Verslag startconferentie GO-Spoor - 6 juni 2012 Gebiedsontwikkeling rond Spoor (GO-Spoor) Naar een planningsgemeenschap voor transit oriented development (TOD) in Nederland
In het kader van het programma 'Verbinden van Duurzame Steden' (VerDuS) heeft op 6 juni 2012 de Startconferentie GO-Spoor (Gebiedsontwikkeling rond Spoor) plaatsgevonden. GO-Spoor wil de samenhang en uitwisseling van wetenschap en praktijk stimuleren. En breder: GO-Spoor wil ook kennisverbindingen leggen met publieke en private initiatieven voor TOD. Voorzitter Modder van GO-Spoor gaf een toelichting op de ambities van GO Spoor: komen tot een planningsgemeenschap voor TOD in Nederland. Daarbij ligt de focus op concrete innovaties die nodig zijn om TOD van de grond te krijgen. Zes thema's voor innovaties: drie inhoudelijke innovaties op gebied van ketenmobiliteit, stedenbouw en programma, en drie procesmatige innovaties: samenwerkingsvormen (governance), nieuwe verdienmodellen (finance) en branding c.q. marketing. De kennisbasis hiervoor wordt gelegd in drie onderzoekprojecten onder VerDuS: • het project ‘Delta Oost. Nieuw sturingsperspectief op water en mobiliteit in het licht van duurzame gebiedsontwikkeling’, aangestuurd door Erwin van der Krabben (Radboud Universiteit Nijmegen); • het project ‘Implementing Transit Oriented Development [iTOD]’, aangestuurd door Luca Bertolini (Universiteit van Amsterdam) en • het project ‘Transit Oriented Development in the Randstad Southwing’, aangestuurd door Karst Geurs (Universiteit Twente). Dit onderzoek is te typeren als action research. Het wordt uitgevoerd met publieke en private praktijkorganisaties (oa. Stedenbaan Plus, Bouwfonds, Stadsregio Arnhem Nijmegen, Gemeente Amsterdam, Goudappel Coffeng, Kracht van Utrecht, etc.). De TOD-planningsgemeenschap heeft als doel om de genoemde onderzoeksprojecten onderling te verbinden, de onderzoeksresultaten te verbreden en verrijken met praktijkkennis en –ervaringen en te komen tot implementaties.
Er kwam een duidelijk signaal vanuit de community dat er nu momentum is voor TOD ontwikkeling in Nederland. Daarvoor is echter wel van belang dat de realiteit van de praktijk beter doordringt bij de wetenschappers en ook ingebed wordt in het wetenschappelijk onderzoek. GO-Spoor, dat de ambitie heeft om de verbinding tussen wetenschap en praktijk nadrukkelijk te maken, komt daarom als geroepen. GO-Spoor kan zeker helpen om van een goed idee via gericht onderzoek en verrijking van resultaten daarvan tot draagvlak en innovaties te komen. Die innovaties moeten ook worden ingebracht bij het Ministerie van IenM en in het Innovatieberaad. 1
Vanuit de aanwezigen kwam het pleidooi naar voren om serieus werk te maken van de implementatie. Er zijn inmiddels wel een paar voorbeelden, maar TOD blijft teveel een verhaal van 'believers'. Directe koppeling tussen OV en gebiedsontwikkeling gaat niet vanzelf, zeker niet in deze crisistijden. Hoe een doorbraak te bereiken? Dat is de centrale vraag anno 2012. Dus betrokken partijen meekrijgen, belemmeringen aanpakken, geldstromen bundelen, financiële prikkels organiseren. Niet alleen op niveau van individuele knooppunten, maar ook niveau van het netwerk (met meerdere knopen) vanuit een heldere, gedeeld regionaal perspectief. Er kwamen wat reacties op de term 'spoor' in GO-Spoor. Dat suggereert de focus op treinstations, maar HOV-halten zijn evengoed belangrijk; halten voor snelbussen, sneltrams en metro’s. Tevens is de bereikbaarheid van knooppunten voor auto, fiets en lopen relevant. Dit wordt breed gedeeld door de aanwezigen.
