstad; idem 1999 – Podiumkunstenaanbod Nijmegen). 3.2.2.1 Bijzondere cultuurdeelname De Rotterdamse cijfers van hierboven laten ook zien dat allochtone groepen wel degelijk een cultureel leven hebben en dat een deel van dit culturele leven zich afspeelt in de voorzieningen of tijdens de uitvoeringen waarnaar door de onderzoekers is gevraagd. Gevraagd is naar cultuurdeelname in vrijwel alle mogelijke voorzieningen en uitvoeringen behalve die in de huiselijke kring, koffiehuizen, bars, winkels of moskeeën en gebedshuizen. (Dit laatste had interessant kunnen zijn in verband met de eerder vermelde interesse in eigen cultuur, riten en feesten of met religie verband houdende cultuur.) We herhalen hier wat ook reeds in de voorgaande paragraaf staat. Uit de Rotterdamse RCO-gegevens komt naar voren dat: 1. ‘Allochtonen’ relatief vaak (en veelal vaker dan autochtonen) deelnemen aan festivals en andere feestelijke culturele manifestaties in de open lucht. Het ligt voor de hand op dit punt te vermoeden dat er sprake is van een cultureel bepaalde voorkeur en een samenspel met het gekleurde karakter van bijvoorbeeld het Zomercarnaval en het Dunya Festival. 2. Ze bezoeken en gebruiken wijkcentra eveneens in relatief grote getale. Dit ‘boventallig’ gebruik zou met fysieke afstand en kosten te maken kunnen hebben. 3. Ze gaan relatief vaak naar de film, naar Nighttown, naar de bibliotheek en de videotheek – hierbij kunnen zowel aanbod als kosten een rol spelen. 4. De deelnamepercentages voor kleine zaken (archieven, literaire bijeenkomsten, lezingen, grote muziekgroepen) is even laag als die onder autochtonen. Hier kan sprake zijn van onmeetbare verschillen, kleine aantallen en andere technische onderzoeksproblemen, maar het kan ook gaan om specifieke geïnteresseerde groepen voor bijvoorbeeld herkomstonderzoek, ‘allochtone’ schrijvers en dichters en door performers zelf ingebracht publiek bij optredens van brassbands en dergelijke. Ook lijkt uit de cijfers afgeleid te mogen worden dat de lage deelname onder allochtonen een algemeen karakter heeft. Het rapport wijst op opmerkelijke verschillen tussen Rotterdammers met een Turkse, een Marokkaanse en een Surinaamse achtergrond. De eerste twee groepen scoren zeer laag, terwijl het verschil tussen autochtonen en Surinamers door de bank genomen klein is en meer met specifieke voorkeuren en aanbod te maken heeft. Voorlopig moeten we het bij deze aanwijzing laten, maar is een duidelijke aanwijzing voor de grote verschillen die er kunnen zijn tussen en binnen etnische groepen. We vermoeden tevens op basis van de Rotterdamse gegevens dat er ook andere belangrijke verschillen zijn binnen etnische groepen. Mede omdat de Rotterdamse auteurs erop wijzen dat de verschillen in cultuurdeelname meer bepaald lijken te worden door opleiding en leeftijd dan door etniciteit, achten wij zogenaamde interactie-effecten tussen etniciteit, opleiding en leeftijd (en wellicht ook geslacht) zeer aannemelijk. Dit houdt bij20
voorbeeld in dat wij eigenlijk grote verschillen qua cultuurdeelname verwachten tussen laagopgeleide Turkse of Marokkaanse mensen enerzijds en dito mensen met een middelbare of hogere opleiding anderzijds. We zouden moeten speculeren en ver op de feiten vooruit gaan lopen door allerlei verwachtingen op dit punt naar voren te brengen. De cultuurdeelname is in deze zin nog niet onderzocht. Omdat het echter om zeer wenselijk onderzoek gaat hebben wij voorstellen opgenomen in hoofdstuk 5.
3.3 Interessantste allochtone deelnemers Wij willen enige voorlopige gevolgtrekkingen verbinden aan de hierboven besproken kennis inzake etnische cultuurdeelname. Dit met dien verstande dat de gevolgtrekkingen te zien zijn als hypothesen, die om nader en toegespitst onderzoek vragen. Voor definitieve gevolgtrekkingen is het nog veel te vroeg, omdat er te weinig en erg fragmentarisch empirisch materiaal aan ten grondslag ligt. Daarenboven is te vermelden dat het om gevolgtrekkingen gaat naar aanleiding van een quick scan, dat wil zeggen een onderzoeksopzet die meer geëigend is voor een eerste screening van literatuur, meningen en materiaal dan voor toetsing van verbanden en definitieve gevolgtrekkingen. De voorlopige gevolgtrekkingen betreffen punten waarop het cultuurdeelnamebeleid van de Raad en anderen zich zal kunnen richten, hopelijk met succes. Het zijn tevens punten die zich naar onze mening lenen voor nuttig beleidsonderzoek in opdracht van de Raad en andere beleidsmakers. Het zal nuttig beleidsonderzoek zijn, omdat de te verwerven kennis de beleidsvorming en de beleidsalternatieven ten goede zal kunnen komen. De punten betreffen het opkomende talent vanuit etnische groepen, de good practices en de allochtone voorhoede. 3.3.1 Opkomend talent Vrijwel alle lokale actieplannen cultuurbereik willen nieuw en opkomend talent met een etnische achtergrond scouten, begeleiden en een podium of een tentoonstellingsruimte bieden. Plaatselijk en landelijk zijn speciale instellingen in het leven geroepen om te scouten, te begeleiden en podia of tentoonstellingsruimten te bieden. Landelijk heeft Phenix een begeleidende taak op zich genomen. Tijdens de huidige beleidscyclus van het actieplan cultuurbereik en de cultuurnota 2001-2004 is het wenselijk zo veel mogelijk kennis te verwerven over de succesfactoren van opkomend etnisch talent. Dit is zowel een belang van de landelijke en de lokale beleidsmakers als van adviserende partijen zoals de Raad of eigen culturele organisaties van minderheden. In aansluiting hierop zou voor een volgende beleidsfase de nadruk uit kunnen gaan naar de institutionalisering van de actieve cultuurdeelname vanuit etnische groepen. De beleidsvraag kan dan worden: hoe kunnen we garanderen dat deze actieve deelname in de subsidiabele cultuur een normaal verschijnsel wordt, dat geen bijzondere stimulering meer nodig zal hebben. Het ligt voor de hand de aandacht dan vooral te richten op de gevestigde culturele instellingen en op nieuwe culturele instellingen die zich een min of meer vaste plaats gaan verwerven in het culturele bestel op basis van hun multiculturele of interculturele missie.
