Troost door muziek
Contactblad april 2008
1
Colofon
Uitgave Het Contactblad wordt uitgegeven door de Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding, Amsterdam. Het is bedoeld als contact- en informatieblad ten behoeve van de vrijwilligers werkzaam in de humanistische uitvaartbegeleiding. Redactie van dit nummer Mirre Bots Hilde van Vlaanderen Wilma Reinders Eindredactie en opmaak Saskia Markx Met medewerking van: Fridtjof Blanken Redactieadres Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding Postbus 75490, 1070 AL Amsterdam E-mail:
[email protected] Deze uitgave is uitsluitend bestemd voor intern gebruik. Indien een uitgever of auteur aanspraak meent te kunnen maken op auteursrechten, wordt hij/zij verzocht contact op te nemen via het redactieadres. Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding, Amsterdam, april 2008 ISSN: 1381-933X 2
Inhoudsopgave
Redactioneel
7
Troost is iets anders dan hulp
9
Gedicht: Verdriet 12 Interview met Bernadette Wiggers
13
Muziek, in alle soorten en maten
15
Nieuwe Rituelen: Rouwkost 21 Nederlands Uitvaartmuseum in Amsterdam
22
Viering van het leven
23
Muzikale levensloop
25
Recensie: De dood en de jongen
27
Oproep
28
Welcome to the Pleasuredome
29
3
4
Redactioneel Troost. Het is een mooi woord en misschien nog wel een mooier gebaar dat je naar een ander mens kunt maken. Het is echter ook een woord dat antireacties kan oproepen, zeker bij sommige humanisten, omdat het geassocieerd wordt met religie, geloof en gebed. Daarin vonden lange tijd veel mensen troost, omdat het hen zo voorgehouden werd én omdat het eeuwenlang de meest geëigende weg was. Ook nu nog zijn er mensen die hier troost uit putten. Ik zie troost vooral als het nabij zijn bij iemand die in nood verkeert of door een diep verdriet gaat. In aandacht aanwezig zijn bij een ander mens zonder te veel te zeggen, te willen helpen of iets te willen oplossen. Je kunt immers natuurlijk helemaal niets oplossen. De ander heeft verdriet, pijn, is soms radeloos en woedend over bijvoorbeeld de dood van een dierbaar persoon. Kortom, hij zit vol emoties over een geleden verlies. En wat kan hij of zij dan beter gebruiken dan iemand in z’n buurt die daarbij kan blijven met een open en liefdevol hart, die niet te veel zegt of doet en al helemaal niet de ander van zijn of haar verdriet probeert weg te leiden. Het belangrijkste is dat je kunt en durft te luisteren, dat je durft te blijven bij het soms peilloze verdriet van de ander. Daar aandacht en respect voor te hebben. Uitvaartbegeleiders doen dit van nature al als ze voor een gesprek bij de nabestaanden thuis komen. Ze hebben ruimte voor het verdriet en de pijn die er op dat moment vaak heersen. Ze proberen het leven van de overledene centraal te stellen in de toespraak die ze maken, ze proberen recht te doen aan wie die ander was en aan wat zijn leven voor de nabestaanden heeft betekend. Een dergelijke aanpak die respect betoont en ruimte biedt voor wat is, zal door de betrokkenen vaak als troostrijk worden ervaren. Zoals de gesproken woorden tijdens de uitvaart een troost kunnen zijn, een gedicht dat wordt voorgelezen, de loutere aanwezigheid van mensen die je niet verwacht, de muziek die gedraaid wordt. De ene mens is meer ontvankelijk voor tekst of beeld, de andere voor geluid of muziek. Juist het laatste: muziek wilden wij in dit nummer van het Contactblad eens belichten, omdat het zo onomstotelijk bij een uitvaart hoort en vaak ook een diepe(re) snaar weet te raken. Welke muziek precies een snaar raakt, kan erg verschillen. Het heeft met persoonlijke smaak en kennis te maken. Muziek die je vaak gehoord hebt, spreekt vaak meer aan dan muziek die jou totaal onbekend in de oren klinkt. Maar natuurlijk is er ook muziek -ik denk aan de Matteüs Matteüs Passion van Bach, de sonates van Mozart of de diverse requiems van grote componisten als Pergolesi, Puccini en Berlioz- die bij heel veel mensen een snaar raken. Muziek kan meer dan woorden direct de zintuigen en het hart raken. Het komt binnen in een diepere laag, die we de ziel zouden kunnen noemen. De Ierse filosoof, dichter en priester John O’Donohue heeft het mooi beschreven in zijn boek Anam Cara, Cara dat het Keltische woord is voor zielsvriend. ‘In goede muziek vindt het oude verlangen van de aarde een stem. Muziek draagt bij tot de stilte en eenzaamheid van de natuur; het is een van de krachtigste, meest directe en intiemste zintuiglijke ervaringen. Muziek is misschien wel de kunstvorm die ons het dichtst bij het eeuwige brengt, omdat zij direct en onomkeerbaar de wijze verandert waarop wij de tijd ervaren. Als wij naar mooie muziek luisteren, gaan we de eeuwigheidswaarde van de tijd binnen. De vergankelijke, gebroken, lineaire tijd glijdt weg en wij komen in de cirkel van verbondenheid met het eeuwige.’ Ja, en mooier kun je natuurlijk niet hebben bij een uitvaart, wanneer dat gevoel van vergankelijkheid sterker dan ooit aan de dag treedt.
