!TiJ-WILLEM MENGELBERG VERENIGING MEDEDELINGENBLAD nr.12 FEBRUARI 1990
MENGELBERG's BEGINJAREN BIJ HET CONCERTGEBOUWORKEST =================================================== Met het aanvaarden van de taak als muzikaal leider van het Concertgebouworkest in 1895, kwam de toen 24-jarige Willem Mengelberg in een unieke positie terecht. Een door zijn voorganger Willem Kes behoorlijk getraind orkest werd hem ter beschikking gesteld, waarmee hij bijkans ongelimiteerd kon repeteren en tot op zekere hoogte ook kon experimenterèn. Weliswaar had Mengelberg vóór zijn komst naar Amsterdam enkele jaren dirigeerervaring opgedaan te Luzern, maar de eigenlijke "kunst van de orkestleiding" heeft hij zich in Amsterdam . eigen kunnen maken. Daar komt bij, dat hij noch het Concertgebouworkest in Nederland enige concurrentie ondervond: dirigenten van zijn kaliber waren er in ons land niet en een orkest van enig formaat evenmin. Maken we eens een vergelijking met een tijdgenoot van Willem Mengelberg: de vijf jaar jongere Bruno Walter (geb. 1876). Na zijn conservatoriumopleiding in Berlijn begon Walter de lange en moeizame weg van een Duits operadirigent. In het jaar dat Mengelberg alleenheerser werd bij het Concertgebouworkest, was Walter assistent van Gustav Mahler in Hamburg, dus in een ondergeschikte positie. Met 24 jaar werd hij kapelmeester aan de opera te Berlijn, maar niet in een leidende functie. En in tegenstelling tot Mengelberg moest Walter wèl tegen corypheeën van het muziekpodium optornen: naast Mahler o.a. Artur Nikisch, Felix Weingart~er, Felix Mottl - die Walter in 1913 als muzikaal leider van de Hofopera te München zou opvolgen -, Richard Strauss en Karl Muck. Opera-instituten en symphonieorkesten van faam waren in Duitsland eveneens aanwezig. Pas toen Mengelberg ook buiten onZe grenzen begon op te treden kreeg hij te maken met "concurrentie" op hoog niveau. Dat Mengelberg zich op dat moment tot een dirigent van groot formaat had ontwikkeld, mag als bekend worden verondersteld, evenals het feit dat hij, dankzij zijn immense kunnen en kunde, van het Concertgebouworkest in betrekkelijk korte tijd een orkest van topklasse had weten te maken. Dat Mengelberg's eigengereide optreden reeds gedurende z1Jn eerste decennium bij het Concertgebouworkest aanleiding tot conflicten gaf, valt niet te verwonderen, zeker niet vanuit hedendaags standpunt bekeken. Maar ook Gustav Mahler's directie van de Weense Staatsopera (toen: Hofoper) van 1897-1907 kenmerkte zich door een autocrate wijze van handelen, die grote moeilijkheden opriep en u~teindelijk tot Mahler's aftreden leidde. Mengelberg zal voor zich altijd het recht mogen opeisen de eerste voorvechter van Mahler's oeuvre te zijn geweest. Bruno Walter ontwikkelde zich pas na Mahler's dood (1911) tot diens grote apostel en Otto Klemperer nog later. Resumerend zou men kunnen stellen, dat Mengelberg in Amsterdam ongehinderd zijn gang kon gaan bij het "bespelen" van het Concertgebouworkest, dat hij zonder bemoeiienissen van buitenaf zich volkomen individueel kon vormen, zij het met vallen en opstaan. Zich ontwikkelende dirigenten als Bruno Walter stonden aan het begin van hun carrière onder een chef-dirigent, die niet aarzelde om in voorkomende gevallen de jonge man terecht te wijzen. Anderzijds hadden in het laatste geval de jonge dirigenten hun grote voorbeelden bij de hand, een omstandigheid, die Mengelberg in Nederland moest missen. otto Hamburg
IN MEMORIAM JO VINCENT ====================== Aan de op 27 november 1989 overleden sopraan JO VINCENT houden vele, vooral oudere muziekminnaars, de dierbaarste herinneringen over. Hoe vaak is ze niet bij Mengelberg in het Concertgebouw opgetreden. Bach-cantates, de Matthäus Passion, 4e Symfonie van Mahler, Ein
Deutsches
Requiem van Brahms zijn voorbeelden van haar unieke stem, die klaar en helder de tekst op een indringende wijze vertolkte. Gelukkig is haar prachtige stem op de gramofoon-opname bewaard gebleven, o.a.de bovengenoemde werken kunnen we haar op L.P. en C.D. nog beluisteren. Niet alleen in Amsterdam trad zij op, ook in verschillende plaatsen in Nederland zong zij met verschillende oratoriumverenigingen. Eveneens in België trad zij op. Lodewijk de Vocht voerde daar de Matthäus Passion in de Nederlandse of misschien beter in de Vlaamse taal uit. Jo Vincent werd altijd gevraagd mee te werken, wat ze volgaarne deed. "Het was een uitvoering à la Mengelberg, nog hartstochtelijker met ragfijne pianissimi en overdonderende forti". Vaak heb ik deze uitvoering voor de Belgische radio gehoord op de zaterdag voor Pasen. Haar stem werd wel eens vergeleken met die van Aaltje Noordewier-Reddingius. Helaas zijn er van laatstgenoemde geen gramofoonopnamen uit haar glorietijd. Maar zij had een stem van een puurheid, een zuiverheid, helder als kristal zoals men weinig hoort. Jo Vincent herinnerde aan deze grote zangeres. Voor de oorlog zond de N.C.R.V. vaak psalmen of gezangen uit, gezongen door het Jo Vincent-kwartet. Men hoort hier vier losse stemmen, die ieder prachtig hun eigen partij zingen zonder er naar te streven, wat in onze dagen het ideaal is, om er één klank van te maken, waarin men niet de losse stemmen apart hoort. Het is dus, wat men nu noemt een ouderwetse manier van zingen, maar toch: ik zit er gefascineerd naar te luisten. Men zingt helemaal vanuit de tekst. Ieder woord wordt a.h.w. apart bekeken en geinterpreteerd. Met Jo Vincent is de laatste nog in leven zijnde solist(e) van de Matthäus Passion opname o.l.v. Willem Mengelberg heengegaan.
-2-
Weer is één van de laatste kunstenaars uit dat tijdperk heengegaan. Nog eens luisterend naar"Blute nurV trof het me, dat Jo Vincent en Mengelberg ieder woord zo de tijd gaven om gezongen te worden. Er gaat een rust en overgave van deze uitvoering uit, die weldadig aandoet in een tijd, dat men de Matthäus Passion al binnen de drie uur uitvoert.
Ab van Kapel
=============================================================================== MENGELBERG ALS SCHRIJVER OVER MUZIEK
We hebben aandacht geschonken aan Mengelberg als dirigent, als componist, en nu kunnen we ook kennis maken met Mengelberg als schrijver over muziek. In een van de oude programma's van het'Concertgebouworkest vond ik een toelichting op ttAus Italiën tt van Richard St.rauss,géschreven door MEmgelbèrg, die goed bevriend met elkander waren. Deze symfonische Fantasie componeerde Strauss in 1886. Strauss was toen 22 jaar. Het is dus één van zijn vroegste werken. Don Juan volgde in 1888. "Tod und Verklärung"in 1889 en Till Eulenspiegel iri 1894. Mengelberg voerde"Aus
Itali~n"uit
op 2 november 1902 in het Concertgebouw,
terwijl Richard Strauss zelf het werk in Amsterdam dirigeerde op 30 januari 1903. Beide avonden speelde het Concertgebouworkest. Zowel donderdag 29 als vrijdag 30 januari 1903 werden uitsluitend werken van Richard Strauss uitgevoerd o.l.v. de componist, die aangekondigd werd als Hofkapelmeester te Berlijn.