21
3.3.2 Good practices Al of niet daartoe aangezet door de speciale middelen van het actieplan cultuurbereik, de 3%-premie, de middelen voor erfgoedprojecten, de eigen overtuiging of gemeentelijke cultuurprioriteiten zijn een aantal instellingen de etnische uitdaging aangegaan. Zij zijn in de praktijk bezig met verbrede programmering, intercultureel personeelsbeleid en het bereiken van andere publieksgroepen. Het zijn stuk voor stuk veelbelovende initiatieven en gaandeweg zullen ze laten zien hoe de etnische uitdaging verwerkelijkt kon worden. Ze kunnen een voorbeeldwerking hebben voor andere instellingen en om die reden noemen we ze good practices. Bekende voorbeelden zijn bijvoorbeeld het Wereldmuseum in Rotterdam, Theater Zuidplein aldaar, het Tropeninstituut in Amsterdam, RASA in Utrecht, het Volksbuurtmuseum in Den Haag en nog vele andere. De voorbeeldwerking verdient ondersteuning door voorlichting, conferenties en andere besprekingen, alsmede alle andere geëigende communicatiemiddelen. Doelgroep zijn de staven van culturele instellingen, die zoeken naar hun antwoord op de etnische uitdaging. De ondersteuning zou opgezet en uitgevoerd kunnen worden vanuit professionele kenniscentra zoals de Boekmanstichting of Phenix, dan wel vanuit professionele culturele organisaties, zoals de verenigingen van directeuren of de Nederlandse Museumvereniging. Dit zijn good practices vanuit de gevestigde culturele instellingen. Andere good practices kunnen voortkomen uit de eigen cultuur van etnische groepen of uit de commerciële cultuur met een brede en grote etnische deelname – festivals en parades, bepaalde disco’s en andere muziekcentra, het Moluks Museum, het Surinaams Museum, het aan het Slavernijmonument te verbinden kenniscentrum, etc. Sommige van deze instellingen zullen zich een plaats willen verwerven in het kunstenbestel inclusief de daartoe beschikbare overheidsmiddelen. Sommige van deze instellingen zullen door hun kunstdefinitie en hun programmering inbreuken kunnen maken op de gangbare definities en programmering. Daardoor kunnen ze bijdragen tot vanuit etnisch perspectief wenselijke veranderingen van het bestel en de dominante gedachten. Andere zullen minder radicale wegen inslaan of de overstap van eigen cultuurwereld of commerciële cultuurwereld naar het kunstenbestel niet wagen of niet maken. Vanwege hun voorbeeld werking zijn ook ontwikkelingen (en verwikkelingen) zoals deze de aandacht waard, vooral van diegenen die vergelijkbare stappen overwegen. Een kenniscentrum zoals Phenix moet zeker in staat zijn om diegenen die vergelijkbare stappen overwegen gericht voor te lichten of anderszins te ondersteunen met kennis en informatie uit de praktijk. Phenix kan hiertoe verder geëquipeerd worden. 3.3.3 De allochtone voorhoede We hebben hierboven naar voren gebracht dat een nader gedifferentieerde kijk op etnische cultuurdeelname wenselijk kan zijn. Er was immers de indicatie dat althans in Rotterdam niet alle etnische groepen eenzelfde afstand hebben ten opzichte van grote delen van het cultuuraanbod. Ten herinnering: het cultuurdeelnameniveau van Surinamers leek nauwelijks af te wijken van dat autochtone Rotterdammers (wel de specifieke voorkeuren), terwijl dat van Turken en Marokkanen duidelijk laag was over vrijwel de gehele linie. Tevens spraken wij het vermoeden uit dat de combinaties van factoren zoals etnici22
teit, opleiding, leeftijd, generatie en geslacht veel gewicht in de schaal kunnen werpen. Het zou ons niet verbazen indien de combinatie van bijvoorbeeld etniciteit, opleiding en generatie of leeftijd allochtone bepaalde culturele voorhoedes zichtbaar zou maken. Beleid zou zich dan, direct of indirect, op de cultuurdeelname in deze voorhoedegroepen kunnen richten in de hoop en verwachting dat de voorhoedes op termijn de minder actieve groepen mee gaan trekken. Vooruitlopend op nader onderzoek op dit punt zou de Raad het Rijk kunnen adviseren om enige experimenten mogelijk te maken, die gericht zijn op etnische culturele voorhoedes.
23
4 Een schat aan kennis en ideeën Ontwikkelingen en ervaringen betreffende immigranten en cultuur in andere westerse landen dan Nederland zijn de moeite van de kennisneming zeker waard. Ze bieden een vergelijkingskader en geven de mogelijkheid om te toetsen of, en zo ja in hoeverre, de in Nederland gevolgde richting geëigend lijkt te zijn. Zo kan er een voorbeeldwerking uitgaan van culturele initiatieven van en voor immigranten of van beleid ter ondersteuning van hun cultuurdeelname. Dit ondanks dat zowel het beleidskader als de positionering van immigranten in de samenleving sterk verschillend zijn. Zelfs de landen waaraan we in de onderhavige quick scan enige aandacht hebben kunnen besteden verschillen sterk van Nederland op het punt van cultuurbeleid en de positionering van immigranten, mede doordat het Nederlandse cultuurbeleid nogal unieke trekken heeft in vergelijking met de meeste andere West-Europese landen (vgl. de verschillende nationale rapporten over cultuurbeleid voor de Raad van Europa) Tevens is de maatschappelijke participatie van oudkomers relatief laag, indien men bijvoorbeeld let op de deelname aan de arbeidsmarkt en die aan het onderwijs en bepaalt wellicht meer dan elders het voorgestane integratiebeleid de benadering van etnische groepen en mensen met een etnische achtergrond. In andere West-Europese landen gaat de politieke aandacht vooral uit naar bestrijding van discriminatie en sociale uitsluiting, terwijl hier het leren van zaken voorop staat die voor zelfredzaamheid in de Nederlandse samenleving en cultuur nodig of nuttig zijn – taal, oriëntatie op de Nederlandse samenleving, normen en waarden. De landen waaraan we enige aandacht konden besteden zijn de Verenigde Staten, Canada, het Verenigd Koninkrijk en België. In deze landen lijkt het cultuurbeleid minder dan in Nederland bepaald te worden door nationale subsidiemechanismen. Deze landen lijken als ontvangende samenleving zich meer bezig te houden met de vraag of en hoe met behulp van cultuurbeleid en etnisch-culturele initiatieven de strijd tegen de sociale uitsluitingsmechanismen ten opzichte van immigrantengroepen te voeren is (voor een algemene discussie van deze punten, toegespitst op de Canadese context, zie Baeker 2002). Het gaat wel ten dele om immigrantengroepen uit dezelfde herkomstlanden en –regio’s, zoals de landen rond de Middellandse Zee, het Caraïbisch gebied, voormalige koloniën en de grote vluchtelingen landen zoals Iran, Irak, Afghanistan, Somalië, Soedan en voormalig Joegoslavië. Op basis van onze quick scan kunnen wij nu enige interessante krenten uit de pap halen. Voor samenhang en gedegen beoordeling van de waarde zullen we meer tijd nodig hebben en duidelijke accenten moeten zetten. Deze zijn onderdeel van onze voorstellen voor follow-up onderzoek in aansluiting op deze quick scan.
4.1 Publieksprojecten in de VS Anna Elffers (Elffers 2001) heeft voor het ministerie van OC&W een aantal etnische podiuminitiatieven in de Verenigde Staten op een rij gezet en deze vergeleken met podiuminitiatieven in Nederland. Zij bespreekt interessante voorbeelden van de aanpak in kleurrijke theaters, die erin slaagden nieuwe publieksgroepen te vinden en te bereiken. Zij bespreekt voorbeelden van de stevige banden tussen nieuwe theaterpraktijken en de 24
plaatselijk gemeenschappen. Ook bespreekt zij voorbeelden van de scouting en de investeringen in mogelijke talenten, etc. Het algemene beeld dat naar voren komt is een sterke nadruk op theaterinitiatieven en –praktijken van onderop en het zoeken en vinden van goede kansen voor nieuwe cultuurproducenten (bijvoorbeeld via stages en uitwisselingsprogramma’s) en richtingen die deze producenten in willen slaan. Deze nadruk lijkt daarbij in directe en voortdurende wisselwerking te staan met een (nieuw) publiek dat als een vitale gemeenschap zelf deelneemt aan laagdrempelige en verrassende theaterproducties. De Amerikaanse voorbeelden zijn wellicht het meest interessant voor Nederlandse cultuurproducties en voor instellingen die net als hun Amerikaanse collega’s zoeken naar de beste kansen voor nieuwe cultuurproducenten en hun richtingen. Ze zijn ook interessant voor lokale beleidsmakers, bijvoorbeeld in het kader van hun actieplannen, meer dan voor de landelijke beleidsmakers bij het ministerie en de Raad. Deze kunnen wel een belangrijke rol spelen bij de verspreiding van kennis omtrent de Amerikaanse en andere interessante voorbeelden in de richting van geïnteresseerde instellingen en lokale beleidsmakers. Men zou bijvoorbeeld kunnen beginnen om de door Elffers en anderen verzamelde voorbeelden te publiceren op breed toegankelijke web-sites naar het voorbeeld van de good practices base inzake ‘management of local social and cultural transformation’ van UNESCO.