5
We hebben voor dit nummer aan diverse Hubbers gevraagd welke muziek zij vaak horen, of er steeds meer live muziek te horen is tijdens uitvaarten en welke muziek zij zelf zouden uitkiezen of misschien al uitgekozen hebben voor hun eigen uitvaart. Er kwam een keur aan ervaringen binnen, die door Hilde van Vlaanderen gerubriceerd zijn. Duidelijk is dat hoewel de muziekkeuze divers is, muziek altijd emoties losmaakt. Ook is er een interview te vinden met Bernadette Wiggers, die al jarenlang op uitvaarten zingt en inmiddels ook humanistisch uitvaartbegeleider is geworden. Hoe ervaart zij het een en ander, zowel in haar vroegere carrière als nu? Zelf heb ik inmiddels een paar keer meegemaakt dat er live muziek tijdens een begrafenis te horen was: een broer die gitaar speelde voor zijn jongere broer die totaal onverwacht een einde aan zijn leven had gemaakt, een paar zussen die zongen voor hun moeder. Iemand die saxofoon speelde bij het graf van een jonge man die zelf saxofonist was en die - zo ongeveer op het podium - aan een hartstilstand was overleden. Hartverscheurend mooi en rakend tot in elke vezel die saxofoontonen. Een schreeuw van leven bij het graf. Maar dat kan taal – en zeker poëtische taal - bij mij eerlijk gezegd ook bewerkstelligen, als deze maar diep van binnen komt en in een stilte valt. Mirre Bots
6
Troost is iets anders dan hulp door Mirre Bots Troost is nodig om een verlies te kunnen verwerken, aldus vele psychologen. Maar hoe troost je iemand? Wat is troost eigenlijk? Hoe komt het dat er zo vaak irritatie of gevoelens van afwijzing ontstaan wanneer mensen elkaar proberen te troosten? Therapeute en auteur Riekje BoswijkBoswijk-Hummel schreef er een boek over: ‘Troost – vragen, geven en ontvangen’. In dit Contactblad de belangrijkste bevindingen. Het is belangrijk om je verlies te kunnen delen met anderen, aldus Boswijk-Hummel. Daarvoor is nodig dat de ander echt kan luisteren en niet meteen gaat reageren en adviezen gaat geven, want daar zit iemand met veel verdriet niet op te wachten. Deze heeft eerder behoefte aan troost en dat is eigenlijk niets anders dan in stilte en met een open hart aanwezig zijn. In de praktijk lukt dat echter maar weinig mensen. Wat je bijvoorbeeld bij partners veel ziet gebeuren, wanneer hen een verlies treft, is dat ze een tegenovergestelde pool innemen. De een schiet in ‘de actieve rol’ om niets te hoeven voelen, de ander juist in ‘de passieve rol’. Dit leidt tot een heel verschillende benadering die afstand kan scheppen binnen een relatie. Mannen kiezen dikwijls voor de actieve rol: voortdurend bezig zijn en doen om niet te hoeven voelen; vrouwen voor de passieve rol: alsmaar in het gevoel blijven zitten en niet in actie te komen. Als elke partner op één pool zit, raken ze van elkaar verwijderd en wordt praten met elkaar op den duur eerder vijandigheid dan toenadering. Ze groeien veeleer uit elkaar dan naar elkaar toe. Hoe Hoe gaat dat in zijn werk? Degene die actief is kan niet lang stilzitten en evenmin lang bezig zijn met het gevoel van de ander, want dan wordt zijn eigen gevoel geactiveerd en dat wil hij niet. Deze persoon gaat dan ook vooral raad geven, en zegt bijvoorbeeld dingen als: zet je er overheen. Hij doet met de ander exact hetzelfde wat hij intern met zichzelf doet: snel afleiden van de gevoelens, want die zijn bedreigend. Voor de voeler is dergelijk gedrag pijnlijk. Hij voelt zich niet alleen afgewezen en alleen staan met zijn verdriet, maar bovenop de pijn van het verlies komt ook nog de pijn van het onbegrepen zijn. Beiden hebben hun eigen manier om met verdriet om te gaan. Daar is op zich niets op tegen, maar de fout die veel mensen maken is dat ze slechts één pool beleven en zich niet in de andere pool kunnen inleven. De actieve wordt nogal eens oververmoeid, loopt zichzelf voorbij en het gevoel doet niet meer mee. De voeler daarentegen wordt stil en depressief; de actie is eruit. Die heel verschillende houding leidt nogal eens tot een breuk. Belangrijk is om je gevoelens te delen, om te luisteren en begrip op te brengen voor elkaar, ook voor de andere houding in het omgaan met verlies en verdriet. Wat is het verschil tussen helpen en troosten? Troosten is iets anders dan helpen. Bij helpen 7
wordt er vaak weggegaan van het voelen. Emoties worden ontkend of deskundig weggewerkt, ze mogen er niet zijn. Vaak worden er allerlei adviezen gegeven die vooral tot doel hebben om de rouwende persoon van zijn of haar gevoelens weg te leiden. Dat kan door middel van allerlei gedrag en mechanismen. 1. sussen, door bijvoorbeeld te zeggen: ga wat rusten, dan voel je je beter. 2. vluchten, door letterlijk weg te gaan of door tegen de ander te zeggen: ga lekker op vakantie, dan kom je wel weer bij. 3. verwennen, bijvoorbeeld door te zeggen: ga jezelf eens lekker verwennen met een nieuwe blouse of dagje sauna. 4. medicaliseren: misschien is er wel een medische oorzaak dat je zo lang verdrietig blijft. Of: neem een pilletje om het verdriet te dempen. 5. psychologiseren of graven in de diepte: hoe is het ontstaan? 6. esoteriseren: het naar grotere verbanden trekken, bijv. je Pluto stond daar of daar. 7. moed inspreken: ‘het komt wel goed, straks is het ergste voorbij.’ 8. je zegeningen tellen: ‘denk aan wat er is, je hebt toch nog twee gezonde kinderen voor wie je verder moet.’ 9. concreet helpen, bijv. door de afwas te komen doen. 10. holle frases verkopen of veralgemeniseren: ‘zo is het nu eenmaal, er is niets aan te doen’. 11. therapeutiseren: er allerlei problemen en gedrag aan vastkoppelen. Op zich zijn het niet altijd slecht bedoelde adviezen en soms is het zelfs welkome concrete hulp, maar deze reacties bieden geen troost, omdat het verdriet eigenlijk niet gevoeld mag worden. In al deze reacties worden de emoties ‘ontkend’. Ze zijn een vorm van hulp. Dat is op zich niet slecht en het kan allemaal ook wel waar zijn, maar als iemand erg met zijn gevoel omhoog zit, wil hij of zij géén hulp, maar troost. En dat is vooral aandacht hebben voor waar die persoon op dat moment zit met alle verdrietige, boze, opstandige en schuldgevoelens die daarbij horen. Deze kunnen aanhoren. Wat is de essentie van troost? De essentie van troost is de ander zien in zijn of haar verdriet en naar de emotie toegaan. De trooster hoeft alleen maar liefdevol aanwezig te zijn. Op deze manier toont hij zijn mededogen. Het enige wat je bij troost hoeft te doen, is ruimte scheppen voor de emoties van de ander. Deze niet snel wegpoetsen of de ander ervan proberen af te leiden, maar deze juist in zijn gevoelens beamen, hem zelfs uitnodigen om met zijn gevoel te blijven komen. Dat kan door heel simpele opmerkingen als: vertel eens? Of: huil maar, het is goed. Bij een troostgesprek mag de ‘klager’ met zijn verhaal komen. Deze voelt ook dat hij zijn verhaal kan doen. Het is niet zo belangrijk wat degene die troost zegt, er kan ook veel stilte zijn, af en toe onderbroken door bovengenoemde aanmoedigende opmerkingen. In zo’n atmosfeer komt het verhaal komt stukje bij stukje naar buiten. De trooster hoeft de ander niet te begrijpen, het gaat erom dat de ander zijn verhaal kwijt kan. Juist daardoor kan de emotie eruit komen door middel van tranen of woede. Dat is echter niet altijd noodzakelijk, soms kan vertellen genoeg zijn. De angst van de trooster is dikwijls: als ik iemand laat uitspreken, dan moet ik het oplossen. Dat is niet zo. Je hoeft het niet op te lossen. Degene die verdriet heeft, vraagt géén hulp. Hij weet het zelf wel. Het enige wat hij wil, is gezien worden in zijn verdriet. Als je dat kunt aanhoren, laten en met een open hart aanwezig zijn, voelt de ander dat. Hij pikt het onbewust op en komt daardoor eerder tot zichzelf of tot bedaren. De troost ligt in de liefdevolle aanwezigheid én in de erkenning.