Ab van Kapel
** Bijlagen bij artikel A.v.Kapel na het verslag vergadering 1988. ===========================.===================================================
JAARVERGADERING 1988 gehouden in Hotel De Engel in Houten op 2 december 1989 ======~=============================================== ==========================
Aanwezig (slechts) 12 leden en één lid heeft rondgezworven richting Arnhem, kwam in Gorkum terecht en helaas •••••.• voor hem kwam het getekende routekaart je te laat. Besproken werd o.a. de hoogte van de contributie, die alle jaren f. 40,-- bedroeg en dit toch maar weer op hetzelfde bedrag werd vastgesteld, aan de leden overlatend een hoger bedrag over te maken, om het peil van de organisatie der aktiviteiten op hetzelfde peil te kunnen houden. De heer Krans deed verslag van de aktiviteiten der AOC. Men ging allereerst naar de heer v. Overeem voor een bespreking en bracht daarna een bezoek aan Philips. De rechten van de oude platen liggen n.l. bij Philips. De heer Krans zal in een volgend Mededelingenblad verslag doen, vooral als er dan iets concreets valt te vertellen. Nu Houten zo slecht te vinden is voor de leden, is het secretariaat gaan informeren naar andere zaaltjes in den landen, maar kwam tot de ontdekking dat we in Houten vrij goedkoop kunnen vergaderen, het ligt vrij centraal en met een getekend kaartje in de hand zal het toch zeker wel gaan. Wij zijn evenwel bereid eens ergens anders in den lande te vergaderen en doen een beroep op de leden te informeren wat in "hun" woonplaats een vergaderzaal kost. Gaarne uw bericht aan het secretariaat. De heer Krediet kwam met een prachtig plan. Hij kent n.l. iemand in België die heel veel over Willem Mengelberg kan vertellen. Misschien kunnen we deze persoon eens 'uitnodigen voor een lezing, of dat wij gezamenlijk naar België een reis ondernemen. . De heer Krediet zal contact opnemen met de betreffende persoon en informeren of hij er voor voelt de komende zomer een lezing te houden voor onz~ l~den. Nader berich,t volgt. De voorzitter pleit er voor dat de leden zelf thuis concerten/tentoonstellingen gaan organiseren. We hebben tenslotte musici genoeg in huis .••.•. U kunt zich verbinding stellen met het secretariaat. De heer Krediet voelde voor het instellen van de Matthäus als gewoonte in de tijd van Mengelberg. De leden waren hierover niet zo enthousiast.
Passi~n/Palmzondag,
Wat deed de Vëreniging . in 1988 •.... . _._._.. We vergaderden 4, maal, ~~nmaal in Utrecht en vervolgens in Houten. Er werd één Mengelbergdag georganiseerd in het Phonografisch Museum te Utrecht + een lezing. De kascommissie kwam bij de secretaris thuis en keurde de stukken 1987 goed, waarna de secretaris zorgde voor een gezellig diner + Chablis. We brachten een bezoek aan W.Noske (Donemus) en het Gemeentemuseum (Fr.Zwart), en op 12 november werd een bezoek gebracht aan dr.Pieter Vis voor het bekijken van zijn archief Willem Mengelberg en het luisteren naar muziek. Al met al een goed-bezet jaar. Corry Baurichter
"Á u S
I TAL I EN" I.
"Auf der Campagna. " Voor de heerlijke natuur van Rome's campagna staat de componist als voor een fantasiebeeld. Met geheimzinnige en zacht-weeke klanken schildert hij ons de stemming, waarin de edele, van Paradijs en Godheid sprekende natuur, den meer fijnbesnaarden mensch brengt. Ook hij - de toondichter - staat bevangen tegenover zooveel grootheid en kleurenpracht, en durft, geheel overweldigd door de ontvangen indrukken, slechts fluisterend en schuchter zijne gevoelens · l klanken uiten. Op de inleiding:
volgt een korte overgang:
waarin deze bevangenheid wijkt voorden drang, welke de componistgevoelt, zijne indrukken weer te geven, en waarin gevoelen~ van weemoed over zijn zwakheid en kleinheid ons toonen, dat de schilder slechts aarzelend ertoe besluit ons een be'e1d v:andie natuur te geven. Thema I:
Zacht en innig stijgt eene melodie door Iste violen en celli aangeheven, meer en meer tot eene uiting van overweldigende geestdrift :
).
"i
.. . .:~;,~-".gL,_
LUI
.:.: ~.~.i.~~( ~~;,~;:Y: , .. . _~--'~.:::.~::.:..:.:"
,)
,
.
~
.._-_._._--~
w~arna
'r::'; :{
'thema
. "
. .. ',
II:~
ons de opgewektheid des harten schildert, die den componist, na zijn bevangenheid overWonnen te h~bberi'; vervult met da'nk ~oot groot- eert ' genot/' èri; n~' ~6g ' ~èrîmaal é~n~ clitrta;c té , hebben bereiirt, 'slult dit met ' é'e n{ ' h~ririnerir~g" aan dè ,eer'ste ' 'iiidrukkeri. ' .: :~?~ ( ,:>' - ::,:' , :, ',:" '" " ,
z06
deel
~,: .y;,;
""
·< :;/I~·: ·I':,:.)r:~',;':}t~/::::td+::?'-' ~ ~.
"
~
.
~.~ . ~:. ';'
:. . .
.
.;
.' -,
.. ,
:',.
" : . :':: .
, "In Rom's Ruinen" (Fantastische Bilder entschw~'ndener Herrlichkeit, Gefühte der Wehmut und des Schmerzens inmitten sonnigster Gegenwart.) Rome's Ruinen spreken hem van de kracht en vroolijkheid der Romeinsche spelen, Thema
I:
,
.----
~-4fFLrTttd El f t I f daarna van lief en leed ook door dit volk gevoeld:
van de kracht en grootheid der helden, doch ook van hun smart:
van hun geweld en dwingelandij, tot themall :
LlV
".
ons HDie Gefühlè der Wehmut inmitten sonnigster Gegenwart" over Hall die entschwundene Herrlichkeit" schildert. Daarna volgt de doorwerking dier verschillende motieven; het lief en leed met het heldenmotief ; het vroolijke eerste motief met dat van smart en geweld. . Deze doorwerking is een meesterstuk van muzikale schilderkunst en brengt ons, na een hoo'g tepunt in de combinatie der motieven, thema I en de volgende in dezelfde volgorde terug en sluit met een schildering van de kracht van het Romeinsche volk fortissimo af.
lIl.
'."..;
"
"Am Strande von Sorrent" is een toon-aquarelle "in fijne kleuren en . lijnen - de inleiding ~lechts impressionistis~h gekleurd. . . . verblindend . . . . , Een schoone zomermorgen - het gezang der vogels - het kabbelen der golven waarin de gouden zon haren gloed weerspiegelt - dit alles brengt den toon-dichter in een zoete droomenstemming, welke hij ons in Thema I:
scHildert. Ook motief
,
"
2 :
~
J
v
geeft vol en innig natuurgenot weer. Als een danklied zingt hij ThemaII :
". 'fl: n', ~á ,' J,~:,r~' ;P _ J
1.
I ~'
.
0'
1
!' '
, . 1'
I
~
;'
'I j"
, In het derde deel door~èrkt· de c~à~G'iliJt:'a~,·~~ti~~én van . het eerste en brengt öns; ~~. ~e~~ nog rijkeisçhii4edi;it"~~n ~cht . kl . d .... ... '.' ... :. ; . . '/\.'.;, .....': ;: "; , ·:~\~·:K ' · . ;. en a m e1n e. · .' .' ,. · .~,;. : v ij -:.;'( :l ~ ' .: ~ . :"'~' '~. ~ .' ~
.'
...
. ...• ~ :.
IV.
j, :
,
i.
Îi
"Neapolitani~ches Volksleben". Het volk fiert · feest in Napels. De componist vindt hier gelegenheid ons een beeld ~ol kleurengloed en leven te geven, en om dit zoo realistisch mogelijk te maken, kiest hij een Italiaansciie volksmelodie als hoofdthema,
lt ~
:
.1 .
welke, eerst zacht door alten en celli aangeheven, in een lang crescendo, tot uitgelaten vroo~ijkheid voert, waarmede het volle orkest instemt. Door middel van motieven als:
drukt de componist de uitgelatenheid van 't volk uit, om Themall :
In
de Romeinsche schoonen te teekenen. Hieraan sluit zich een rueuw motief:
een pi quant rhythmische Tarantella. Met deze motieven bereikt Strauss in de doorwerking zeer schoone en interessante combinaties, en nadat de gebruikelijke herhaling, afgewi~seld door eenige motieven uit het eerste deel, heeft plaats gevonden, eindigt deze Volksscène in een Bacchanale van woeste vroolijkheid.
W.M. LVI
J
- 1
AANVULLING DISCOGRAF1E CONCERTGEBOUW ORKEST. R. Ch. Kruijt &J. Geleedst. Dit is een toevoeging van 35 opnamen aan de discografi~ van Van Bart (1989), voor zover het opnamen betreft die zijn gemaakt onder leiding van Willem Mengel berg. De manier van behandelen is zoveel mogelijk als in genoemd boek. Echter, om de nummering overzichtelijk te houden is de chronologie van onderstaande nummering niet in overeenstemming met Van Bart: de nummers hier zijn gewoon toegevoegd. Aanvullingen zijn natuurlijk welkom. Fouten zijn voor rekening van de eerste auteur.
