Sociale innovatie in het bouwen aan het recht op wonen

FACULTEIT PSYCHOLOGIE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN

Academiejaar 2013-2014

Sociale innovatie in het bouwen aan het recht op wonen Case study van een community land trust in Gent

Jennifer Swertvaegher Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master of Science in Sociaal Werk

Promotor: Prof. Dr. Rudi Roose Begeleider: Katrien Boone

The “right” to own vast quantities of private property prevents the realization of social rights.

Larry Patriquin (2013, p. 66)

2

Samenvatting Wonen in Vlaanderen kampt met een structurele ongelijkheid. Vooral sociaaleconomisch zwakke huishoudens dragen daarbij de zwaarste woonlast. In het licht van het grondwettelijk erkend recht op wonen moet gewerkt worden aan een meer effectieve

realisatie

van

hun

recht.

Naast

de

verschillende

traditionele

woonbeleidsmaatregelen ter realisatie van het recht op wonen, zien we de laatste jaren ook een aantal initiatieven opduiken die benoemd worden als ‘sociale innovatie’. De pas opgestarte community land trust in Gent is daarvan een voorbeeld. De vraag die daarbij gesteld kan worden, is welke bijdrage dergelijke praktijken van sociale innovatie kunnen leveren aan een meer effectieve realisatie van het recht op wonen, in het bijzonder voor kwetsbare groepen. Via kwalitatief onderzoek wordt een antwoord gezocht op die vraag aan de hand van interviews en documentverzameling. De community land trust in Gent wordt gebruikt als case. Met behulp van het licht die de theorie van Ghys en Oosterlynck (2013a) op sociale innovatie werpt, werden de bekomen data geanalyseerd. Uit de bevindingen blijkt dat de community land trust in Gent in dit stadium van zijn ontwikkeling tekenen vertoont van zowel onsuccesvolle als succesvolle innovatie. Mits het een (verdere) succesvolle uitwerking kent, zou het wel degelijk een bijdrage kunnen leveren aan de structurele bestrijding van de woonproblematiek, en dus aan een meer effectieve realisatie van het recht op wonen.

Jennifer Swertvaegher Opleiding Master of Science in Sociaal Werk Academiejaar 2013-2014 Sociale innovatie in het bouwen aan het recht op wonen. Case study van een Community Land Trust in Gent Promotor: Prof. Dr. Rudi Roose Begeleider: Katrien Boone

  3

Inhoudsopgave Samenvatting....................................................................................................... 3   Inhoudsopgave.................................................................................................... 4   Voorwoord............................................................................................................ 6   1.   Inleiding ......................................................................................................... 7   2.   Probleemstelling ........................................................................................ 10   2.1   Het recht op wonen in België en Vlaanderen........................................................................11   2.1.1   Grondwettelijke erkenning van het recht op wonen in België .............................. 11   2.1.2   Het recht op wonen in de Vlaamse Wooncode ............................................................ 12   2.2   Beleidsinstrumenten in Vlaanderen als invulling van het recht op wonen.............13   2.3   Moeilijkheden in de realisatie van het recht op wonen ....................................................15   2.3.1   De woonproblematiek in Vlaanderen…............................................................................. 15   2.3.2   …stelt vooral kwetsbare groepen voor problemen..................................................... 16   2.3.3   Vlaams woonbeleid biedt geen afdoende antwoord.................................................. 18   2.3.4   Realisatie van het recht op wonen? .................................................................................... 19   2.4   Sociale innovatie als mogelijk antwoord..................................................................................19   2.4.1   Sociale innovatie in wonen: Community land trust..................................................... 20   2.4.2   Sociale innovatie: Wat? .............................................................................................................. 23   2.4.3   Sociale innovatie: Belang? ....................................................................................................... 29   3.   Vraagstelling ............................................................................................... 30   3.1   Centrale onderzoeksvraag..............................................................................................................30   3.2   Deelvragen ..............................................................................................................................................30   4.   Richtinggevende theorie........................................................................... 32   4.1   Wenselijke sociale innovatie gericht op sociale problemen ..........................................32   4.2   Potentiële impact van sociale innovatie ...................................................................................33   4.2.1   Directe effecten van sociale innovatiepraktijken.......................................................... 33   4.2.2   Indirecte effecten van sociale innovatiepraktijken....................................................... 34   5.   Onderzoeksdesign ..................................................................................... 36   5.1   Keuze van de onderzoekseenheden .........................................................................................36   5.2   Dataverzameling ..................................................................................................................................37   5.3   Dataverwerking .....................................................................................................................................38   5.4   Betrouwbaarheid en geldigheid....................................................................................................38   6.   Resultaten: Bevindingen rond de deelvragen ....................................... 40   6.1   Het CLT-model in Gent.....................................................................................................................40   6.1.1   Initiatiefnemers en betrokkenen ............................................................................................ 40   6.1.2   Doelgroep en doelstellingen .................................................................................................... 42   6.1.3   Structuur .............................................................................................................................................. 42   6.1.4   Concrete projecten ........................................................................................................................ 43   6.2   Context en ervaren noden...............................................................................................................44   6.2.1   Maatschappelijke en institutionele context...................................................................... 44   6.2.2   Ervaren sociale noden................................................................................................................. 46   6.3   Innovatieve aspecten in het CLT-antwoord ...........................................................................49   6.3.1   Financieringsmechanisme ........................................................................................................ 50   6.3.2   Gemeenschapsopbouw.............................................................................................................. 51   6.3.3   Drieledig bestuur............................................................................................................................. 53   6.3.4   Diversificatie in woonvormen................................................................................................... 53   4

6.3.5   Emancipatie van de doelgroep............................................................................................... 54   6.4   Bekommernissen en moeilijkheden ...........................................................................................56   6.4.1   Financiering ....................................................................................................................................... 56   6.4.2   Gemeenschap.................................................................................................................................. 59   6.4.3   Bestuur ................................................................................................................................................. 59   6.4.4   Diversificatie ...................................................................................................................................... 60   6.4.5   Emancipatie....................................................................................................................................... 61  

7.   Discussie: Bijdrage aan de realisatie van het recht op wonen? ....... 62   7.1   Aanduidingen van onsuccesvolle sociale innovatie...........................................................64   7.2   Aanduidingen van succesvolle sociale innovatie ................................................................66   7.3   Bijdragen aan systemische sociale innovatie .......................................................................69   7.4   Risico’s verbonden aan sociale innovatie...............................................................................72   8.   Conclusie..................................................................................................... 74   Bibliografie......................................................................................................... 76   Bijlagen............................................................................................................... 83   Informed  consent ..............................................................................................................................................83   Respondentenlijst .............................................................................................................................................85   Vragenlijst  (voorbeeld)...................................................................................................................................86  

  5

Voorwoord In zekere zin hebben verwezenlijkingen iets weg van geluk. Stellen dat geluk en verwezenlijkingen iets met elkaar te maken hebben, kan voor sommige gevoelige oren contradictorisch klinken. Geluk volgt naar mijn mening ook niet direct uit verwezenlijkingen, toch hebben ze met elkaar gemeen dat ze niet veel betekenen als je het met niemand kan delen. Vandaar dat het voor mij belangrijk is om dat papiertje met die zeefdruk, mijn diploma, te halen. Vandaag zijn verwezenlijkingen nu eenmaal makkelijker te delen en aan te nemen als het ergens zwart op wit staat. Ik ben blij dat ik de laatste stap op weg naar mijn diploma heb mogen zetten met een masterproef rond een thema – wonen – die me nauw aan het hart ligt. Deze masterproef betekent voor mij het einde van een zwerftocht door studies, denkbeelden en droombeelden. Een tocht waarbij ik gelukkig altijd een dak boven het hoofd had, maar tegelijk ook een tocht waarbij ik nooit naar huis kon gaan. Bedankt aan de mensen bij wie ik toch kon thuiskomen: de familie Monkerhey, Carline, Korneel, Hannes. In het bijzonder Korneel en Hannes, met wie ik al mijn geluk en ongeluk gedeeld heb. Ook dank aan de kleine, Georges, om de wil om verder te zetten levend te houden. Bedankt ook aan de mensen van CLT Gent die bereid waren met mij samen te zitten, te praten en te denken. Eveneens is een welgemeende merci op zijn plaats voor mijn begeleider, Katrien Boone, en promotor, Prof. dr. Rudi Roose.

Jennifer Swertvaegher 10 augustus 2014

6

1. Inleiding Deze masterproef is de neerslag van een onderzoek rond de woonproblematiek van kwetsbare groepen in Vlaanderen, en hoe een sociale innovatiepraktijk als een community land trust daarop een mogelijk antwoord kan bieden. De aanleiding voor het onderzoek was een vraag vanuit de praktijk van de Gentse community land trust zelf. Concreet wordt in het onderzoek op zoek gegaan naar een antwoord op de vraag welke bijdrage een community land trust in Gent kan leveren aan het realiseren van het recht op wonen, in het bijzonder voor kwetsbare groepen. Het werkstuk is bedoeld voor mensen in het vakgebied van het sociaal werk die bezig zijn met de woonkwestie en die op zoek zijn naar (meer) gepaste antwoorden dan die die vandaag ter beschikking zijn in de Vlaamse context. Ruimer is het ook bedoeld voor mensen die zich interesseren in sociale innovatie in het algemeen of community land trust in het bijzonder. Het onderzoek kadert binnen de opleiding Master of Science in Sociaal Werk. De vaststelling dat woonproblemen zich het scherpst voor sociaal-economisch zwakke huishoudens stellen (De Blust, 2010; De Decker, Goossens, & Pannecoucke, 2005), is

een

realiteit

die

vanuit

een

sociaal

werkperspectief

onrechtvaardig

en

onaanvaardbaar is. In het sociaal werk staat sociale rechtvaardigheid immers centraal. In de internationale definitie van sociaal werk is sociale rechtvaardigheid, naast mensenrechten, een fundamenteel uitgangspunt: The social work profession promotes social change, problem-solving in human relationships and the empowerment and liberation of people to enhance well-being. Utilizing theories of human behavior and social systems, social work intervenes at the points where people interact with their environment. Principles of human rights and social justice are fundamental to social work. (International Federation of Social Workers [IFSW], 2012, Definition of Social Work, para. 1)

Sociaal werkers hebben de plicht om sociale onrechtvaardigheid te verwerpen en sociale rechtvaardigheid na te streven, voor de mensen met wie ze werken en samen met de mensen met wie ze werken (Gibens, 2013; Hermans, 2012; NASW Delegate Assembly, 2008). Het onderzoek wil met het thema sociale innovatie inspelen op een debat die zowel in het werkveld als in de academische wereld actueel is. Het thema sociale innovatie komt de laatste jaren immers duidelijker in beeld, zowel in beleidsmiddens, als in academische literatuur, als in werkpraktijken. Het thema wint in beleidsagenda’s aan

  7

populariteit in de zoektocht naar antwoorden op maatschappelijke uitdagingen en sociale noden (Brown, 2010; Dierckx & Coene, 2012; Ilie & During, 2012). Zo verbindt de Europese Commissie zich in de Europa 2020-strategie ertoe sociale innovatie te promoten op het vlak van onderwijs, opleiding en tewerkstellingskansen (Bureau of European Policy Advisors [BEPA], 2011; Europese Commissie, 2011). Er is een grote politieke interesse te merken in innovaties als een “modern quick fix”, een “all-round” oplossing voor maatschappelijke problemen (Denvall, 2011, p. 307). Denval (2011) wijst in dit verband op de ‘innovatiepolitiek’ van de EU, waarbinnen het sociaal beleid nu een arena is voor innovatieve experimenten (Denvall, 2011; Osborne & Brown, 2011). In die beleidscontext wordt innovatie door overheden gezien als een kans om publieke dienstverlening te verbeteren, en tegelijk problemen verbonden aan verminderde overheidsmiddelen en verhoogde maatschappelijke noden op te lossen. In die nieuwe beleidsoriëntatie worden een hele waaier aan initiatieven van sociale innovatie opgezet en ondersteund (Brown, 2010; Ilie & During, 2012). Door stimulansen vanuit Europa won sociale innovatie ook aan belang op regionaal niveau. In navolging staat sociale innovatie ook in het Vlaams beleid ingeschreven in de Conceptnota Innovatiecentrum Vlaanderen (Vlaamse Regering, 2011). Sociale innovatie krijgt in die conceptnota een definiëring langs drie lijnen: (1) werkplek innovatie1, (2) sociaal ondernemerschap en (3) een bredere vorm van sociale innovatie die nieuwe benaderingen van sociale waardecreatie omhelst (Lieten, 2012; Vlaamse Raad voor Wetenschap en Innovatie, 2011; Vlaamse Regering, 2011). Deze beleidsaandacht heeft sociale innovatiepraktijken doen bloeien2. Ook in wetenschappelijke literatuur is over sociale innovatie reeds heel wat inkt gevloeid (zie bijvoorbeeld Cahill, 2010; Ghys & Oosterlynck, 2013a, 2013b; Huddart, 2010; Ilie & During, 2012; Moulaert, 2009). In dit werkstuk wordt de theorievorming over sociale innovatie gericht op sociale problemen van de hand van Ghys & Oosterlynck (2013a) gebruikt als richtinggevende theorie. Deze auteurs bekijken het concept

sociale

innovatie

in

nauwe

connectie

met

concrete

sociale

innovatiepraktijken die in Vlaamse context ontspruiten. In de twee volgende delen wordt achtereenvolgens de probleemstelling en de vraagstelling van het onderzoek toegelicht. Daarna wordt dieper ingegaan op de theorie van Ghys en Oosterlynck (2013a) die de richting zal aanwijzen in de zoektocht naar een antwoord op de onderzoeksvraag. Hoe die zoektocht juist

1 2

Zie: http://www.flanderssynergy.be/. Zie bijvoorbeeld de initiatieven op http://www.socialeinnovatiefabriek.be/ of http://www.idrops.be/sil/.

