Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg 2005
STANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING
Dr. Katelijne Van Hoeck Wetenschappelijk medewerker VWVJ
Prof. Dr. Karel Hoppenbrouwers Voorzitter VWVJ
VWVJ – Standaard Groei en Pubertaire Ontwikkeling - 2005
Algemene indeling Standaard Groei en Pubertaire Ontwikkeling Deel 1 : Theoretische achtergrond bij de Standaard Groei en Pubertaire Ontwikkeling Deel 2 : Concrete richtlijnen voor de praktijk Groeipakket Totstandkoming
VWVJ – Standaard Groei en Pubertaire Ontwikkeling - 2005
Inhoudstafel Deel I THEORETISCHE ACHTERGROND BIJ DE STANDAARD ‘GROEI & PUBERTAIRE ONTWIKKELING ...............1 I.
DE NORMALE GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING................................................................................4 A. 1.
GROEI .......................................................................................................................................................................................... 4 Het principe van groeicurven.............................................................................................................................................4 a) b) c)
2.
Eerst enkele begrippen........................................................................................................................................................ 4 De historiek van de groeicurve ........................................................................................................................................... 6 De Nieuwe Vlaamse groeicurve 2004 ................................................................................................................................ 7
Lengte / gestalte....................................................................................................................................................................9 a) b) c) d) e)
De geboorte......................................................................................................................................................................... 9 De eerste 2 à 3 levensjaren.................................................................................................................................................. 9 Van 2 à 3 jaar tot de start van de puberteit (8 à 9 jaar) ....................................................................................................... 9 De puberteit....................................................................................................................................................................... 10 Groeistop ........................................................................................................................................................................... 10
3. Gewicht.................................................................................................................................................................................11 4. Hoofd ....................................................................................................................................................................................11 5. De lichaamsverhoudingen.................................................................................................................................................12 6. Groeicurven.........................................................................................................................................................................12 7. Groeisnelheid......................................................................................................................................................................12 8. BMI .......................................................................................................................................................................................13 9. Target height / Doellengte................................................................................................................................................13 10. Target range / Doellengtegebied.................................................................................................................................13 11. Botleeftijd ........................................................................................................................................................................14 B. PUBERTAIRE ONTWIKKELING................................................................................................................................................. 15 1. Enkele endocrinologische principes................................................................................................................................15 a) b)
2. 3. 4.
De gonadarche....................................................................................................................................................................19 De adrenarche.....................................................................................................................................................................19 De puberteit.........................................................................................................................................................................20 a) b)
5.
A.
Meisjes .............................................................................................................................................................................. 20 Jongens.............................................................................................................................................................................. 21
Gynecomastie......................................................................................................................................................................24 a) b) c) d) e) f) g)
II.
Wat is het endocrien stelsel? ............................................................................................................................................. 15 Hoe wordt de vrijzetting van hormonen geregeld? ........................................................................................................... 15
Omschrijving..................................................................................................................................................................... 24 Prevalentie......................................................................................................................................................................... 24 Het klinisch beeld van de pubertaire gynecomastie en de differentiële diagnose ............................................................ 24 De fysiopathologie ............................................................................................................................................................ 24 Oorzaken........................................................................................................................................................................... 25 De diagnose....................................................................................................................................................................... 26 De behandeling (26).......................................................................................................................................................... 27
AFWIJKINGEN VAN DE GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING..........................................................28 GROEI ........................................................................................................................................................................................ 29 1. Te klein.................................................................................................................................................................................29 a) b) c) d) e) f)
Familiaal kleine gestalte / Familial Short Stature ............................................................................................................. 29 Constitutionele achterstand in groei en pubertaire ontwikkeling / Constitutional delay in growth and puberty.............. 30 Intra-uteriene groeivertraging / Intrauterine growth retardation....................................................................................... 31 Prematuriteit...................................................................................................................................................................... 33 Groeihormoondeficiëntie .................................................................................................................................................. 34 Turnersyndroom................................................................................................................................................................ 39 VWVJ - Standaard Groei en Pubertaire Ontwikkeling (deel 1) - 2005
2
g) h) i) j) k) l) m)
2.
Te groot................................................................................................................................................................................73 a) b) c) d)
B. 1. 2.
3.
