literair vertalen
Taal als instrument dat je steeds virtuozer leert bespelen TEKST KAY SACHSE FoTo’S PRINS BERNHARD CULTUURFONDS/SANDER STOEPKER
Op 14 maart 2015 zijn de literaire vertalers Christiane Kuby en Hans Boland door het Prins Bernhard Cultuurfonds onderscheiden met de Martinus Nijhoff Vertaalprijs 2015. Het Cultuurfonds reikt deze prijs sinds 2015 eens in de vijf jaar uit aan een vertaler die uit het Nederlands vertaalt. De prijswinnaar Hans Boland wordt geroemd voor zijn vertalingen uit het Russisch en de vertaalster Christiane Kuby is onderscheiden voor haar vertalingen in het Duits. Een prachtige aanleiding dus om met Christiane Kuby eens in gesprek te gaan over vertalen, muziek en taal, haar persoonlijke inspiratie en de belangrijke thema’s in het werk van een (literair) vertaler. linguaan 2 | 2015
5
U
literair vertalen
it het juryrapport over het werk van Kuby spreekt vooral de waardering voor de veelzijdigheid, het inlevingsvermogen en het taalgevoel van Kuby. Zo doet ze volgens de jury recht aan de rijke taal van Jeroen Brouwers, de meeslepende stijl van Helga Ruebsamen, de ‘nuchtere Hollandse’ zinnen van Kader Abdolah, de sobere vertellersstem van Carl Friedman, de eindeloos lange zinnen vol vergelijkingen van Erwin Mortier en de vrouwelijke symboliek van Astrid Roemer. De unieke stijl van ieder van deze schrijvers transformeert Kuby op geslaagde wijze in het Duits. Hoe is dat mogelijk? “Door het intensieve contact met beide talen: ik ben in 1970 in Amsterdam komen wonen. Terwijl ik germanistiek en romanistiek studeerde, woonde ik samen met een groepje Duitsers. Voor ons was de Duitse cultuur – vooral die van de romantiek – heel belangrijk. De studie was voor mij iets anders dan een opstapje naar het onderwijs: ik las Duitse poëzie, ja, leerde zelfs veel gedichten uit mijn hoofd.”
Na haar studie schreef, redigeerde en publiceerde Kuby voor diverse tijdschriften. “Ik beschouwde dat toen als dienst aan de kunst, en zag mezelf niet als kunstenares.” Maar door een aantal kleine literaire opdrachten kwam ze erachter dat vertalen precies het vak was dat bij haar paste. Ze koos een roman die haar aansprak en nog niet was vertaald, Twee koffers vol van Carl Friedman. “Het is zo makkelijk nog niet om aan een eerste opdracht te komen. Dus probeerde ik een roman die me aansprak op eigen houtje te vertalen. En zo begon ik na contact met de uitgever aan de vertaling van Twee koffers vol. Het Joodse thema ervan heeft mij als Duitse bijzonder geboeid. Nadat ik vertaalde hoofdstukken bij Friedman in de brievenbus had gedaan, reageerde zij heel enthousiast. Vervolgens ging ik met haar op leesreis naar Dresden, Leipzig en Berlijn.”
Eigenheid van de tekst behouden
Het leven als literair vertaler is voor Kuby in elk geval geen gewone baan. “Het is meer dan een fulltimebaan, want naast het vertalen ‘an sich’ ga je ook naar beurzen, bezoek je workshops en lees je veel boeken. Ik lees om en om een Duits en een Nederlands boek. Ik ben dol op Duitse auteurs die op een speciale manier een zoektocht naar het verleden vormgeven.” Katharina Hacker, Katja Petrowskaja en Anne Weber behoren tot de schrijvers die Kuby fascineren omdat ze de zoektocht naar hun wortels beschrijven.
6
Kuby heeft door haar studie, passie en werk zelf ervaren dat je als lezer, gebruiker én als vertaler door het (be)studeren van taal en het gebruik ervan erachter komt wat literatuur eigenlijk uitmaakt: de extra dimensie die aan een tekst, aan woorden wordt toegevoegd. “Als schrijver gebruik je geen clichés, maar wek je beelden op die verschillende lagen bevatten. Dingen die je ziet, worden met persoonlijke herinneringen geassocieerd. En als vertaler geef je deze gelaagdheid van de taal weer in de nieuwe tekst. Maar bijvoorbeeld het kenmerkende ritme van de oorspronkelijke tekst moet je erbij handhaven”, zegt Kuby stellig. Dat is niet altijd gemakkelijk, want de lange zinnen in het Duits worden door Nederlandse lezers vaak als niet aangenaam ervaren. “Maar toch moet je de eigenheid van een tekst behouden”, aldus Kuby. Dit heeft de jury van de
Martinus Nijhoffprijs erkend, want over de vertaling van Een sierlijke duik van Marie Kessels schrijft ze: ‘Kessels schrijft vaak zeer lange, gecompliceerde zinnen, en Kuby analyseert die, schuift en verplaatst net zo lang tot alle elementen weer aanwezig zijn in een Duitse zin die even goed loopt als de Nederlandse.’