4.2 België, Vlaanderen Kennis omtrent de cultuurdeelname in Vlaanderen is in opbouw. Het is een onderzoeksthema voor twee Nederlandstalige universiteiten (KU Leuven, Centrum voor Cultuursociologie) en de Vrije Universiteit te Brussel (tijdsbudgetonderzoek Erik Corijn en Marc Alchardis). Op dit moment bereidt de eenheid cultuur van het Vlaamse gewestbestuur een kwalitatief onderzoek voor naar de cultuurdeelname in Vlaanderen. Ook het Gentse onderzoek van Letty Ranshuysen ‘Gent: een stadsmuseum in Vlaanderen. Enkele voorstellen vanuit het beoogd publiek’ past in dit kader (Ranshuysen 2002). We hebben tot nu toe echter niet kunnen vaststellen of de opzet en de analyses vragen omvatten omtrent de cultuurdeelname van etnische minderheden en immigrantengroepen. De aankondiging van het laatste onderzoek zijn te vinden op www.cultuurnet.be en www.re-creatiefvlaanderen.be. Onze onderzoeker Linda Raymond heeft op basis van web-referenties een groot aantal korte interviews gehouden met plaatselijke sociaal-culturele organisers en vertegenwoordigers van immigrantengroepen, zowel in Nederlandstalig Brussel als in Gent. Zij rapporteerde hun groot enthousiasme om immigranten nauw te betrekken bij wijkwerk, taalcursussen, sociaal-culturele activiteiten, jeugdwerk sport en cultuur. Het laatste leek echter niet de eerste prioriteit te zijn. Interessante centra waren bijvoorbeeld het Intercultureel Ontwmoetingscentrum in Gent, het jongerencentrum Chicago in Brussel en het Brusselse jeugdsteunpunt Bres. Organisers bij deze centra zeggen veel mensen uit de doelgroepen te bereiken. Daarnaast zeiden de geïnterviewde sleutelpersonen dat de cultuurdeelname van immigranten (oudkomers, nieuwkomers, asielzoekers, vluchtelingen) zich in sterke mate afspeelt in eigen culturele kring.
25
Brussel zelf presenteert zich in de voorlichting als een multiculturele stad waar vele nationaliteiten en culturen samenleven (Brochure ‘Brussel, een veelkleurig mozaïek’ 2001). Belangrijke actiepunten waren of zijn onder andere ‘Brussel feestende stad’ (2000), waarbij alle nationaliteiten uitgenodigd werden om mee te doen aan openbare feesten, culminerend in de Zinneke Parade. Aan dit concept hadden de gezamenlijke straathoekwerkers een outreach-project gekoppeld, genaamd het “Me(s)mo(ts)paradent” project. Immigrantengroepen werden uitgenodigd fantastische en bijzonder vormgegeven migrantenbusjes te maken en daarmee mee te paraderen als levend aandenken aan hun reizen naar en uit verre landen, oftewel als levend aandenken aan hun privé migratiegeschiedenis. Aan de Universiteit van Gent is een Centrum voor Islam in Europa gevestigd.
4.3 Groot-Brittannië In het Verenigd Koninkrijk zijn ten minste twee kenniscentra aan te wijzen op het gebied van cultuurdeelname in het algemeen en die van etnische groepen of nieuwe publieken in het bijzonder. Dit zijn: 1. De research&statistics unit van de Arts Council in Londen (Skelton; Skelton & Hutton), 2. Het researchinstituut CPPRU (Cultural Policy and Planning Research Unit) van de Nottingham Trent University in Nottingham (Final report 2001). Daarnaast zijn er, net als in Nederland, verschillende andere researchgroepen gespecialiseerd in onderzoek naar etnische cultuurdeelname (zie verder de afzonderlijke bijlage Participation of cultural minorities in the United Kingdom). Binnen de Arts Council werkt de research&statistics unit nauw samen met andere eenheden of taakgroepen die beleid uitzetten inzake de cultuurdeelname van etnische groepen. Dit zijn de cultural diversty unit en de new audience programme. Recent onderzoek betreft onder andere ‘arts in England: attendance, participation and attitudes’ (Jermyn, Skelton & Bridgewood 2000), ‘new audience programme: statistics’ (Skelton 2001) en ‘audit of research into audiences for black and Asian work’ (Jennings 1998). Het als bijlage toegevoegde rapport van Gerhard Mark van der Waal geeft onder andere een overzicht van de projecten en de thema’s die de Arts Council heeft gesubsidieerd in het kader van zijn ‘new audience programme’. Dit programma onderstreept de serieuze aandacht in het Verenigd Koninkrijk voor de strijd tegen etnische uitsluiting in de culturele sector. Dezelfde serieuze aandacht blijkt ook uit andere regionale en stedelijke programma’s die in het rapport vermeld staan. Het rapport omvat verder cijfers over de lage participatie van gekleurde stafleden en vrijwilligers in Engelse culturele instellingen en de aanzetten tot ‘human capital development’ op dit punt via de curricula van opleidingen cultuurmanagement en expert-meetings.