Referentie: Jan van Bart: Discografie van het Concertgebouworkest De Walburg Pers Zutphen, 1989 (120p) 1938 38-12 7 mei 1938 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg G. F. HMndel * Hallelujah-koor uit De Messiah Deel van Arch.' Doc. 103/104 (twee mono LP's in hoes) 38-13 6 ok tober 1938 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg P. Tschaikowsky * Serenade voor strijkers Deel van Music &Arts 425 (mono LP) 38-14 6 ok tober 1938 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg C. Debussy * Fantasie voor piano en orkest, solist Walter Gieseking Deel van Mus; c & Arts CD-270 '(mono CD)
- 2 -
38-15 6 oktober 1938 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Wi11em Mengelberg M. Ravel * Daphnis et Chlo~, suite no. 2 Deel van Rococo 2066 (mono LP) 1939 39-6 17 april 1939 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg J. S. Bach * Hochzeitscantate BWV 202, soliste 10 van der Sluys Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 39-7 17 april 1939 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg J. S. Bach * Suite nr. 2 BWV 1067 Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 39-8 9 november 1939 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg E. Bloch * Vioolconcert, solist Joseph Szigeti Deel van Music & Arts CD-270 (mono CD) 39- 9 9 november 1939 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg G Mahler * Lieder eines fahrenden Gesellen, solist Herman Schey Deel van Arch. Doc. 103/104 (twee mono LP's in hoes) NB: onder 39-4 staat in Van Bart (1989) een (andere?) uitvoering gedateerd op 23 november 1939.
- 3 - .
39-10 23 november 1939 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg Z. Kodaly * Pauw variaties Deel van Past Masters 37 (3 mono LP's in cassette) Deel van Rococo 2059 (mono LP) Deel van Mengelb. Cent. Mem. 743 (mono LP) 39-11 26 november 1939 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg P. Tschaikowsky * Vijfde symfonie Deel van Music & Arts 425 (mono LP) 1940 40-25 28 maart 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg S. Rachmaninow * Derde pianoconcert. solist Walter Gieseking Deel van Music & Arts 358 (mono LP) Deel van Music & Arts CD-250 (mono CD) 40-26 13 april 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg C. M. von Weber * Ouverture Oberon Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 40-27 10 oktober 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg R. Schumann * Pianoconcert, solist [mil von Sauer Deel van Music & Arts 78 (mono LP)
- 4-
40-28 13 oktober 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg W. A. Mozart * Pianoconcert KV 459, solist Willem Andriessen Deel van Music &Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 40-29 27 oktober 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg R. Wagner * Ouverture Tannhauser Deel van Music &Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 40-30 27 oktober 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg M. Bruch * Eerste vioolconcert, solist Guila Bustabo Deel van Rococo 2029 (mono LP) 40-31 31 oktober 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg A. Voormolen * Sinfonia Deel van Past Masters 16 (mono LP) 40-32 31 oktober 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg C. Franck * Variations Symphoniques, solist Walter Gieseking Deel van Music & Arts 358 (mono LP) Deel van Mengelb. Cent. Mem. 743 (mono LP)
- 5 -
40-33 31 oktober 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg S. Rachmaninow * Tweede pianoconcert , solist Walter Gieseking Deel van Music & Arts 353 (mono LP) Deel van Music &Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) Deel van Music & Arts CD-250 (mono CD) Deel van Rococo 2029 (mono LP) 40-34 7 november 1940 Radio- opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg J. S. Bach * Cantate Selig ist der Mann BWV 57, solisten: Jo Vincent, sopraan, Max Kloos, Bariton. Deel van Arch. Doc. 103/104 (twee mono LP's in hoes) 40-35 8 december 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg C. Dopper * Zevende symfonie "Zuider Zee" Deel van Past Masters 16 (mono LP) 40-36 12 december 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg H. Pfitzner * Tweede celloconcert, solist Gaspar Cassado Deel van Past Masters 33 (mono LP) 40-37 12 december 1940 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg Z. Kodaly * Hary Janos Suite Deel van Rococo 2059 (mono LP) Deel van Mengelb. Cent. Mem. 743 (mono LP)
- 6 -
1942 42-10 5 maart 1942 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg W. A. Mozart * Exultate Jubilate, soliste Ria Ginster Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 42-11 5 maart 1942 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg W. A. Mozart * Fluitconcert KV 314, solist Hubert Barwasher. Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 42-12 5 maart 1942 Bandopname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg W. A. Mozart * Ouverture Die Zauberflöte Deel van Arch. Doc. 103/104 (twee mono LP's in hoes) 42-13 12 december 1942 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg F. Schubert *'Arpeggione sonata in de bewerking van G. Cassado voor cello en orkest, solist: Gaspar Cassado, cello. Deel van Arch. Doc. 103/104 (twee mono LP's in hoes) 1943 43-20 18 maart 1943 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg C. M. von Weber * "0 Ozean, du Ungeheuer", soliste Ruth Horna Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette)
- 7 -
43-21 18 maart 1943 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Wi11em Mengelberg R. Wagner * Prelude en Liebestod uit Tristan und lsolde Deel van Arch. Doc. 103/104 (twee mono LP's in hoes) 43-22 21 maart 1943 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengel berg H. Berlioz * Drie orkestrale delen uit La Damnation de Faust Deel van Music & Arts 234 (vijf mono lP's in cassette) 43-23 25 maart 1943 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Wi11em Mengelberg A. Dvorak * Vioolconcert, soliste Maria Neuss Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 43-24 13 apri 1 1943 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg J. Brahms * Vioolconcert, solist Herman Krebbers Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette) 43-25 15 apri 1 1943 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Wi11em Mengel berg E. Grieg * Peer Gynt Suite no. 1 Deel van Rococo 2066 (mono LP) 43-26 29 apri 1 1943 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Wi11em Mengel berg L. van Beethoven * Ouverture Egmont Deel van Music & Arts 234 (vijf mono LP's in cassette)
.)
- 8 -
43-27 6 mei 1943 Radio-opname van een uitvoering o.l.v. Willem Mengelberg L. van Beethoven * Derde symfonie Deel van Music &Arts 234 (vijf mono LP's in cassette)
Reacties en commentaar aan: R. eh. Kruijt Grubbehoeve 283 1103 GX Amsterdam
., .. I
I
-
;
uit
KlcWLfl~
--~_._ ...•.
_----_._ ... -,.-
If //v'
I n gez onderi door H.Tui1ten over de benoeming van de heer Mengelberg kunnen verheugen ."
Marion Marcenaro-Huygens:
WILLEM MENGELBERG aan het klavier
Utrecht, juni 1894. Op een driedaags muziekfeest, georganiseerd door de Maatschappij tot Bevordering der Toonk[!nst, speelt de jonge pianist Willem Mengelberg het pianoconcert in Es van Liszt, waarmee hij vier jaar eerder op een zogenaamd "Heerenconcert" , eveneens in Utrecht, zijn Nederlands debuut had gemaakt. Naa r aanleiding van deze uitvoering schrijft niemand minder dan Dani ël de Lange: " Mijn indruk van het spel van Willell1 Mengelberg is bijzonder gunstig, zo zelfs, dat het mij zeer zou verwonderen, indien hij niet geroepen
zou worden om als leidend kunstenaar een rol van betekenis te spelen " . Een jaar later, op het afscheidsconcert van Willem Kes, de oprichter en eerste dirigent van het Concertgebouworkest, stelt de dan 24-jarige Mengelberg zich voor als diens opvolger, wederom met het pianoconcert van Liszt, waarmee hij aan een van de recensenten de volgende opmerking ontlokt: " Zo !,!r enig verband bestaat tussen voortreffelijk, hoogst muzikaal klavierspel en geschiktheid en talent als leidsman , dan zou men zich nu al
Wij kunnen dus de redaktie van dit blad niet geheel gelijk geven: de musicus Mengelberg past zeer wel binnen het kader van " Klavier" . In het boek over hem en zijn periode, waar wij mèt Piet Beishuizen nog altijd op wachten (de verdienstelijke studie van Wouter Paap, die in 1960 samen met de Mengelberg-platenserie van Philips verscheen , niet te na gesproken) , zal zeker ruime aandacht worden besteed aan dit 'facet van zijn kunstenaarschap , dat minder algemeen bekend is. Reeds in het gedenkboek dat in 1920 ter gelegenheid van Mengelbergs zilveren dirigentenjubileum verscheen, vond de zangeres Wera Schapira het nodig , hier nog eens de aandacht op te vestigen . Zij schreef in haar bijdrage : "Dat Mengelberg van de piano kwam , is de meesten wel bekend, ' maar weinigen weten hoe goed hij ook nu nog speelt, en ik zou wel durven zeggen , dat weinig musici in 't algemeen, maar zeker ook weinig collega-pianisten een zuiver technische begaafdheid tezitten die met de zijne vergeleken kan worden . Het is en blijft mij een raadsel, hoe deze man , van wie ik toch wist dat hij dagenlang , wekenlang geen toets aanraakte, plotseling achter de piano kon gaan zitten en bv. het concert in Es van Liszt spelen , zo paraat en "ingespeeld" alsof hij in de beste " conditie" was ." In hetzelfde gedenkboek haalt de zanger Jacques Urlus, die onder de dirigent Mengelberg triomfen vierde, een herinnering op aan diens Utrechtse debuut : "Het was voor ongeveer 30 jaar dat bij een concert in Utrecht de pianopartij zo sch itterend vertolkt werd, dat het mij en alle anderen opviel! Op mijn vraag aan een kennis, kreeg ik ten antwoord : ,,0 , die pi anist, dat is de jonge Mengelberg , een scholier van het conservatorium in Keulen en een der beste leerlingen van professor Wüllner." In zijn geboortestad Utrecht had de kleine Willem zijn eerste, lessen gekregen van M. W. Petri, die hem later toevertrouwde aan Th . l. van der Wui'ff, in die tijd een van de beste pedagogen . In Keulen studeerde hij onder meer piano bij lsodor Seiss, orgel bij Francke en hij verliet het conservato- , rium met drie eerste prijzen , waaronder een voor piano en een voor ... directie. Zijn eerste " standplaats " werd Luzern , waar hij veelzijdige mu- ' zikale aktiviteiten ontplooide. Intussen
,
zocht men in Amsterdam een opvolger voor Willem Kes . "Toen werd door jhr. mr. J. C. M. van Riemsdijk, de begaafde musicus, violist en schrijver te Utrecht, onze aandacht gevestigd op Willem Mengelberg, volgens hem en volgens professor Wüllner, directeur van het Conservatorium te Keulen, een zeldzaam begaafd, jeugdig kunstenaar, wie zij een schitterende toekomst voorspelden . "Zorgt echter", zo schreef Wüllner, " dat Mengelberg zijn pi ano niet aan het dirigeren opoffert, want als pianist behoort hij nu reeds tot de allerbesten ." (R . van Rees in het gedenkboek). Wüllners vrees is gegrond gebleken, alleen . . . ook als dirigent behoorde zijn pupil tot de allerbesten.