.

8

aangepakt wordt, wordt toegelicht in het methodologisch deel. Het onderzoek werd opgezet als een kwalitatief onderzoek waarbij de data hoofdzakelijk op basis van interviews verzameld werden. Vervolgens worden de resultaten van het onderzoek gepresenteerd. In het daarop volgende stuk worden de bevindingen teruggekoppeld naar de vraagstelling en belicht aan de hand van de richtinggevende theorie. In een concluderend deel worden kort de beperkingen van het onderzoek vermeld en voorstellen voor verder onderzoek gedaan.

  9

2. Probleemstelling Recht zonder sociale rechtvaardigheid mondt gemakkelijk uit in onrecht, zo stelt Hubeau (2000) in zijn uiteenzetting over de relatie tussen recht en armoede. Sociale rechtvaardigheid en rechten zijn inderdaad gelieerd, in de zin dat de mensenrechtenbenadering een van de mogelijke benaderingen van sociale rechtvaardigheid

is.

Het

mensenrechtenperspectief

bouwt

voort

op

andere

emancipatorische theorieën in het progressief sociaal werk. De sleutelperspectieven omvatten de anti-oppressieve benadering (zie bijvoorbeeld Dominelli, 2002; Thompson, 2001), de structurele benadering (zie bijvoorbeeld Mullaly, 1997), de kritische, postmodernistische benadering (zie bijvoorbeeld Pease & Fook, 1999) en de mensenrechtenbenadering (zie bijvoorbeeld Ife, 2001). Voor de sociaal werker zijn mensenrechten dan een mogelijk referentiekader voor de aanpak van problemen (Gibens, 2013). Healy (2008) plaatst mensenrechten dan ook centraal in de beroepscultuur van het sociaal werk, en stelt dat sociaal werkers frontlijn mensenrechtenwerkers zijn. Sociaal werkers richten hun inspanningen dan op het voorvechten van intrinsiek menselijke rechten, in plaats van het louter ledigen van acute menselijke noden3 (Murdach, 2011; Reichert, 2007). Overheden zijn schatplichtig aan hun burgers voor de vrijwaring van deze mensenrechten en dragen daartoe culturele, economische, politieke en sociale verantwoordelijkheden (Reichert, 2007). In dit onderdeel wordt de probleemstelling van het onderzoek toegelicht. Het recht op wonen wordt als kader genomen om de huidige woonproblemen te bekijken, en om traditionele beleidsinstrumenten te evalueren op hun effectiviteit. In een eerste subdeel wordt het recht op wonen als erkend grondrecht bekeken. In het tweede stuk worden de beleidsinstrumenten geschetst die het recht op wonen moeten effectueren in alledaagse praktijken in Vlaanderen. In een derde stuk worden de feitelijke moeilijkheden rond wonen bekeken. Het zal blijken dat het huidig woonbeleid geen afdoende antwoorden biedt op de gestelde woonproblemen, vooral in hoofde van de meest kwetsbare groepen in onze samenleving. In het laatste deel wordt ingegaan op

3

Niettemin lijkt deze centraliteit soms overschaduwd te worden door de lange traditie van het ledigen van menselijke noden in plaats van het voorvechten van mensenrechten. “A variety of critics, including the philosopher Michel Foucault, have pounced on such assertions to condemn the profession as a lapdog of the state, an actual enemy of human rights. In this perspective, the field is a sham that proclaims kind intentions but ultimately seeks to regiment, oppress, and keep the marginalized and poor at bay to maintain the comfort of the oppressing classes” (Margolin, in Murdach, 2011, p. 282).

10

sociale innovatie, in dit geval community land trust, als een mogelijke ‘redder’ van de woonproblematiek in Vlaanderen.

2.1

Het recht op wonen in België en Vlaanderen

2.1.1

Grondwettelijke erkenning van het recht op wonen in België

In navolging van internationale ontwikkelingen en verdragen4 die het belang van huisvesting expliciteerden, werd het grondrecht op wonen in België grondwettelijk erkend in 1994. Het werd vastgelegd in Artikel 23 van de Belgische grondwet die sociale grondrechten voor eenieder erkent. Sociale grondrechten zijn gericht op de realisatie van sociale gerechtigheid. In essentie beogen ze de bescherming van de waardigheid van de mens en gelijke kansen tot deelname aan het maatschappelijk leven. De bevoegde wetgevers en overheden moeten de door artikel 23 erkende grondrechten waarborgen (Hubeau, 1995; Hubeau, 2013; Rimanque, 1995). Artikel 23 luidt als volgt: ‘Ieder heeft het recht een menswaardig leven te leiden. Daartoe waarborgen de wet, het decreet of de in artikel 134 bedoelde regel, rekening houdend met de overeenkomstige plichten, de economische, sociale en culturele rechten, waarvan ze de voorwaarden voor de uitoefening bepalen. Die rechten omvatten inzonderheid: 1° het recht op arbeid en op de vrije keuze van beroepsarbeid in het raam van een algemeen werkgelegenheidsbeleid dat onder meer gericht is op het waarborgen van een zo hoog en stabiel mogelijk werkgelegenheidspeil, het recht op billijke arbeidsvoorwaarden en een billijke beloning, alsmede het recht op informatie, overleg en collectief onderhandelen; 2° het recht op sociale zekerheid, bescherming van de gezondheid en sociale, geneeskundige en juridische bijstand; 3° het recht op een behoorlijke huisvesting; 4° het recht op de bescherming van een gezond leefmilieu; 5° het recht op culturele en maatschappelijke ontplooiing.’ (http://www.senate.be/doc/const_nl.html)

Het recht op een behoorlijke huisvesting werd zodoende ingeschreven als sociaal grondrecht in de Belgische rechtsorde5. Door de grondwettelijke erkenning is de 4

Zoals artikel 25 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens of artikel 11 van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten, artikel 16 van het Europees Sociaal Handvest, artikel 8 van het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, en artikel 27 van het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (Hubeau, 1995). 5 Als we het recht op wonen situeren binnen de diverse soorten grondrechten in de Belgische rechtsorde, gaat het bij dit grondrecht meer om een sociaal grondrecht dan om een klassiek vrijheidsrecht of afweerrecht. Klassieke vrijheidsrechten bekommeren zich om de vrijheid van het individu en de vrijwaring van de bescherming tegenover de overheid (Hubeau, 1995).

  11

waarborging van het recht op behoorlijke huisvesting een grondwettelijke verplichting geworden. De bevoegde overheden moeten positief en actief optreden ter bevordering van het effectieve genot van het recht op behoorlijke huisvesting. In de eerste plaats via het scheppen van de materiële en juridische voorwaarden ter realisatie van het recht. Dit houdt onder meer de ontwikkeling van een actief woonbeleid in. Een actief woonbeleid omvat inspanningen op vlak van sociale huisvesting, huurhulp, eigendomsbevordering, renovatie, onroerende fiscaliteit, en strijd tegen uitsluiting (Hubeau, 2005; Rimanque, 1995).

2.1.2

Het recht op wonen in de Vlaamse Wooncode

Het recht op menswaardig wonen werd eveneens decretaal vastgelegd op Vlaams niveau in 1997, meerbepaald in het Decreet houdende de Vlaamse Wooncode. De Vlaamse Wooncode was vanaf dan de nieuwe huisvestingswetgeving voor Vlaanderen (Burgers, Dambre, De Decker, Hubeau, & de Lange, 1995). Artikel 3 van het decreet luidt: “Iedereen heeft recht op menswaardig wonen. Daartoe moet de beschikking over een aangepaste woning, van goede kwaliteit, in een behoorlijke woonomgeving, tegen een betaalbare prijs en met woonzekerheid worden bevorderd.” (Vlaamse Regering, 1997, Artikel 3)

Daarbovenop werd in Artikel 4 §1 van de Vlaamse Wooncode expliciet opgenomen dat de “meest behoeftige gezinnen en alleenstaanden” (Vlaamse Regering, 1997, Artikel 4, para. 1) gezien worden als een doelgroep waaraan bijzondere aandacht moet worden besteed. Overheidsmiddelen die in kader van het huisvestingsbeleid vrijgemaakt worden, moeten ten goede komen aan kansarme en kwetsbare bewonersgroepen (De Blust, 2010; Burgers et al., 1995). Het recht op wonen werd in de Vlaamse Wooncode breed omschreven. Diverse aspecten werden ondergebracht onder de noemer ʻmenswaardig wonenʼ: de aangepastheid van de woning, de kwaliteit van de woning, de woonomgeving, de betaalbaarheid en het woonperspectief (Burgers et al., 1995). Woonactoren die actief zijn op het terrein voegen daar later nog een extra criterium van participatie aan toe: “De mensen moeten betrokken kunnen worden bij een beleid dat zich bezig houdt met het recht op huisvesting, hun stem kunnen laten horen in de adviesorganen, bevoorrechte gesprekspartners zijn bij beslissingen die worden genomen over een wijk, een geheel van sociale woningen, of over maatregelen voor herhuisvesting” (Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2005, p. 2). 12

Een gevolg van deze brede invulling is dat de realisatie van het recht op wonen niet alleen afhangt van het woonbeleid op zich, maar ook in verband staat met andere beleidsterreinen. Het beleid rond ruimtelijke ordening en stedenbouw zal bijvoorbeeld het aspect ‘woonomgeving’ beïnvloeden. Het beleid rond woning- en grondprijzen zal het aspect ‘betaalbaarheid’ beïnvloeden. Het welzijnsbeleid en het armoedebeleid is dan weer van groot belang met betrekking tot de realisatie van het recht op wonen van bepaalde bewonerscategorieën (Hubeau, 1995). Het inkomensbeleid is daar een belangrijk onderdeel van (De Blust, 2010).

2.2 Beleidsinstrumenten in Vlaanderen als invulling van het recht op wonen Huisvesting is een Vlaamse bevoegdheid (http://www.belgium.be/nl/over_belgie/ overheid/gewesten/bevoegdheden/),

vandaar

dat

hierna

gefocust

wordt

op

instrumenten en praktijken van het Vlaamse woonbeleid. Hierboven (in 2.1) werd reeds aangehaald dat een actief woonbeleid inspanningen vergt op vlak van sociale huisvesting, huurhulp, eigendomsbevordering, renovatie, onroerende fiscaliteit, en strijd tegen uitsluiting (Rimanque, 1995). Historisch gezien is in België en Vlaanderen de stimulering van eigendomsverwerving dominant in het woonbeleid, voornamelijk via onroerende fiscaliteit. In samenspel met sociaal-economische en demografische factoren, heeft het gevoerde beleid in zekere mate vorm gegeven aan het dominante huisvestingsmodel in Vlaanderen: een model van privaat eigenaarschap (Burgers et al., 1995; De Decker et al., 2005). “Vanaf de eerste huisvestingswet in 1889 heeft één duidelijk ‘huisvestingsmodel’ gedomineerd, namelijk de promotie van eigendomsbezit, bij voorkeur door nieuwbouw. Deze visie op het huisvestingbeleid geniet ook vandaag nog brede steun in de politieke en institutionele wereld. De eerste huisvestingswet zette dus meteen de toon voor wat zou volgen.” (Burgers et al., 1995)

De eigendomsmarkt domineert dan ook het Vlaamse woonlandschap. Volgens Heylen, Le Roy, Vanden Broucke, Vandekerckhove, & Winters (2007) zijn 74,4% van de huishoudens eigenaar van een woning, 18,5% huren privaat, 5,6% wonen in een sociale woning en 1,5% wonen gratis. De sociale huisvestingssector is een andere tak van het woonbeleid. Sociaal wonen kreeg relatief minder aandacht van beleidswege, waardoor er een zekere krapte opgebouwd werd in die sector. Er zijn immers veel meer gerechtigden voor een sociale woning, dan dat er sociale huur- of koopwoningen zijn (Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2005). Om het

  13

aanzienlijke tekort op te vangen, besloot de Vlaamse regering met het decreet Gronden Pandenbeleid in 2009 om tegen 2020 tot 45.000 extra sociale huurwoningen te bouwen (De Blust, 2010). Het verlenen van sociale leningen is een aanvullend beleidsinstrument om huishoudens te helpen een eigen huis te verwerven (Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2005). In de private huursector zijn tegemoetkomingen voor huurders in de vorm van huursubsidies en de sociale verhuurkantoren (SVK’s) de voornaamste instrumenten waar gebruik van wordt gemaakt (De Blust, 2010). Om de kwaliteit van de woningvoorraad op peil te houden (of te brengen) worden renovatiepremies als stimulans gebruikt (De Blust, 2010).

De focus op eigendomsverwerving blijft zich echter tot op vandaag verder zetten. De Decker et al. (2005) onderschrijven dat middelen die de overheid aan huisvesting besteedt, nog steeds direct of indirect eigendomsverwerving ondersteunen (De Decker et al., 2005). Bij de bestudering van de evoluties van het Vlaamse woonbeleid van de laatste jaren stelt De Blust (2010) een viertal bijkomende zaken vast. Ten eerste wordt de doelgroep van de beleidsinstrumenten stelselmatig uitgebreid. De voorbije jaren zijn voor

nagenoeg

alle

subsidiestelsels

(zoals

bijvoorbeeld

sociale

leningen,

huursubsidies en renovatiepremies) de uitsluitingsgrenzen verhoogd. Door het optrekken van de inkomensgrenzen kunnen nu substantieel meer mensen gebruik maken van deze subsidies (De Blust, 2010). De Decker (zoals geciteerd in De Blust, 2010)

berekende

dat

deze

doelgroepuitbreiding

voor

zowat

elke

Vlaamse

woonbeleidsmaatregel geldt. De subsidies kennen bijgevolg zo goed als geen uitsluitingsgrens: meer dan 60% van de mensen kunnen gebruik maken van de subsidies; voor over de helft van de subsidies is dit zelfs meer dan 90%. Alleen de huurpremie en installatiepremie kent een zekere selectiviteit (De Decker, zoals geciteerd in De Blust, 2010). Ten tweede zijn er hernieuwde inspanningen in de sociale huisvesting, in het bijzonder in de bouw van sociale woningen, te merken naar aanleiding van het Decreet Grond- en Pandenbeleid van 2009. Ten derde wordt er geleidelijk aan meer geïnvesteerd in de private huurmarkt. Uit de uitbreiding van de huursubsidie en de stijgende steun aan sociale verhuurkantoren blijkt een groeiende interesse in een woonbeleid voor de private huurmarkt6. Ten vierde wint het lokale 6

Waar in 2004 bijvoorbeeld een budget van 2,8 miljoen Euro voorzien was, steeg dit in 2010 tot 7,5 miljoen Euro (De Blust, 2010).