26
5 Met het oog op meer en met het oog op beter Het is zeer aannemelijk dat de cultuurdeelname van de etnische groepen in Nederland mettertijd zal veranderen. De mensen die tot deze groepen behoren zullen anders worden op voor de cultuurparticipatie belangrijke punten, zoals opleiding, levensstijl en inkomensbesteding. We mogen verwachten dat de cultuurdeelname groter zal worden in de eerder genoemde ‘interessantste groepen’ en de groepen daaromheen – tweede en latere generaties, hoger opgeleiden, maatschappelijk actieven, zelfbewuste vrouwen en mannen, liefhebbers en beoefenaars van bepaalde muziek- en performancerichtingen, etc. Hieruit ontstaat een bepaalde maatschappelijke en culturele dynamiek die als het ware van zelf zal leiden tot verbreding van de actieve en passieve cultuurdeelnbame. We mogen ook aannemen dat er een wisselwerking zal zijn tussen deze dynamiek en het overheidsbeleid dat gericht is op verbrede cultuurdeelname van etnische minderheden. Gehoopt wordt op een positief beleidseffect, zijnde een verbrede deelname die uitstijgt boven die van de interessantste groepen, namelijk een verbrede deelname van etnische mensen met een lage opleiding, een zwakke sociale en economische positie en een lage culturele interesse – etnische mensen die zonder meer tot de minderheden of de achterstandsgroepen gerekend moeten worden. Niet uit te sluiten zijn echter ook andere, bijvoorbeeld verstorende beleidseffecten, zoals deze bijvoorbeeld voorgekomen zijn bij te lange en te strikte voorkeursbehandeling van minderheidsgroepen. Gevreesd wordt dat dergelijk voorkeursbeleid de negatieve beleidseffecten zal opleveren van cultureel conservatisme, behoud van machtsposities en cliëntelisme. Tegelijkertijd konden cultuurdeelnemers uit ‘dominante groepen’ zich, terecht of onterecht, benadeeld voelen op de markten voor cultuurproductie en –consumptie. Ook zijn studies gepubliceerd die concludeerden dat op verbreding in bijvoorbeeld de arbeidersklasse gericht cultuurbeleid geen effect had, althans geen bewijsbaar effect op een overzichtelijke termijn. ‘De arbeidersklasse’ had een ander, eigen cultuur die niet goed paste in de van overheidswege te ondersteunen cultuur en diezelfde arbeidersklasse verdween in de loop van tijd, althans in Nederland waar velen een plaatsje vonden in Berting’s ‘brede maatschappelijke midden’ (zijn proefschrift uit 1968), waaruit niettemin velen wegens gender, leeftijd, kleur en ‘umployability’ buitengesloten bleven. Onderzoek naar de cultuurdeelname van etnische groepen achten wij, in het verlengde van bovenstaande, om twee redenen in het belang van de Raad voor de specifieke cultuurparticipatie. Het is op de eerste plaats een belang van de Raad om te weten hoe zich de culturele interesse in deze groepen zal ontwikkelen en wat de aansluiting zal zijn dan wel wat de grote verschillen zullen zijn met de van overheidswege te ondersteunen cultuur. De Raad moet over deze cultuur immers adviseren en de Raad zal in deze advisering willen betrekken hoe de aansluiting over en weer versterkt kan worden en hoe de verschillen overbrugd kunnen worden. Om deze reden achten wij het een Raadsbelang om onderzoek te laten doen naar de autonome etnische ontwikkelingen in de productie en consumptie van cultuur. Tegelijkertijd zal de Raad, als beleidsadviseur van de overheid, willen weten hoe het overheidsbeleid inwerkt op de (gewenste) cultuurdeelname van etnische groepen. Daarin 27
ligt een tweede belang voor de Raad. Dit belang betreft zowel de mogelijke positieve effecten, alsook negatieve bijwerkingen, non-effecten en onverwachte positieve nevenwerkingen van beleid. De Raad deelt deze kennisinteresse met de overheid en de instellingen zelf. Hij kan dus meeliften met de overheid en de instellingen zelf, die opdrachten verleend hebben en opdrachten zullen blijven geven voor de uitvoering van beleidsevaluatie. Onderzoek naar het actieplan cultuurbereik kan men hiertoe rekenen. De kijk van de Raad op het onderzoek en de uitkomsten zal daarbij wellicht kritischer zijn dan die van de overheid of de instellingen zelf. De Raad heeft immers geen direct belang bij positieve uitkomsten. Hij kan tamelijk belangeloos kennis nemen van positieve en negatieve evaluatieresultaten. De Raad deelt deze belangeloosheid met het zuiver wetenschappelijk onderzoek. Hij is in een positie om belangeloze onderzoekers te vragen om kritische metastudies uit te voeren van het evaluatieonderzoek dat in opdracht van overheden en instellingen heeft plaatsgevonden. Wij hebben de huidige opdracht ook in deze zin opgevat en uitgevoerd. Vanwege de korte tijd en de daaraan gepaarde beperkingen adviseren wij de Raad om de huidige opdracht te verlengen en uit te breiden (zien onder). Op basis van de bescheiden onderzoeksmiddelen waarover de Raad kan beschikken kunnen wij verschillende mogelijke onderzoeksplannen voorstellen, die alle interessante aspecten van de cultuurdeelname en de veranderingen daarin kunnen beschrijven en verklaren. Onze voorstellen betreffen: 1. Secundaire analyses op statistisch materiaal dat gemeenten verzamelen over de cultuurdeelname van etnische groepen in het kader van de evaluatie van het actieplan cultuurbereik. Ze passen hiertoe het RCO-instrument toe, dat ontwikkeld is door het Centrum voor Onderzoek en Statistiek van de gemeente Rotterdam, 2. Kwalitatief panelonderzoek met en onder etnische groepen, 3. Onderzoek naar good practices in de sfeer van productie, consumptie en distributie, 4. Specifieke gevalsstudies van productie, distributie en deelname aan grote festivals met brede etnische deelname, 5. Verdere meta-studies van de beleidsvorming en het beleidsonderzoek, 6. Verder onderzoek naar relevante ontwikkelingen buiten Nederland.
5.1 Verlenging en uitbreiding van de huidige opdracht Ons eerste advies aan de Raad is om de huidige opdracht te verlengen en uit te breiden, mede omdat wij vanwege de korte tijd het beschikbare materiaal slechts ten dele en vrij oppervlakkig konden bestuderen. Van veel relevant onderzoek kon alleen de titel beschreven worden, terwijl een inhoudelijke verwerking wenselijk geweest was. Deze verlengde opdracht zou de Raad kunnen koppelen aan de volgende fase in de advisering over de volgende Kunstennota, die voor 2004 geagendeerd staat. 5.2 Secundaire analyses RCO In Rotterdam zijn de RCO-gegevens voor 2001 niet ‘geëlaboreerd’. Dit houdt in dat de gegevens zich beperkten tot rechte tellingen. Deze tellingen betroffen de cultuurdeelname van ‘de allochtonen’, ‘de Turken’, ‘de Marokkanen’, ‘Surinamers’, en ‘de autochtonen’, dan wel die van ‘de mannen’, ‘de vrouwen’, ‘de leeftijdsgroepen’ en ‘de opleidingskate28
gorieën. Niet ‘geëlaboreerd’ is op het dwarsverband van etnische groep en opleiding, etnische groep en geslacht of etnische groep en leeftijd, om te zwijgen van triades van etnische groep, opleiding en geslacht. We kunnen dus (nog) niet zien of bijvoorbeeld hoogopgeleide vrouwen uit etnische groepen een bijzonder interessante groep zijn voor de cultuurparticipatie of niet. De gemeente heeft geen opdracht gegeven tot elaboraties als deze. De technische mogelijkheden tot elaboratie zijn voorshands beperkt, omdat we te maken hebben met (erg) kleine steekproeven. Er zijn echter in Rotterdam reële mogelijkheden tot elaboraties van de eerste orde (bijvoorbeeld etnische groep en geslacht of etnische groep en leeftijd of etnische groep en leeftijd). Naarmate van meer gemeenten RCO-gegevens beschikbaar komen kunnen we ook in grotere steekproeven complexere analyses gaan uitvoeren. Deze analyses geven de mogelijkheid om groepen op te sporen en te volgen die voor de autonome ontwikkelingen in de cultuurdeelname bijzonder interessant zijn of kunnen zijn. Daarom stellen wij voor dat de Raad ze laat voorbereiden en uitvoeren.