In het begin van zijn Amsterdamse c arrière trad Mengelberg nog wel eens op als pianist, niet alleen met het concert van Uszt, waaraan hij blijkbaar zijn hart had verpand, maar ook met het 5e pianoconcert van Beethoven, dat Marie Heller hem al in Luzern had . horen voordragen, getuige het gedenkboek. "Gedurende de dagen welke voorafgingen aan de uitvoering van het Es-dur-pianoconcert van Beethoven door Mengelberg met het Concertgebouworkest had ik hem niet bezocht, doch 's woensdag voor het concert ging ik 's middags even kijken hoe hij het maakte, daar ik vermoedde dat hij zich, meer dan goed voor hem was, met pianostudiën bezig hield . Ik vond de deur van zijn kamer gesloten en hoorde daarbinnen piano studeren zoals ik het waarschijnlijk nooit meer zal horen. Met een tenaciteit en ernst alsof zijn leven ervan afhing werd daar 'n moeilijke passage herhaald , niet 10 of 20 keer, maar wel honderd maal. Eindelijk, van een ogenblik van stilte geb ruik makend, kreeg ik na herhaald kloppen toegang. Mengelberg, slechts luchtig gekleed zonder boord of das, deed onwillig d e deur open . En wat bleek nu : dat hij reeds meer dan 24 uren aan één stuk aan het studeren was . Ik bestelde fluks wat eten in de restauratie voor he m, maar hij gaf zich nauwelijks de tijd om het bestelde te verorberen, stuurde mij weg en ging weer in zijn jaegertje voor de piano zitten . Tegen 11 uur 's nachts zat hij er nog en met moeite haalde ik hem enige uren later over naar bed te gaan. - Zijn taaie volharding , zijn grote ernst, zijn uithoudingsvermogen heb ik toen voor het eerst aanschouwd . Het was ontzagwekkend ." Aldus Charles E. H. Boissevain in het gedenkboek. Ook
Marix Loevensohn koos als bijdrage voor het lijvige, nu wat geëxalteerd en sterk gedateerd aandoende boekwerk een herinnering aan Mengelbergs Beethoven-interpretatie, die hij rekende tot "een van de meest volledige muzikale belevingen van mijn kunstenaarsloopbaan". Dat er inderdaad " enig verband " bestond tussen "voortreffelijk, hoogst muzikaal klavierspel" en " geschiktheid en talent als leidsman", althans in het geval van Mengelberg, werd door velen in het gedenkboek bevestigd . Zij wezen er op , dat Mengelberg zijn orkest "bespeelde" als ware het een instrument, dat hij op de repetities tot in de kleinste finesses had gestemd , gereguleerd en "ingespeeld". De afzonderlijke repetities met zijn zangsolisten kregen vaak de vorm van een kleine interpretatiecursus. "Na de eerste maten wist ik, dat ik begeleid werd door een fabelachtige , eersterangs pianist, die daarnaast toevallig ook nog Willem Mengelberg was " , herinnerde zich Wera Schap ira naar aanleiding van zo'n repetitie, en Marie Heller noemde hem "een veelgevraagde, inspirerende leraar die met zijn schitterende begaafdheid voor het overbrengen van zijn bedoelingen uit zijn leerlingen het beste wist te halen". "Met welke toewijding werd iedere les gegeven, hoe werd alles tot in de kleinste bijzonderheden verzorgd, hoe verfijnd moesten ritmes, frasering en pedaalgebruik zijn en welk een .kracht ging er van hem uit." "Raak de toetsen aan, alsof u ze lief hebt" - in gedachte hoor ik dit gezegde ook nu nog als ik speel ... ", schreef Agathe Roos-Goldschmidt. In het hier zo uitvoerig geciteerde "Willem Mengelberg Gedenkboek 1895-1920" is een apart hoofdstuk ingeruimd voor bijdragen, samengebracht onder de titel "Paedagoog en Pianist". De pianist Mengelberg heeft zijn solistische carrière opgeofferd aan de pedagoog Mengelberg , die zichzelf en zijn betrekkelijk jonge orkest wereldwijde roem verschafte, maar het niet beneden zijn waardig heid achtte, indien 'nodig, achter het klavier plaats te nemen . "De tot clavecymbaal gepromoveerde Pleyel, waaraan onze dirigent een benijdenswaardig Maestro-al-cembalo bleek, is dezelfde vleugel, die door het Parijse huis voor dienst persoonlijk gebruik werd afgestaan", lezen wij in het gedènkboek, en dit citaat is typerend voor de pianist die Mengelberg óók was.
'.
-
...
A
•
piet beishuizen /
• portretten In de
pauze ol
•
Wte• sch,.ij~l hel L«gek ""e,.