14

beleidsniveau aan belang in verschillende onderdelen van het Vlaamse woonbeleid. De lokale woonregie wordt versterkt. Exemplarisch hiervoor is het Kaderbesluit Sociale Huur van 2007, waarin een grotere toewijzingsverantwoordelijkheid voor de gemeenten is weggelegd. Concreet krijgen lokale overheden meer sturingscapaciteit voor het selecteren van nieuwe sociale huurders (De Blust, 2010). In de beleidsnota Wonen 2009-2014 worden deze vier zaken aangegeven als de wegen die door de Vlaamse regering werden ingeslagen om het recht op wonen te realiseren (De Blust, 2010; Van den Bossche, 2009).

2.3

Moeilijkheden in de realisatie van het recht op wonen

2.3.1

De woonproblematiek in Vlaanderen…

Wonen in Vlaanderen kampt voornamelijk met problemen rond kwaliteit en betaalbaarheid.

Ook

toegankelijkheid,

leefbaarheid

en

aanpasbaarheid

zijn

knelpunten (De Blust, 2010; Goossens, 2008). Ten eerste kampt de huisvestingssector met een kwaliteitsprobleem. Een harde kern van rond de 300.000 slechte woningen blijft in gebruik (De Decker et al., 2005). Het is vooral in de huursector dat deze woningen van lage kwaliteit blijven circuleren. In vergelijking met eigenaars kennen dubbel zoveel huurders problemen met hun woning (De Blust, 2010). Naar schatting dertig procent van de huishoudens op de private huurmarkt kent een woonkwaliteit die niet voldoet aan de minimumnormen (Le Roy, Debusschere, Heylen, Vandorpe, & Vandekerckhove, 2008). Ten tweede is er het kostenplaatje: de huisvestingsprijzen zijn sneller gestegen dan de levensstandaard en de kost van wonen valt daardoor disproportioneel hoog uit. De woonkost neemt een steeds grotere hap van het budget (De Decker et al., 2005). De prijzen van gronden en woningen blijven stijgen. En dat is meteen ook een belangrijke factor in de selectiviteit in de toegang tot de eigendomsmarkt: het zijn voornamelijk sociaal-economisch sterke bewoners die zich een eigen huis kunnen veroorloven (De Blust, 2010). Ten derde is er het probleem van toegankelijkheid van de huisvestingsmarkt. Er zijn bijvoorbeeld te weinig sociale huurwoningen, transit- of noodwoningen van OCMW’s en SVK-woningen zijn om mensen vanuit marginale woonvormen of grijze circuits – zoals kamerbewoning, campingbewoning of protestkraken – te laten instromen (De Decker et al., 2005; Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting, 2013). Er doen zich ook allerhande uitsluitingsmechanismen voor.

  15

De kwetsbaarsten worden geweerd op de private woningmarkt wegens racistische redenen of doordat ze bijvoorbeeld hun huurwaarborg via het OCMW moeten regelen. Huisbazen kunnen in die omstandigheden makkelijk afhaken omdat er toch een krapte is op de private huurmarkt, en de volgende kandidaat al staat te wachten (Goossens, 2008). Ook biedt de sociale huursector geen relaas, omdat het aanbod kwantitatief ontoereikend is. In 2007 wachtten 57.457 huishoudens (Winters et al., 2007) op een sociale woning en de wachttijden lopen op tot wel vijf jaar. In afwachting bevinden ze zich in een situatie waarin ze nauwelijks bescherming of tussenkomst genieten van de overheid. Ten vierde is de leefbaarheid een knelpunt. Ruimtelijke processen van concentratie en verdringing zorgen ervoor dat sociaal-economisch sterkere bevolkingsgroepen zich vestigen in aantrekkelijke regio’s. De grootsteden en bepaalde wijken van negentiende

eeuwse

gordels

worden

geconfronteerd

met

een

toenemende

concentratie van achtergebleven of inwijkende verpauperde bevolkingsgroepen (Goossens, 2008). Tenslotte zorgt de moeilijke aanpasbaarheid van het huidige woningbestand voor moeilijkheden. De historische ruimtelijke inplanting en de fysische constructies zijn onvoldoende uitgerust om aan de woonbehoeften te voldoen. Zeker in het licht van de

toekomst,

gezien

sociale

ontwikkelingen

erop

wijzen

dat

het

aantal

eenpersoonshuishoudens, eenoudergezinnen, nieuwkomers, bejaarden, … met specifieke woonbehoeften alleen maar zal toenemen (Goossens, 2008).

2.3.2

…stelt vooral kwetsbare groepen voor problemen

De geschetste problemen treffen echter niet iedere Vlaming in dezelfde mate. Er zijn interne verschillen en bepaalde woonproblemen stellen zich voor bepaalde delen van de bevolking sterker dan voor andere. Qua kwaliteit van huizen doen zich in de eigendomssector relatief weinig problemen voor. Over het algemeen kent deze sector eerder kwaliteitsvolle woningen met sociaal-economisch sterke bewoners. Het zijn enkel jonge gezinnen en oude eigenaars van landelijke woningen die huizen van wat mindere kwaliteit bewonen. Sociaal-economisch zwakke gezinnen komen voornamelijk op de private huurmarkt, het zwakkere marktsegment met minder kwalitatieve woningen, terecht (De Blust, 2010). Volgens cijfers van Le Roy et al. (2008) zouden op de private huurmarkt 30,7% van de huishoudens sociaal-economisch zwak zijn. Vooral het lage inkomen van de gezinnen, het etnisch-culturele profiel en het gezinsdemografische profiel (in het bijzonder het gezinstype ‘eenoudergezinnen’) zijn hierbij bepalend. Dit gaat 16

doorgaans gepaard met een gebrek aan sociale vaardigheden en een verregaande machteloosheid (De Blust, 2010; De Decker et al., 2005). In het geval van de betaalbaarheid is de kostprijs van wonen disproportioneel gestegen, en dat geldt voor iedereen. Voor eigenaars met een afbetalingslast hebben de prijsstijgingen echter niet tot noemenswaardige betaalbaarheidsproblemen geleid, gezien ze door de beleidsfocus op eigendomsondersteuning genieten van verschillende voordelen. Voor hen stijgt de woonquote nauwelijks (De Decker, 2007). Voor huurders heeft het echter wel tot betaalbaarheidsproblemen geleid, in die mate zelfs dat huren armer maakt. Dat geldt vooral voor kwetsbare groepen: bejaarde huurders, eenoudergezinnen en laaggeschoolde huishoudens (De Decker et al., 2005). Er is bijgevolg een polarisatie in de huisvestingsmarkt te merken, waarbij de meerderheid van de sociaal-economisch sterke Vlamingen als eigenaar een goede huisvestingstoestand kent; en een kleiner, sociaal-economisch zwakker, aandeel van de bevolking als huurder in een heel slechte, dure en onzekere woonsituatie vertoeft7. De situatie is vooral precair voor kwetsbare groepen (De Blust, 2010; De Decker et al., 2005). De Blust (2010) stelt in dezelfde lijn dat de Vlaamse woningmarkt een structurele ongelijkheid kent, waarbij de verdeling zich voordoet op drie vlakken. Ten eerste is er een verdeling van de woningmarkt naar eigendomsstatus. De woningmarkt kent een (toenemende) discrepantie tussen de eigendomsmarkt en de huurmarkt. Ten tweede is er ook een verdeling van de woningmarkt naar sociaal-economische status. Naar EU-SILC data van 2008 betreffende de sociaal-economische kenmerken van bewoners is er een duidelijk inkomensverschil tussen huurders en eigenaars. Mensen met werk lopen meer kans om eigenaar te zijn dan werklozen; en werklozen hebben meer kans om huurder te zijn dan tewerkgestelden. Ten derde is er een verdeling van de woningmarkt naar kwaliteit van de woningen (De Blust, 2010). Naar de theorie van Vranken (1999) liggen die verdelingen op een maatschappelijke breuklijn tussen sociaal-economisch zwakke en sterke huishoudens. In dat kader kan gesproken

worden

van

sociale

uitsluiting

van

sociaal-economisch

zwakke

huishoudens in het domein huisvesting. 7

Le Roy et al. (2008) volgen deze vaststellingen, maar zijn genuanceerder. Hun analyse van woningmarktsegmenten op de data van de woonsurvey geeft aan dat een groot deel van de bewoners – zowel eigenaars als in mindere mate huurders – geen betaalbaarheids- of kwaliteitsproblemen ondervindt. Toch kent een beperkte groep eigenaars en een substantiële groep huurders wel een problematische woonsituatie. Bij eigenaars heeft dit vooral te maken met een gebrek aan middelen om renovaties uit te voeren. Bij huurders is er sprake van een structureel probleem van huisvesting die niet kwaliteitsvol is en waartoe huurders veroordeeld zijn door hun zwakke sociaal-economische positie (Le Roy et al., 2008).

  17

2.3.3

Vlaams woonbeleid biedt geen afdoende antwoord

De woonproblemen in Vlaanderen zijn vooral voor kwetsbare groepen van de bevolking zeer uitgesproken, terwijl de meerderheid van de bevolking kwaliteitsvol en betaalbaar woont. Die structurele ongelijkheid die de Vlaamse woningmarkt kent, is het resultaat van een historisch gegroeide verdeling (De Blust, 2010). De oorzaken van deze toestand zijn te vinden in een historisch samenspel van verschillende factoren en processen (De Decker et al., 2005). De woningmarkt in Vlaanderen wordt gekenmerkt door een lage nieuwbouwactiviteit in vergelijking met andere Europese landen. De woningvoorraad is bovendien gesegregeerd. Buiten deze factoren binnen het woondomein spelen ook sociaal-economische factoren (de economische context) en demografische factoren (de gezinsdemografische ontwikkelingen) een bepalende rol. Tenslotte, maar niet in het minst, is ook de rol die de overheid speelt via het huisvestingsbeleid een belangrijke factor (De Decker et al., 2005). Het traditionele woonbeleid bood en biedt geen afdoende antwoord voor de realisatie van het recht op wonen. De ondoelmatige spendering van overheidsmiddelen, in de zin dat het beleid de middelen kanaliseert naar groepen die al over veel mogelijkheden beschikken, is voor verschillende auteurs een struikelblok (De Blust, 2010; De Decker et al., 2005). In het Vlaamse woonbeleid doen dus vooral de midden- en hogere inkomensgroepen voordeel. De private huursector en de sociale woningsector zijn de zwakke schakels; en toch wordt nog steeds het meest ingezet op beleidsinstrumenten in de private eigendomssector (De Blust, 2010). De Blust (2010) spreekt in dat kader van een mattheüseffect in het Vlaamse woonbeleid. Het mattheüseffect (Deleeck, Huybrechs, & Cantillon, 1983) duidt op de dynamiek waarbij hoge inkomensgroepen relatief gezien meer voordeel halen uit sociale voorzieningen dan lage inkomensgroepen. Bijgevolg is de financiële investering voor huisvesting van de overheid groter voor mensen met een hoog inkomen dan voor mensen met een laag inkomen (De Blust, 2010). Een van de bepalende factoren voor dit effect is de eerder aangehaalde fiscale aftrek die door het beleid voorzien wordt voor mensen met een hypothecaire lening. Dit fiscaal voordeel ligt gemiddeld hoger voor hoge inkomens. Het fiscale woonbeleid doet daarmee de ongelijkheid tussen hoge en lage inkomens toenemen (Heylen et al., 2007). Een andere versterkende factor van het mattheüseffect is de eerder beschreven beleidskeuze om de doelgroep van het Vlaamse woonbeleid uit te breiden en de inkomensgrenzen op te trekken. Op die manier daalt de selectiviteit

18

van subsidies, in het nadeel van sociaal-economisch zwakke huishoudens (De Blust, 2010; Van den Bossche, 2009). Een bijkomende bedenking die bij de bestaande overheidsmaatregelen kan gemaakt worden, is dat vraagstimulerende en kwaliteitsstimulerende maatregelen in perverse effecten kunnen resulteren. Vraagstimulerende maatregelen leiden doorgaans tot prijsstijgingen in plaats van een meer betaalbare toegang. Kwaliteitsstimulerende maatregelen

leiden

tot

nomadisme

als

die

niet

aan

adequate

herhuisvestingsmaatregelen gekoppeld worden (De Decker et al., 2005). Het streven om de woningvoorraad te verbeteren en om allerlei als substandaard ervaren woonsituaties op te ruimen, kan dus als onbedoeld gevolg hebben dat sommige mensen niet beter gehuisvest worden, maar integendeel in een ergere situatie belanden (en bijvoorbeeld op straat terecht komen) (Burgers, 1995; Hubeau, 2013).

2.3.4

Realisatie van het recht op wonen?