5.3 Psychologisch cultuurdeelnameonderzoek Cultuurdeelname wordt niet alleen bepaald door structurele kenmerken zoals etnische groep, leeftijd, geslacht en opleiding. Deze factoren staan in wisselwerking met mentaliteitsfactoren, ervaringen en opvattingen over cultuur en culturen. Mogelijkheden tot exploratief onderzoek op dit terrein worden geboden sinds bureaus voor mentaliteitsonderzoek zoals Motivaction begonnen zijn met opbouw van een panel bestaande uit mensen uit etnische groepen. De betreffende personen zijn bereid en in staat deel te nemen aan focusgroepen over bijvoorbeeld de betekenis van culturen en cultuurdeelname en/of om desbetreffende vragenlijsten in te vullen. De mogelijkheid die hiermee geboden wordt is interessant en daarom stellen wij de Raad voor om psychologisch cultuurdeelnameonderzoek te laten voorbereiden en uitvoeren. 5.4 Onderzoek naar good practices bij gevestigde instellingen Een aantal culturele instellingen hebben zich uitdrukkelijk ten doel gesteld om hun programmering en hun publiek te verbreden en de culturele deelname van etnische cultuurmakers en cultuurconsumenten te vergroten. Ze hebben daartoe ook subsidies ontvangen van de raad, het actieplan cultuurbereik, de Mondriaanstichting en andere fondsen zoals het VSB-fonds. Het betreft onder andere het Theater Zuidplein in Rotterdam, het Wereldmuseum aldaar, het Volksbuurtmuseum dat feitelijk een theater is in Den Haag, RASA in Utrecht, het Tropenmuseum in Amsterdam, het Centrum voor de Kunsten in Eindhoven, etc. Verschillende van deze centra of producties van deze centra zijn onderwerp van studie en monitoring, bijvoorbeeld in het kader van de landelijke of plaatselijke evaluatie van het actieplan cultuurbereik door onderzoekers van de Erasmus Universiteit en anderen. Ze krijgen ook bezoek van experts en anderen die korte verslagen hebben gemaakt van hun bevindingen en we mogen rekenen op meer. Er zijn echter geen systematische studies van de betreffende instellingen, hun veranderingsprocessen en de bijpassende ontwikkelingen in de etnische cultuurparticipatie. Voor een instantie als de Raad, 29
die via instellingssubsidies het veranderingsproces structureel wil ondersteunen, zijn systematische studies van daartoe gesubsidieerde instellingen van direct belang. Op deze wijze kan de Raad inzicht krijgen in de effecten van de subsidie op het gewenste veranderingsproces en in de factoren die dit proces bevorderen dan wel hinderen. Mede vanwege de aandacht voor bevorderende factoren en hun mogelijke voorbeeld werking voor andere instellingen spreken wij in dit verband van good practice onderzoek bij gevestigde instellingen. Wij adviseren de Raad voorstellen voor good practice onderzoek bij gevestigde instellingen te laten voorbereiden en uitvoeren.
5.5 Specifieke gevalstudies naar grote cultuurfestivals (Festival Mundial, Zomercarnaval) We hebben er eerder op gewezen dat festivals in de open lucht (en dus in de korte en riskante Nederlandse zomer) bijzonder aantrekkelijk zijn voor etnische groepen en hun cultuurdeelname. Ze komen er met velen om te genieten van hetgeen geboden wordt en cultuurmakers met een etnische achtergrond laten zich er graag zien. Het Tilburgse Festival Mundial heeft zich ontwikkeld tot een megaspektakel van binnen- en buitenlandse groepen met een kleurtje waaraan tienduizenden witte, gekleurde en zwarte Nederlanders deelnemen. Het Rotterdamse Zomercarnaval heft zich ontwikkeld van een Antilliaans feest op de Coolsingel tot het grootste rijdende straatspektakel van zomers Europa. De etnische deelname is overweldigend. Of deze festival voldoende kunst bieden om voor subsidie in aanmerking te komen mag betwijfeld worden. Volgens de gangbare definities gaat het primair om folklore, amateurkunst, commerciële muziek en show, city promotie, racismebestrijding en sociaalcultureel werk. In de marges mag men volgens de gangbare definities opmerkelijke prestaties zien op terreinen zoals het scouten van nieuw talent, kostumering en decorbouw of nieuwe muziekstijlen. Organisaties van minderheden en andere vertegenwoordigers van de kleurrijke samenleving zullen niet van harte instemmen met de gangbare definities en de consequentie ervan. Die houden immers in dat festivals als deze niet erkend kunnen worden als subsidiabele (etnische) cultuurmanifestaties. Beleidsmakers en hun adviseurs bij bijvoorbeeld de Raad zien zich geconfronteerd met verschillende dilemma’s. Ze zullen mede daarom de festivals kunnen zien als experimenten. Mede met het oog op een adequaat antwoord op vragen omtrent hun subsidiabiliteit is het verstandig om te zorgen voor een gedegen kennis van zaken. Deze kennis moet het resultaat zijn van studies naar het verloop, de programmering en de deelname aan de festivals. Het betreft langer durende gevalstudies van bijvoorbeeld het Festival Mundial en het Zomercarnaval. Wij adviseren de Raad om in samenwerking met Rijk, betrokken gemeenten en festivaldirecties dergelijke gevalstudies te laten voorbereiden en uitvoeren. 5.6 Crossing borders – over de grens en transnationale cultuurverbanden Super-quick scans werken als goede appetisers – we hebben even kunnen proeven van de rijkdom aan ervaringen en benaderingen in andere moderne (semi-)immigratielanden. Appetijtelijk lijkt bijvoorbeeld gericht en nauwkeurig onderzoek naar beleidsmodellen, beleidsvorming en beleidsprocessen in Canada en het Verenigd Koninkrijk te zijn. Dit 30
geldt ook voor onderzoek naar good practices in Britse, Belgische of Amerikaanse steden – good practices bijvoorbeeld over cultuur en sociale cohesie, over globale migrantencultuur van onderop, over cultuur als feest op straat, etc. Het betreft ten slotte ook de bestudering van onderzoeksmethoden zoals deze in kwantitatief onderzoek van de Arts Council worden toegepast. Het kan gaan om vergelijkende studies waaraan Nederlandse onderzoekers deelnemen tezamen met onderzoeksgroepen in de betreffende landen. Onderzoek en onderzoeksvragen zijn dan de verantwoordelijkheid van een gezamenlijk team. Het kan ook gaan om Nederlandse studieopdrachten ter beantwoording van vragen die vanuit een Nederlandse beleidsoptiek het meest relevant zijn. De super-quick scans van het onderhavige onderzoek zijn volgens dit model opgezet en uitgevoerd. Het kan ten slotte ook gaan om uitwisselingen en studiereizen van (jonge) onderzoekers uit de betrokken landen. Dit model heeft in een aantal gevallen van ‘human potential and mobility’, zoals het betreffende Europese onderzoeksuitwisselingsprogramma heet, geleid tot zeer interessante resultaten op twee verschillende niveaus. De jonge onderzoekers kregen als het ware de beste praktijkopleiding tot senior onderzoekers die mogelijk was en zij boekten onverwacht grote vorderingen op inhoudelijk, theoretisch en methodologisch gebied. Voorwaarde was wel dat er goede ondersteuning en back-up was van hun wetenschappelijke supervisers bij onderzoeksinstituten en universitaire vakgroepen. Zowel het Ministerie als de Raad zullen het belang verder onderzoek over de grenzen van Nederland kunnen onderkennen. Wij zullen graag meewerken aan de uitwerking en uitvoering van plannen op dit gebied.