Volledig beeld van vervroegde puberteit: Pubertas Praecox ............................................................................................ 86 Geïsoleerde tekens van vervroegde puberteit ................................................................................................................... 91
Te late puberteit..................................................................................................................................................................93 a) b) c) d)
Fysiologisch vertraagde pubertaire ontwikkeling............................................................................................................. 93 Pubertas Tardas................................................................................................................................................................. 95 Turner syndroom............................................................................................................................................................... 97 Klinefelter syndroom ........................................................................................................................................................ 97
HET HOOFD (14;115) ............................................................................................................................................................102 1. Interpretatie van de vorm van het hoofd ..................................................................................................................... 102 a) b) c) d)
2. III. A. B.
Constitutioneel grote gestalte / Familial tall stature.......................................................................................................... 73 Klinefelter syndroom ........................................................................................................................................................ 74 Marfan Syndroom............................................................................................................................................................. 75 Andere syndromen geassocieerd met grote gestalte......................................................................................................... 84
PUBERTEIT ................................................................................................................................................................................ 85 Inleiding...............................................................................................................................................................................85 Te vroege puberteit.............................................................................................................................................................86 a) b)
C.
Hypothyroïdie ................................................................................................................................................................... 46 Achondroplasie ................................................................................................................................................................. 54 Syndroom van Down ........................................................................................................................................................ 59 Chronisch orgaanlijden ..................................................................................................................................................... 69 Psychosociale deprivatie (Psychosocial Short Stature) .................................................................................................... 69 Medicatiegebruik .............................................................................................................................................................. 70 Ander syndromen geassocieerd met kleine gestalte.......................................................................................................... 72
Deformatie ...................................................................................................................................................................... 102 Disruptie.......................................................................................................................................................................... 104 Dysplasie......................................................................................................................................................................... 104 Malformatie..................................................................................................................................................................... 104
Interpretatie van de grootte van het hoofd.................................................................................................................. 105 EEN SYSTEMATIEK IN HET KIJKEN NAAR DYSMORFIE......................................................................... 106
W AAROM EEN HOOFDSTUK DYSMORFIE IN EEN STANDAARD GROEI EN PUBE RTAIRE ONTWIKKELING?...................106 DE KLINIEK.............................................................................................................................................................................107 1. Morfologie........................................................................................................................................................................ 107 a) b) c) d)
Gestalte............................................................................................................................................................................ 107 Gewicht ........................................................................................................................................................................... 107 Pubertaire kenmerken ..................................................................................................................................................... 107 Dysmorfe kenmerken ...................................................................................................................................................... 107
2. 3.
De ontwikkeling en intelligentie.................................................................................................................................... 120 De familiale anamnese.................................................................................................................................................. 120 C. DYSMORFIE EN DOORVERWIJZING ......................................................................................................................................121 1. Bij majeure afwijkingen.................................................................................................................................................. 121 2. Bij mineure afwijkingen.................................................................................................................................................. 121 3. Gesprek met ouders......................................................................................................................................................... 121 D. DE INTERPRETATIE EN HET NIVEAU VAN DE DIAGNOSE ...................................................................................................122 Lijst met figuren Lijst met tabellen Referenties Lijst met moeilijke woorden
VWVJ - Standaard Groei en Pubertaire Ontwikkeling (deel 1) - 2005
3
Inhoudstafel Deel II I.
VERANTWOORDING................................................................................................................................................ 3 A. B.
II.
DE ZOEKTOCHT NAAR EVIDENTIE VOOR DE OPVOLGING VAN GROEI .....................................................................3 W AAROM OPVOLGEN VAN GROEI ZINVOL IS: DE DOELSTELLINGEN.......................................................................5 METEN, WEGEN EN SCOREN VAN PUBERTEIT ......................................................................................... 7
A.
HET MATERIAAL ............................................................................................................................................................7 1. Meetlat....................................................................................................................................................................... 7 2. Weegschaal............................................................................................................................................................... 8 3. Orchidometer ............................................................................................................................................................ 8 4. Lintmeter................................................................................................................................................................... 8 5. Groeicurven.............................................................................................................................................................. 9 6. Scorekaarten voor puberteit .................................................................................................................................. 9 B. DE TECHNIEK................................................................................................................................................................10 1. Meten .......................................................................................................................................................................10 2. Wegen......................................................................................................................................................................11 3. Meten van de hoofdomtrek...................................................................................................................................11 4. Beoordeling van de pubertaire status................................................................................................................11 5. Meten van de zithoogte, berekening van beenlengte.......................................................................................13 6. De techniek van het plotten..................................................................................................................................14 7. Opvolgen van gestalte en gewicht van allochtone kinderen en jongeren....................................................16 8. Meten en wegen van kinderen van kinderen met bijzondere noden..............................................................17
III.