De menselijke waardigheid geldt als een algemeen referentiekader waarvan kan afgeleid worden of enige vooruitgang geboekt wordt inzake de effectiviteit van grondrechten (Hubeau, 2013). Doordat vooral mensen die in armoede leven het slachtoffer zijn van deze gebrekkige slagkracht van sociale grondrechten, spreekt Hubeau (2013) van een “manke realisatie” (Hubeau, 2013, p. 21) van sociale grondrechten en een beperkte effectiviteit op het terrein (Hubeau, 2013). Door deze vaststelling gaan stemmen op om te gaan spreken over het recht op wonen in termen van een afdwingbare resultaatsverbintenis, in plaats van de huidige inspanningsverbintenis die gesteld wordt aan de overheid (Hubeau, 2013). Recht op wonen als een resultaatsverbintenis wordt gezien als een meer progressieve invulling van het grondrecht (Vlaamse Woonraad, 2013). Ook op het terrein wordt gezocht naar alternatieve oplossingen voor de gestelde woonproblematiek. Onder andere wordt sociale innovatie als een mogelijk antwoord naar voor geschoven. De oprichting van een community land trust in Gent kan als een concreet voorbeeld van sociale innovatie in wonen gezien worden.

2.4

Sociale innovatie als mogelijk antwoord

Ondanks de grondwettelijke en decretale vastlegging van het recht op wonen, is het vandaag een realiteit dat een aanzienlijk aantal mensen dat recht niet gerealiseerd zien. Onze samenleving lijkt geen bevredigende antwoorden ontwikkeld te hebben op

  19

de woonkwestie, in het bijzonder ten aanzien van bepaalde bewonerscategorieën. De bestaande praktijken en instrumenten die van beleidswege opgelegd worden, bieden geen afdoende antwoord. Tegelijk kan vastgesteld worden dat woonactoren op het terrein alternatieve antwoorden verkennen onder de noemer ‘sociale innovatie’. Deze initiatieven pogen een vernieuwend antwoord te bieden op de gestelde woonuitdagingen en op de ‘manke’ realisatie (Hubeau, 2013) van het recht op wonen. In dat kader duikt het concept community land trust (hierna naar verwezen als ‘CLT’) op. Internationaal8 – en vooral in de Verenigde Staten – is CLT reeds enige tijd gekend als een innovatief woonmodel. Stilaan raakt het ook verspreid in Europa (Horlitz, 2013; Housing Strategies Inc., 2005; Moore & McKee, 2012). De eerste officieel werkzame CLT op het Europese vasteland bevindt zich in Brussel9. Gent volgt nauw op de voet met CLT Gent en de projecten die in dat kader opgezet worden (Bachus, 2013; De Pauw, 2010).

2.4.1

Sociale innovatie in wonen: Community land trust

In de loop der jaren werden verschillende alternatieve woonmodellen ontwikkeld waarin de collectieve controle over gronden en woningen centraal staat (DeFilippis, 2012; Dierckx & Coene, 2012; Minora, 2013). In de internationale literatuur wordt hiernaar

verwezen

als

“non-speculative

homeownership”

(Horlitz,

2013),

“permanently affordable homeownership”, “limited equity housing”, “third sector housing” (Davis, 2006) of “shared equity homeownership” (Davis, 2006, Thaden, 2013). “Ze streven ernaar dat woningen en gronden niet langer als handelsgoederen worden beschouwd, maar als sociale goederen in collectieve eigendom. Ze reageren daarmee op het erkende onrecht op de private vastgoedmarkt, in het bijzonder op de ‘keuzes’ voor gentrificatie en de-investering.” (DeFilippis, 2012)

Deze modellen kenmerken zich door een drietal karakteristieken: (1) de bewoner van de wooneenheid is ook de bezitter van de wooneenheid; (2) de faire toewijzing van eigendom tussen de ene generatie van bewoners met een laag inkomen en de andere generatie van bewoners met een laag inkomen; (3) het delen van rechten, plichten en voordelen van residentieel eigendom tussen individuele bewoners en andere partijen die de belangen van de bredere gemeenschap vertegenwoordigen 8

Er zijn CLT’s te vinden in onder meer het Verenigd Koninkrijk, Australië, Canada, Afrika en het MiddenOosten (Bachus, 2013). 9 De CLT in Brussel behoort tot de twintig geselecteerde sociaal innovatieve projecten in 2013 (http://www.ewi-vlaanderen.be/sociale-innovatie/20projecten; http://www.ingridlieten.be/realisaties/door braak-van-sociale-innovatie).

20

(Davis, 2006). De concrete uitwerkingen van die modellen krijgen veelal vorm via experimenten van lokale initiatiefnemers en zijn gericht op het opvullen van een hiaat in de welvaartsstaat (DeFilippis, 2012; Dierckx & Coene, 2012; Horlitz, 2013). Het CLT-model is overgewaaid uit de Verenigde Staten. Daar ontstonden eind jaren zestig experimenten die later vorm zullen geven aan de CLT-beweging (Meehan, 1996). De eerste documentatie van het begrip community land trust is te vinden in ‘The Community Land Trust: A guide to a new model for land tenure in America’ van Swann, et al. (1972). Als woonmodel bouwt CLT voort op het gedachtegoed van denkers zoals Henry George, Ralph Borsodi en E.F. Schumacher (Swann et al., 1972). De onderliggende ideeën gaan echter zo ver terug als het gedachtegoed van aloude volkeren die geen individueel bezit van land kenden, maar waar gronden aan de gemeenschap toebehoorden. In de Amerikaans-Indiaanse traditie bijvoorbeeld (maar evengoed in het idee van commons in het oude Engeland) werd grond gezien als een rijkdom die in bewaring wordt gegeven aan de gemeenschap. Bewoners hebben wel gebruiksrechten over het land, maar gronden worden publiekelijk beheerd. In de Westerse wereld is het Romeins systeem van grondbezit, het prototype van privaat eigenaarschap van grond, de laatste eeuwen dominant geworden (Horlitz, 2013; Swann et al., 1972).

10

Sinds de pionierperiode heeft het model een zekere evolutie gekend. De eerste projecten situeerden zich in landelijke gebieden, als antwoord op de nood aan betaalbare huisvesting. Vanaf de jaren tachtig werd het woonmodel ook geïntroduceerd in steden (Bunce, Khimani, Sungu-Eryilmaz, & Earle, 2013; Miller, 2013), als dam tegen gentrificatie en verdringing van arme bewoners (Horlitz, 2013; Swann et al., 1972). Sinds midden jaren 2000 is er een verhoogde rol van de overheid in de ontwikkeling van CLT’s te merken (Davis, 2010; Davis & Jacobus, 2008; Maxted, 2013; Miller, 2013; Moore & McKee, 2012). Box 1: Ontstaan en evolutie van het CLT-model

Het CLT-model is een voorbeeld van een dergelijke model van collectief wonen (DeFilippis, 2012; Dierckx & Coene, 2012). Ze streven naar het betaalbaar maken van huisvesting en de ontwikkeling van woongemeenschappen via het versterken van sociale relaties tussen bewoners onderling en met de lokale gemeenschap in zijn geheel (Davis, 2006; Davis, 2010; DeFilippis, 2012; Thaden, 2013). Het CLT-model maakt gebruik van een combinatie van verschillende kenmerken om dat te bewerkstelligen. De belangrijkste kenmerken van een CLT worden in onderstaande tabel opgesomd (gebaseerd op Davis & Jacobus (2008) en op het originele Amerikaanse model zoals ontwikkeld door Swann et al. (1972)).

10

Een gedetailleerde uiteenzetting van de historiek van het model en de beweging kan gevonden worden in ‘Origins and evolution of the Community Land Trust in the United States’ van Davis (2010). Groepen die vandaag het concept promoten en de opbouw van CLT’s ondersteunen zijn onder andere: The Schumacher Society (www.smallisbeautiful.org), Institute for Community Economics (www.iceclt.org), Burlington Associates (burlingtonassociates.com) en CLT Academies (zoals de Florida Housing Coalition en de Lincoln Institute of Land Policy (www.lincolninst.edu)).

  21

Kenmerk Non-profit, fiscaal vrijgestelde rechtspersoon (nonprofit, tax-exempt corporation) Tweeledig eigenaarschap van grond en gebouwen (dual ownership)

Verhuurde grond (leased land)

Eeuwigdurende betaalbaarheid (perpetual affordability)

Eeuwigdurende verantwoordelijkheid (perpetual responsibility)

Open lidmaatschap op geografische basis (open, place-based membership) Onder controle van de gemeenschap (community control)

Drieledig bestuur (tripartite governance)

Expansionistisch programma (expansionist program) Flexibele ontwikkeling

22

Toelichting Een CLT is een onafhankelijke rechtspersoon die niet gericht is op het maken van winst. De meeste CLT’s richten hun middelen en activiteiten op sociale doelen zoals het voorzien van huisvesting voor mensen met een laag inkomen of het herontwikkelen van achtergestelde buurten. De CLT verwerft verschillende percelen grond (waarbij percelen niet hoeven aan elkaar te grenzen) overheen een geografisch richtgebied met de bedoeling om het permanent eigenaar te worden van de grond. De gebouwen die reeds gelegen zijn op de grond of er later op gebouwd worden, worden verkocht aan particuliers huiseigenaars. De grond van CLT’s wordt exclusief gebruikt door de eigenaars van de gebouwen die er zich op bevinden. Stukken grond worden overgedragen aan particuliere huiseigenaars via langdurige grondpachten. In ontwerp en in opzet is een CLT toegewijd aan het behoeden van de betaalbaarheid van huisvesting op zijn grond. De CLT behoudt de mogelijkheid om de structuren die zich op zijn grond bevinden terug te kopen als de eigenaars ervoor kiezen ze te verkopen. De herverkoopprijs wordt bepaald door een formule in de grondpacht die de huidige eigenaars een eerlijk rendement op hun investering verschaft en toekomstige kopers een rechtvaardige toegang tot huisvesting aan een betaalbare prijs verleent. Als eigenaar van de grond en als houder van de optie om de structuren op die grond opnieuw te kopen, heeft een CLT een aanhoudend belang bij wat er met deze structuren gebeurt en wat er met de mensen gebeurt die ze bewonen. De grondpacht vereist het bewonen van het pand en het verantwoord gebruik ervan. Als gebouwen gevaarlijk worden, heeft een CLT het recht tot herstellingen te dwingen. Als eigenaars hun hypotheek niet kunnen betalen, heeft een CLT het recht om de hypotheek te betalen, en zo een uithuiszetting te verhinderen. De CLT opereert binnen de grenzen van een richtgebied. Het wordt geleid door, en moet verantwoording afleggen aan, de mensen die dit gebied beschouwen als hun. Iedere persoon die woont in het richtgebied kan een stemgerechtigd lid worden. De gemeenschap kan een buurt, meerdere buurten of zelfs een hele gemeente, stad of provincie omvatten. Stemgerechtigde leden die ofwel wonen op de grond of in het richtgebied van een CLT, kunnen twee derde van de raad van bestuur van een CLT verkiezen en benoemen. De raad van bestuur van een klassieke CLT bestaat uit drie groepen, elk met een gelijk aantal zetels. Een derde vertegenwoordigd de belangen van de mensen die het land pachten van de CLT, een derde vertegenwoordigt de belangen van de bewoners van de omliggende gemeenschap van de CLT, maar die geen grond pacht, en een derde wordt opgemaakt uit individuen die geacht worden te spreken in naam van het publiek belang: publieke ambtenaren van lokale overheden, non-profit huisvestingsmaatschappijen, enzovoort. CLT’s zijn toegewijd aan het actief uitbreiden van hun grondbezit en op het verhogen van het aanbod aan betaalbare huisvesting onder hun rentmeesterschap. Terwijl grond altijd het hoofdingrediënt is, varieren de types projecten

(flexible development)

die CLT’s nastreven en de rol die CLT’s spelen in het ontwikkelen van projecten enorm. CLT’s kunnen aan ontwikkeling doen met hun eigen personeel of met behulp van partners. Er kan op één bepaald type huisvesting gefocust worden of verschillende types kunnen gecombineerd worden, of er kan meer breed gefocust worden op extensieve gemeenschapsontwikkeling.

Tabel 1: Kenmerken CLT

Het CLT-model articuleert een specifieke visie op het ontstaan en oplossen van woonproblemen. In de analyse van woonproblemen wordt het systeem van privaat eigenaarschap van grond gezien als een bron van economische en sociale onrechtvaardigheid. Het verhandelen en onbillijk toewijzen van grond is een manier “for extracting speculative profits from the pressures of urbanization” (Swann et al., 1972, p. 2). Het uiteindelijke gevolg is dat wanneer gezinnen met een gemiddeld inkomen een eigen huis proberen kopen, ze worden gedwongen om speculatief opgedreven prijzen te betalen. En gezinnen of individuen met een laag inkomen worden quasi volledig uitgesloten (Swann et al., 1972). Een mogelijke oplossing van die problemen schuilt volgens de grondleggers van CLT in het sociaal mechanisme van het CLT-model (hoewel er niet geclaimd word dat dit mechanisme een wondermiddel is). Grond wordt daarbij niet meer beschouwd als een verhandelbaar goed en kan dan ook niet gekapitaliseerd worden of voorwerp van speculatie worden. Grond wordt daarentegen gedecommodificeerd en in handen van een community land trust geplaatst die gemandateerd is om deze voor lange termijn te beheren. CLT’s verlenen bewoners het recht om die grond te gebruiken via lange termijn (erf)pachtovereenkomsten. Deze structuur stelt de CLT in staat om de toegang van huishoudens met een laag inkomen tot de grond te bewaren (Horlitz, 2013; Maxted, 2013; Meehan, 1996; Swann et al., 1972).

2.4.2

Sociale innovatie: Wat?