31
6 Conclusies en aanbevelingen De Raad voor Cultuur is om een bepaalde reden geïnteresseerd in de cultuurdeelname van etnische minderheden. Deze reden vloeit voort uit de positie van de Raad ten opzichte van het culturele bestel en met name ten opzichte van de rijkssubsidies voor de kunsten. Wat dit laatste betreft: de Raad adviseert over de subsidies die het Rijk per cultuurnotaperiode mag verstrekken aan culturele instellingen, gelet op de criteria die daarvoor gelden. Deze criteria betreffen zowel de kwaliteit als het bereik van de kunstuitingen die door of via de instellingen tot stand komen. ‘Bereik’ is een criterium dat vooral in de nu huidige cultuurnotaperiode de nadruk heeft gekregen. Het betreft het bereik onder groepen in de samenleving die zowel te weinig deelnemen aan cultuur in het algemeen als aan gesubsidieerde kunst in het bijzonder. Dit betreft vooral jongeren en etnische minderheden. Daarom hebben deze groepen hebben in de huidige cultuurnotaperiode de meeste aandacht gekregen. Mede omdat de verschillen niet of nauwelijks verkleind lijken te zijn lijkt er voldoende reden om ‘bereik’ ook toe te passen als subsidiecriterium gedurende de volgende periode. Daarom heeft ‘bereik’ ook nu de aandacht in het kader van de voorbereidingsproces voor de volgende periode. Instellingen zijn voor de Raad vooral van belang, wanneer zij een bijzonder potentieel vertegenwoordigen om nieuwe publieksgroepen te bereiken met uitingen van kunst en cultuur die ook vanwege hun kwaliteit voor een rijkssubsidie in aanmerking kunnen komen. Er kunnen verschillende redenen zijn waarom het bereik in de nieuwe groepen vooralsnog te klein is gebleven. Die redenen kunnen bijvoorbeeld zijn: 1. Er zijn getalenteerde kunstenaars en er is publieke interesse onder etnische minderheden, maar de culturele instellingen functioneren niet als een goede bemiddelaar tussen beiden. Gewenst is een (aanmerkelijke) verbetering van deze bemiddelingsfunctie. De Raad zou willen weten of en hoe dat mogelijk is. 2. Er zijn culturele instellingen die nieuwe publieksgroepen trekken. Zij kunnen echter niet waarmaken dat hun kunstenaars voor een rijkssubsidie in aanmerking kunnen komen zo lang zij zich qua kwaliteit (nog) niet met andere kunstenaars kunnen meten. De Raad zou de kwaliteit van het aanbod willen verbeteren en zou onder andere willen weten wat de potenties zijn van de betreffende kunstenaars. 3. Er zijn culturele instellingen die hun kwaliteitsprogrammering willen richten op de nieuwe publieksgroepen. De nieuwe publieksgroepen blijken echter niet altijd even gemakkelijk ‘over de drempel van de tempel’ te halen. Praktijkvoorbeelden leren dat nieuwe publieksgroepen een (radicale) verandering van de programmering kan vereisen. De Raad wil weten of en hoe dit kan met behoud van kwaliteit. 4. Tegelijkertijd is het een grove versimpeling van de werkelijkheid om de nieuwe publieksgroepen over één kam te scheren, dan wel de aanduidingen te beperken tot ‘jeugdigen’ en de in Nederland ‘erkende’ etnische minderheidsgroepen van Turken, Marokkanen, andere Zuid-Europeanen, Molukkers, Surinamers, Antillianen, vluchtelingen en woonwagenbewoners. Voor de ‘culturele marketing’ lijkt een veel gedifferentieerde benadering noodzakelijk. Te betogen is dat er binnen de etnische groepen voorhoedegroepen aan te wijzen zijn inzake (mogelijke) cultuurdeelname. Dit kan 32
bijvoorbeeld hoger opgeleide jongeren of uit een tweede generatie immigranten betreffen. Het kan ook gaan om leden van gemengde families of om personen die relatief gezien open staan voor cosmopolitische ideeën en houdingen. De Raad zal willen weten of en hoe zij een gedifferentieerde culturele marketing van instellingen kan ondersteunen en bevorderen. 5. Het betreft culturele instellingen of instituties met een zwak imago in het kunstenbestel, bijvoorbeeld vanwege hun commerciële of hun ‘folkloristische’ achtergrond. Zij kunnen echter wel een groot bereik onder bijvoorbeeld etnische groepen hebben. Sommigen kunnen betogen, al dan niet met klem van argumenten, dat ze van uitzonderlijk cultureel en artistiek belang zijn. Het zwakke imago kan dus een rijk en hoogwaardig potentieel verbergen. De raad wil weten of en in hoeverre er een verborgen potentieel is dat directe of indirecte steun van de Raad zou moeten krijgen met het oog op de verbreding van het bereik en de vernieuwing van de kunsten. De vragen van de Raad mogen in drie kerntermen worden samengevat. Deze kerntermen zijn potentieel aanbod, verbeterde programmering en gedifferentieerde culturele marketing. Wij hebben in deze rapportage laten zien dat de kennis en de kennisinfrastructuur in Nederland nog niet toereikend zijn om in een kort tijdsbestek een passend antwoord op deze vragen te geven. De kennis lijkt zeker kleiner dan die in bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk en Canada. Er is in de aanloop tot de beleidsveranderingen inzake het cultuurbereik te weinig systematische aandacht geweest voor de problematiek van de achterblijvende cultuurdeelname van jongeren en etnische groepen. Het onderzoek dat in het verlengde van de beleidsverandering in uitvoering is genomen, staat nog in de kinderschoenen en omvat tot nu toe vooral korte beschrijvingen van relevante ontwikkelingen, gegronde ideeën voor de theorievorming en cijfermatige onderbouwing van de onevenredig lage deelname van de betreffende groepen. Wel hebben we kunnen constateren dat methoden in ontwikkeling zijn of mogelijk ontwikkeld worden voor meer gedifferentieerde publieksanalyses en voor mentaliteitsonderzoek onder de nieuwe publieksgroepen en hun voorhoedes. Te verwachten is ook dat de kennisbasis voor interessante praktijkvoorbeelden zal groeien in het verlengde van de visitaties voor het actieplan cultuurbereik en praktijkevaluaties. Wij hebben in het vorige hoofdstuk de Raad aanbevolen om een actieve rol te spelen in de ontplooiing van kennisgenerende activiteiten. Met de kerntermen potentieel aanbod, verbeterde programmering en gedifferentieerde culturele marketing zal de Raad sturing kunnen geven aan onderzoek van good practices, van potentieel bijzonder rijke evenementen (festivals) en van onderzoek naar interessante voorhoedes binnen etnische minderheden. Mede vanwege de Britse en Canadese voorsprong zijn gerichte studie-excursies naar die landen nuttige en aanbevelenswaardige stappen. Wij hebben ons in deze rapportage niet direct ingelaten met de structuur en samenhang inzake kennisgenerende en –documenterende activiteiten. Dit is geen direct Raadsbelang. Maar indirect is het dat wel. Structuur en samenhang ontbreken vrijwel geheel of lijken de open structuur van internet te weerspiegelen. Voor de handige ‘Google-laars’ (nieuw woord voor de goochelaars op internet) met veel tijd is er veel te vinden, maar de wip van 33
site naar site is niet altijd even bemoedigend. De meeste netsurfers leggen ergens aan en doen het met wat ze ergens hebben gevonden, bevredigd of onbevredigd. Het lijkt er ook op dat in het verlengde van de beleidsveranderingen min of meer afgezonderde kennisdomeinen aan het ontstaan zijn inzake etnische cultuurdeelname. We kunnen in dit verband wijzen op de kennis- en informatiefuncties van bijvoorbeeld de stichting Phenix, de stichting VSB- Fonds en de website van het actieplan cultuurbereik die rechtstreeks van het ministerie van OC&W komt. Ontbrekende samenhang en afgezonderde kennisdomeinen kunnen niet in het belang van de Raad zijn. De Raad bestaat niet uit beroepsmatige ‘Google-laars’ en hij kan niet bij iedere gelegenheid een extern ‘Google-bureau’ in de arm nemen. De Raad is tevens sterk verankerd in het bestaande bestel voor kunst en cultuur, niettegenstaande de bijzondere interesse voor de cultuurdeelname van nieuwe publieksgroepen. Het zou eerder in het belang van de Raad zijn wanneer de kennis inzake etnische cultuurdeelname verankerd en ingebed zou zijn in de geïnstitutionaliseerde kennisinfrastructuur van de culturele sector. Hiertoe behoren onder andere de Boekmanstichting en DIVA als centrale punten voor documentatie en (sectorale) vernieuwing. Ook de universitaire afdelingen voor kunst- en cultuurwetenschap hebben een duidelijke ambitie op dit punt. Samenhang en samenwerking zijn te zien als een Raadsbelang, hoewel de Raad hiervoor geen directe verantwoordelijkheid draagt. Het is aan te bevelen dat de Raad, direct of indirect, de samenhang en samenwerking zal bevorderen door de direct verantwoordelijken hieromtrent gericht te adviseren. Zo nodig kan de Raad aandringen op een studie naar de mogelijkheden en wenselijkheden inzake samenwerking en samenhang. Het is de Raad en ons van het begin af aan duidelijk geweest dat deze studie meer vragen zou oproepen dan beantwoorden. De belangrijkste oogmerken waren niet de verzekering van bestaande kennis en de toetsing van beleid of theorie, maar de programmering van verder onderzoek naar de cultuurdeelname van etnische groepen. Wat dan uiteindelijk in een rapport komt te staan is op enkele pikante details na niet erg schokkend, maar het kan de Raad en anderen zoals het ministerie van OC&W helpen bij de niet altijd even gemakkelijke kennis- en onderzoeksprogrammering. Wij zullen tevreden zijn wanneer we daarin (min of meer )geslaagd zijn.