De discussie spitste zich toe op de vraag hoe succes van TOD kan worden gedefinieerd. Waarom doe je TOD? Welke (maatschappelijke) doelen moeten via TOD bereikt worden? Is er überhaupt sprake van urgentie voor TOD in tijden van economische crisis? Wanneer kan je zeggen dat je TOD succesvol hebt geïmplementeerd? Succes is volgens de community meer dan dat een ruimtelijke ontwikkeling op het niveau van een metropolitane regio is omgebogen naar een meer op HOV gerichte ontwikkeling. Er moet eerder gedacht worden aan het bereiken van maatschappelijke doelen als een betere bereikbaarheid van locaties, minder emissies door het verkeer, een leefbare stad. Maar neem 2 schaalniveaus mee: knooppunt èn regionale netwerk! Belangrijk voor TOD is duidelijkheid over de drijfveren, ambities, (on)mogelijkheden en mogelijke rollen van marktpartijen. TOD is niet alleen een opgave voor gemeenten en vervoersbedrijven. GO-Spoor doet er goed aan de marktpartijen (denk bv. aan Regus, Regardz) te mobiliseren in de community en serieus het gesprek aan te gaan over de mogelijkheden die de private sector heeft t.a.v. de realisatie van TOD, waarbij de huidige economische crisis tot extra complexiteit leidt. In zijn algemeenheid is het verstandig dat GO-Spoor en de onderzoeksprojecten zich verdiepen in de drijfveren van alle community-partners die vorm en inhoud (moeten) geven aan TOD. Het viel de community op dat ruimtelijke kwaliteit en de eindgebruiker (de inwoner, bezoeker of forens) nauwelijks aan bod komen in de gepresenteerde onderzoekprogramma’s. Dat wordt als een duidelijke tekortkoming ervaren. Rondom knooppunten bevinden zich allerlei verouderde (binnen)stedelijke locaties die rijp zijn voor herstructurering en hergebruik, al dan niet tijdelijk. Aan die 'verborgen' herstructureringsopgave zou meer prioriteit gegeven moeten worden. T.a.v. de ambities voor TOD zou volgens de community niet alleen gekeken moeten worden naar de consequenties van de huidige economische crisis, die realisatie van TOD bemoeilijkt (zeker TOD als opgave in een regionaal netwerk!). Minstens zo belangrijk is hoe veranderingen in de maatschappelijke context (denk aan Het Nieuwe Werken, netwerksamenleving en energietransitie) van invloed zijn op de ruimtelijke- en mobiliteitstructuren.