gt)iLLem ~engeLLe"9 Waarschijnlijk dank zij de heer A. Verbruggen, de koel kijkende, bekwame beheerder van het Amsterdamse Concertgebouw, hangen in de wandelgangen aldaar nu veel meer schilderijen dan vroeger. Er is een heel glorieus muziekverleden ingelijst. Het zijn af en toe prachtige portretten van hautain of wazig of idealistisch koekeloeren,eJe vroegere grootheden onder de zangeressen en zangers, dirigenten, concertmeesters, instrumentale solis~ ten en hier en daar een Concertgebouw-regent in patriciërspose. Wie weet komen Peter Schat en Louis Andriessen, om maar niet te spreken van Misja Mengelberg, er in de verre toekomst ook te hangen, dan zonder twijfel uitgebeeld in Picassokubussen en met de ogen op de plekken waar gewoonlijk de mens oren of zijn neus heeft. Jonge generaties van de toekomst zul/en dat zéér ouderwets vinden , zoals de jongere generaties van thans Verbruggens statiepracht op linnen antiek zullen achten. Het is charmant, dit prentenkabinet in de pauze-wandelgangen. Het straalt grote boureoise degelijkheid en waardigheid uit, hoewel de legendarische concertmeester Louis Zimmerman door zijn neus pratend een grappenmaker kon zijn en vele ouderen over hun Jo (Vincent) nog praten in termen van "die olijkerd". Langs één magistraal portret sluipen sommige mensen snel voorbij. Anderen staan met een ruk stil, alsof de geportretteerde hen in de nek heeft gegrepen . Het is Jan Sluyters' imposante doek waarvoor prof. Wil/em Mengelberg, eens de keizer van de Van Baerlestraat, model zat. De stilstaanders hoort men als het ware over de keizerlijke kleine man met zijn krulletjes , minuscule neusje en felle jongensoogjes, peinzen. Niet zeldim zonder nostalgie, want in Mengelbergs bloeiperiode was het Amsterdamse muziekleven in vele. opzichten dankzij zijn imperatieve persoonlijkheid (tegenover de circuskoning Sarrasani noemde hij zichzelf eens dompteur van musici") spectaculair ook buiten de noten die gespeeld werden . Sluyters' schilderij suggereert een machtige, die over een
ganse hofhouding beschikte en wellicht de vleiers niet altijd door had, omdat vleien zijn natuur verwarmde. Veel van die vleiers zijn snelle verguizers geworden, vlak na de tweede wereldoof/og in de periode van de pOlitieke zuivering, die goed W8$ .bedoeld,. doch zoveel ambitieuze clowns in volm áakte onkunde van rechtsregels als lekenrechters deed bovendrijven . Mengelberg heeft zijn tragisch lot - niet meer na de oorlog te mogen dirigeren ·- te danken aan eigen onnozelheid en naar men zegt aan beinvloeding in zijn omgeving, bijvoorbeeld door een fanatieke Duitse nazi-dame , die maar wilde dat hij de "Völkischer Beobachter" las. Hij heeft niet begrepen, dat wie hoog gezeten is en daardoor speciale verplichtingen heeft en hoe hoog zat hij niet in de opvatting van portrettist Jan Suyters - zeer diep kan val/en . Hij had dat (noeten beo . grijpen in de tweede wereldoorlog, maar dat hij óók niet begreep was dat de nazi's hem verboden zijn oude Joodse vriend Mahler te spelen en hij ging daarover klagen bij hef Amsterdamse bezettersfiliaal van de Wodan der S.S.-ers, . Heinrich Himmler. Hij was een boeiende man, dat kan men zien aan het schilderij. Hij is geval/en als een Macbeth of een antieke Griekse koning, die met (Jeel wat meer stijl plachten te val/en dan huidige Griekse monarchen. WIE SCHRIJFT HET BOEK OVER HEM EN ZIJN PERIODE? Kritisch, maar fair? Dr. Paul Cronheim misschien? Hij heeft er de wijsheid en kennis voor en zijn oorlogsverleden geeft hem geen enkele aanleiding ook maar een greintje van wat Hit/er aanrichtte te waarderen. Enfin, dat bedenkt de mens dan allemaal, staande voor dit portret van een legendarische Nederlander, die in het orkest geen mannetjes met N.S.B.-speldjes op lustte en de Völkischer Beobachter (het waanzinnige blad van Hit/ers perschef Goebbe/s) nooit heeft gelezen, ,ondanks de druk van het fanatieke Duitse vrouwspersoon. Zo is er misschien meer druk geweest, die hij ondanks alles heeft weten te weerstaan . Misschien zelfs meer dan kleinen, die na de oorlog onmiddellijk in een warm carrière-nest konden springen, doordat zij handiger waren en minder betekenis hadden .
247
Voor- en achterkant van een briefkaart, die Wil/em Mengelberg in 1922 met vakantie in Zwitserland aan de heer en mevrouw Cronheim ' fuurde .
Wanneer Piet Beishuizen in de pen klimt, is het resultaat altijd een specimen van de spHse, spirituele en pittige betoogtrant, waarvan hij het geheim bezit. Telkens opnieuw Is het een genoegen, een proeve van ziJn schrlJfi;unst te lezen. A fortiori is dit het geval, wanneer hij een lans breekt voor de kunstenaar, die gedurende een halve eeuw het niveau van ons muziekleven bepaald heeft, die een groot dirigent was èn (hetgeen In "Klavier" wel eens gezegd mag wor:len) een eminent pianist, een zéér strijdbare figuur, beNonderd en verguisd, een baken temidden van alle verDnderingen, die sinds zijn overlijden in 1951 hebben plaatsgevonden: Willem Mengelberg. Mijn persoonlijke contacten met Mengelberg gaan terug lot het begin van de eerste wereldoorlog. Ik was toen ge'nobiliseerd, maar wanneer de milicien-scherpschutter een :iag verlof had, stond "de baas" altijd gereed voor een Jtranwandeling In Zandvoort - toen nog een oase van ~ lIst en ruimte. :'-Iooit zal ik die wandelingen met Mengelberg vergeten: ?ijn gespierde ritmische gang langs de rand van de zee, ~ ijn vlammen rode haardos wapperend in de wind, zijn laïeve maar amusante kanttekeningen bij de wereld10litiek, maar bovenal zijn rake opmerkingen over de nuzlek en haar beoefenaars.
Wat is er sinds die dagen niet allemaal gebeurd! Twee rampzalige oorlogen hebben aan de oude en nieuwe wereld een ander gezicht gegeven, het tijdperk van de burgerliJke beschaving - "die Welt von gestern" - ging ten onder en alles waarvoor Mengelberg roekeloos en doelbewust In 't strijdperk was getreden - de contemporaine muziek rond de twintiger Jaren - is verleden tiJd. Voeg daarbij zijn houding gedurende het nationaal-socialistische bewind, die voor alle vrienden een teleurstelling was, dan Is het te merkwaardig dat ondanks dit alles Willem Mengelberg weer een heftig-levend begrip In het huidige muziekbestel is: zelfs de jongste avant-garde, die alles gedateerd noemt wat aan vroeger herinnert, maakt voor Mengelberg een uitzondering. Hoe Is dit zeldzame verschijnsel te verklaren? Zeer terecht stelt Beishulzen, dat HET boek over Mengelberg alsnog geschreven moet worden. Wanneer nu de redaktie van ..Klavier" miJn mening op dit punt vraagt, kan Ik slechts de hoop uitspreken dat degene die dit boek zal schrijven, wie het ook zij, dit doen zal In het licht van de geschiede. nis en geleld door menselijke rechtvaardigheid.
Amsterdam, 8 april 1968
DR. P. CRONHEIM
?eer geachte Heer Belshulzen, Met belangstelling heb Ik kennis genomen van uw artikel In het tijdschrift "Klavier". De door u bedoelde dame was de masseuse van prof. Mengelberg, waarvan hiJ, lijdende aan reuma en de zg. "dirigentenarm" , vooral na het overliJden van ziJn vrouw, zeer afhankelijk was. HIJ begreep evenmin dat ·TsJalkofskl niet meer gespeeld mocht worden. Hierover heeft hiJ zich Inderdaad beklaagd met als resultaat, dat In 1941 (24 februari Amsterdam, 26 februari Den Haag, 20-27 april Amsterdam) de Zesde Symphonle werd uitgevoerd. Voorschrift was echter: géén . reklame. (Was ook niet nodig). In Parijs heeft hiJ het eens gepresteerd; tot ontzetting van Frau Günther, een paar goede Joodse vrienden op de lunch te vragen In een uitgesproken Duits hotel waar hiJ logeerde. Voor nadere Informaties gelieve u zich te wenden tot de heer Joh. Koning, Ruychroklaan 32, 's-Gravenhage. De enige foto van het schilderij van Sluyters, die nog In mijn bezit Is, is die van de onthulling In het Stedelijk Museum. Tevens ontvangt u hierbij een passe-partout van het seizoen 1934/35, alsmede van de zomertuln-concerten 1911 en van het winterseizoen 1921/1922. Hoogachtend, HET CONCERTGEBOUW N.V. Administrateur Amsterdam, 29 januari 1968 (A. VERBRUGGEN)
Wil/em Menge/berg, A. Heineken en de schilder Jan S/uyters bij de onthulling van het schilderij in het Stedelijk Muse/Jm te Amsterdam. (Foto wel wil/end door Het Concertgebouw N.V. ter beschikking gesteld)
Inzender van deze artikelen Hans Tui j ten . i.
:
. =======================================~============== ========================
OPROEP AAN DE BEGUNSTIGERS ONZER VERENIGING ================================
Mocht u, evenals vorig Verenigingsjaar, wederom ons Mededelingenblad dit jaar willen ontvangen, dan stel ik u voor ons in de maand februari een bedrag over te maken op onze girorekening nr. 155802 t.n.v. de Willem Mengelberg Vereniging, Postbus 25, 8330 AA STEENWIJK. Misschien "dat het een beetje meer mag zijn dit jaar"? Of is het niet aan te bevelen lid te worden, om ook alle AKTIVITEITEN te kunnen bijwonen. Wij "zitten niet stil", hetgeen u dit jaar hebt kunnen lezen.
Ingezonden door de heer H.J.Nieman
, .. y'~e ''IJ" . ' .' I " . ' . . . .. .. MENGELBERG heeft gift". ",i'.dn~ In het groot aud! torlum van de Un!versit~lt' te Utrecht ~Ijn bijzonder hoogleeraa~sàm'bt vaard. V. I. n. r.: dr. H. Th. s' Jacob, oud·Commlssarls der Koningin In de provo UtreCht, presldent·curator van het college van curatoren Hijksuniversiteit te Utrecht; prof. C. Bolkestelnj rector·magniflcus; mr. A. I. M. J. baron van WIjnbergen, curator; prof. dr. W. Mengelberg; oud-mlnl.ster mr. dr. J. ponner en minister mr. H, P. Marchaitt •. .'
"
W. DR.
W.
CONCERT aangeboden door het
UTRECHTSCH STEDELIJK ORCHEST aan
Prof. Or.