8
En bedenk ook: het is heel wat als iemand zijn hart bij je uitstort. Dat is niet alleen een belasting, het kan ook heel dierbaar zijn. Je mag ook dicht bij iemand komen. De trooster geeft niet alleen, maar hij ontvangt ook. * Riekje Boswijk-Hummel, Troost – vragen, geven en ontvangen, ontvangen De Toorts, 2003 Eveneens van haar hand: Afscheid nemen. Loslaten wat dierbaar is, is De Toorts, 2002
9
Verdriet Verdriet hoort bij ons als iets wat noodzakelijk is maar ongewenst het volgt ons ongevraagd als een schaduw het is niet meer dan de keerzijde van geluk hetzelfde beeld in een ander licht verdriet is vriendelijk en bedoelt het goed het laat ons voelen wat we liever willen vergeten
het is bescheiden zoekt geen aandacht maar houdt ons uit de slaap als niemand het ziet verdriet laat zich met liefde achter een glimlach verbergen en kan zich daar jarenlang verschuilen het heeft geduld je hoort het soms in muziek als de klanken verdwijnen en de stemmen zwijgen zo stil kan het zijn verdriet
Stef Bos Uit: Gebroken Zinnen Uitgeverij Lannoo, 2004
10
Interview met Bernedette Wiggers door Mirre Bots ‘Ik zing eigenlijk alles, als het maar een beetje stemmig is’ Humanistisch uitvaartbegeleider Bernadette Wiggers zingt met haar zuivere mezzo sopraan al zo’n vijftien vijftien jaar tijdens uitvaarten. Het zingen zit haar in het bloed, zou je kunnen zeggen. Ze doet dit dan ook met veel genoegen. Wie zou je beter kunnen vragen dan juist haar wat muziek bij een begrafenis of crematie met mensen doet. ‘Ik heb heel mijn leven al gezongen. Ik was een kind dat bij wijze van spreken eerder zong dan praatte. Als negenjarige stond ik al in het kerkkoor van de volwassenen mee te zingen. Ik had het van geen vreemde, want toen mijn vader stierf was hij op de kop af zestig jaar koorzanger geweest.’ Hoewel ze op zich met het instituut kerk niet veel heeft, is de kerk haar vertrouwd en de stemmige sfeer van een kerk raakt haar nog altijd. Bernadette: ‘Ik zing het liefst stemmige muziek. En zie ook graag die sfeer bij een uitvaartmis. Te veel poppenkast bij een uitvaart in een kerk, daar houd ik niet van. Ik vind dat niet kunnen. Sommige mensen hebben zoveel wensen ten aanzien van de muziek, ze willen bijvoorbeeld wel tien nummers horen, dat vind ik te veel van het goede. Dan zeg ik: “We zijn in een kerk, daar kom je voor iets anders.” Een crematorium is een ander verhaal, daar kan veel meer en kunnen mensen zelf prioriteiten stellen. Maar daar ben je weer erg aan de tijd gebonden.’
en ook toen heb ik ja gezegd. Zo ben ik er eigenlijk ingerold, want van het een kwam het ander, ook omdat ze je naam kennen en doorgeven.’ Nu heeft ze altijd twee CD’s met opnamen in haar tas zitten, zodat ze mensen bij het bespreken van een dienst meteen kan laten horen wat ze met haar stem kan én doet. ‘Want ik zing ook moderne liederen en soms nummers in dialect. Mijn stem is klassiek geschoold. Ik zing zonder versterking en alleen met begeleiding van een piano of orgel. Moderne liedjes klinken natuurlijk anders in mijn uitvoering dan dat ze op de CD van de artiest klinken. Die CD’s zitten vol effecten, dat vergeten mensen nogal eens.’ Stil moment Liedjes van Froger of Hazes behoren niet echt tot haar lievelingsmuziek, maar als de nabestaanden het graag willen en het past bij de overledene, doet ze het wel. Bernadette: ‘Toch is het is in de kerk niet: u vraagt, wij draaien. Ik bekijk samen met de mensen wat past en mogelijk is. Zo nodig breng ik ze op ideeën. Ik zing eigenlijk bijna alles, als het maar een beetje stemmig is. Van klassiek en liturgisch tot modern. In allerlei talen. En daarbij kunnen mensen soms ook nog de voorkeur voor een taal uitspreken. Zo kan ik Nearer my God to Thee niet alleen in het Engels, maar ook in het Nederlands, Frans, Duits en Latijn ten gehore brengen. Die nuances zijn belangrijk. Soms hebben mensen bijvoorbeeld iets tegen het Duits. Of als er veel ouderen bij een begrafenis zijn, is Engels minder geschikt, omdat
Klassiek geschoold Als zangeres optreden bij begrafenissen, ze doet het trouwens ook bij huwelijken en jubilea, is eigenlijk vanzelf ontstaan. ‘Ik zong al een paar jaar in het koor in de grote kerk van Venlo. Af en toe hadden ze een goede sopraan nodig om een solo te zingen, dat deed ik dan. Toen de pastoor op een gegeven moment met de vraag kwam of ik het Ave Maria tijdens een uitvaartdienst wilde zingen, heb ik bijna als vanzelf ja gezegd. Later kwam die zelfde vraag vanuit een andere parochie 11
velen dat niet verstaan. Want de muziek is natuurlijk belangrijk, maar de tekst zegt vaak ook veel. Als de nabestaanden een lied vooral vanwege de tekst uitzoeken, dan zorg ik ervoor dat ik dat op een stil moment in de dienst of plechtigheid zing.’
tranen vaak ook vlak achter de ogen. Dat mag van mezelf. Alleen als ik zing is dat lastig. Maar dit is blijkbaar wat muziek doet. Het gaat regelrecht naar binnen.’ Hartverwarmend ‘Ik zing allerlei soorten liederen in allerlei talen; van de Messiah en Ave Maria tot Engelse folksongs, Negro spirituals en dialectstukken. Op het moment zoekt driekwart van de families het in het moderne genre; ze willen vaak ook dat het niet te heftig en te zwaar is. En zeker niet als ze de overledene de kerk uitdragen. Dat is toch al zo’n indrukwekkend moment. Bovendien kijkt iedereen hen dan aan. Veelgevraagde titels zijn : Tears in heaven, heaven Morning has broken, The Rose en Andrea Bocelli’s Time to say goodbye. goodbye Ik vind het elke keer weer hartverwarmend om voor mensen in die situatie te zingen. Ik doe het heel graag. Het liefste van alles eigenlijk. Mijn ervaring is dat juist als mensen zo gevoelig zijn, bij wijze van spreken een beetje staan te wankelen door de dood van een dierbare, kun je ze door muziek nog meer raken dan door woorden. Ik vind het een geschenk dat ik dat mag doen.’