2
De behoefte aan nieuwe strategieën voor samenwerking overheid-markt en voor alternatieve financieringsmodellen wordt breed ondersteund door de community. En is ook hard nodig in het licht van de crisis op de woning- en kantorenmarkt, toegenomen risico's in gebiedsontwikkeling en financiële problemen bij gemeenten en marktpartijen. Tevens heeft het Rijk zich grotendeels teruggetrokken uit de stedelijke vernieuwing en moet het 'nieuwe' geld uit de markt komen. Dan is het van belang dat de waardesprong van grond en vastgoed niet langer 'weglekt' naar een paar eigenaren, maar op een of andere manier terugvloeit naar kwaliteit in het gebied (en in het OV?). Dit vraagt om concrete praktijkexperimenten met alternatieve strategieën, zoals stedelijke herverkaveling, fondsvorming of Tax Increment Financing. Niet op papier, maar met partijen in de praktijk rond een concrete knooppuntsituatie (bijv. Nijmegen Centraal, Zevenaar-Oost). Inspiraties uit het buitenland (Tokyo Japan, Portland USA) laten zien dat men daar al wat verder is met het ontwikkelen van diverse 'prikkel'-instrumenten. Stedelijke herverkaveling past men in Tokyo al langer toe. Hier wordt al gewerkt met een vereniging van grondeigenaren, die zelf - al dan niet ondersteund door ontwikkelaars - een stationsgebied ontwikkelen. Strenge zonering, regelgeving, belastingvoordelen, verhandelbare ontwikkelrechten, FAR-bonusinstrumentarium (dichtheidsbonus) bieden handvaten voor (uitbreiding van) de eigen instrumentenkist voor TOD. Uit presentaties van de IABR-ontwerpers over ontwikkeling van stationsgebieden van Schiedam, Den Haag Laan van NOI, Diemen, Tilburg en Amsterdam Sloterdijk kwam geen eenduidig beeld naar voren over de meest kansrijke aanpak om TOD gerealiseerd te krijgen. Sommigen pleiten voor stevige, ambitieuze plannen (Barcode), anderen juist voor een meer pragmatische aanpak van onderop (Maxwan en One Architecture). Wel wordt duidelijk dat een duidelijke visie op het plangebied, met heldere ambities om een hoge ruimtelijke kwaliteit (aantrekkelijk verblijfsgebied) te bereiken in ieder geval noodzakelijk is. Ontwerpers tonen zich bewust dat er geen plotselinge, grote opgave meer is, beheer en onderhoud rond de bouwopgave is cruciaal. Hierop volgen statements om te streven naar 'lokale eenvoud' door focus op een selectief aantal knopen of plekken, resterend programma daar te concentreren en herontwikkeling in te zetten door een aantal kleine ingrepen. De gedachte dat vastgoedontwikkeling financieel kan bijdragen aan de kosten van infrastructuur is volgens de ontwerpers achterhaald. De invulling van een knooppunt lijkt meer organisch en gefaseerd tot stand te moeten komen. Creëer in elk geval een vorm van collectief stakeholderschap waarbinnen TOD kan ontstaan. Ook op regionaal schaalniveau.
De drie hoogleraren signaleren dat er grote behoefte is aan het maken van keuzen en de onderbouwing hiervan. Met name over wat en waar we gaan ontwikkelen. Zij achten spelregels voor governance noodzakelijk, en kwaliteitscriteria voor het maken van keuzen. Bevoegdheden en middelen zitten vaak niet op hetzelfde niveau: het Rijk moet naast het decentraliseren van taken, ook de middelen (financieel en fiscaal) decentraliseren. Het sluiten van allianties is onmisbaar om de mismatch tussen bevoegdheden en middelen bij elkaar te laten komen. Een sterkere bovenlokale sturing wordt nodig geacht; die functioneert onvoldoende. Wellicht een taak voor het Rijk maar die trekt zich terug. De provincie zou dat moeten, financieel en instrumenteel, maar doet dat vooralsnog onvoldoende. In ieder geval moet de Rijksopgave opnieuw gedefinieerd worden: of ook financieel en fiscaal decentraliseren of de taken weer recentraliseren. 3
Het is tijd voor een TOD nieuwe stijl. Op minstens twee schalen: de knoop en het netwerk. Met verbinden van het korte en lange termijnperspectief. Groei is in dit perspectief niet langer evident, ook na de crisis niet. Die context is fundamenteel aan het veranderen, dat maakt TODconcepten vaak al gedateerd. Opnieuw tegen het licht houden. Het dode paard is het programma, niet de knoop zelf. Het gaat om herstructurering en hergebruik, en het vergroten van de aantrekkelijkheid van het knooppunt in combinatie met impulsen voor een beter verknoopt OV. Het scheppen van de juiste condities voor ontmoeten en verblijven is de nieuwe opgave.