WILLEM MENGELDERG
ter gelegenhrhl van diens inaugurale rede als bijzonder Hoogleeraar aan de Rijksuniversiteit Utrecht Maandag 3 December 1934-, TiI'oli, 20. J 'i uur
Programmma: I.
Academische Fcst-Ouverture
Johannes Brahms
Dirigent: Prof. Dr. WJlLHI MENGELIlERG 2.
Symphonie II in c Modcrato Andante: Fcierlich, etwas bcwegt
Anton Bruckner Scherzo: Mässig schndl Finale: Ziemlich schndl
Dirigent: HENRI VAN GOlJl)OEVER
Uit Das Mah!erfest 19200 MANIFESTO of the foreign gUtsts at the Mahler Festh·al Mar 21, 1920. The foreign guests of the Mahler Festival Committee here assembied unite in thanking the l'ilahler Festival Committee and the City of Amsterdam for the generous hospitality and the numerous kindnesses extended to them. They reeognise th at this hospitality has sprung from a broad spirit of international brotherhood and a profound understanding of the significance of musie as the great universal art. The opportunity afforded to all of us-for the first time since the long years of war and isolation-to shake the hands of our brethren in art, irrespective of nationality and race, has been one of the most precious giftil, for which we shall never cease to be grateful. Beyond and above the aestheti'c feasts whieh we have enjoyed in the common worship of a single genius who has given forth in music the deeply human sentiments which words cannot express, .. and in doing homage to the great artist whose superhuman effort and self-sacrifice have made this festival a success, we feel th at the great importance of this occasion lies in its universal sodal aspect. The way is pointed here to the great goal towards which musicians
must atrive in the years to cOlne; to rebuild the broken spiritual bridges between the peoples; to foster that common understanding through whieh alone the true brotherhood of man mar be attainecf. Inspired by this thought, we express the hope that other international manifestatlons mar grow out of the present one. We hope that · as soon as possible, in some such neutraland hospitabie spot as this, where all the artistic agencies for its fu1filment are .at hand, a great international festival or congress of music may be held, at which every musical nationof the ' world may present its laat and best contributions to the art, and at 'which the workers in musical aesthetics and criticism may exchange their thoughts and the results of their studies. We propose the appointment of an international committee to study this project and take such steps as mar be necessary to its realisation. As honorary president of this com.mittee;we propose Wi11em Mengelberg, who, perhaps more than any man in Europe, has during the years of war kept alive the spirit of internationallsm in mus ic.
ALFREDO CASELLA (Itaty) FLORENT SCHl',UTT (France) ARNOLD SCHÖNBERG (Austria) OSCAR BIE (Germany) SAMUEL LANG FORD (England) OLGA SAMAROFF-STOKOWSKI (U. S. A.) PAUL G1LSON (Bdgium) CARL NIELSEN (Danmark) JOHAN HALVORSEN (Norway)
Wolfgang Schlüter in MUSIK KONZEPTE
!
Sonderband Gustav Mahler.
AufschluBreicher ist llruno Walters Brief an Ludwig Schiedermair 469 , in dem Mahler dezidiert als .absoluter Musiker, erschcint (»Es ist absolute Musik und unlitterarisch van Anfang bis Ende,,); deutlich auch hier die Nähe zur .Universalpoesie,: Mahler sage .. nur Dinge [ ... J, die nie . mit Worten kJar zu bezeichncn wären. da sic einer Sphärc entstammen, die nichts mit Zeit und Raum, der Farm der einze1nen Erschcinung zu tun hat [ .. . ] Verschiedenhcit der symbolischen Fähigkciten der Künste bietet ja die Möglichkeit ihrer Verbindung [.. . ]" Noch deutlicher aber der Rekurs auf die romantische Ästhetik Schopenhauers (»Wesen der Musik als Glcichnis des tiefsten Wesens der Oinge«) . Zugldch aber hält Waltcr die Möglichkeit offen, dicse Region »des urspriinglichen Empfindungslebens I... J dllrch ein passendes Bild anzudcuten«: ..Weil der durch die Musik dargcstellte innere Zustand zugleich auch ZIJ zahllosen [! J Lebensvorgängen in Bezichung stehen kann, von denen jeder einzelne mehr oder weniger anzudeuten geeignet ist, was von der Musik in unerreichbarcr Oelltlichkelt geschildert wirdHO [ ... J ei ne ganze Unzahl van Bildern zu nennen, deren Wesen mit dem seines Werkes verwandt sind". Eine so1che »Unzahl van nildern« [jndet man als Beischriften in den Oirigierpartituren Willem Mengelbergs (»z.T. van Mengc1bcrgs, Z.T. van Mai;1ers Hand«): Bernet-Kempers-l7l referiert darüber mit Zitaten, deren 1iuRcrste Bcstimmtheit und Konkrction frappicrt (»Ein Bild . sollte sllggeriert werden«) und knüpft daran die Yermutung an, Mahlcrs Wcrtsch1itzung in Holland vcrdanke sich dem »auBcrmlisikalischen .. Wert seiner Kunst: »Die Kunst Mah1ers Iebt in Hegionen, wo der gedanklichc Begriff, das Wort, und das gefühlsm1iBige Symbol, der Ton, einandcr nähcrn. Das holländische Publikum weiB gern , woran es ist, es konnte mdnen, daR cigenllich zum erstenmal seit Beelhoven in der symphonischen Kunst die Musik wieder beredt geworden sei, Inhaite bekommen häUe.« Der Inha!t jener Marginalien, an denen zu zwcifcln kcin Grund besteht, ist in seiner genrehaflen Bildkraft auBerordcntlich präzis und deullich, und kaum übertricbe, wer bchauplele, jegliche .Konzertfüh· rer,-lIermeneutik müsse vor soJcher Bestimmlheil (: »z.T. von Mah1ers Hand,,) als graue Abstraktion verbiassen.
•
Tot zover de inzendingen van de heer. Nieman. ============================================================================= De foto's op de voorpagina zijn afkomstig uit het archief van Pieter Vis, geschonken aan de Willem Mengelberg Vereniging. Het secretariaat houdt zich aanbevolen voor archief-schenkingen van de leden! Zo bevat de schenking van Pieter Vis één der dirigeerstokjes van Willem Mengelberg en waarschijnlijk eveneens gezegend door de Paus, zo we konden vernemen uit de lezing van Dr.A.Coster op 13 januari 1990. Bij een bezoek van Willem Mengelberg aan Italie, bezocht hij eveneens de paus, en liet daarbij tevens al z'n dirigeerstokjes zegenen, en onze Vereniging is weer gezegend met zo'n dirigeerstok. Het ligt in de bedoeling een der eerstkomende bijeenkomsten een tentoonstelling te houden van het geschonken archief. Nader bericht volgt.
MEDEDELINGEN
----------------------Ons lid, mevrouw C.A.C.Vening Meinesz is op 10 jan.van dit jaar overleden. Zij werd lid van onze Vereniging nadat er een artikel verscheen in de Telegraaf waarin zij vertelde huisconcerten te houden, en het secretariaat haar vroeg of zij er ' voor voelde lid te worden van onze Vereniging. Dat deed zij met graagte en zij komt dan ook als een der eerste leden voor op onze ledenlijst. Een dag of tien voor haar overlijden had het secretariaa~ nog eens contact met haar, om te informeren naar de door haar zo geliefde huisconcerten, want zo u weet, activeert de Vereniging het houden van huisconcerten bij de leden thuis. Zij vertelde toen, dat zij zozeer door de griep was geveld, dat "zij zich momenteel niet in staat voelde zich ergens mee te bemoeien", en "bovendien was zij een paar jaar geleden verhuisd van een grachtenpand naar een flat zodat er geen gelegenheid zou zijn huisconcerten te houden". De leden herinneren mevrouw Vening Meinesz nog wel van de keren dat zij ter vergadering verscheen, éénmaal in het Concertgebouw in Amsterdam en later nog een keer in Utrecht. Maar het reizen viel haar te zwaar, nu zij slecht ter been was en de hoge trap naar de vergaderzaal voor haar te veel inspanning vergde. Het secretariaat werd door haar menigmaal gevraagd bij de Gemeente Amsterdam te informeren naar het plaatsen van een straatnaam met de naam Willem Mengelberg. Misschien dat wij dat in de toekomst 'nog eens -zullen doen, bovendien ter herinnering aan deze vrouw. Wij wensen de familie Vening Meinesz veel sterkte toe bij dit verlies.
============================================================================= Dit Mededelingenblad zal worden toegezonden naar de stichting Willem Mengelberg, vooral nu men attent dient te zijn op de opheffing van het graf van: Willem Mengelberg in 1991. Hoe zal men daaraan werken om dèze opheffing te keren? Het is maar dat men attent is en blijft ••••.