Naar binnen Muziek raakt meer dan wat ook de emoties, dat heeft ze vaak genoeg gemerkt. Ze vindt dat ook goed, want de mensen zitten vaak vol emoties en die moeten eruit. Dat werkt helend. ‘Ik herinner me diverse mensen die tijdens het regelen van de uitvaart heel sterk waren. Dit is het laatste wat ze nog voor de ander kunnen doen en dat doen ze ook, heel trouw en nauwgezet tot in detail. Ze laten zich niet leiden door hun verdriet. Maar op het moment dat ik bij hen thuis begin te zingen, barsten ze in tranen uit. Maar ook tijdens de uitvaart zelf gebeurt dat regelmatig. Ik vind dat mooi. Mensen worden blijkbaar zo geraakt dat ze hun emoties durven laten zien. Ik heb ook wel eens meegemaakt dat, toen ik zong, bij een vrouw haar boosheid eruit kwam. Zij ging naar boven en gooide het eruit, zo vertelde zij mij later. Prima, denk ik dan. Emoties werken altijd heilzaam, als je ze tenminste niet opkropt. Bij mij zitten de
12
Muziek, in alle soorten en maten door Hilde van Vlaanderen Hoe we tijdens onze voorbereidingen van het blad op het onderwerp muziek kwamen, weet ik niet niet meer. Misschien naar aanleiding van een nieuwe ontwikkeling, die ik tijdens een uitvaart eind vorig jaar meemaakte: er werd een DVD gedraaid met fragmenten uit een liveoptreden van een populaire Nederlandse zanger. Ik had er zeer gemengde gevoelens bij. Enerzijds was er het besef: voor de nabestaanden is deze muziek op dit moment belangrijk. Anderzijds zag ik alle mensen in het crematorium naar die beelden kijken, niet naar de kist met de overledene, niet naar de bloemen, niet naar de naaste familie. Na afloop vroeg de jonge uitvaartondernemer mij: ‘En, wat vond je ervan?’ Ik aarzelde en gaf een voorzichtig antwoord, zeer terughoudend en ook niet enthousiast. Hij vond het prachtig. Tja, zo gaat dat. Zo veel mensen, zo veel zinnen. We besloten een aantal vragen te stellen aan vrijwilligers en ik stuurde deze vragen aan een aantal collega’s in het land. 1. Wat valt je op bij de muziekkeuze op uitvaarten? 2. Welke muziek wordt op het moment veel gedraaid? 3. Maak je wel eens mee dat er live-muziek gespeeld of gezongen wordt? En wat dan? 4. Welke muziek zou je zelf kiezen? Heb je dat voor jezelf al besloten? Dank voor de reacties! Daarin lezen we over een grote variëteit, maar ook over streekgebonden liederen en toch enkele veelgevraagde muziekstukken. In de ruim vijftien jaar, dat ik als vrijwilliger meedraai, had ik het eigenlijk moeten bijhouden, dat was misschien interessant geweest… Hieronder een samenvatting van de inzendingen van Ans, Ann, Geert, Ger, Gerrit, Gonnie, Hetty, Irene, Marjolijn en Michiel. 1. Wat valt je op bij de muziekkeuze op uitvaarten? * Soms is de muziek heel goed uitgezocht en is erover nagedacht, soms niet (weten de nabestaanden geen titels of hoe lang de muziekstukken zijn e.d.). Toen mij de eerste keer gevraagd werd om muziek aan te bevelen lukte dat niet, omdat het zo persoonlijk is. Bij een recente uitvaart heb ik de familie daags na ons gesprek een liedsuggestie gedaan, waarop bleek dat zij dat lied ook net zelf hadden uitgezocht.
* Meestal weten de nabestaanden heel goed naar welke muziek er geluisterd mag worden, omdat het door de overledene tijdens zijn of haar leven al aangegeven is. De muziekkeuze geeft soms aan hoe de overledene in het leven stond of hoe de gedachten waren over de dood. Soms is de muziekkeuze een herinnering aan een gebeuren; dit wordt dan meestal ook in de toespraak verteld. * Sommigen weten precies van welke muziek de overledene hield. Anderen daarentegen
kiezen voor pakket 1, 2 of 3 van het crematorium. Ook een mogelijkheid en begrijpelijk dat er dan minder emoties loskomen.
13
*De muziek die gekozen wordt, is veelal is wat de ‘sociale’ maatschappij vraagt en dan zo hard mogelijk, wat mijn inziens afbreuk doet aan de intimiteit van de plechtigheid. Veelal geeft het mij een kil gevoel, maar dat is natuurlijk van ondergeschikt belang, als het maar de keuze is van de overledene en zijn familie én de nabestaanden zich er goed bij voelen. * De eigen keuzemogelijkheid van nabestaanden blijkt vaak zeer beperkt! Mijn indruk is dat dit vaak wordt geadviseerd geadviseerd door een begrafenisondernemer. Ik maakte onlangs mee dat een man van 81 bij Quint--suite te spelen, in het middenstuk de crematie van zijn vrouw vroeg om bij binnenkomst de Peer Quint een stuk van Ede Staal en aan het eind iets van James Last. Het leek een vreemde combinatie, maar was duidelijk zijn eigen keuze en toch wel heel mooi! * De muziekkeuze wordt over het algemeen voornamelijk bepaald door de voorkeur van de overledene; uitvaartondernemers vragen daar meestal naar. Leeftijd en achtergrond hebben veel invloed. Bij een 30-jarige vrouw, bij een verkeersongeval omgekomen, klonken verschillende popnummers, waarvan al haar collega’s zeiden: daar hield ze van. Soms is het vervreemdend voor de nabestaanden, bijvoorbeeld ouders die niets met die muziek of teksten hebben. Bij veel ouderen hoor je vaak instrumentaal of vocaal Nederlandse liederen, soms ook Duitse schlagers, een heel enkele keer wordt nog wel om De Internationale of Morgenrood gevraagd.
Een ervaring
In Utrecht was een man overleden van midden 50, gehuwd, 2 kinderen en veel familie en vrienden. Aan het eind van het voorgesprek werd als 1 muziekstuk genoemd; “Visite, visite”, de naam van de zanger is me ontgaan. In gedachten krabde ik mezelf even achter m’n oren en dacht: ”Dit is wel een heel merkwaardige keuze”. Enfin, de dag van de uitvaart was aangebroken en zoals voorspeld was het erg druk in de aula. Bij binnenkomst van de gasten klonk het bovengenoemde lied. Ik kan vertellen dat het me ontroerde, het paste gewoon bij deze man, bij deze mensen. Na afloop van de bijeenkomst kwam er een mevrouw naar me toe en zei: “Ik zag er zo tegenop om te gaan, maar toen ik de muziek hoorde viel alles van me af en kon ik makkelijk naar binnen lopen. Ik vond het een mooie plechtigheid, hoor.” Van deze uitvaart heb ik geleerd dat wanneer mensen authentiek zijn en kiezen voor een bepaald stuk muziek, dat het goed is, passend. e
2. Welke muziek wordt op 't moment veel gedraaid? *Ik kom bijna geen herhalingen tegen. Wel veel recent werk, weinig klassiek en de muziek
wordt niet vaak toegelicht. * De muziekkeuze is erg gevarieerd. Tijdens de uitvaarten waarbij ik gesproken heb, zijn Time to say goodbye en Memory het meest gekozen. 14
* Veel gedraaid worden zangers uit de eigen streek, zoals Ede Staal in het noorden. * Marco Borsato, De Steen van Paul de Leeuw. Veel Jan Smit de laatste tijd of muziek waarop ‘ze graag een feestje bouwen’, bijv. in Gelderland: Gelderland: Bo Voi Toch. * Onlangs kwam voor het eerst sinds jaren weer eens het nummer van Mieke Telkamp Waarheen gaat de weg, voorbij. Verder is het zeer gevarieerd. Andrea Bocelli doet het goed. * Muziek is meestal populair klassiek. * Ave Maria is vooral vooral in Zuid Gelderland en Limburg een populair lied, Conte partire, stukken uit de vier Jaargetijden van Vivaldi, Slavenkoor uit Nabucco, diverse stukken van Mozart, My way, Volumia, Andre Hazes , Benny Nijman, Corrie Konings, Frans Bauer en Marco Borsato. Ik ben eens door de muziekkeuzes in mijn In Memoriams gelopen. Ik besteed er altijd redelijk veel aandacht aan, omdat de teksten dikwijls iets zeggen over de persoon zelf en je ze goed kunt integreren in je eigen woorden. Mijn beeld was dat er minder vaak sprake was van echte betrokkenheid bij speciale muziek, maar dat viel mee.