34
Bijlage 1. Gevoerde gesprekken Dr. J.A. Brandenbarg, algemeen secretaris van de Raad voor Cultuur, Den Haag Dr. Teunis IJdens, hoofd Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen, Rotterdam, en IVA, Tilburg Prof. Hans Mommaas, Vrijtijdswetenschappen Universiteit van Tilburg Drs. Bram Buijze, secretaris internationaal en intercultureel van de Raad voor Cultuur, Den Haag Drs. Velika Smeulders, onderzoeker cultureel erfgoed Antilliaans slavernijverleden, Den Haag Drs. Sjoerd Rijpma, senior onderzoeker Centrum voor Onderzoek en Statistiek, gemeente Rotterdam Drs. Letty Ranshuysen, directeur Bureau Letty ranshuysen, Rotterdam Drs. René Kistemaker, voorzitter werkgroep Cultureel Erfgoed van Minderheden, Nederlandse Museum Vereniging, Amsterdam Drs. Annemieke Blok, hoofd afdeling cultuur etc. Motivation, Amsterdam Drs. Özkan Gölpinar, stafmedewerker Stichting Phenix, Rotterdam Drs. Sandra Trienekens, promotieonderzoeker cultuurbeleid in Rotterdam en Birmingham, Universiteit van Tilburg
35
Bijlage 2. Literatuur (DIVA). Archieven en Migranten. De resultaten van een landelijke enquête. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Baeker, Greg. 'A distant mirror': Canadian perspectives on cultural policy, cultural diversity and social cohesion. Landen van herkomst. Speciaal nummer Boekmancahier. 2002 sep; (53): 299-312. Bakker, Han. Nederturken, kunst en cultuur. Herkomstlandebeleid. Amsterdam: Han Bakker project & Advies; 2002 maa. Bijnaar, Aspha; Smeulders, Valika; Heilbron, Walter; Van Stipriaan, Alex. Op zoek naar de stilte .... Een handreiking voor het opsporen van het cultureel erfgoed Nederlands slavernijverleden. Amsterdam: Nederlandse Museum Vereniging; 2002 dec. Boer , Mieke (Project Cultureel Erfgoed Minderheden). Lezing [Workshop 3 Verkrijgen van migrantenarchieven]. De wereld van migranten en archieven. Conferentie DIVA i.s.m. CGM; 2002 okt 10; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Brochure landelijk onderzoek. Rotterdam: Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen; 2001 mei. Brussel ene veelkleurig mozaïek. Vlaanderen ontmoet u in zijn hoofdstad. Brussel: Ministerie van de Vlaamse gemeenschap; 2001. Bureau Driessen. Zeven pilots culturele diversiteit. Een evaluatie van de eerste fase van de pilots in Rotterdam, Den haag, Utrecht, Eindhoven, Groningen, maastricht en Almere. Utrecht: Bureau Driessen; 2000 jun. Canatan, Kadir. Inventarisatie Islamitisch erfgoed bij zelforganisaties. ; 2002 nov. Canatan, Kadir. Inventarisatie cultureel erfgoed minderheden bij zelforganisaties. Zelforganisaties van koloniale migranten, arbeidsmigranten en vluchtelingen. ; 2002 nov. Choenni, August. Migrantenorganisatie: een mozaïsch perspectief [Workshop 1 Grondslag van organisaties]. De wereld van migranten en archieven. Conferentie DIVA i.s.m. CGM; 2002 okt 10; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Cottaar, Annemarie (Geschiedenis Universiteit van Amsterdam). Historisch Beeldarchief Migranten. Van onderzoeksproject tot collectievorming. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Cultuur als confrontatie: uitgangspunten voor het cultuurbeleid. Zoetermeer: Ministerie van OC&W; 1999. De Haan, Jos; Knulst, Wim. Het bereik van de kunsten. Een onderzoek naar veranderingen in de belangstelling voor beeldende kunst en podiumkunst sinds de jaren zeventig. Rijswijk: SCP; 2000. (Het culturele draagvlak; 4). De wereld van migranten en archieven. Conferentie DIVA in samenwerking met CGM (Centrum voor Migratie Geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam); 2002 okt 10; Amsterdam. DIVA-Conferentie erfgoed van minderheden; 2001 okt 11. Egmond, Florike (Algemeen Rijksarchief). Het Nationaal Archief en de Nieuwe Nederlanders. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Elffers, Anna. Culturele diversiteit in de podiumkunsten: een praktisch onderzoek naar initiatieven in Nederland en de Verenigde Saten. Zoetermeer: Ministerie van OC&W; 2001. Final report Greater Nottingham Area Cultural Audit and Strategy. Nottignham: SPPRU; 2001 apr. Gölpinar, Özkan. Van 'etnische cultuur' naar 'culturele diversiteit': pleidooi voor een herkomstculturenbeleid in Nederland. Landen van herkomst. Speciaal nummer Boekmancahier. 2002 sep; (53): 259-272. Guiking, Tom. ..... en Fatima als Kniertje? Culturele diversiteit: een toekomstperspectief. Discussiestuk van de Commissie Intercultureel Cultuurbeleid. Den Haag: Raad voor Cultuur; 2220 feb. IJdens, T.; Hitters, E. Monitoring en evaluatie van het actieplan cultuurbereik: onderzoeksvoorstel. Rotterdam: Erasmus Centrum voor Kunst- en Cultuurwetenschappen; 2001 apr. Jennings, Mel. Audit of research into audiences for black and Asian work. Londen: Art Council; 1998. Jermyn, Helen; Skelton, Anne; Bridgwood, Ann. Arts in England: attendance, particioation and attitudes. London: Art Council; 2000. (Research Report; 22). Jeurgens, Charles (Stadsarchief Dordrecht). Het Dordtse experiment. Cultuur-historisch erfgoed van Turkse nieuwkomers. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Kistemaker, René (projectleider CEM). Samenvatting van de inventarisatieonderzoeken migratiegeschiedenis, slavernijverleden en islamitisch erfgoed, uitgevoerd in he kader van het project Cultureel Erfgoed Minderheden. z.p.; z.j. (2003 februari). Landelijk Overleg Minderheden. Korte gespreksnotitie met betrekking tot het ontwikkelen van landelijke cultuurcentra van minderheden in Nederland. ; 1998 okt. Landen van herkomst. Speciaal nummer Boekmancahier. Landen van herkomst. Speciaal nummer Boekmancahier. 2002 sep; (53). Lavrijsen, Lia. Allochtone kunstenaars en beleid. Boekmancahier. 1992; 4(13): 349-353. Lavrijsen, Lia. Culturele diversiteit in de kunst. Den Haag: Elsevier; 1999.