===============================================================================. De lezing van de voorzitter van de Stichting Chasa zal worden uitgesteld tot nader order. Zie onder AKTIVITEITEN. Door omstandigheden ging de lezing op 13 januari j.l. niet door: rond de heer Nikkels was een feest georganiseerd (zonder zijn medeweten), waarbij hij de hoofdpersoon zou zijn. Hij deelde het secretariaat mede, dat hij Adriaan van Woudenberg béreid had gevonden zijn taak over te nemen, doch die kreeg een voedselvergiftiging, waarna het secretariaat de heer Bevaart belde, maar die had een lezing die middag. De heer Bevaart gaf mij een naam door van de gastheer die de Chasa runde (zomer 1989), doch die had de band op de telefoon •••••.•••.•..••••• Om maar eens iets te organiseren .••.•••.••••.•••••.•••••••••.•.••••.••••• Maar .•.•••••••. het komt goed. Zie bij AKTIVITEITEN.
!. .
I'
I I
I
1 I
•
lVlAHLEH EN lV!.ENGELBERG
I
Op 22 oktober 1903 klonk voor het e8rst de derde symfcnie vart Gustav Mahler i~ een concert van het Concertgebouworkest te Amsterdam. Dit werk werd toen uitgevoerd onder leiding van d p, compnist. De voorbereiding van het orkest had zUn vaste dirigent, Willem Mengelberg, op zich genomen~ Voorwaar geen ee~voudige taak: na het werk ee:1 enkele keer gehoord te hebben, mo e st hij zelf ui tslui tend vanuit de gecompliceerde partituur eén beeld opbouwen van het geheel - dit in tegenstelling tot een dirigent van deze tljd die vo ordat hlj een Mahler symfonie zelf gaat dirigeren, vèle opnamen Van collega's kan beluisteren als hulp voor de beeldvorming. Mahler was op uitnodiging van Mengelberg naar Amsterdam gEkomen om z~n derde en eerste symfonie zelf te dirigeren. Mengelberg had Mahler in 1902 voor het eerst ontmoet t~dens ee~ fuuziekfeest · te Ktèfeld, Hlwa nr lVlahlers derde symfonie in wereldpremière ging. In 1903 ~as Gustav Mahler 43 jaar. H~ had een car~i~re opgebouwd als opera-dirigent en ten t ~ de van de Amsterdam s e concerten was hU - sedert 1897 - directeur van de Weense opera. In 1 907 vertrok h~ haar New York waar h~ achtere e nvo1Bens.v e rbonde~ was aan de MetropQlitan Opera en het New York Philharmonic Orchestra. Ais diri g ent had h~ e e n g eve s tigde reputatie en werd h~ qlom gewaardeerd, als componist werd hU met re s erte te g emoet getreden. De derde symfonie ~erd he rhaald op ? 3 oktober. Ond e r d e toehoorders bevond zich de Ned e rl a ndse kl a ssikus en componist Alphons:Diepenbrock, die s t Rrk onder de indruk kwam va~ deze muziek. Hlj maakte ook persoonl~k kennis met Wahler en z~ raakten al s poedig op elkaar gesteld. Op 25 oktober diri g eerde Mahl er zUn e e r Ete symfoni e en i n de maqnden j a nna ri en fe bruari 1904 di 1'i g e e rde lvl e !'J.gel ber g de ze symfo ni e nog vi e r maal. De r eacties in de pers waren gevarieerd: een meerderheid van de critici geeft een genuanceerd oordeel - naa st w8.ardering m.oet men nog duidel~k wennen aan deze muziek: het ~ a a t om een gaheSl nieuwe aanpak van wat men onder het etiket "symfonie" gewend WilS. ' Hoewel een G1.keling moppert over een "raa r mengelmoes" is er bij een meerder"heid sprake :van een duidelUke fascinatie. De uitvoering door koo~ en orkest worden geprezen, Mahler ~ordt a ls een ~root dirigént gezien In oktober 1904 kwam Mahler voor de tweede ke er naar Nederland om z~n vierde en tweede symfonie te diri 8 ereno Op het concert van 23 oktober diri geerde Mahler zUn vierde Hymfonie twee maal: een maal v66r de pa uze en een maa l daa rn a . Dit wa s e e n idee van Me ng elberg
7.
,I
k
1 om llet ~ubliek op de~e w~ze beter vertrouwd te maken met een nieuw ! we r k. Dit goede idee werd niet door een deel van het publiek geI, ho n oree rd: na de pauze was de zaal minder be~et dan daarvoor. In februari 1905 yheeft Mengelberg 2 uitvoeringen van de vierde symfonie gedirigeerd. Op 26 en 27 oktober 1904 voerde .LV:ahler Z~11 tweede symfonie uit. De compo~ist waG zeer ingenonlen met de prestatie~ van koor en orkest en had grote waardering voor de voorhereiding door Mengelberg.ln de pers zag men in de vierde symfonie eeYl bljjk Vrt!1. grote rjjpl1e~d en werd het "vriendelijke karakter" geprezen: Rayon in een modern klankkleed. Bij de uitvoering van de tweede symfonie bleef het publiek na het eerste deel stil, maar l1a het andante en het scherzo w8rd geapplaudisseerd (het was in die tijd gewoonte tussen de delen van een langer werk met applaus bijval te betuigen). De pers waardeerde het bijzondere van deze mllziek, maar ook negatieve geluiden werden gehoord (een criticus had het over decadente kunst die we niet meer hoeven te horen). Bij zijn derde bezoek aan Nederlal1d leidde Mahler het Concertgebouworkest op 8 maart 1906 in zijn vijfde symfonie, de Kindertotenlieder en het lied "Ieh bin der 'Welt ahhal1den gekommen" en op 10 mR.art in "Das klagende Lied" (dit laatste o,P 11 maart herhaald door Mengel ... I berg). In maart 1906 dirigeerde Mengelberg de vij~de symfonie 6 maal ook in Rotterdam, Den Haag, Arnhem en Haarlem. 1 Das klagende Lied werd gunstig ontvangen in de pers, met dé vijfde symfonie hadden de critici meer moeite dan met de vorige. Vooral in de grote hoekdelen kon men "moeilijk de muzlkale draadvólgen en men vond het zwaar van bewerking en bezetting. Ook DiepêdbrOck kwam eerst nadat hij het stuk nog een paar keer onder Meng~iberg gehoord had, tot een waarderend oordeel. Het inmiddels bet'C)êmdè Adagietto vond bij de meeste crltici een positief onthaal ehontlokte bij sommigen van hen po~tische ontboezemingen. Met Mengelberg was afgesproken dat Mahler in 1907 weer naat Neder~ land zou kOEen om zijn zesde symfonie te dirigeren, maar zijn verplichtingen elders verhinderden dit. Hoewel Mengelberg dezé symfonie - , met het orkest voorbereid ~ad en Mahler hem schreef het werk dah máar , " zelf te dirigeren, zag hij daarvan af en dirigeerde hij op 24 januari: I
.)
de eerste symfonie. Tot 1910 voerde Mengelberg geen Mahler werken meer uit maàt wel gaf hij in diezèlfde periode uitvoeringen van e8n andere tijdgenööt, die toen zeer populair was: Richard strauss, wiens "Ein Heldenlebed" dat a~~ hem en het Concertgebouworkest was opgedragen, !hij ' i3 k~er ten gehore bracht!
e'
j'
Ii
.
.