Er zijn keuzes die vaker voorkomen, die ik de niet specifieke keuzes noem, voorbeelden: o My Way van Sinatra, o Ave Maria van Gounod, o Second Walz van André Rieux, o Candle in the Wind Wind van Elton John, o From the time we say goodbye van Vera Lynn. o Liedjes van Frans Bauer, zoals Op rode rozen vallen tranen, tranen Eens komt er een dag, dag Op weg naar het geluk. Enkele voorbeelden van muziek waarvan men de woorden kende of die iets persoonlijks hadden, de specifieke keuzes dus. Een jonge vrouw, 34 jaar o Goodbye my lover, lover James Blunt o Het water, water Marco Borsato o Fly little Wing, Wing Céline Dion Een man van 84 jaar, liefhebber van koren o Wolgalied, Wolgalied Mastreechter Staar o Slavenkoor uit Nabucco o Droomland, Droomland Paul de Leeuw Man van 53 jaar o Wonderful tonight, tonight Eric Clapton o Ticket to Heaven, Heaven Dire Straits 87 jarige vrouw met bijzondere liefde voor de natuur: o Lente, Lente Vivaldi o You needed me, me Anne Murray (riep bij de dochters herinneringen op). 85 jarige vrouw, liefhebster van Benjamin Gigli o La Donna e mobile, mobile Torna a Surriento
15
3. Maak je wel eens mee dat er live-muziek gespeeld of gezongen wordt? En wat dan? * Ik heb zelf één keer gezongen bij een crematie van een koorlid. Live-muziek zorgt – wat mij betreft - voor emoties en kippenvel. * Ja, bij de allereerste keer dat ik heb gesproken, speelden twee vrienden op de gitaar voor de overledene. Het was een herkenningsmuziekstuk van deze vriendengroep. Iedereen vond 't erg mooi en persoonlijk. * Live-muziek heb ik één keer meegemaakt: een meisje speelde een kort stukje op een fluit. * Eén keer heb ik meegemaakt dat een kleinzoon een stukje muziek op de gitaar speelde; heel aandoenlijk. * Een enkele keer wordt er live gezongen (driemaal in tien jaar). Eenmaal heb ik het het Gelders mannenkoor live gehad bij de uitvaart van een koorlid van hen. * Verschillende keren: een jonge vrouw speelde voor haar stiefvader op de harp, hij had het altijd zeer
bewonderd dat zij dat kon. Een kleindochter zong een lied voor haar oma uit het hoofd en loepzuiver, het was doodstil in de aula. Een vrouw speelde voor haar moeder op de dwarsfluit, haar moeder had haar altijd gestimuleerd om een instrument te leren spelen, daar was die dochter haar nog steeds dankbaar voor. Een dochter zong voor haar moeder het Wolgalied: er was niemand meer met droge ogen. * Ik heb meegemaakt dat een zoon een zelfgemaakt lied zong met gitaar, over zijn moeder; een dochter, die altijd op de accordeon had gespeeld voor haar moeder, de laatste maanden zelfs door de telefoon, om moeder wat op te fleuren. Ze durfde eerst niet omdat ze bang was foutjes te maken en een kleindochter, die een liedje zong dat haar opa altijd met haar zong. Heel indrukwekkend.
Drie inzenders hebben geen live-muziek meegemaakt bij een uitvaart. Meestal voegt het wel een dimensie toe, als er live gespeeld of gezongen wordt Drie ervaringen ‘Het viel mij op,dat er verschillende houdingen zijn bij de nabestaanden t.o.v. de muziek: totale desinteresse (dat regelt de uitvaartleider voor ons), men weet al precies wat er gespeeld moet worden en een middengroep die er nog niet echt bij heeft stilgestaan. Mijn ervaring is dat het vooral bij de derde categorie van belang is om met hen na te gaan wat de meest passende muziek zou kunnen zijn. Ik vind het zelf eigenlijk het mooist als er live-muziek gespeeld wordt, maar voor de meeste families is dit geen haalbare kaart, als ze er nog niet eens bij hebben stilgestaan. Wat dan wel? Ik vraag eerst waar de overledene zelf graag naar luisterde. Dat blijkt soms heel populaire muziek te zijn, die naar men meent niet plechtig genoeg is voor een uitvaart. Dan vertel ik dat het vaak voorkomt dat juist die muziek wel gedraaid wordt en dat dat heel mooi kan zijn. Bijvoorbeeld zigeunermuziek, jazz, pop, hawaii, kortom, alles wat door de overledene beluisterd werd. Soms kan dit een heel christelijk lied zijn, bijv. ‘’Scheepje onder Jezus hoede’.. Als men niets weet te bedenken over de voorkeur van de overledene, dan vraag ik wat ze zelf mooi vinden. Het moet wel gek gaan, willen ze dan niet iets noemen wat voor iedereen goed voelt. Bij de uitvaart van een baby van 3 dagen werd een kinderliedje gespeeld: de bloempjes gingen slapen. Heel ontroerend.’
16
4. Welke muziek zou je zelf kiezen? Heb je dat voor jezelf al besloten? * Ja hoor! Niet alles staat al definitief vast, maar één nummer blijft staan en dat is: Conquest of Paradise van Vangelis. Het is voor mij een heel bijzonder nummer, want telkens wanneer ik naar deze muziek luister, zie ik beelden van mensen (leiders) die hun wapens neerleggen en elkaar de hand geven. Gevoelens zijn moeilijk te omschrijven, maar deze muziek raakt mij! * Ik heb al aangegeven welke muziek ik gedraaid zou willen hebben, maar dat is
nog bij te sturen. Een Ouverture uit Boccaccio, een dameskoor of soliste uit Boccaccio, Anneliese Rothenberger Koor, Schöner Tag.Ter afsluiting piano Für Elise van Beethoven (dat speel ik zelf nog wel eens). * Mijn Muziekkeuze? Bij binnenkomst: Mahlers 5e , het adagietto; later: Henryk Górecki, derde symfonie, tweede deel. Het gaat mij om de muziek , niet om de tekst als zodanig . Wel de de mondelinge vermelding dat het laatste stuk de tekst is, die gevonden werd op een muur van het hoofdkwartier van de Gestapo in Zakopane met de handtekening van een 1818-jarig meisje: Helena Wanda Blazusiakówna, gevangen sinds 26 september 1944. Tot slot: naar naar wensen van de kinderen. Bij het weggaan vrolijke muziek, bijv. De Lente uit de vier jaargetijden van Vivaldi. * Nog niet vastgelegd, maar partner weet het wel: iets van Aafje Heynis, iets uit een Requiem. We zeggen regelmatig: dat is leuk voor de begrafenis. * Of ik al muziek op de plank heb liggen voor mijn eigen uitvaart? Ja, dus. Soms hoor ik deze muziek zomaar onverhoeds……terwijl ik warm en levend ergens ben; thuis op de bank of onderweg. * Zelf zou ik kiezen voor vrolijke muziek, zoals ballades, ballades, of een stuk Finse of Noorse volksmuziek of een vioolviool- of pianoconcert. Hierover heb ik echter nog geen overleg gevoerd met mijn vrouw. * Voor mijzelf zou ik instrumentale muziek bij mijn uitvaart willen. Vrolijke nummers van Mozart komen hiervoor in aanmerking. Ik zou geen gezongen teksten willen, omdat ik instrumentale muziek een mooi moment van overdenking vind; tekst leidt hiervan af. * Ooit al wel opgeschreven, maar ook al verschillende keren veranderd; het gaat mij vooral om de sfeer en de teksten, dus bijvoorbeeld van Barbara l’Aigle noir (een prachtig beeld van die wegvliegende adelaar); Leonard Cohen Take this waltz (wat een weemoed!). Ze liggen klaar in een cdkastje op de slaapkamer.