DE WETENSCHAPPELIJKE ONDERBOUW VAN DE VERWIJSCRITERIA ................................20
A. B.
OPERATIONELE DOELSTELLINGEN ............................................................................................................................20 CRITERIA VOOR DE BEOORDELING VAN DE GESTALTE EN HET GROEIPATROON.................................................20 1. Ervaring in het Verenigd Koninkrijk ..................................................................................................................21 2. Ervaring in Nederland..........................................................................................................................................22 3. De keuze voor Vlaanderen...................................................................................................................................23 C. CRITERIA VOOR DE BEOORDELING VAN DE PUBERTAIRE ONTWIKKELING ..........................................................28
IV. DE INTERPRETATIE, VERWIJSCRITERIA EN HET BELEID VAN ENKELE KLINISCHE SITUATIES ............................................................................................................................................................................29 A. B.
V. VI.
A LGEMENE RICHTLIJNEN BIJ DE OPVOLGING VAN DE GESTALTE EN DE PUBERTAIRE ONTWIKKELING...........29 SPECIFIEKE RICHTLIJNEN............................................................................................................................................31 1. Een kind is te klein.................................................................................................................................................31 2. Een kind is te groot................................................................................................................................................33 3. Groeivertraging bij meisjes < 8 jaar en jongens < 9 jaar............................................................................35 4. Groeiversnelling bij meisjes < 8 jaar en jongens < 9 jaar............................................................................38 5. Vroege tekens van pubertaire ontwikkeling......................................................................................................40 6. Late of vertraagde pubertaire ontwikkeling......................................................................................................42 7. Micro- en macrocefalie ........................................................................................................................................45 8. Lichaamsverhoudingen.........................................................................................................................................45 HET ORGANISEREN VAN EEN VERWIJZING............................................................................................46 HULP BIJ DE DIFFERENTIAAL DIAGNOSTIEK ....................................................................................47
VWVJ - Standaard Groei en Pubertaire Ontwikkeling (deel 2 ) - 2005
2
Inhoud Groeipakket 1.
Vuistregels
2. 3. 4.
Instructiekaart meten en wegen (*) Instructiekaart meten schedelomtrek, buikomtrek, armomtrek (*) Scorekaart pubertaire ontwikkeling meisjes (te bestellen via IJsedal : verdere contactgegevens en miniatuurbeeld zie *) Scorekaart pubertaire ontwikkeling jongens (te bestellen via IJsedal : verdere contactgegevens en miniatuurbeeld zie *)
5.
6. 7. 8. 9. 10. 11.
Curves gestalte, gewicht, pubertaire ontwikkeling meisjes 2 – 20 jaar (*) Curves gestalte, gewicht, pubertaire ontwikkeling jongens 2 – 20 jaar(*) Curves BMI, groeisnelheid meisjes 2 – 20 jaar (*) Curves BMI, groeisnelheid jongens 2 – 20 jaar (*) Curves lengte, gewicht, hoofdomtrek meisjes 1 – 5 jaar (*) Curves lengte, gewicht, hoofdomtrek jongens 1 – 5 jaar (*)
12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.
Werkkaart te klein Werkkaart te groot Werkkaart groeivertraging bij meisjes < 8 jaar en jongens < 9 jaar Werkkaart groeivertraging bij meisjes < 8 jaar en jongens < 9 jaar bis Werkkaart groeiversnelling bij meisjes < 8 jaar en jongens < 9 jaar Werkkaart groeiversnelling bij meisjes < 8 jaar en jongens < 9 jaar bis Werkkaart vroege puberteit Werkkaart late puberteit
20. Lijst referenties bijzondere groeicurven 21. Terminologie dysmorfe kenmerken gerubriceerd per lichaamsregio 22. Folder ten behoeve van leerlingen : wat, hoe en waarom van onderzoek pubertaire ontwikkeling (*) zie website Vlaamse Groeicurven 2004 : http://www.vub.ac.be/groeicurven/index.html
VWVJ - Standaard Groei en Pubertaire Ontwikkeling (Groeipakket) - 2005