Ruime woordenschat
om het instrumentarium van het Duits te kunnen blijven gebruiken, is Kuby elk jaar minimaal een maand in Duitsland om met mensen te spreken, andere vertalers te ontmoeten en woorden te verzamelen. “Ik vraag ook aan mijn neefjes en nichtjes welke woorden zij nu gebruiken. Ik roof de taal als het ware.” De ruime schat aan woorden is voor Kuby de bron voor het transformeren van romans. De zeer poëtische, subtiele taal in de roman Het dikke hart van Tonnus oosterhoff bijvoorbeeld wist ze over te zetten in mooi idiomatisch Duits. En bij een zin als ‘Hij dwaalde door de stad om inspiratie te vinden’, weegt ze woorden als ‘durchstreifen, irren, sich treiben lassen’ tegen elkaar af om de juiste keuze te maken. Deze afwegingen zijn een essentiële voorwaarde voor het componeren van vertalingen: “Ik moet immers de tekst zo creëren dat deze door een lezer niet als ‘onhandig’ wordt ervaren.” Dat betekent soms ook dat je dieper moet duiken in de context van een verhaal. Voor de vertaling van Het lied en de waarheid verdiepte Kuby zich in het koloniale verleden van Nederland. Terwijl koloniën in de Duitse geschiedenis maar een marginale rol speelden, zijn veel Nederlanders gevormd door de ervaringen in onder andere NederlandsIndië. om het nostalgische gevoel voor mensen in Nederland op de juiste manier te weerspiegelen in het Duits, linguaan 2 | 2015
literair vertalen
Voor de vertaling van Gran Café Boulevard van Tomas Lieske koos Kuby er bewust voor om de couleur locale te behouden door mooie equivalenten voor eigenzinnige formuleringen te kiezen: ‘de woorden zijn onthutst, of bespatterd, of vergroend’ wordt ‘die Worte sind verdattert, bespritzert oder vergrünt’. De jury was er zeer van onder de indruk dat Kuby erin is geslaagd ‘de symbolische laag onder het verhaal te behouden’.
Vertalen als muziek
Tijdens het gesprek met Kuby vallen telkens weer de vergelijkingen met de muziek en de terminologie uit de muziek op. Hoe komt dat? “Het werk van een vertaler is te vergelijken met dat van een musicus: je moet veel oefenen, je speelt alleen of juist samen met anderen, je moet telkens weer je gehoor scholen, je repertoire uitbreiden, maar ook zakelijk zijn om werk te vinden. De taal is
“De vertaler moet de tekst zo creëren dat deze door een lezer niet als ‘onhandig’ wordt ervaren” heeft ze haar vertaling aangevuld met een lijst van Indische begrippen, zodat een beeld van deze wereld wordt gecreëerd. Volgens Kuby is het wel veel mooier als de tekst een dergelijke ondersteuning niet nodig heeft. “Voor de Zeewijk-trilogie van Robert Haasnoot koos ik er daarom niet voor om zijn afwijkend Nederlands om te zetten in afwijkend Duits, maar heb ik zijn wat plechtig taalgebruik in het Duits terug laten keren.” Dat levert mooie uitdrukkingen op als ‘das eine, das Not tue’ (het Ene Nodige) of ‘der wahre Herzenskenner und Nierenprüfer’ (de ware hartenkenner en nierenproever). Dat vond ook de jury van het Cultuurfonds, die verder tot de conclusie kwam dat ‘haar stilistische bereik bijzonder groot is, en zij telkens weer zorgt voor een zelfstandig literair werk in de Duitse taal.’ linguaan 2 | 2015
dan het instrument dat je in de loop der jaren steeds virtuozer leert bespelen.” En op die manier zorgt elke uitvoering van een kunstwerk ook voor iets nieuws door de beschikbare middelen, is ze een eigen interpretatie in het kader van het heden: “Denk eens aan de uitvoering van Die Zauberflöte in de Amsterdamse Stopera met de Koningin van de Nacht in een rolstoel. Hier werd een beeld gecreëerd dat een nuance en een dimensie toevoegt zonder afbreuk te doen aan het werk.” Net zoals de muziek kent de literatuur een eigen interpretatie in elke periode. Voor Kuby is het haast kamermuziekachtige werk van Marie Kessels