Sociale innovatieve praktijken duiken niet enkel op in het woondomein. In diverse maatschappelijke domeinen is er interesse in sociale innovatie. Maar wat valt nu juist te verstaan onder het begrip ‘sociale innovatie’? Een uitklaring dringt zich op. De moeilijkheid van het concept sociale innovatie schuilt in het feit dat het op dit moment

een

verzamelnaam

is

van

verschillende

initiatieven,

ideeën

en

(werk)definities. “Both theory and practice allow certain variations in defining SI [sociale innovatie]” (Ilie & During, 2012, p. 14). Een verkenning van recente literatuur moet licht op de zaak werpen. Aan de hand van enkele wetenschappelijke publicaties over sociale innovatie wordt een stand van zaken van het debat rond dit onderwerp

  23

opgemaakt. Hieronder wordt achtereenvolgens een overzicht gegeven van de historiek van het begrip, de karakteristieke neutraliteit van de term, en de verschillende benaderingen die vandaag te onderscheiden zijn. A. Historische situering Het begrip ‘sociale innovatie’ heeft doorheen zijn bestaan verschillende lagen geaccumuleerd. Sociale innovatie is immers ver van een nieuw begrip (Brown, 2010; Godin, 2012; Moulaert, 2009). Godin (2012) stelt in dit verband dat “social innovation dates back to the beginning of the nineteenth century – at a time when ‘technological innovation’ did not exist in discourses, emerging only in the 1940’s” (Godin, 2012, p. 6). Ghys & Oosterlynck (2013a) vatten de geschiedenis van het gebruik van de term krachtig samen: “[Sociale innovatie is een] term, die aan het begin van de 19de eeuw voornamelijk een synoniem was voor socialisme, of later sociale hervorming in het algemeen. Sociale innovatie had in die tijd een pejoratieve bijklank, in navolging van innovatie zelf: het introduceren van verandering in een bestaande orde (Godin, 2012, p. 8). Naarmate de attitude jegens (sociale) hervorming en verandering doorheen de tijd positiever werden, kreeg de term sociale innovatie ook een neutralere positie. De term raakte echter in de vergetelheid toen het idee van innovatie (in het algemeen) rond 1940 (o.a. in navolging van Schumpeter) populair raakte en innovatie zijn huidige ‘wenselijke’ invulling kreeg, als motor van groei en vooruitgang. Godin (2012) geeft aan dat de term in de eerste helft en begin tweede helft van de 20ste eeuw maar sporadisch voorkwam, vaak als toevallig synoniem voor sociale verandering. Vanaf de jaren 1970 herleefde het concept in de context van het streven naar meer autonomie en zelfbestuur in een sterk gebureaucratiseerde maatschappij. Vooral in Frankrijk werd er in de nasleep van Mei 1968 voor het eerst terug in bredere kringen expliciet gereflecteerd op deze betekenis van sociale innovatie, o.a. met betrekking tot onderwijs, media (Chambon, David, Devevey, 1982). Deze auteurs stelden het toen zo: “Par analogie, on peut dire que si l’écologie est principalement le combat contre la pollution industrielle, l’innovation sociale est le combat contre la pollution institutionelle qui engendre des nuisances sociales’ (Chambon, David, Devevey, 1982, p. 67). Hieruit groeide het huidige begrip van sociale innovatie als alternatieven voor bestaande oplossingen voor sociale problemen. Vanaf de jaren 1980 werd het concept vooral gebruikt als tegenhanger van technologische innovatie, zowel als reactie op en noodzakelijke aanvulling van de laatstgenoemde. Tegenwoordig is sociale innovatie naast een autonomie kritiek op de overheid dus vooral aanwezig als kritiek op bepaalde modellen van technologische ontwikkeling (Oosterlynck & Cools, 2012).” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, pp. 5-6)

B. Neutraal en dus normatief in te vullen Sociale innovatie houdt er als term een specifieke karakteristiek op na, zijnde neutraliteit, en de mogelijkheid tot normatieve invulling die dat met zich meebrengt. 24

Doordat het een neutraal begrip is, kan het immers vanuit verschillende ideologische posities verschillende invullingen krijgen (Denvall, 2011; Ghys & Oosterlynck, 2013a; Moulaert et al., 2005). De geschiedenis bevestigt dat sociale innovatie geen objectieve, maar een subjectieve en normatief omstreden term is (Godin, 2012). Gezien alle sociale innovaties gefundeerd zijn op bepaalde normatieve en ideologische wortels, maakt dat van sociale innovatie eveneens een politiek concept (Ghys & Oosterlynck, 2013a; Moulaert et al., 2005). ‘Neutraal’ betekent hier dus niet ‘objectief’, maar wijst erop dat de beleving van sociale innovatie als goed of slecht afhankelijk is van de positie van diegene die het beoordeelt. Sociale innovatie heeft geen inherent goede uitkomsten voor de samenleving (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Hoewel ‘innovatie’ ons denken kanaliseert naar een optimistische voorstelling van verandering, moeten innovaties dus niet op een voetstuk geplaatst worden. Ze moeten eerder gezien worden als een uitdrukking van sociale en politieke discoursen (Denvall, 2011). De neutraliteit van het concept sluit dus niet uit om een wenselijke uitkomst te formuleren, maar maakt het integendeel net mogelijk. Verschillende auteurs (zoals bijvoorbeeld Ghys & Oosterlynck, 2013a of Cahill, 2010) maken om die reden een onderscheid tussen een normale en een – naar hun mening – goede categorie van sociale innovatie. De goede categorie weerspiegelt dan een normatieve invulling. Zo expliciteren Ghys & Oosterlynck (2013a) een definitie van ‘wenselijke sociale innovatie’. Of zo spreekt Cahill (2010) van ‘ware sociale innovatie’. C. Verschillende benaderingen vandaag Het neutrale karakter van sociale innovatie maakt dus verschillende normatieve invullingen van het concept mogelijk. Vandaag zijn dan ook verschillende benaderingen van sociale innovatie te onderscheiden. Die benaderingen zijn grofweg in twee globale stromingen te situeren (Ghys & Oosterlynck, 2013a; Moulaert et al., 2005): de Angelsaksische stroming en de continentale stroming. De standpunten in deze stromingen verschillen voornamelijk op vlak van welke normatieve invulling gegeven wordt aan het begrip sociale innovatie en op vlak van het niveau waarop sociale innovaties inwerken. Zo hebben auteurs uit de continentale stroming kritiek op de ideologische vooringenomenheid in de Angelsaksische benadering. Er wordt gesteld dat het een enge visie is op sociale innovatie die een “caring liberalism” promoot (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 21). Economie wordt daarin gezien als de primaire sfeer van sociaal leven en sociaal ondernemerschap als de sleutel tot sociale verandering (Ghys & Oosterlynck, 2013a).

  25

Britse instanties als de Young Foundation en de National Endowment for Science, Technology and the Arts (NESTA) zijn binnen de Angelsaksische benadering te situeren. Geoff Mulgan kan als een van de voornaamste auteurs van de stroming beschouwd worden. De Young Foundation is via verschillende publicaties (zie bijvoorbeeld Young foundation (2006) en Young foundation & Social Innovation eXchange (2010)) invloedrijk geweest in de agendering van sociale innovatie op Europees niveau (Ghys & Oosterlynck, 2013a; Ilie & During, 2012). Deze

benadering

zet

in

op

het

uitwerken

van

losstaande

initiatieven,

veelal

binnen

de

liefdadigheidssector. Men vestigt daarmee de aandacht op het microniveau van sociale problemen en oplossingen. De nadruk ligt op individuele ondernemers die deelproblemen beheersen of oplossen. Sociaal ondernemerschap krijgt daarin een belangrijke plaats toegekend. Ideologisch kadert het binnen een marktlogica en een conventionele visie op ontwikkeling (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Men pleit voor: “More open markets for social solutions, including public funding and services directed more to outcomes and opened up to social enterprises and user groups as well as private business” (Young Foundation, 2006, p. 5). Box 2: De Angelsaksische benadering

Het niveau waarop sociale innovatie zich focust is een tweede punt van verschil. Waar de Angelsaksische stroming zich richt op afzonderlijke initiatieven op het microniveau, zonder deze te plaatsen binnen een groter geheel, richt de continentale benadering zich op de connectie van lokale sociale innovatiepraktijken met een macro-historische context. Waar in de eerstgenoemde de uitkomsten initiatief per initiatief bekeken worden, worden ze in de laatstgenoemde met de bredere maatschappelijke context verbonden (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Frank Moulaert is een van de spilfiguren van de continentale stroming. Publicaties als ‘Towards alternative model(s) of local innovation’ (Moulaert et al., 2005) en ‘Social innovation and territorial development’ (MacCallum, Moulaert, Hillier, & Haddock, 2009) zijn toonaangevend. Sociale innovatie wordt in deze stroming gezien als een kritische vorm van alternatieve ontwikkeling (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Sociale innovatie vormt daarmee een kritiek op het conventionele denken over ontwikkeling die de markt, technologische innovatie en ondernemerschap ziet als de motor van ontwikkeling (Oosterlynck & Cools, 2012). De stroming kenmerkt zich door het streven naar een macro-historisch perspectief op de ontwikkeling van sociale innovatie (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Moulaert et al. (2005) benadrukken drie dimensies van dit soort sociale innovatie. Ten eerste is er een inhoudelijke productdimensie: men streeft ernaar oplossingen te vinden voor concrete sociale behoeften die niet (meer) naar behoren beantwoord worden door de staat of de markt. Ten tweede is er een procesdimensie: men streeft naar veranderingen in sociale relaties. En ten derde is er de empowermentdimensie die de inhoudelijke en procesdimensie aan elkaar bindt: men streeft naar verbeterde sociaal-politieke capaciteiten en mobilisatie en verbeterde toegang tot middelen. Daarbij gaat de aandacht naar sociale bewegingen en collectieve empowerment (Moulaert et al., 2005). Box 3: De continentale benadering

26

Beide benaderingen blijven echter uitdrukkingen van hetzelfde fenomeen. Ze benadrukken allebei het belang van sociale noden en sociale relaties, en beide bepleiten een volwaardige plaats van sociale innovatie naast technologische innovatie (Ghys & Oosterlynck, 2013a; Ilie & During, 2012; Oosterlynck & Cools, 2012). D. Elementen van sociale innovatie in de continentale benadering Hierboven (2.4.2 – B) werd reeds aangehaald dat sociale innovatie een verschillende invulling kan krijgen naargelang de ideologische positie die men inneemt. Het is dan ook belangrijk om te expliciteren op welke invulling van sociale innovatie hier aangesloten wordt. De positie die in het debat rond het begrip sociale innovatie gekozen wordt, situeert zich in de continentale stroming, omdat in die benaderingen expliciet de koppeling gemaakt wordt tussen lokale initiatieven en de bredere maatschappelijke context. Deze connectie is van belang wanneer er op een structurele manier gekeken wordt naar de gestelde woonproblemen van kwetsbare groepen (in plaats van naar die problemen te kijken als geïsoleerde problemen) (Ghys & Oosterlynck, 2013a). In wat volgt worden de belangrijkste elementen van sociale innovatie in de continentale benadering kort toegelicht. Het gaat dan meerbepaald over de product-, proces- en empowermentdimensie van sociale innovatie. Ook de connectie tussen de sociale innovatiepraktijk en de bredere maatschappelijke context wordt uitgelegd. Ten eerste is er de productdimensie. In tegenstelling tot technologische innovatie gaat sociale innovatie verder dan verbeterde technologieën of financiële transfers, of het louter actualiseren of efficiënter maken van de gebruikelijke organisatievormen. De transformatie van bestaande sociale verhoudingen of relaties is de finaliteit van sociale innovaties. In die nieuwe sociale verhoudingen zouden sociaal uitgesloten individuen of groepen beter hun noden kunnen vervullen. Daarmee nemen sociale innovatiepraktijken ook een kritische positie in ten opzichte van de dominante economische en politieke instituties en structuren waarbinnen betrokkenen er niet in slagen in hun basisbehoeften te voorzien. Het verandert de percepties, gedragingen en structuren die voorheen hebben bijgedragen aan het ontstaan van deze maatschappelijke uitdagingen (Cahill, 2010; Moulaert, 2009; Oosterlynck & Cools, 2012; Oosterlynck et al., 2013). Sociale innovatie wordt gezien als: “the satisfaction of alienated human needs through the transformation of social relations: transformations which ‘improve’ the governance systems that guide and regulate the allocation of goods and services meant to satisfy those needs, and which establish new governance structures and organizations (discussion fora, political

  27

decision-making systems, firms, interfaces, allocation systems, and so on).” (Moulaert, 2009).