36
Lavrijsen, Lia. Culturele diversiteit bij podia. Diversiteit, competentieontwikkeling, programmering en publieksopbouw. : Lia Lavrijsen; 2002. Lucassen, Jan (Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis). Historisch erfgoed: het verleden veiliggesteld. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Lucassen, jan (IISG). Verslag [Workshop 3 Verkrijgen van migrantenarchieven]. De wereld van migranten en archieven. Conferentie DIVA i.s.m. CGM; 2002 okt 10; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Mak, Geertje (Fatusch Productions / Stichting Melange). Geschiedenis als werkplaats. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Manuhutu, Wim (Moluks Historisch Museum). Het Moluks Historisch Museum: archivaris van het eigen verleden. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Mevis, Annette (Internationaal Informatiecentrum en Archief van de Vrouwenbeweging). Onderbelicht. Het IIAV en de informatieverzorging over zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Monshouwer, Saskia (Gate Foundation). Het Gate Foundation Kunstenaarsarchief . Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Muskens, George. Bestandsopname van de Pilot Actieplan Cultuurbereik. Lepelstraat: DOCA Bureaus; 2000 nov. Muskens, George; Maas, Jan. Cultureel erfgoed van minderheden. Rapport van hte vooronderzoek. Lepelstraat: DOCA Bureaus; 2000 mei. Muskens, George; Van Der Louw, Harrie. Expertisecentrum Culturele Diversiteit ECCD: een haalbare optie voor Eindhoven. Lepelstraat: DOCA Bureaus; 2001 maa. Project Cultureel Erfgoed Minderheden. Boer, Mieke. Inventarisatieonderzoek bij 29 Nederlandse musea naar het cultureel erfgoed van migranten en vluchtelingen. : Werkgroep migratiegeschiedenis; 2002 okt. Project Cultureel Erfgoed Minderheden. Mousavi, Behrang. Onderzoek naar islamitische erfgoed in de nederlandse archieven. : Werkgroep Islamitisch Erfgoed; 2002 okt. Project Cultureel Erfgoed Minderheden. Bouhkim, Touria. Onderzoek naar islamitische erfgoed bij 13 Nederlandse musea, een globale inventarisatie. : Werkgroep Islamitisch Erfgoed; 2002 nov. Project Cultureel Erfgoeg Minderheden. Werkgroep Islamitisch Erfgoed. Inleiding verslagen inventarisatie onderzoeken islamitisch erfgoed in Nederlandse musea, Nederlandse archieven en bij migrantenorganisaties in Nederland. ; 2002 nov. Publieksonderzoek Gelderse musea. in: Museummonitor. Hilvesum: NIPO; 2002. Ranshuysen, Letty. Allochtonen en cultuurdeelname. Tweede tussentijdse rapportage evaluatie-onderzoek Dordrecht Zuid-Hollandse cultuurstad 1995. Rotterdam: Bureau Letty Ranshuysen; 1995 sep. Ranshuysen, Letty. Bevolkings- en klantenonderzoek Cincert- en congresgebouw de Doelen, zomer 1998. Rotterdam: Onderzoeksbureau Letty ranshuysen; 1998. Ranshuysen, Letty. Gent: een stadsmuseum in Vlaanderen. Enkele voorstellen vanuit het beoogd publiek . Rotterdam: Onderzoeksbureau Letty Ranshuysen; 2002 aug. Ranshuysen, Letty. Handleiding publieksonderzoek voor podia en musea. Geheel herziene en uitgebreide editie. Amsterdam: Boekmanstichting; 1999. (Boekmanstudies). Ranshuysen, Letty. Podiumkunstenaanbod Nijmegen. Rotterdam: Onderzoeksbureau Letty Ranshuysen; 1999. Ranshuysen, Letty. Terugblik op Gorinchem Cultuurstad Zuid-Holland 1998 . Rotterdam: Onderzoeksbureau Letty ranshuysen; 1999. Ranshuysen, Letty. Waarom het kunstleven vergrijst in een multiculturele samenleving. in: De kunstzinnige burger opnieuw onderzocht. Verslag salon 15 mei. Utrecht: LOKV; 1998. Rijpma, S. G.; De Vries, C. Cultuurparticipatie van Rotterdammers 2001. Rotterdam: COS; 2002 sep. Rijpma, S. G.; Roques, C. Diversiteit in vrijetijdsbesteding. Rapportage van een onderzoek naar de deelname van Surinaamse, Turkse en Marokkaanse Rotterdammers van de 1e en 2e generatie aan onder andere cultuur, openluchtrecreatie en sport in 1999. Jókövi, E. M.; Trienekens, S. j., met medewerking van. Rotterdam: COS; 2000 okt. Rijpma, S. G.; Roques, C. Richtlijn cultuurparticipatie onderzoek (RCO). Mommaas, H.; Van Den Broek, A., met medewerking van. Rotterdam: COS; 2001 okt. Rijpma, S. J.; Schuller. P.G.; De Graaf, P. A. Vrijetijdsomnibus 2001. Wonen, recreëren en uitgaan in Rotterdam, rechte tellingen. Rotterdam: COS; 2002 feb. Ruim baan voor culturele diversiteit. Zoetermeer: Ministerie van OC&W; 2000. Ruitenberg, L.; De Kam, F.; Pommer, E. Profijt van de overheid. Rijswijk: SCP; 1983. Schrover, Marlou (CGM). Verslag [Workshop 1 Grondslag van organisaties]. De wereld van migranten en archieven. Conferentie DIVA i.s.m. CGM; 2002 okt 10; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Siddiqui, Frank. Een blinde vlek in het overheidsbeleid: de aanloop naar een internationaal cultuurbeleid. Landen van herkomst. Speciaal nummer Boekmancahier. 2002 sep; (53): 273-286. Skelton, Anne. New audiences prpgramme: statistics. : Art Council, research department; ongoing research.
37
Skelton, Anne. Omnibus survey of attendance, particioation and attitutdes to the arts. Londen: Art Council; 2001. Skelton, Anne; Hutton, Lucy. New audiences prpgramme: at home with the arts. : Art Council, research department; ongoing research. Tuskan, Erhan. Notities Workshop Ontsluitingsproblematiek [Workshop 4 ontsluitingsproblematiek van migranten archieven]. De wereld van migranten en archieven. Conferentie DIVA i.s.m. CGM; 2002 okt 10; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Tussenbalans actieplan cultuurbereik en visitatiecommissie. Gezamenlijke uitgangspunten van IPO, VNG en OCenW. ; 2002 apr. Van der Linden, Liane. Cultureel erfgoed van minderheden in hun eigen recht. Boekmancahier. 2001; 13(49): 365-374. Van der Zant, Peter. Actieplannen doorgelicht. Eindrapportage over een analyse van de Actieplannen Cultuurbereik op het terrein van cultureel erfgoed. : Bureau A.R.T.; 2002 aug. Van der Zant, Peter. Divers in diversiteit? Korte rapportage over een analyse van de gemeentelijke en provinciale Programma's Cultuurbereik 2001-2004 op het terrein van Culturele Diversiteit . : Bureau A.R.T.; 2002 jan. Van Diepen, Alice (Gemeentearchief Amsterdam). Acquisitie op glad ijs. Een persoonlijk verslag. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Verslag [Workshop 4 ontsluitingsproblematiek van migranten archieven]. De wereld van migranten en archieven. Conferentie DIVA i.s.m. CGM; 2002 okt 10; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Vos, Ine. Onderzoekslijn K.U.Leuven: cultureel erfgoed en cultuurparticipatie. Leuven: Centrum voor Cultuursociologie; z.j. Vrij, Jean Jacques (Stichting voor Surinaamse Genealogie). Surinaamse wortels en Nederlandse archieven. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl. Werkconferentie Versterking van de Programmering in het akder van het Actieplan Cultuurbereik; 2002 apr 4; Zaanstad. Werkconferentie Zichtbaar maken van Cultureel Vermogen. Samenvatting en Conclusies; 2002 nov 28; Breda. Willems, Wim (Centrum voor de Geschiedenis van Migranten (UvA), mede namens DIVA). Een erfenis voor de toekomst. Archieven en het cultuurgoed van migranten. Conferentie Erfgoed en Minderheden in Archieven; 2001 okt 11; Amsterdam. www.divakoepel.nl.
38