karakteristiek voor de overeenkomsten van muziek en literatuur. of het werk van de Vlaming Leo Pleysier. “Hij componeert perfect uitgebeelde mensen in een ruimte met deuren naar het onuitgesprokene. Dat is precies wat ik zoek in de literatuur”, zegt Kuby. “Door verhalen rechttoe rechtaan te vertellen, maak je nog geen literatuur. Pleysier presenteert kleine, haast filmische flarden. Door deze kleine inkijkjes in de afgronden ontstaat het beeld van een mens. Hierbij wordt duidelijk dat het weglaten net zo belangrijk is. Soms is het voldoende om dingen alleen maar kort aan te duiden.” En de kunst van de vertaler is om deze compositie in de ene taal op getrouwe manier uit te voeren op het podium van de andere taal. In augustus 2014 werd al bekend wie de winnaars van de Martinus Nijhoffprijs 2015 zouden worden. “Ik ben natuurlijk al eerder bij prijsuitreikingen geweest en dacht altijd: dit zijn de échte vertalers. En om dan in maart van dit jaar zelf onderscheiden te worden, is heel bijzonder. Je doet weliswaar altijd je best, maar je blijft aan het twijfelen en
7
literair vertalen
je bent onzeker. Dan is deze prijs een mooie bevestiging. Je bent er trots op en wordt er tevens zelfverzekerder door. Nu voel je dat vertrouwen en weet je dat je op je eigen kompas kunt varen.” Alhoewel, helemaal alleen doet ze haar werk niet. Een bevriende collega leest alle teksten van haar. “Dat leidt soms tot discussies. Maar we zijn ook een team geworden dat haast symbiotisch te werk gaat. Terwijl ik heel getrouw aan de tekst ben, denkt hij eerder: hoe zou ik het zeggen? En vervolgens laat ik mijn teksten nog door een Duitser lezen die geen Nederlands spreekt.”
Nieuwe uitdagingen
Welke projecten staan nu – na deze prachtige onderscheiding – op de agenda van Kuby? “Ik ben gevraagd om het werk van Nescio te vertalen. Misschien ben ik zelfs gevraagd omdat ik ben onderscheiden met de Martinus Nijhoffprijs. Wie weet?” Het werk van Nescio tussen 1910 en 1920 vormt een nieuwe uitdaging voor Kuby. “Het wordt wederom fascinerend om voor dit werk de juiste snaar te raken. Nescio gebruikt veel verkleinwoorden waarbij ik dan telkens een passend pendant in het Duits moet zien te vinden. Wat maak je van een ‘klein heertje’ bijvoorbeeld? En hoe zet je zijn bewuste keuze voor omgangstaal om in het Duits?” Dus, de enthousiaste lezers van Kuby kunnen zich verheugen op meer van haar composities in taal. De Nederlandse literatuur heeft immers veel vrienden in Duitsland. Dat is vooral sinds 1993 duidelijk te merken. In dat jaar was Nederland het partnerland op de befaamde Buchmesse in Frankfurt. Sindsdien is er (nog) meer aandacht voor de Nederlandse literatuur. “Je wordt soms zelfs door Duitse uitgevers gevraagd of je nog een goede aanbeveling hebt voor hen.” Christiane Kuby is dus zeker van plan om door te gaan met het vertalen. “Taal is voor mij net een ambacht dat je met de jaren steeds meer in de vingers krijgt omdat je je instrumentarium uitbreidt. Als vertaler word je steeds ervarener zoals een instrumentenbouwer het materiaal waarmee hij werkt, steeds beter aanvoelt. En nu na twintig jaar geniet ik er misschien nog wel meer van dan twintig jaar geleden.” ■ Kay Sachse is vertaler Nederlands-Engels-Duits.
Dankwoord van Christiane Kuby bij het ontvangen van de Martinus Nijhoffprijs
Geachte leden van de jury en vertegenwoordigers van het Prins Bernhard Cultuurfonds, beste collega’s, relaties en belangstellenden, liebe Freunde und Verwandte,
T
oen Ellen overweel van het Cultuurfonds mij augustus vorig jaar belde, en ik begreep dat ze me niet vroeg om in de jury te gaan zitten, maar dat ik zelf de Nijhoffprijs zou krijgen, dacht ik nog
steeds dat het een vergissing moest zijn. Want zoveel eer ineens, daar was ik niet op voorbereid.