Men probeert oplossingen te vinden voor concrete sociale noden die niet (meer) naar behoren beantwoord worden door de overheid of de markt11(Bureau of European Policy Advisors [BEPA], 2011; Ilie & During, 2012; Oosterlynck & Cools, 2012). In die zin zijn sociale innovaties reactief van aard, ze ontstaan niet uit het niets, maar vormen een reactie op een sociale noodzaak (Ghys & Oosterlynck, 2013a; Moulaert et al., 2005). Naast een gevoelde noodzaak is echter ook een gevoelde opportuniteit nodig om te reageren en een sociale innovatiepraktijk te initiëren (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Kortom, de productdimensie van sociale innovatie verwijst naar de uitkomst van dergelijke praktijken: bij sociale innovatie worden sociale doeleinden nagestreefd (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Ten tweede is er de procesdimensie. De procesdimensie van sociale innovatie verwijst

naar

de

middelen

die

gebruikt

worden

om

sociale

innovatie

te

bewerkstelligen. Deze middelen zijn sociaal van karakter, gezien via (het streven naar) veranderingen in sociale relaties en organisatievormen transformaties beoogd worden (BEPA, 2011; Ilie & During, 2012; Oosterlynck & Cools, 2012). Concreet gaat het bijvoorbeeld om het stimuleren van sociale leerprocessen en bewustwording, of collectieve actie en mobilisatie (Oosterlynck & Cools, 2012). Door het veranderen van sociale relaties, gebeurt er een innovatie van het sociale. Sociale innovatie gaat dus niet enkel om innovaties die direct betrekking hebben op diegene die de sociale nood ervaart (in geval van armoede: de arme), maar vaak ook op veranderingen in het gedrag van en de relatie tussen mensen, en van de structuur van de samenleving als geheel (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Dat maakt ook dat de lokale schaal de bevoorrechte locus is voor het initiëren en organiseren van sociale innovatie. Op lokale schaal komen immers rechtstreekse sociale relaties tot stand waarin solidariteit, gemeenschapsidentiteit, collectieve empowerment en mobilisatie mogelijk zijn. Dit heeft ook tot direct gevolg dat initiatieven die als succesvol ervaren worden in de ene context, dit niet vanzelfsprekend zullen zijn in een andere (Brown, 2010; Denvall, 2011; Moulaert, 2009; Oosterlynck & Cools, 2012). 11

Wanneer we de sferen van de samenleving opdelen in overheid, markt en civiele samenleving, volgt daar uit dat sociale innovatie voornamelijk vanuit de civiele samenleving komt. Wat niet wil zeggen dat sociale innovatie initiatieven vanuit de overheid – bijvoorbeeld in de vorm van nieuw beleid – of markt uitsluit (Ghys & Oosterlynck, 2013a, Oosterlynck & Cools, 2012). Sociale innovatie heeft vaak een impliciete bottom-up en grassroots connotatie. In dezelfde lijn wordt een sterk verband gelegd met participatie vanuit de samenleving (Moulaert et al., 2005, Cahill, 2010).

28

Ten derde is er de empowermentdimensie. De empowermentdimensie bindt de product- en procesdimensie aan elkaar: men streeft naar verbeterde sociaal-politieke capaciteiten en verbeterde toegang tot middelen om noden te bevredigen. Empowerment en leerprocessen zijn een belangrijk onderdeel van sociale innovatie, omdat daarbij ingezet wordt op de ontwikkeling van die capaciteiten en toegang (Ghys & Oosterlynck, 2013a; Oosterlynck & Cools, 2012). Ten laatste is er de connectie met de bredere maatschappelijke context. Zoals hierboven aangehaald, bieden sociale innovatie praktijken een alternatief voor de bestaande praktijken waarbinnen betrokkenen er niet in slagen om in hun basisbehoeften te voorzien. Sociale innovatie wordt bewust geïntroduceerd met het oog op verbetering en er is iets nieuw aan in vergelijking met het bestaande systeem. Het ‘bestaande systeem’ alludeert in het geval van Vlaanderen op de institutionele context van de welvaartsstaat. Vernieuwende, alternatieve praktijken zijn dus niet strikt genomen nieuw, maar relatief aan deze specifieke context. Het kan zelfs gaan om een herintroductie. ‘Innoveren’ is dus niet hetzelfde als ‘uitvinden’ (Ghys & Oosterlynck, 2013a; Moulaert et al., 2005; Oosterlynck & Cools, 2012).

2.4.3

Sociale innovatie: Belang?

Op welke manier kan ‘sociale innovatie’ nu van belang zijn in het kader van sociale problemen in het algemeen, en de woonproblematiek in het bijzonder? De theorievorming van Ghys & Oosterlynck (2013a) rond sociale innovatie biedt inspiratie voor het beantwoorden van deze vraag. Zij zien mogelijke bijdragen van sociale innovatie in een structurele bestrijding van armoede en sociale problemen wanneer deze sociale innovatie een succesvolle of systemische uitwerking kent. Succesvolle sociale innovatie wordt bekomen wanneer sociale innovatie ertoe bijdraagt de sociale uitsluiting te verhelpen en op die manier structurele verbetering bekomt. “Dit kan gebeuren door het empoweren van armen, het verhelpen van de specifieke uitsluiting door sensibilisering, of het aandragen van nieuwe institutionele oplossingen” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 24). Systemische sociale innovatie op niveau van de samenlevingsstructuren beïnvloedt eerder onrechtstreeks sociale problemen, doordat het inwerkt op de ongelijkheid en breuklijnen die aan de oorzaak liggen van deze problemen (Ghys & Oosterlynck, 2013a). (Zie punt 4 voor een nadere toelichting van de theorie.)

  29

3. Vraagstelling 3.1

Centrale onderzoeksvraag

Uit de probleemstelling werd duidelijk dat de woonproblematiek in Vlaanderen bijzonder uitgesproken is voor kwetsbare groepen. In het kader van het recht op wonen moet daaraan iets gedaan worden. Naast de verschillende traditionele ingrepen in het woonveld, zien we de laatste jaren ook een aantal ingrepen de kop opsteken die benoemd worden als ‘sociale innovatie’. CLT Gent is daarvan een voorbeeld. De concrete vraag die daarbij kan worden gesteld, is welke betekenis dergelijke praktijken van sociale innovatie kunnen hebben voor sociale problemen. In dit onderzoek wordt CLT Gent als case van sociale innovatie genomen. De vraag is dan welke betekenis CLT Gent kan hebben voor de structurele woonproblematiek en het effectief realiseren van het recht op wonen voor iedereen. De centrale vraag waar dit onderzoek om draait, luidt: Welke bijdrage kan CLT Gent – als een praktijkvoorbeeld van sociale innovatie gericht op woonproblemen – leveren aan een meer effectieve realisatie van het recht op wonen, in het bijzonder voor kwetsbare groepen?

3.2

Deelvragen

Om een zicht te krijgen op die mogelijke bijdrage moet een idee gevormd worden over de verschillende aspecten die van een praktijk een sociale innovatiepraktijk maken (zie 2.4.2 – D). In het geval van CLT Gent moet ten eerste achterhaald worden hoe een uit de Verenigde Staten overgewaaid woonmodel uitgewerkt wordt in de lokale Gentse context. Zoals aangegeven door verschillende auteurs is het CLT-model een flexibel model (DeFilippis, 2012; Dierckx & Coene, 2012; Mallach, 2005). Net zoals bij alle sociale innovaties is de vorm en inhoud afhankelijk van de context waarin het uitgewerkt wordt (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Ten tweede moet de bredere maatschappelijke

en

institutionele

context

bekeken

worden.

Een

sociale

innovatiepraktijk is immers relatief aan de bredere context waarin die praktijk opgezet wordt. De context gaat bepalen of bepaalde ingrepen al dan niet als innovatief kunnen beschouwd worden in relatie tot de bestaande ingrepen (Ghys & Oosterlynck, 30

2013a). Ten derde is een sociale innovatie steeds reactief op concreet ervaren sociale noden (BEPA, 2011; Ilie & During, 2012; Oosterlynck & Cools, 2012), en kan een initiatief die een antwoord wil bieden op die noden pas begrepen worden als die noden gekend zijn. Ten vierde moet ook geduid worden welke elementen van de sociale innovatiepraktijk werkelijk innovatief zijn in vergelijking met de bestaande ingrepen. Ten vijfde moet het transformatiepotentieel van de praktijk genuanceerd worden met interne en externe moeilijkheden die bij de uitwerking van het initiatief ervaren worden. Dit geeft aanleiding tot volgende set deelvragen: (1) Hoe krijgt het CLT model vorm in Gent? (2) Wat is de bredere context waarin CLT Gent opgezet wordt? (3) Wat zijn de ervaren noden waarop CLT Gent een reactie vormt? (4) Wat zijn de innovatieve aspecten in CLT Gent? (5) Waar worden moeilijkheden ervaren in CLT Gent?

  31

4. Richtinggevende theorie Voor er op zoek gegaan wordt naar een antwoord op de onderzoeksvraag, wordt nader ingegaan op de theorie die de richting zal uitwijzen in dit onderzoek. De definitie van ‘wenselijke sociale innovatie gericht op sociale problemen’ van Ghys & Oosterlynck (2013a) situeert zich in de continentale stroming en wordt in het kader van dit onderzoek relevant geacht voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. De reden hiervoor is tweevoudig. Ten eerste sluit de normatieve invulling van sociale innovatie als ‘wenselijke sociale innovatie gericht op sociale problemen’ zich aan bij de benadering van sociale problemen in het sociaal werk. Het sociaal werk is per definitie een normatieve discipline, gezien het expliciet de kant kiest van sociaal uitgesloten en kwetsbare groepen in het licht van sociale rechtvaardigheid (NASW Delegate Assembly, 2008). Ten tweede definiëren ze sociale innovatie expliciet in relatie tot sociale problemen én vertrekken ze vanuit een structurele benadering van die problemen (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Bovendien geven ze een aanzet tot de mogelijke impact die sociale innovatie kan hebben in een structurele bestrijding van die problemen. Daarom sluit deze theorie goed aan bij dit onderzoek waar op zoek gegaan wordt naar een antwoord op de vraag welke bijdrage sociale innovatie kan leveren aan een meer effectieve realisatie van het recht op wonen van kwetsbare groepen. In wat volgt zal dieper ingegaan worden op de potentiële impact van sociale innovatie. Dit zal belangrijk zijn om de bevindingen van het onderzoek te interpreteren en zodoende de mogelijke bijdrage van een sociale innovatiepraktijk als CLT Gent in de woonproblematiek te schatten.

4.1

Wenselijke sociale innovatie gericht op sociale problemen

De definitie van wenselijke sociale innovatie gericht op sociale problemen van Ghys & Oosterlynck (2013a) luidt: “Sociale innovatie gaat over ideeën en initiatieven uit de samenleving die reageren op menselijke noden van sociale groepen, die binnen een bepaalde institutionele context nieuwe alternatieven bieden dankzij veranderingen in sociale relaties en organisatievormen. Een succesvol proces van sociale innovatie zorgt voor structurele verbeteringen dankzij empowerment, leerprocessen, etc.” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 22)

32

Deze definitie sluit nauw aan bij de continentale benadering, gezien het ook een product-, proces- en empowermentdimensie bevat en eveneens de connectie maakt met de bredere maatschappelijke context (zie 2.4.2 – D). Ze voegen echter nog een wenselijke en succesvolle kwalificatie toe, die hun definitie een normatief accent geeft. Met wenselijke sociale innovatie bedoelen ze wenselijk vanuit het standpunt van de bestrijding van sociale problemen. Daarenboven hebben niet alle sociale innovaties structurele verbetering tot gevolg – er is zelfs een verslechtering mogelijk –, maar een sociale innovatie kan succesvol genoemd worden als het inwerkt op sociale structuren van uitsluiting en ongelijkheid (Ghys & Oosterlynck, 2013a).

4.2

Potentiële impact van sociale innovatie

Ghys & Oosterlynck (2013a) geven naast een definitie van sociale innovatie ook een uiteenzetting van de mogelijke impact die sociale innovatie kan hebben in een structurele bestrijding van sociale problemen. Zo leveren ze een aanzet tot het nadenken over de mogelijke betekenis en bijdrage die sociale innovatiepraktijken kunnen hebben in het ‘oplossen’ van de woonproblematiek van kwetsbare groepen. In wat volgt worden de potentiële directe en indirecte effecten van sociale innovatie geschetst, zoals Ghys & Oosterlynck (2013a) dat zien.

4.2.1 Met

Directe effecten van sociale innovatiepraktijken directe

effecten

worden

de

effecten

bedoeld

die

concrete

sociale

innovatiepraktijken kunnen bewerkstelligen. Een eerste potentiële laag van impact wordt benoemd als “sociale innovatie zonder structureel effect of onsuccesvolle sociale innovatie” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 24). Deze is niet nutteloos, maar het gaat evenwel niet om armoedebestrijding maar om armoedebeheersing. Dit effect wordt bekomen wanneer sociale innovatie de gevolgen van sociale uitsluiting “enkel intoomt of neutraliseert door (tijdelijk) in een sociale nood te voorzien zonder in te werken op het netwerk van sociale relaties waarin de arme zich bevindt en/of bredere maatschappelijke verhoudingen waarin armen een ondergeschikte positie innemen, de kloof [wordt] niet overbrugd en [men] kan niet van een structureel effect spreken. De positie van de arme verbetert niet, hij ondervindt er enkel tijdelijk minder hinder van. Zeker wanneer dit zich beperkt tot geïsoleerde domeinen van het leven krijgt SI [sociale innovatie] in deze context de

  33

status van liefdadigheid” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 24). Ingrepen krijgen zo een caritatieve of paternalistische bijklank (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Een tweede potentiële laag van impact wordt benoemd als succesvolle sociale innovatie. Succesvolle sociale innovatie wordt bekomen wanneer sociale innovatie ertoe bijdraagt de sociale uitsluiting te verhelpen en op die manier structurele verbetering bekomt. “Dit kan gebeuren door het empoweren van armen, het verhelpen van de specifieke uitsluiting door sensibilisering, of het aandragen van nieuwe institutionele oplossingen” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 24). Een derde potentiële laag van impact wordt benoemd als “systemische sociale innovatie van de samenleving” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 24) en is “eerder onrechtstreeks op armoedesituaties gericht. In een eerste politieke variant richt SI [sociale innovatie] zich ofwel op de sociaal-politieke mobilisering van/met armen, ofwel op het sensibiliseren van de meerderheid die impact heeft op het lot van de armen. In een tweede variant gaat het om SI [sociale innovatie] die zich niet rechtstreeks op armoede richt maar via veranderingen in andere sferen (zoals productie) potentieel heeft de ongelijkheid in het kapitalisme terug te dringen” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 24). Deze laag reflecteert het meest een structurele oplossing van sociale problemen, doordat het de ongelijkheid en breuklijnen die aan de oorzaak liggen van sociale uitsluiting en armoede doet verdwijnen. Dit ambitieus impactniveau maakt dat sociale innovatie met dergelijke rechtstreekse effecten zeldzaam is (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Toch kunnen sociale innovaties op een onrechtstreekse manier aan deze derde impactlaag bijdragen. In het volgende puntje wordt toegelicht hoe.