* Wat betreft mijn eigen keuze: ik heb al 25 jaar een codicil liggen in een laatje dat de kinderen weten te vinden als het zover is. Van tijd tot tijd verander ik het voorstel voor de te spelen muziek, omdat ik dan, in een nieuwe levensfase, weer andere stukken mooier vind. Met daarbij de vermelding dat ze ook rustig iets anders mogen kiezen, als dat voor hen beter voelt en ze weten dat dat voor mij ook acceptabel is. Conclusie Muziek, zo blijkt, maakt bijna altijd emoties los. De tranen vloeien rijkelijk en soms wordt er ‘meegewiegd’ op de muziek. De tranen komen door de overweldigende herinnering aan de melodie, het moment waarop die muziek beleefd werd. Door de tedere, ontroerende klank van een weemoedige viool of piano. Door de hartverscheurende tekst: Papa, ik hou toch zo van jou, Jij bent de enige voor mij en alle varianten daarvan. Soms vragen nabestaanden de spreker: ‘maakt U er geen tranendal van?’ De spreker of spreekster maakt een kalme tekst 17
met weglating van alle aangrijpende bijvoeglijk naamwoorden en vervolgens blijkt dat bij de muziek de tranen stromen. Tja, het moet er toch uit. Gelukkig helpt muziek daar soms bij.
18
Nieuwe rituelen Rouwkost Een kijkje in de keuken van een uitvaartkok door Wilma Reinders Vroeger had de kerk de regie in de vormgeving van de meeste uitvaarten. Ondertussen voelt voelt nog maar eenderde van de Nederlanders zich met een kerk verbonden. Daarmee heeft de kerk haar alleenheerschappij op uitvaartterrein verloren. Haar rol is voor een deel overgenomen door uitvaartondernemers, ritueelbegeleiders en allerlei creatieve geesten geesten die een gat in de markt zien. Zíj ontwikkelen “nieuwe” seculiere tradities. Je komt er steeds meer voorbeelden van tegen. Daarom leek het ons leuk om hier een serie van te maken. Wie ook een keer over een nieuw, alternatief of troostrijk initiatief wil wil verhalen, is uitgenodigd om zijn bijdrage te leveren. Deze eerste keer nemen we een kijkje in de keuken van een uitvaartkok. Hoewel onze eeuwige koffie en cake anders doet vermoeden, heeft eten ook in de Nederlandse uitvaartcultuur eeuwenlang een belangrijke plaats gehad. Als ritueel herdenkingsmaal at men bijvoorbeeld grauwe erwten met rozijnen en stok vis, en rijstebrij toe. Ook het drinken van “leedbier” was een traditioneel gebruik. Dit gebeurde soms in zulke hoeveelheden dat het in regelrechte slemppartijen ontaardde. Zo verhaalt historicus Henk Kok in zijn funerair standaardwerk Thanatos (2005) over een Giethoornse uitvaart rond 1800 waar “men dronk als tempelieren en vocht als oude Germanen”. Uitvaarten die worden afgesloten met een goed glas wijn in plaats van met koffie en cake zijn anno 2008 geen uitzondering meer. Ook met het initiatief van kok Miguel Brugman wordt de oude eettraditie in ere hersteld. Onder het motto “goed eten in moeilijke tijden” kookt hij niet alleen na de uitvaart, maar ook in de dagen ervoor. “Juist in die uitputtende dagen is het belangrijk dat je goed voor jezelf zorgt of dat er goed voor je wordt gezorgd. Ook door middel van eten.” En wat komt er zoal op tafel? “Zeker vóór de uitvaart moet het niet al te vrolijk en uitbundig zijn. Na de uitvaart is er weer meer ruimte om te genieten. Het voedsel mag steviger zijn en er is weer meer aandacht voor kleur en verzorging.” Door te koken wil Brugman voor mensen zorgen. Goed eten kan therapeutisch en troostend werken, maar deze kok heeft niet de pretentie troost te bieden. Hij kookt gewoon goed/gezond voor mensen die daar zelf even niet aan toekomen.
Zie voor meer informatie: www.rouwkost.com Rouwkost is een bewerkte samenvatting van Goed eten in moeilijke tijden van Jasper Enklaar, Achterpagina NRC Handelsblad, 2007.
19
Nederlands Uitvaartmuseum in Amsterdam Sinds december 2007 is ons land een museum rijker en wel het Nederlands Uitvaartmuseum Tot Zover. Dit museum is te vinden op de begraafplaats de Nieuwe Ooster in Amsterdam. Amsterdam. Waarom dit museum? ’Omdat de manier waarop wij omgaan met de dood veel zegt over wie we zijn, onze afkomst en de tijd waarin we leven. Als mens koesteren we het leven, maar we hebben de dood nodig om het leven zinvol te maken. Onze samenleving verandert steeds en dit heeft invloed op de vormen van lijkbezorging, uitvaartrituelen en de wijze waarop we rouwen. Anno 2008 kent het multiculturele Nederland zeer gevarieerde uitvaartrituelen: van joods, katholiek, protestants en islamitisch tot creools, hindoestaans en Chinees. En er zullen alleen nog maar meer nieuwe rituelen bijkomen, omdat er steeds meer mensen van een grote diversiteit aan andere culturen in ons land wonen, maar ook omdat steeds meer mensen de begrafenis in eigen hand nemen en tot in de details zelf willen bepalen. Ook is er een steeds grotere markt die zich hiermee bezighoudt en speciale diensten op dit terrein aanbiedt.’ Het Nederlands Uitvaartmuseum vertelt over onze omgang met de dood aan de hand van vier thema’s: rituelen, het lichaam, rouw en herinnering en ‘Memento mori’. Voor veel uitvaartbegeleiders zal een kijkje zeker de moeite waard zijn. Bovendien organiseert het museum ook audiotours langs de graven. Verder zijn er steeds wisselende tentoonstellingen hedendaagse kunst over de dood. (MB)
20
Viering van het leven door Fridtjof Blanken Op een middag in december 2007 belde Ieke mij. Wij kenden elkaar niet, maar zij wist van mijn HUBHUB-werk, zoals veel andere Texelaars. Ieke vertelde dat haar beide ouders van respectievelijk respectievelijk 90 en 92 jaar een dag na elkaar waren overleden. Zij wilde als enige dochter de uitvaart zelf vormgeven en vroeg mijn hulp. Ik was bezig voor een uitvaart die twee dagen later zou plaatsvinden en had net het ontwerp voor de toespraak gemaakt. De definitieve vorm zou dus nog aandacht en concentratie vragen. Toch zei ik zonder aarzeling ja op de vraag van Ieke die haar beide ouders vrij plotseling had verloren. We maakten een afspraak voor de volgende morgen. Ieke bleek een boeiende, enthousiaste vertelster over het leven van haar zeer geliefde ouders. Als een waterval kwamen alle verhalen over de vrij kleine, hechte familie los. Vier generaties in harmonie en grote betrokkenheid bij elkaar, bijvoorbeeld op Sinterklaas. In 2007 werd dit jaarlijkse feest uitbundig gevierd. Achterkleinzoon Dirk Pieter van 4 had een piano getekend en riep: ‘Pake Tjipke, ik ga piano spelen, dan moet jij er op dansen.’ En Pake van 92 jaar danste door de kamer. Beppe Trienke zat er blij en alert – en zoals altijd keurig opgemaakt - bij. Kort na het Sinterklaasfeest kregen beide oude mensen een longontsteking en op 15 en 16 december kwamen zij te overlijden. Na bijna twee uur van mooie en roerende verhalen die dochter Ieke vertelde, kreeg ik enige greep op de situatie. Ik deed voorstellen over vorm en inhoud van de plechtigheid en had alle vertrouwen in Ieke’s taalvaardigheid en haar vermogen tot presentatie. We werden het vrij snel over de hoofdlijnen eens. Zij vroeg mij de slotwoorden te spreken. Tijdens de uitvaart was er gelukkig ruim de tijd voor het levensverhaal, dat werd verteld met de warmte en directheid zoals alleen een liefhebbende dochter dat kan. Driemaal was er een onderbreking voor een deel van Eine Kleine Nachtmusik. Nachtmusik Muziek die Ieke dierbaar was. Het was de eerste LP die zij kreeg samen met haar eerste pick-up. Bij elkaar gespaard door haar ouders, die in die tijd van een heel klein salaris moesten rondkomen . In de volle aula luisterden de mensen geboeid en ontroerd naar de compositie van vertelling en muziek. Het was mooi om de plechtigheid te mogen afsluiten, hetgeen ik op de volgende wijze deed. ‘Het levensverhaal van haar ouders heeft Ieke mij dinsdag verteld. Die twee uren waren veel te kort voor het verhaal over het rijke leven van twee gave mensen. Ik ben erdoor geraakt, op een positieve manier door ontroerd. Het was als een uit het leven gegrepen roman met een happy end. Deze bijeenkomst is een viering van het leven. Zo mooi kunnen mensen hun leven maken. Zo kunnen mensen begonnen met kleine kansen, onder moeilijke omstandigheden en in tijden waarin alles donker leek, de duisternis op eigen kracht overwinnen. Hun eigen invulling van het leven kan vandaag gevierd worden als een voorbeeld van werkelijk samenleven in liefde, er voor elkaar zijn tot het einde van je dagen. Een overwinning door waarachtige menselijkheid. Wat Tjipke Bergstra en Trienke Zijlstra laten zien overstijgt onze dagelijkse sores. Zij zeggen het zo eenvoudig, zo wezenlijk: “Mens durf te leven, dan is er hoop.”’