•
Diep e nbroek leidde het Ooncert gebouworkest in de vierde symfonie va n lVl a hler op 26 Plaart 1908 in weerwil va'1. de w~ a rschuwingen van Menge lberg (die toen gastdirecties deed in Frankfort) over de techni s che moeil~kheden van het werk en de impopulariteit van Mahler. Het vierde en laatste optreden van Mahler in Nederland was in oktober 1909: in Den Haag verde h~j op 2 okto ber de zevende symfonie ui t en deed dit i n Am s terdam op 3 en 7 oktober. In ee n brief aan z~n vrouw Alma schre e f M.ahler dat lVlengel berg alles "glänzend vorberei tet" had., B~ de repetities zaten Diepenbroek en Fritz ~reisler in de zaal. Ho ewe l ' ook deze s ymfonie blj de muziekcritici problemen opriep: zo werd er gesproken over "doelloos dr~ven op een meer van gevoelsleven~' zag men ook wel dat het een kunstwerk "van geheel buitengewonen a a i-d" was. Mahler we rd door het publiek toegejuicht en terug Reroepen. Unaniem wa s men het eens over zljn kwaliteiten als dirigento In februari en maart 1910 heeft lVlenB: elberg dezE" symfonie 5 keer uit gevo e rd. Op 14 april 1910 dirige erde Diepenbroek wed ~ rom de vierde s ymfonie; ook maakte hlj een pianouittreksel van het derde deel. Mengelberg en Diepenbroek togen in september 1910 naar MUnchen om daar de wereldpremi~re van de achtste symfonie van Mahler onder leiding va n de componist blj te wonen. I (l f e brua ri en maart 1911 vertolkte lVle rig el be rg nog 2 keer de eerste s ymfonieo Op 1 8 mei 1911 overleed Mahler, 50 jaa r oud. We zien da t Mengelberg sedert 190Z er naar streefde de beroemde dirige nt en omstreden componist Gustav Ma hler regelmatig naar Nederland te l a ten kome~ om zljn symfonie~n zelf met het Concertgebouworkest t e introduceren. Mengelberg heeft in de periode 19('3-1911 nimmer e e n Mahler symfonie op een conce rG gedirigeerd v66tdat Mahler zelf e e r s t e e n uitvoering geleid had; nad e rha nd gaf lVlengelberg dan herha lingen. Zo heeft Mahler z elf de symfonie~n tot de achtste minus de ze s de zelf in Nederl a nd ten g ehore gebracht. T~dens zljn verblljf in Nederland logeerde Mahler steeds blj Mengelberg, h e t ge e n hlj zeèr waardeerde. Hlj ontmoette daar dan ook Diepènbrocl, wiens gezelschap hlj ze e r op prjjs stelde. In vr~e uren trQd{en ze ge d rie~n Amsterdam in of maa kten ze wandeltochte~ door het ; Gooi • Amsterdam, het Concertgebouworkest en z~n dirigent betekenden zeer veel voor Mahler; in z~n ViM. kregen zjjn werken daar de meest vol-maakte vertolking! . ! .. "
Aarnout Ooster
.
Stichting Chasa Mengelberg Aan de donateurs van de Chasa Mengelberg,
Amsterdam, januari 1990
Het nieuwe jaar is al weer begonnen; dé gelegenheid om plannen te maken voor de a.s. zomervakantie. Het Bestuur van de stichting Chasa Mengelberg heeft zijn plannen al rond. De Chasa gaat weer open en wel van 29 juni t/m 2 augustus 1990. Goede wijn behoeft geen krans. Het lijkt dan ook overbodig om U nog eens uitvoerig uiteen te zetten wat de Chasa te bieden heeft. Voor degenen die 1989 hebben overgeslagen alleen dit: de Chasa heeft - ondanks de restauratie - zijn eigen sfeer en inriching geheel behouden. Niettemin is zij van alle gemakken voorzien: electriciteit, moderne keuken, douches/wastafels met warm en koud stromend water. Via de CD hoort U Mengelberg dirigeren. De zwitserse stiftung heeft ons beloofd dat ook het Drachenhaus nog zal worden gerestaureerd. U bent weer welkom a.s. zomer. De pensionprijs bedraagt f 90,-p.p. per dag. Wel ziet het bestuur zich genoodzaakt gasten die - voor zover er overigens aan deze wens tegemoet gekomen kan worden - persé een kamer alleen willen hebben een toeslag in rekening te brengen ad f 20,-- p.p. per dag. Indien u geïnteresseerd bent, zien wij Uw opgave gaarne met vermelding van een periode van 1e en 2e voorkeur tegemoet. Deze opgave gaarne voor 1 maart a.s. schriftelijk te richten aan de heer A. van Woudenberg, Egelenburg 66, 1081 GK Amsterdam. Donatie 1990 Tenslotte zijn wij zo vrij een accept-giro voor Uw donatie 1989 mee te zenden. De minimum donatie is f 25,-- per jaar. Donateurs met een jaarlijkse donatie van tenminste f 250,-hebben voorrang bij de boeking. Wij hopen U met deze nieuwsbrief geheel en al op de hoogte te hebben gebracht van wat er op de Chasa op dit moment te weten valt. Met vriendelijke groet, Bestuur stichting Chasa Mengelberg,
mr. E.M. Nikkels
•
De Heer H.J.Nieman, Narcislaan 35, 2241 VP Wassenaar (tel.01151/10506) heeft ter overname: Feestprogramma Herdenking 40 jarig bestaan van het Concertgebouw 1888-1928. Met opdrachten van vele internationale kunstenaars zoals Richard Strauss, Bruno Walter, Guido Adler, Edward Elgar, Schilling, Roussel, Casella, Respighi, Nielsen etc. Inleidingen tot de feestprogramma's, 1. Beethoven Sym. 9 o.l.v. Mengelberg 2. Strawinsky Oedipus Rex o.l.v. de componist Suite l' Oiseau de Feu 0 .1.v. Mengelberg Petrouchka ol.v. de componist 3. Sym. B kl. Schubert Ständchen Schubert Lied von der Erde Mahler, het geheel o.l.v.Mengelberg f. 50,-Van Dolf v.Gendt naar Bernard Haitink. 1888-1918. Zeer vele illustraties Eduard Reeser: Gustav Mahler und Holland. Briefwisseling o.a. Mahler-Mengelberg Edna Richolson-Sollitt: Mengelberg spreekt "" "Mengelberg Eduard Reeser, Wouter Paap, Jos Wouters, John Daniskas en anderen. Music in Holland
f.
45,--
f. f. f.
22,50 20,-22,50
f.
25,--
alles + portokosten.
========================================================================= Tot mijn verrassing zag ik in Zwolle bij een gramofoonplatenzaak vele cd's met Willem Mengelberg . Het viel voor'al zo op omdat men in het noorden vrijwel geen platen/cd's verkoopt van Willem Mengelberg (enkel op bestelling).
'.
Teldec: "Niederl~ndische Komponisten" o.a.Dopper, RBntgen e.a.f. 42,90 Philips: Franck Symphonie in D Minor f. 49,95 + Richard Strauss Don Juan Brahms Symph. no. 1 " f. 49,95 Schubert "Rosamunde" f. 49,95 Beethoven Symph. no. 9 Choral " f. 49,95 Beethoven Symph. no. 3 "Eroica" " Beethoven Symph. no. 6 F dur "Pastorale" Teldec f. Richard Wagner"Meistersingervorspiel" 32,95 W.M. + Berliner Philharmoniker " Tschaikowsky Symph.no. 5 E-Moll f. Joh.Brahms Symph.no.2 D-dur Tragische Ouvertüre 32,95 " Philips Schubert Symph. no. 8 "Unfinished" f. 49,95 " no. 9" The Grea t" f. 149,-J.S.Bach Mattheus Passion BW V 244 + Jo Vincent " f. Brahms Ein Deutsches Requiem 49,95 " f. Beethoven Symph. no. 1 + no. 2 49;95 " f. 49,95 Beethoven no. 1 + no. 8 " Teldec f. 32,95 Tschaikowsky Symph.no. 6 h-moll "Path~tique" f. Richard Strauss"Ein Heldenlebed' 32;95 "11 Tschaikowsky Klavierkonzert no. 1 b-moll Streicherserenade C-dur f. 32,95 " Dvorák Symph. no. 9 e moll" Aus der Neuen Wel t" f. 32,95 Adres: Fox Studio BV - Zwolle tel. 038-227240 en 210959, Spiegelstraat 12 De verkoper was zelfs geabonneerd op De Weergever en wist veel van klassieke muziek. Uniek voor "ons" noorden. Carry Baurichter
.. CONTRIBUTIE
1990
----------------------------------------De contributie 1990 dient in februari van elk jaar te worden overgemaakt op =========== gironummer 155802 van de Willem Mengelberg Vereniging Postbus 25 8330 AA STEENWIJK en bedraagt, evenals vorige jaren, f. 40,-- per jaar. Bedragen van m~~r dan f. 40,-- zijn natuurlijk speciaal welkom, nu wij in 1990 de Filmband gaan aanschaffen van het Filmmuseum. Met de door de leden toegezegde en betaalde bedragen werd het bedrag net niet "gehaald", zodat we genoodzaakt zijn de aanvulling uit de Verenigingspot te betalen. Het is de bedoeling dat de leden, die daarvoor een bedrag betaalden, de band b.v. een maand thuis kunnen bekijken, en dit enkel tegen vergoeding verzendkosten.
====================================================== === .=========~==========
AKTIVITEITEN
*
10 februari 1990: Muziekmiddag bij Pieter Vis. Medewerking A. van Kapel aan de vleugel Aleida Verdoes, sopraan Pieter Vis, bariton O.a. liederen van Willem Mengelberg (en ti jdgenoten) aanvang: 14.00 uur. U vergeet niet het strookje in te sturen uit het vorige Mededelingenblad? ==================
*
17 maart 1990: 13.00 uur 14.30 uur
Bestuursvergadering Ledenbijeenkomst in caf~ - restaurant De Engel te Houten (richting Oude Dorp) 15.00 uur Lezing door Mr.E.M.Nikkels, voorzitter van de Stichting Chasa ============================================================================ Mocht de video-band van de Films/Filmmuseum gereed zijn in april: dan zal hiertoe een middag worden georganiseerd.
==================== ========================================================
.,