In zijn presentatie voegt Ton Venhoeven, voormalig Rijksadviseur voor Infrastructuur, een pleidooi toe gericht op het ontwikkelen van een duurzaamheidstrategie. Venhoeven pleit voor een nationale strategie voor duurzaamheid en economie, gekoppeld aan PHS. Brabant koppelen aan de Randstad. Het autoverkeer groeit, toename van het vrachtverkeer kunnen we niet goed opvangen. Een heldere strategie van knooppuntontwikkeling, gekoppeld aan nationale infrastructuur, biedt andere perspectieven. Er is kantorenleegstand bij de snelweg, maar niet bij multimodale knooppunten. De vestiging van ziekenhuizen, scholen en andere voorzieningen, en de concentratie hiervan bij knopen, biedt de overheid nog veel sturing. In de discussie wordt voorgesteld om vanuit het Rijk 9 knooppunten te selecteren: 3 knopen met betekenis op het nationale netwerk, 3 regionale knooppunten en 3 kleine. 9 NSP's als oefenlocaties voor Rijk en regio. Als testsites voor kenniscentra en als experimenteerprogramma met de inzet van de markt. Innoveren en experimenteren, hiervan leren en ervaringen verspreiden en elders inzetten. Het Rijk pakt inmiddels ook zelf de handschoen op om te werken aan TOD. Het Rijk werkt aan het ontwikkelen van een Rijksstrategie 'Ketens en Knooppunten', waarin DG Bereikbaarheid en DG Water en Ruimte intensief samenwerken. Kennis en inzichten van VerDuS-onderzoeksprojecten en vanuit het traject GO-Spoor worden ingebracht. GO-Spoor zal in nauwe samenwerking met het Rijk ook vervolgbijeenkomsten rondom specifieke thema's binnen TOD organiseren. Tenslotte is vanuit de community nadrukkelijk het verzoek gedaan aan de onderzoeksprojecten om de aanbevelingen van de studie BESTNET in hun aanpakken te verwerken. Daarnaast is de leiding van GO-Spoor verzocht een coördinerende –en liever nog een wat sturende- rol te vervullen t.a.v. het werken aan een gemeenschappelijk begrippenkader (taal) en een 'legenda' (voor ruimtelijke- en bereikbaarheidskwaliteit). Enkele deelnemers gaven daarbij aan dat er al eerder wetenschappelijk werk gedaan is dat hier bruikbaar voor is (m.n. door Bertolini). Kortom, de maatschappelijke en beleidsrelevantie voor TOD is groot en de onderzoeken van Bertolini, Geurs en Van der Krabben komen op een goed moment. Echter ze lijken nog te weinig vanuit de vraagkant gestuurd en te weinig rekening te houden met de nieuwe maatschappelijke context. Het onderzoek wint aan relevantie door nadrukkelijker aandacht te schenken aan de eisen en wensen van de toekomstige eindgebruiker van de openbare ruimte (de eindgebruiker) en die van de private sector. GO-Spoor kan en moet dit faciliteren! Jan Klinkenberg - netwerkmanager VerDuS Edwin van Uum - procesmanager GO-Spoor (en URD Delta Oost) 4