4.2.2

Indirecte effecten van sociale innovatiepraktijken

Met indirecte effecten worden de effecten bedoeld die sociale innovatiepraktijken onrechtstreeks kunnen bewerkstelligen. Het draait daarbij voornamelijk om politieke effecten. Vooral in de context van de Belgische welvaartsstaat zijn deze effecten belangrijk: “Met het oog op de bestendiging van armoede zijn de indirecte, politieke effecten van SI [sociale innovatie] misschien nog het belangrijkst. In een relatief rijke democratie als België zijn verschillende objectieve voorwaarden aanwezig om (inkomens)armoede op te lossen, dan wel te compenseren. Het creëren van subjectieve voorwaarden, de wil en het klimaat om dit op te lossen, is een even grote uitdaging. Hier kan het proces van SI aan bij dragen, omdat het werkt via de

34

transformatie van sociale relaties, houdingen, visies enerzijds en de empowerment van armen anderzijds.” (Ghys & Oosterlynck, 2013a, p. 25)

Zoals in het puntje hierboven wordt aangegeven kunnen veranderingen op structureel niveau van de samenleving via sociale innovatie op twee manieren vorm krijgen. Ten eerste kan er een politieke variant op sociale innovatie onderscheiden worden, waarbij via sociaal-politieke mobilisering en sensibilisering gepoogd wordt de situatie van uitgesloten en kwetsbare groepen te verbeteren. Sociale innovatiepraktijken die niet rechtstreeks dit effect kunnen bewerkstelligen, kunnen echter wel een bijdrage leveren hieraan. Door collectieve empowerment en het gezamelijk eisen van rechten en door het creëren van een breed publiek draagvlak die deze eisen ondersteunen, kunnen sociale innovaties een sterke emancipatorische dimensie krijgen (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Ten tweede kan er een variant op sociale innovatie onderscheiden worden, waarbij via veranderingen in andere sferen – zoals de productiesfeer – een mogelijke invloed uitgeoefend wordt op het terugdringen van ongelijkheid in onze samenleving. Ook hier kunnen sociale innovatiepraktijken die niet rechtstreeks dit effect bewerkstelligen, wel een bijdrage leveren hieraan. Dit kan gebeuren door het aanbrengen van nieuwe methoden en instrumenten voor het beleid op een experimentele manier. Concreet kan het een signaal- en toeleidingsfunctie vervullen door ervaren noden zichtbaar te maken (Ghys & Oosterlynck, 2013a). In beide varianten kunnen kleinschalige lokale sociale innovaties toch een structurele betekenis krijgen.

  35

5. Onderzoeksdesign In voorliggend onderzoek wordt op zoek gegaan naar een antwoord op de vraag welke bijdrage CLT Gent – als een praktijkvoorbeeld van sociale innovatie gericht op woonproblemen – kan leveren aan een meer effectieve realisatie van het recht op wonen, in het bijzonder voor kwetsbare groepen. De theorie van wenselijke sociale innovatie van Ghys & Oosterlynck (2013) wordt daarbij als zoeklichttheorie gebruikt. Concreet werd het onderzoek opgezet als een kwalitatief onderzoek, meerbepaald als een case study (Baarda, de Goede & Teunissen, 2005; Mortelmans, 2007; Yin, 2003) van CLT Gent. In dit onderdeel wordt het onderzoeksdesign toegelicht. Achtereenvolgens worden de keuze

van

de

onderzoekseenheden,

dataverwerkingsmethoden

verantwoord.

de

dataverzamelingsmethoden

Tenslotte

wordt

uitgelegd

en

de

hoe

de

betrouwbaarheid en geldigheid van de verkregen gegevens bewaakt werd.

5.1

Keuze van de onderzoekseenheden

CLT Gent wordt opgezet door een aantal lokale woonactoren in Gent. Momenteel wordt het CLT-project uitgewerkt via twee deelprojecten12: een nieuwbouwproject waarbij een dertigtal nieuwe CLT-wooneenheden zullen worden gebouwd; en een renovatieproject waarbij kwetsbare huiseigenaars geholpen worden bij noodzakelijke renovaties via het financieringsmechanisme eigen aan het CLT-model. De personen die nauw betrokken zijn bij de uitwerking van beide deelprojecten vormen de onderzoekseenheden van dit onderzoek. In het geval van het nieuwbouwproject zijn dat de leden van de stuurgroep (die opgericht werd voor het uitdenken van de projectdefinitie en het uittekenen van het masterplan voor de projectsite). Natuurlijk is er overlap van mensen die betrokken zijn in het nieuwbouwproject en het renovatieproject. In ieder geval vertegenwoordigen de geïnterviewden zowel stadsdiensten, middenveldorganisaties, kandidaat-bewoners als experten. De bekende betrokkenen werden in een eerste emailronde in maart 2014 uitgenodigd voor een interview. Aanvullend werden mensen gecontacteerd van wie de naam viel tijdens de interviews en interessant bleek om mee te spreken. Gaandeweg werden

12

Voor een meer uitgebreide uitleg: zie 6.1.3.

36

dus ook mensen via het sneeuwbaleffect aangesproken om mee te doen met het onderzoek. In totaal telt dit onderzoek 16 respondenten. Er werden zes mensen van stadsdiensten

geïnterviewd,

drie

mensen

van

middenveldorganisaties,

drie

kandidaat-bewoners en vier experten. Negen daarvan draaien al twee tot drie jaar mee in het project; zeven draaien minder dan twee jaar mee. De respondentenlijst zit in bijlage. Zowel de mensen die gecontacteerd werden als de mensen die effectief geïnterviewd werden, zijn daarin opgenomen. In de lijst worden hun naam, instantie en functie vermeld, alsook welke rol men heeft in CLT Gent.

5.2

Dataverzameling

In de oriëntatiefase van het onderzoek (in oktober en november 2013) werden enkele interne stuurgroepvergaderingen en een bewonersoverleg bijgewoond. Daar werd via observatie een eerste beeld gevormd van de structuur en de werking van CLT Gent. Daarnaast werd ook documentatie, zoals vergaderverslagen en websitemateriaal, doorlopend verzameld (van

oktober 2013 tot april 2014). Het gros van de

onderzoeksdata werd echter verzameld aan de hand van semi-gestructureerde interviews (in maart en april 2014). Bij de interviews werd een systematische dataverzamelingsmethode gebruikt. Voor de interviews werd een vragenlijst opgemaakt, die aangepast werd in functie van elke geïnterviewde en zodoende resulteerde in zestien gepersonaliseerde vragenlijsten. De richtvragen werden opgesteld in functie van het beantwoorden van de onderzoeksvraag, aan de hand van de richtinggevende theorie. De verschillende elementen van de definitie van wenselijke sociale innovatie van Ghys & Oosterlynck (2013a) vormden dus de leidraad voor de gesprekken. Concreet werden de richtvragen ingedeeld in vier onderdelen, geïnspireerd door de zoeklichttheorie: (1) een introductie- en kennnismakingsgedeelte die handelde over de functie van de geïnterviewde, zowel in zijn of haar organisatie als in CLT Gent; (2) een set vragen die peilt naar de maatschappelijke context; (3) een set vragen die peilt naar de institutionele context; en (4) vragen over de mogelijkheden en moeilijkheden die in CLT Gent ervaren worden. Toch werden de vragen zo weinig mogelijk sturend opgesteld, zodat de mening van de betrokkene in de meest ongedwongen vorm naar voor kon komen (Mortelmans, 2007). Een voorbeeld van een uitgewerkte vragenlijst steekt in bijlage.

  37

Voor het effectief afnemen van de interviews, werden de respondenten eerst via email uitgenodigd met de informed consent, die een schets van het opzet van het onderzoek bevat. Wanneer binnen de week geen antwoord ontvangen werd, werd een herinneringsmail gestuurd of werd men opgebeld indien een telefoonnummer voorhanden was. Sommige respondenten wensten de interviewvragen vooraf te ontvangen. Om iedereen

dezelfde

behandeling

te

geven

werden

de

gepersonaliseerde

interviewvragen naar iedereen vooraf doorgestuurd (behalve in twee gevallen waar dat niet mogelijk was doordat het interview op heel korte tijd geregeld werd). De interviews werden afgenomen in omstandigheden waarin de geïnterviewde zich gemakkelijk bij voelde om over het onderwerp te praten. De keuze van locatie en tijdstip werd dus in de mate van het mogelijke aan de respondent overgelaten.

5.3

Dataverwerking

De interviewgegevens werden geregistreerd op een opnameapparaat, en werden vervolgens letterlijk getranscribeerd. Binnen de twee weken werd daar een analyseerbare tekst van gemaakt. Relevante informatie die voor of na de eigenlijke opname meegedeeld werd, werd zo snel mogelijk genoteerd. Daarna werden de gegevens geprepareerd voor de eigenlijke analyse: voor de analyse (geanalyseerd op basis van Baarda et al., 2005) werd de tekst gereduceerd tot enkel de data die relevant zijn voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag; daarna werd die gereduceerde tekst opgedeeld in fragmenten; tenslotte werden de fragmenten thematisch gelabeld en gerangschikt. Voor het bepalen van de labels werd vertrokken vanuit de getranscribeerde tekst (en niet vanuit het theoretisch kader), om zo de perspectieven van de respondenten zoveel mogelijk naar voor te laten komen. In een later stadium van de data-analyse werd wel teruggegrepen naar het theoretisch kader, en werden de gevonden data geconfronteerd aan de richtinggevende theorie van sociale innovatie van Ghys & Oosterlynck (2013a).

5.4

Betrouwbaarheid en geldigheid

Na de dataverwerking werden de bekomen resultaten (zoals weergegeven in punt 6) doorgestuurd naar de respondenten om hen de kans te geven eventuele opmerkingen, wijzigingen of aanvullingen te geven. Die stap werd genomen om de 38

betrouwbaarheid en de geldigheid van de gegevens te bevorderen. Tien van de vijftien respondenten hebben op deze uitnodiging tot feedback gereageerd. De wijzigingen die door hen in de tekst werden aangebracht, werden in de finale versie van de resultaten opgenomen. Bijkomende opmerkingen werden in voetnoot toegevoegd.

  39

6. Resultaten: Bevindingen rond de deelvragen In dit onderdeel worden de bevindingen uit de interviews gepresenteerd die relevant zijn voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Voor een onderbouwd antwoord kan gegeven worden op de centrale vraag, moeten eerst enkele deelvragen bekeken worden: (1) Hoe krijgt het CLT model vorm in Gent? (2) Wat is de bredere context waarin CLT Gent opgezet wordt? (3) Wat zijn de ervaren noden waarop CLT Gent een reactie vormt? (4) Wat zijn de innovatieve aspecten in CLT Gent? (5) Waar worden moeilijkheden ervaren in CLT Gent? Parallel met die deelvragen worden in de volgende paragrafen de antwoorden weergegeven. De bevindingen worden geïllustreerd met citaten van de respondenten, zodanig dat hun perspectieven tot leven kunnen komen. Om de anonimiteit van de uitspraken te bewaken, worden aliassen gebruikt in plaats van de werkelijke namen. Waar de mening van de respondenten over de grote lijnen gelijk loopt, worden de meest typerende citaten gekozen. Waar er verschillen in perspectieven bestaan, worden deze ook opgenomen, om zo de reële discussies en spanningen weer te geven. In een eerste paragraaf wordt besproken hoe het CLT-model vorm krijgt in Gent. Er wordt een schets gegeven van CLT Gent zoals die waar te nemen valt in dit stadium van zijn ontwikkeling. In een tweede paragraaf wordt ingegaan op de bredere maatschappelijke en institutionele context, en de noden die volgens de betrokken actoren ervaren worden. In een derde paragraaf worden de innovatieve aspecten van CLT Gent gepresenteerd in een vijftal thema’s. In een laatste paragraaf worden bij diezelfde thema’s de bekommernissen en de moeilijkheden die ervaren worden, weergegeven.

6.1

Het CLT-model in Gent

6.1.1

Initiatiefnemers en betrokkenen

In 2009 werden de eerste kiemen gelegd voor het opstarten van een CLT in Gent. Het idee groeide uit de werkgroep Samenhuizen van Lokaal Sociaal Beleid Gent. In 40

de zoektocht naar alternatieve gemeenschappelijke woonmodellen, stootte de werkgroep op het CLT model dat vanuit Brussel op de Belgische kaart werd gezet. Van bij aanvang werden door de initiatiefnemers, Samenlevingsopbouw Gent vzw, lokale partners gezocht om CLT Gent waar te maken. Het richtgebied van de CLT was aanvankelijk de wijk Dampoort–Sint-Amandsberg. In een eerste stadium werden dus middenveldorganisaties aangesproken die actief zijn in dat gebied, zoals vzw SIVI13. Via dat kanaal werd de doelgroep ook meteen vanaf het begin betrokken. Organisaties die gelijklopende doelen nastreven, zoals Samenhuizen vzw14 en vzw Domus Mundi15 zijn ook van meet af aan in het CLT-verhaal meegestapt. Om de denkgroep meer slagkracht te geven, werd tevens de Dienst Wonen van de stad Gent betrokken. CLT Gent is dus iets “dat buiten de bestaande structuren ontstaan is, dat eigenlijk redelijk spontaan ontstaan is met samenlevingsopbouw, een aantal andere mensen en kandidaat bewoners, niet onbelangrijk. (…) Het is niet van bovenaf, het is meer van onderuit gegroeid.” (IVAN B.) Gaandeweg gaat men steeds verder met het vergroten van het draagvlak door het idee van CLT te verspreiden en te lobbyen. In eerste instantie werd het middenveld aangesproken met de vraag een chartertekst te onderschrijven16. Veertig organisaties hebben de charter ondertekend en zo hun (moreel) engagement geuit. In tweede instantie werd CLT als een van de vijftien prioritaire maatregelen opgenomen in de campagne

‘Ieders

stem

telt’

van

Samenlevingsopbouw

en

andere

middenveldorganisaties in 2012. Op die manier werd het CLT-concept toegelicht aan alle

politieke

fracties.