Behalve een moment van erkenning is dit voor mij ook een moment van verzoening. ooit kwam ik als zeventienjarige in Amsterdam, ik sprak geen woord Nederlands, ik was opgegroeid in Duitsland en Luxemburg, en door de geschiedenis opgezadeld met de collectieve schuld van de Duitsers. Hier trok mij een kleine groep Duitsers die al voor de oorlog naar Nederland waren gekomen, een groep met sekteachtige trekken, geleid door een charismatische man die de spelregels van het leven bepaalde. Ik kwam daar vijftien jaar later met veel kleerscheuren uit, had intussen wel een studie Frans afgerond met als bijvak Duits, maar ik was wereldvreemd en ontredderd. In de maatschappij leven, dat had ik niet geleerd. Wel had ik door het jarenlange interpreteren van gedichten en het gemeenschappelijke lezen van de Europese canon, een belangrijke bezigheid in de groep, geleerd om met teksten om te gaan. Wat dat betreft was ik eigenlijk geknipt voor het vertalen. Maar dat duurde nog even. Ik moest eerst wennen aan het leven buiten de ivoren toren. Al snel kwam ik in contact met feministische journalistiek, ik ging in de redactie van de toenmalige SURPLUS Vrouwenboekenkrant zitten en wat later in die van Lust & Gra-
8
linguaan 2 | 2015
literair vertalen
diep. Ik besefte nu pas wat een psychotherapeute al jaren eerder had opgemerkt: Heeft het feit dat je geen accent hebt in het Nederlands misschien ook te maken met je wens om als Duitse onopgemerkt te blijven?
Mijn vader was opgegroeid onder de nazi’s en moest op zijn zeventiende de oorlog in. Hij wijdde zijn verdere leven aan verzoening op moreel en politiek gebied. ooit zei hij tegen mij: Jouw talent zit in de taal, je spreekt Frans bijna zo goed als Duits, ga meewerken aan een brug tussen die twee landen! Dat wilde ik wel, maar hoe, daar had ik noch hij enig idee van. De politiek werd het niet, en Frans werd het evenmin, maar uiteindelijk sta ik nu hier en voel me toch
verzoend met dat begin, dankzij al die prachtige Nederlandse boeken die ik in het Duits heb mogen vertalen. Ik zou er bijna een accent van krijgen!
tie, daar leerde ik wat losser omgaan met het schrijven en met collega’s … en toen kwam Frankfurt 1993 en raadde een goede vriend mij aan om te gaan vertalen. Ik vroeg aan een bevriende vertaalster hoe ik het aan zou kunnen pakken, en zij vertelde me haar eigen debuut: Ze had ooit haar lievelingsboek, A Room Of One’s Own van Virginia Woolf, vertaald en toen bleek dat wijlen uitgeverij Sara net van plan was om dat boek uit te geven, en dat haar vertaling op het juiste moment kwam. Dus koos ik een roman die ik mooi vond, Twee koffers vol van Carl Friedman, ik informeerde of het boek al door iemand werd vertaald, en toen dat niet zo bleek te zijn, ging ik aan de slag. Het werd mijn eerste literaire vertaling. Een vriendschap met Carl Friedman kwam eruit voort, de leesreis met haar naar Leipzig, Berlijn en Dresden was een eerste hoogtepunt in mijn leven als vertaler. Hoe was het om Duitse te zijn in Nederland? Ik had geen of nauwelijks een accent in het Nederlands. Pas veel later, toen ik al lang zelfstandig vertaler was, kwam het met een schok bij mij binnen: Toen prins Claus in oktober 2002 overleed, zat ik naar een uitzending over hem te kijken, en ineens kwamen de tranen. Hè, dacht ik, ik heb toch niks met die man? Maar er was iets gezegd over verzoening tussen Nederlanders en Duitsers, en dat raakte me linguaan 2 | 2015
Ik ben mijn ouders nog steeds dankbaar voor hun open huis, waar altijd vrienden logeerden, uit Frankfurt, Parijs, Rome, Tel Aviv en Jeruzalem, die voor discussies zorgden en een open geest. Ik ben mijn vrienden van Castrum Peregrini dankbaar, dat zij in mijn eerste vijftien in Amsterdam mijn kennis van literaire taal hebben verdiept. Ik ben altijd bang geweest om mijn eigen taal kwijt te raken door in Nederland, het land van mijn brontaal te blijven wonen. Daarom ben ik mijn Duitse familie, vrienden en collega’s bijzonder dankbaar die mij regelmatig een langdurig verblijf in het land van mijn doeltaal mogelijk maken. Zonder mijn vriend en collega Herbert Post, die al meer dan twintig jaar waakt over mijn Duits, had ik deze prijs nooit gekregen. Mijn Nederlandse man en vrienden dank ik voor hun hulp bij het begrijpen, steeds beter begrijpen van mijn bronteksten, en ik dank mijn collega’s van Filter, tijdschrift over vertalen, voor de jaren van vruchtbare uitwisseling. Ik ben ontzettend blij met de toekenning van deze prijs die een erkenning van mijn werk als vertaler betekent en mij aanmoedigt om door te gaan met wat ik het liefste doe: vertalen. Dank u wel.
9