Startconferentie - Agenda Gebiedsontwikkeling rond Spoor (GO-Spoor) Naar een planningsgemeenschap voor transit oriented development in Nederland In het kader van het programma 'Verbinden van Duurzame Steden' (VerDuS) nodigen wij u uit voor de Startconferentie GO-Spoor (Gebiedsontwikkeling rond Spoor). Recent zijn drie grote onderzoekstrajecten gestart rond transit oriented development (TOD) voor de Noordvleugel en Zuidvleugel van de Randstad en de Stadsregio Arnhem Nijmegen. GO-Spoor wil de samenhang en uitwisseling van wetenschap en praktijk stimuleren tussen deze drie onderzoekstrajecten. En breder: GO-Spoor wil ook kennisverbindingen leggen met andere publieke en private initiatieven voor TOD in Nederland. Wij nodigen u van harte uit om uw kennis en inzichten in te brengen! Tijd: Woensdag 6 juni 2012; 15.30 – 21.00 uur, inloop vanaf 15.00 uur Locatie: Nederlands Architectuurinstituut (NAi); Auditorium Museumpark 25 3015 CB Rotterdam Tel. 010 - 440 1200 Doel: 1. Het schetsen van de context van transit oriented development en in kaart brengen van andere relevante publieke en private initiatieven voor TOD in Nederland. 2. Informeren over doel en aanpak van de onderzoeksprojecten over bereikbaarheid en gebiedsontwikkeling in kader van URD-Delta Oost (Stadsregio Arnhem Nijmegen) en de DBRprojecten voor de Noordvleugel en Zuidvleugel van de Randstad. 3. Gezamenlijk 'ophalen' en uitwerken van kwesties en dilemma's die verbonden zijn aan de thema's binnen de drie URD- en DBR-onderzoeksprojecten. Kansen en mogelijkheden voor concrete innovaties. Beoogd resultaat: 1. Inzicht in (de samenhang van) de drie onderzoeksprojecten van URD en DBR. 2. Overzicht van gemeenschappelijke kwesties en dilemma's. 3. Ingrediënten voor concrete innovaties in wetenschap en praktijk. Procesondersteuning: Jaap Modder Jan Klinkenberg Edwin van Uum
Innovatieberaad Ministerie van IenM VerDuS Het Noordzuiden
06 - 53 39 45 90 06 - 51 36 15 61 06 - 12 50 87 62
Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam (IABR): Mogelijkheid voor bezoek van tentoonstelling van IABR o.a. over knooppuntontwikkeling Deelname is gratis; aanmelden bij Jan Klinkenberg (netwerkmanager VerDuS);
[email protected] 5
Startconferentie Gebiedsontwikkeling rond Spoor (GO-Spoor) woensdag 6 juni 2012; 15.00 - 21.00 uur 15.00 uur
Inloop en ontvangst in Nederlands Architectuurinstituut; Auditorium
15.30 uur
Welkom en 'state of the art' TOD - schetsen van de context van transit oriented development - korte briefing over doel en aanpak van GO-Spoor door Jaap Modder, vz. Stadsregio Arnhem Nijmegen / Innovatieberaad IenM
15.45 uur
Innovaties van drie onderzoeksprojecten binnen VerDuS (URD/DBR) Korte presentatie door de betrokken onderzoeksteams met co-referent vanuit de planningspraktijk Presentatie DBR-project 'Implementing Transit Oriented Development' voor de metropoolregio Amsterdam (Noordvleugel Randstad) door Luca Bertolini, Universiteit van Amsterdam Praktijk co-referent: Gert de Visser, projectleider RO Stedenbaan Plus Presentatie DBR-project 'Transit Oriented Development in the Randstad Southwing' voor de Zuidvleugel van de Randstad door Karst Geurs, Universiteit Twente Praktijk co-referent: Edwin van Uum, adviseur Stadsregio Arnhem Nijmegen Presentatie URD-project 'Bereikbaarheid en gebiedsontwikkeling Delta Oost' voor de Stadsregio Arnhem Nijmegen door Erwin van der Krabben, Radbouduniversiteit Nijmegen Praktijk co-referent: Paul Chorus, beleidsadviseur provincie Noord-Holland (en promotie UvA)