21
22
Muzikale levensloop door Hilde van Vlaanderen Memories. Herinneringen. Fluitist Thijs van Leer bracht een paar jaar geleden een programma met fragmenten uit zijn muzikale loopbaan. Ieder muziekstuk leidde hij met een paar woorden in. Zo was er het stuk stuk waarmee hij voor het eerst op een podium had opgetreden; hij vertelde over de sensatie, de spanning van die eerste keer. En een stuk, dat hij componeerde voor een collega, die in de loop der tijd een goede vriend werd.
shine… hoeveel keer hebben we het niet
Tijdens het programma vertelde Van Leer over muziekfragmenten die hem tijdens bepaalde periodes in zijn leven diep geraakt hadden. En over composities die hij altijd en overal wel wilde spelen. Aanvankelijk luisterde ik met een half oor naar zijn verhalen en zijn muziek, maar hoe verder de avond vorderde, hoe meer ik werd meegesleept in zijn herinneringen, zijn ontmoetingen met anderen die vaak weer resulteerden in nieuwe composities.
gedraaid, soms ’s morgens bij het ontbijt en bij voorkeur zo hard mogelijk. We woonden boven een smederij en hadden het geluk dat er ’s avonds en in het weekend niemand was, die last van ons had. Muziekleraar Op onze school, de pedagogische academie in Arnhem, hadden we een muziekleraar die er alles aan deed om ons een brede muzikale basis mee te geven. We bezochten concerten – voor mij voor het eerst van mijn leven. Hij stelde een koor van leerlingen samen en wat was het heerlijk om samen naar een resultaat toe te werken, we leerden noten lezen en blokfluit spelen. Toen vonden we het maar zo-zo, maar wat gaf hij ons een schat mee! In mijn leven zie ik ook periodes die met bepaalde muziekstijlen waren verbonden. De strijdliederen, de Franse chansons, Balkanliederen, wereldmuziek en tegenwoordig steeds meer klassieke muziek.
Herkenning Ontroerend was het muzikale fragment waarmee hij de avond afsloot. Het was een fantasie op de dwarsfluit gebaseerd op een muziekstuk dat hij als kind zijn vader vaak had horen spelen. Al luisterend stelde ik het me voor: het kind dat zijn vader hoort spelen. De eerste keer was het nieuw, onwennig, de tweede keer gaf het een vleug van herkenning en later de vreugde der herkenning. Het vertrouwde, het veilige. Muziek van vader. Intussen heeft Thijs van Leer een prachtige muzikale carrière achter de rug, vorig jaar maakte hij nog verschillende opnamen. Intussen is hij bijna zestig en geeft hij zijn muziek door aan een nieuwe generatie muzikanten. Net als zijn vader.
Jazzmuziek Wat doet muziek met ons? Welke muziek was belangrijk tijdens onze levensloop? Met welke muziek zijn herinneringen verbonden? Was het de eerste dans met haar toekomstige man? In een radioprogramma Goudmijn worden vaak boeiende verhalen bij bepaalde muziekstukken verteld, meestal dierbare herinneringen. Enkele jaren geleden was ik als gast bij de uitvaart van mijn eerste baas. Voordat de plechtigheid begon, hoorden we in de
Zo hard mogelijk Ik realiseerde me dat een van mijn eerste langspeelplaten Introspection van Thijs van Leer was. In gedachten ging ik terug in de tijd. Ik woonde op kamers met nog twee studiegenoten. We draaiden vaak ’s avonds platen, praatten over onze leraren, over onze stages en tentamens en reageerden ons af met muziek. Let the sun 23
wachtruimte jazzmuziek. “Dat is hij ten voeten uit”, zei mijn gesprekspartner.
gezongen werd. Ik heb nooit zoveel met jazz gehad, maar sinds dat moment is er iets aan mijn muzikale herinneringen toegevoegd. Een nieuwe associatie: dat afscheid, die man.