16.45 uur
Break
17.00 uur
Discussieronde: kwesties, dilemma's en innovaties Uiteen in drie groepen o.l.v. Bertolini, Geurs en Van der Krabben Benoemen van kwesties, dilemma's en innovaties in verschillende thema's Onderlinge dialoog voor aanscherping tot 'statements' voor plenair debat
18.15 uur
Break en buffet; bezoek van tentoonstelling IABR
-------------------19.00 uur
Plenair debat: opening door Jaap Modder, vz. Stadsregio Arnhem Nijmegen / Innovatieberaad IenM
19.05 uur
Het belang van TOD en de inzet van het Rijk door vertegenwoordiger van het Ministerie van IenM
19.20 uur
Plenaire presentaties: Innovaties in TOD Korte plenaire presentaties van vijf minuten (!) - door ontwerpers van knooppunten in het kader van het IABR - door onderzoekers VerDuS-projecten (Bertolini, Geurs en Van der Krabben) Dialoog over kwesties en innovaties in de projecten (opbrengst discussieronde) onder leiding van Jaap Modder 6
20.30 uur
Slotronde: opbrengst en reacties Eerste gevolgtrekkingen van de opbrengst van de Startconferentie Dialoog over ideeën en voorstellen voor uitwerkingen Korte reacties: - door vertegenwoordiger van het Ministerie van IenM - door Tom Boot; directeur dS+V Gemeente Rotterdam - door Ton Venhoeven, Rijksadviseur voor Infrastructuur
21.00 uur
Slotwoord Hoe verder met GO-Spoor? door Jaap Modder, vz. Stadsregio Arnhem Nijmegen / Innovatieberaad IenM Afsluiting onder het genot van een drankje
7
Deelnemers: Naam
Achternaam
Organisatie
Martijn
Abeling
Movares
Verena
Balz
TU Delft
Luca
Bertolini
Universiteit van Amsterdam
Rob
Bijl van der
RVDB / Lightrail
Tom
Boot
Gemeente Rotterdam
Marjon
Bosman
NIROV
Matthijs
Bouw
One Architecture
Paul
Chorus
Universiteit van Amsterdam, Provincie Noord-Holland
Johan
Diepens
Mobycon
Rients
Dijkstra
Maxwan
Jan
Duffhues
Movares
Tjitske
Erp van
APPM
Roald
Fekken
Samenwerkingsorgaan Holland Rijnland
Frank
Frowijn
FF Advies
Paul
Gerretsen
Vereniging Deltametropool
Karst
Geurs
TU Twente
Hugo
Gordijn
KIM
Bas
Govers
Goudappel Coffeng
Johan
Groot Nibbelink
Kadaster
Jeroen
Haver
Ministerie IenM
Marloes
Hoogerbrugge
EMI
Ben
Immers
Milena
Ivkovic
TRAIL Yellow design Foundation
Kees
Jong de
Ministerie IenM
Jan
Klinkenberg
VerDuS
Kees
Kort
Stedenbaan Plus
Erwin
Krabben van der
Radbouduniversiteit Nijmegen
Guido
Kuijer
Kadaster
Lodewijk
Lacroix
Stadsgewest Haaglanden
Kees
Maat
TU Delft
Karel
Martens
Radbouduniversiteit Nijmegen
Jorn
Matthijsse
Stadsregio Arnhem Nijmegen
Jaap
Modder
Stadsregio Arnhem Nijmegen
Merten
Nefs
Vereniging Deltametropool
Henk
Ovink
Ministerie IenM
Dirk
Peters
Barcode Architects
Hugo
Priemus
TU Delft 8
Jelmer
Ridder
Stadsgewest Haaglanden
Joost
Schrijnen
Rijkswaterstaat
Henk
Snoeken
Ministerie IenM
Dominic
Stead
TU Delft
Franc
Steen van der
Ministerie IenM
Rien
Stigt van
Hogeschool Utrecht
Edwin
Uum van
Het Noordzuiden
Ton
Venhoeven
Atelier Rijksbouwmeester
Caro
Venne van de
Barcode Architects
Huibert
Verdoold
Provincie Gelderland
Gert
Visser de
Stedenbaan Plus
Hans
Voerknecht
KpVV
Jos
Voeten
Ministerie IenM
Henk
Waaijers
NWO
Joost
Waal de
NS Reizigers
Bert
Wee van
TU Delft
Harry
Wijers
Connexxion
9