Iedereen hoorde het, men keek elkaar aan en knikte naar elkaar. Een van de laatste muziekstukken bij zijn uitvaart was een schitterend ingetogen stukje jazz, waarbij
24
Recensie De dood & de jongen Luisterend naar het Largo uit het Pianoconcert nummer 3 van Beethoven, las ik het boek van Tsjitske Waanders. Zij beschrijft in De dood en de jongen haar ervaringen na het fatale autoautoongeluk dat haar oudste zoon op 2727-jarige leeftijd overkwam. Een ontroerend, mooi geschreven boek. Het is een uitstekende aanvulling op de planken vol literatuur over verlies, afscheid en rouw. Tsjitske Waanders schrijft in de inleiding van haar boek dat het een compositie is van persoonlijke gedachten, gevoelens en ervaringen. Het woord compositie is mooi gevonden, want dat ís het boek ook. Tegelijkertijd vermeldt zij een aantal muziekstukken, die haar hielpen bij haar overlevingstocht. In het eerste deel van het boek vertelt zij hoe zij thuiskomt na een boswandeling. Ze ziet een auto met twee mannen erin voor haar huis staan en onmiddellijk weet ze: er is iets goed mis. De mannen gaan met haar mee naar binnen en één zin is voldoende om haar leven voorgoed een andere wending te geven. Heel illustratief beschrijft zij wat er met haar gebeurt, zowel fysiek als geestelijk, als zij hoort dat de oudste van haar drie zoons bij een auto-ongeluk is omgekomen. De politieagenten vertellen dat haar man al geïnformeerd is. Samen met haar regelen zij dat de jongere broers en de vriendin van haar zoon op de hoogte worden gesteld. Dan gaan ze allemaal naar het mortuarium. Vervolgens gaat Waanders terug in haar herinneringen en vertelt ze in negen korte hoofdstukken fragmenten uit het leven van haar zoon Archie. Tussendoor schrijft ze over de reacties van vrienden en collega’s, het opbaren thuis, het bezoek, de vormgeving van de uitvaart, het afscheid. In haar zoektocht naar het ‘hoe’ en ‘waarom’ én naar mogelijkheden om te overleven spelen muziek en de natuur voor haar een belangrijke rol. Muziek die zó direct verbonden is met
mijn ziel, dat ik daarmee mijn gevoel beter kon begrijpen, doorleven en verwerken. Klanken die de eigenschap hebben emoties te beroeren, te ontroeren en ellende te verbinden met schoonheid, waardoor het ondragelijke dragelijk kan worden. Een onzichtbare, niet te verklaren en te benoemen verbinding die te vergelijken is met de tegenstelling tussen licht en schaduw. In het tweede deel beschrijft zij aan de hand van de vier seizoenen het eerste jaar na de dood van haar zoon. De momenten van diepe vertwijfeling én de ogenblikken waarin zij tot rust of tot inzicht komt. En weet dat zij door dit zoeken haar toekomst – met haar man en andere kinderen – weer betekenis kan geven. Tsjitske Waanders schrijft goed. Vooral het formuleren van haar ervaringen en gevoelens gaat haar wonderlijk goed af. Kortom, een aanrader dit boek. Aan het De dood & de jongen is een CD toegevoegd met zeven muziekstukken, o.a. van Bach, Bruch, Vivaldi en Chopin. Prachtige stukken. Zoals bijvoorbeeld het Largo uit het 3 Pianoconcert van Beethoven. Voor haar van betekenis, maar vermoedelijk ook voor ons als sprekers waardevol en voor velen die met een vergelijkbare ervaring te maken hebben. e
(HvV) Tsjitske Waanders, De dood & de jongen. Monument voor mijn gestorven zoon Uitgeverij Ten Have, 2006
25
Oproep
Wij zouden jullie willen vragen om meer bijdragen te leveren aan het Contactblad. Het is immers jullie Contactblad. Klim in de pen en schrijf eens wat jou bezighoudt in dit boeiende werk. Wat jij tegenkomt of waar jij tegenaan loopt? Of wat je juist eens een keer belicht zou willen zien, omdat het te weinig of nauwelijks aandacht krijgt, maar voor jou toch relevant is. Schrijf eens over een bijzondere ervaring, een dilemma, een mooi, toepasselijk gedicht dat je tegenkwam. Draag een onderwerp aan. We kunnen bijvoorbeeld een rubriek starten als een soort forum, zoals je die op internet vaak vindt, waarin we elkaar op de hoogte houden van allerlei weetjes, bijzondere momenten of rituelen, het reilen en zeilen binnen dit boeiende, maar vaak solitaire vak. Als daar weer op gereageerd wordt, kunnen we meer met elkaar delen. Hetzelfde is ook welkom op de website! Ook zoeken we mensen die een geschreven bijdrage willen leveren aan de rubriek over nieuwe, onbekende, kleurrijke en soms alternatieve afscheids- en rouwrituelen en gedenktekens. Er is inmiddels een hele markt op dit gebied ontstaan. Het is leuk en leerzaam om van elkaar te horen wat er op dit gebied allemaal mogelijk is. En ieder van jullie komt waarschijnlijk wel eens iets tegen in de praktijk. Het hoeven allemaal geen literaire hoogstandjes te zijn. Gewoon een simpele beschrijving van een bepaald ritueel, kunstwerk of viering is voldoende. Voor meer informatie en het insturenm van je stukken, neem contact op met Saskia Markx:
[email protected], 020 5219090.
26
Welcome to the pleasuredome door Saskia Markx ‘Moet je dit eens horen, dit vind ik echt een geweldig nummer.’ We zaten in een grote bus op weg naar Italië. Een bus vol studenten. Rechten, Italiaans en geschiedenis. Op ‘studiereis’. ‘Dit moet ook gedraaid worden op mijn begrafenis,’ zei Mathijs erachteraan. Hij plantte de koptelefoon op mijn hoofd en zette de walkman op play. Frankie Goes to Hollywood knalde mijn hoofd in. ‘Welk nummer is het van deze band?’ vroeg Tony die op de bank voor ons zat. Hij keek tussen de twee stoelen door. Welcome to the Pleasuredome ,’ zei Mathijs. ‘Hee, dat nummer heb ik ook uitgezocht voor mijn begrafenis,’ zei Tony verbaasd. 1
Op mijn beurt was ik vooral verbaasd over het feit dat zij kennelijk al hadden nagedacht over wat er tijdens hun uitvaart ten gehore moest worden gebracht. We waren 19, 20 jaar. Ik had er nog nooit één gedachte aan gewijd. Hoewel mijn ouders voor ons alledrie (voor mijn twee zussen en mij) een uitvaartverzekering hadden afgesloten, die ik ‘overnam’ toen ik op kamers ging wonen, had ik mijn muziekkeuze nog niet gemaakt. En nu? Omdat ik me nog steeds niet heb verzoend met de gedachte ooit mijn laatste adem uit te blazen, kan ik me er ook niet toe zetten mijn uitvaart vorm te geven. Waar moet je aan denken bij de keuze voor de muziek bijvoorbeeld? Aan hoe je zelf de ideale uitvaart zou samenstellen? Maar ja, jij bent er niet meer bij. Dus zou je aan de achterblijvers moeten denken, aan familie en vrienden die dan opeens ‘nabestaanden’ zijn geworden? Is het ’t beste om vooral aan hen te denken en hen met troostende klanken achter te laten? Een aantal muziekstukken heb ik wel op een mentaal lijstje. Dat is het schitterende, weemoedige Frihling van Bente Kanan, de Hemelse Vrede die bezongen wordt in het laatste deel van de vierde symfonie van Mahler en één van de Letzte Letzte Lieder van Richard Strauss. Ik zou ook kunnen kiezen voor een eenvoudig en mooi deel uit een vioolconcert, misschien live gespeeld. Of zou je de muziekkeuze eigenlijk aan de achterblijvers moeten laten. Hen de keuze laten op welke muziek ze aan me willen denken of me naar mijn laatste rustplaats willen brengen. Het dus uit handen geven. Je bent de regie over je leven toch al kwijt. Hoe zouden anderen dat doen? Hoe kom je tot de juiste muziek voor een dode? Op de website van F. Starik las ik bijvoorbeeld over de keuze die de dichters van de Poule des Doods maken voor de muziek voor de uitvaart van een onbekende dode. Het gedicht van Eva Gerlach, uitvaart nummer 88 sloot naadloos aan bij het nummer van Arcade Fire, My Body is a Cage. Cage Een weergaloos nummer, meteen even beluisterd, ook wat voor mij? 2
3
Ik weet het niet. Toch maar een lied over een weerzien in een hiernamaals? Terwijl je als humanist niet in een hiernamaals gelooft? Wat zouden ze voor me draaien als ik het zelf niet bepaal? Of Frankie Goes to Hollywood nog op hun lijstje staat weet ik niet. Ik zal het ze eens vragen. Nu we er nog zijn.
1
Te beluisteren via YouTube. De live versie duurt 10,36 min. Bente Kanan zingt in dit lied over de hoop op een weerzien nadat de geliefde uit het getto is weggevoerd en zij elkaar in dit leven in ieder geval niet meer zullen zien. 3 Zie www.eenzameuitvaart.nl, archief: januari 2008. 2
27
‘My body is a cage. That keeps from dancing with the one I love but my mind holds the key. I’m standing on a stage of fear and selfdoubt. It’s a hollow play, but they’ll clap anyway. You’re standing next to me. But my
28