In

navolging

hadden

alle

grote

fracties

bij

de

gemeenteraadsverkiezingen van 2012 CLT opgenomen in hun verkiezingsteksten. Daardoor werd CLT opgenomen in het bestuursakkoord van het nieuw gevormde Gents bestuur. CLT staat zo ingeschreven in het hoofdstuk betreffende de ambities rond wonen17. Ook op provinciaal niveau werd CLT voorgesteld. In navolging werd door de provincieraad

financiële

ondersteuning

toegekend

in

de

vorm

van

personeelsmiddelen.

13

Vereniging waar armen het woord nemen in Sint-Amandsberg (www.vzwsivi.be). Vereniging die werkt rond gemeenschappelijk wonen (www.samenhuizen.be). 15 Vzw die werkt rond ecologisch en volhoudbaar bouwen voor kwetsbare groepen (www.domusmundi.be). 16 Beschikbaar via deze link: http://www.samenlevingsopbouwgent.be/themas/wonen_Private _markt/Charter%20voor%20de%20oprichting%20van%20een%20Community%20Land%20Trust.pdf. 17 Beschikbaar via deze link: http://www.gent.be/docs/Diensten%20van%20de%20Stadssecretaris /Stadssecretariaat/Bestuursakkoord_2013_2018.pdf. 14

  41

Nu is men in een gelijkaardig opzet bezig mensen op Vlaams niveau aan te spreken. Het kabinet van de Vlaamse minister van Wonen wordt geregeld bevraagd en het CLT-model werd reeds voor de Commissie Wonen van het Vlaams parlement gepresenteerd.

Ook

werd

het

concept

voor

de

Vereniging

van

Vlaamse

Huisvestingsmaatschappijen (VVH) gepresenteerd en met de Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen (VMSW) zijn er ook nauwe contacten. In relatie tot de concrete deelprojecten (zie 6.1.4) die door CLT Gent opgestart worden, breidt de netwerkgroep, of het “bondgenootschap” (BART V.) zoals het wel eens genoemd wordt, uit naar andere organisaties en stadsdiensten. Zo is bij het nieuwbouwproject de Genste lokale overheid in de hoedanigheid van Tom Balthazar (Schepen van Stadsontwikkeling, Wonen en Openbaar Groen), SOGent (het Gents stadsontwikkelingsbedrijf) en WoninGent (de Gentse maatschappij voor sociale huisvesting) eveneens betrokken. Bij het renovatieproject wordt nauw samengewerkt met OCMW Gent.

6.1.2

Doelgroep en doelstellingen

De doelgroep die beoogd wordt door CLT Gent omvat in de eerste plaats gezinnen en individuen met een zwak sociaal-economisch profiel, die in onze samenleving als kwetsbaar beschouwd worden. Dat staat ook zo geëxpliciteerd in het charter van CLT Gent en in de blauwdruk (Samenlevingsopbouw Gent vzw et al., 2012). In die zin schrijft CLT Gent zich in in het “sociale segment van de huisvestingssector” (BART V.). In het woondomein kunnen vooral mensen met een laag inkomen, die huren of kopen op de private woningmarkt, als kwetsbaar beschouwd worden. De primaire doelstelling is daarom ook om betaalbaar wonen voor die kwetsbare groepen mogelijk te maken.

6.1.3

Structuur

De CLT in Gent wordt via twee deelstructuren uitgewerkt. Enerzijds is er de vzw (de community) die zich voornamelijk zal bezig houden met de ondersteuning van CLT-bewoners. Vandaag bestaat CLT Gent vzw uit vijf kandidaatbewoners en vijf middenveldorganisaties. Samenlevingsopbouw Gent zal de bewonerswerking verder uitbouwen en ondersteunen. De vzw kan echter niet ten volle opereren als er geen gronden of bouwstructuren zijn. Anderzijds is er dus een sociaal woonfonds (de trust) nodig die zich om het vastgoedgedeelte bekommert en de grond beheert. De trust is nog hangende, gezien 42

er enkele moeilijkheden ervaren worden (zie 6.4). Het business model zou erin bestaan dat de middelen (financiële middelen, maar eveneens gronden of panden) blijven roteren. Het is de bedoeling dat er sterke linken zijn tussen de community en de trust en dat beide dezelfde doelstellingen nastreven. “De algemene doelstellingen moeten dezelfde zijn. Alleen is de operationalisering helemaal anders. De ene werkt met bewoners en de andere probeert te zorgen dat het vastgoed er is en dat dat op een goeie wijze gemanaged wordt.” (BART V.)

Zowel in de vzw als in de (toekomstige) trust wordt een drieledig bestuur beoogd (zie 6.3). Het is de bedoeling dat zowel de bewoners, het middenveld als de lokale overheid vertegenwoordigd zijn. Echter, tot op heden zijn slechts de toekomstige bewoners en het middenveld vertegenwoordigd.

6.1.4

Concrete projecten

CLT Gent is momenteel via verschillende wegen bezig om gebouwen en gronden in Gent onder een CLT-structuur te brengen. Momenteel zijn er twee deelprojecten gaande. Ten eerste is er een nieuwbouwproject in de wijk Muide–Meulestede–Afrikalaan. De doelgroep zal daarbij een nieuwe woning kunnen kopen, maar de grond blijft in handen van de gemeenschap in de hoedanigheid van de trust. Dit project wordt ondersteund als één van de Pilootprojecten Wonen van de Vlaamse minister van Wonen en het Team Vlaams Bouwmeester. Met dat projectbudget voor innovatieve woonprojecten werd door een projectbureau, in overleg met betrokken stadsdiensten, middenveldorganisaties,

buurtbewoners

en

toekomstige

CLT-bewoners,

een

masterplan voor een CLT op ‘de kop van Meulestede’ opgemaakt. De intentie van de stad is om het masterplan als uitgangspunt te nemen om eventueel verdere stappen te zetten, al is het op dit moment nog niet helemaal duidelijk welke middelen het heeft om dit plan te gaan realiseren. Wel staat vast dat het perceel waarop de nieuwe CLTwoningen komen te staan – die eigendom is van SOGent – ter beschikking wordt gesteld door de stad Gent. Ook staat vast dat de woningen door WoninGent gebouwd zullen worden. Ten tweede is er een renovatieproject in samenwerking met OCMW Gent, het zogenaamde noodkoperproject. Het gaat om een proefproject gelokaliseerd in SintAmandsberg. Daarbij zal gewerkt worden met huiseigenaars die, ondanks het feit dat

  43

ze een woning bezitten, in armoede leven (of dreigen te vallen) en noodzakelijke renovaties niet kunnen bekostigen. Dit zijn de zogenaamde ‘noodkopers’: “De noodkoper, dat is eigenlijk een koper die het profiel heeft van een huurder, maar die op de huurmarkt geen woning heeft gevonden, en in allerlaatste instantie gekocht heeft. Maar (…) hij heeft een woning gekocht aan de onderkant van de markt, in de zin van kleinere woningen en woningen in slechtere staat en ook waarschijnlijk wel wat slechter gelegen.” (JAN S.)

In het project zal het principe van ‘eeuwig hergebruik van middelen’ van het CLTmodel gehanteerd worden. Het geld dat nu geïnvesteerd wordt, komt terug en zal opnieuw geïnvesteerd worden. Concreet zal de financiering van de renovaties aan de hand van een rollend fonds van het OCMW gebeuren. Het gaat hierbij niet om een ‘zuivere’ CLT piste, omdat een ander principe – namelijk de grond in eigendom brengen van de trust – niet gevolgd wordt. Het wordt daarom ook wel een “CLT light” (JAN S.; VEERLE M.; GREET V.) genoemd. De begeleiding van de groep eigenaars wordt opgenomen door CLT Gent vzw. Het noodkoperproject wordt gesubsidieerd via het subsidiedossier Sociale Innovatie van de Vlaamse overheid.

6.2

Context en ervaren noden

Een correct begrip van sociale innovatie staat niet los van de context waarin die innovatie vorm krijgt; of iets innovatief is hangt immers af van wat reeds bestaat. Daarom worden in het volgende stuk de maatschappelijke en institutionele context van CLT Gent besproken. Vervolgens zal ingegaan worden op de concrete sociale noden die in deze context ervaren worden. Op deze problemen en noden wordt door de bestaande praktijken en instrumenten volgens de respondenten geen afdoende antwoord geboden; zodoende wordt een meer gepast antwoord gezocht via de sociale innovatie.

6.2.1

Maatschappelijke en institutionele context

A. Maatschappelijke context De respondenten geven enkele uitdagingen aan waar we vandaag als maatschappij voor staan met betrekking tot de woonproblematiek. Ten eerste is er de demografische evolutie van onze samenleving: we kennen een toename van het aantal gezinnen doordat we te maken krijgen met gezinsverdunning. Het aantal mensen per gezin vermindert, waardoor de kwantitatieve nood aan woningen stijgt. 44

Tevens wordt het inwonersaantal van steden groter: steden “verdichten”18 (THEO D.). Ten tweede, en gelijklopend, wordt de ruimte om te wonen schaarser. Vooral in grote steden zoals Gent oefenen deze factoren bijkomende druk uit op het woningbestand. Andere woonconcepten dringen zich op: “denser wonen, delen, collectief wonen, … alleen al omdat je daardoor ook meer kan doen op dezelfde ruimte” (THEO D.). De sociale zekerheid en de woonwetgeving zouden deze evoluties moeten volgen, maar de aanpassingen volgen niet op gelijke tred met de veranderingen. “Een wetgeving die niet aangepast is op nieuwe vormen van samenleven. Van het huisje, tuintje, boompje en moeder en vader en twee kindjes. Ja, die maatschappelijke realiteit, die is er niet. Die is gepasseerd. En die gaat ook niet meer terugkomen. Alleen is ons wonen, en onze sociale zekerheid ook nog, helemaal afgestemd op die situatie van moeder en vader en de twee kindjes. Terwijl de helft van de moeders en de vaders niet meer samen zijn. (…) Maar een hele reeks nieuwe samenlevingsvormen zijn er wel. Hoe dat je het draait of keert, onze maatschappij is er niet op aangepast, of onze wetgeving is er voor een stuk niet op aangepast. Maar het bestaat wél. Het is niet omdat de wetgeving er niet van uitgaat, dat mensen dat niet doen. Zeker in steden.” (BART V.)

B. Institutionele context De institutionele context omvat de bestaande praktijken en instrumenten die gehanteerd worden door het beleid in een bepaald domein van de samenleving. Voor het woondomein wordt algemeen opgemerkt dat het woonbeleid “wel veel doet, maar je voelt dat dat nog altijd een ad hoc-beleid” (EVE K.) is. Duurzaamheid en lange termijn denken zijn pijnpunten. Qua bestaande instrumenten in relatie tot de reguliere huisvesting worden vooral over de stimulatie van eigendomsverwerving via de fiscaliteit en over de quasi ongereguleerde private huurmarkt bezorgdheden geuit. Ten eerste gaat een disproportioneel groot deel van het overheidsbudget voor wonen naar private eigendomsverwerving via de woonbonus. “Grosso modo heel ons budget gaat naar eigendom” (EVE K.). Ten tweede wordt de private huurmarkt onvoldoende gereguleerd van overheidswege: “Daar zit geen plafond op, daar zijn geen regels, daar zijn geen begrenzingen. Dat is eigenlijk een vrij private huurmarkt die geen regels kent, waardoor dat mensen daar eigenlijk, uit onze doelgroep, bijna niet meer terecht op kunnen. Iedereen zegt altijd, iedereen die rond wonen en kwetsbare groepen bezig is, zegt altijd: maximum één derde van uw inkomen mag naar wonen gaan. De dag van vandaag, dat is gewoon niet meer zo, dat gaat echt over de helft en meer.” (VEERLE M.) 18

Feedback van respondent: Een tegenstem vind je bij woonexpert Filip Canfyn, die tegengas geeft in de discussie, naar aanleiding van de persartikels over projecten collectief wonen van de Vlaamse bouwmeester.

  45

Bovendien worden de regels en tegemoetkomingen gezien als zaken die vooral de middenklasse van de samenleving bevoordelen. Zo zijn (renovatie)subsidies enkel te verkrijgen wanneer je zelf eerst de som kunt investeren. Pas na de eigen investering, kan een subsidie van de overheid bekomen worden. Maar het zijn net die mensen die in een slechte woning wonen, die huurder zijn en vaak behoren tot de groepen met de laagste inkomens. Voor hen is het onmogelijk die initiële investering te maken. “Dat is gewoon niet voor ons, dat zijn regels voor de middenklassers, wij hebben ook geen geld om te investeren in energiezuinigheid. Zolang dat onze huisbazen kunnen doen wat ze willen, hebben wij daar geen verhaal tegen.” (VEERLE M.)

Qua bestaande instrumenten in relatie tot de sociale huisvesting worden ook enkele knelpunten opgemerkt, die vaak gelinkt zijn aan het probleem dat slechts een disproportioneel (klein) deel van de overheidsmiddelen naar het sociale segment van de huisvestingssector gaat. Ten eerste zijn er onvoldoende sociale woningen. Naar schatting zijn slechts zo’n zes procent van de woningen in Vlaanderen sociale woningen. De sociale huisvesting kan zo niet aan de kwantitatieve noden voldoen. De lange wachtlijsten in de sociale huisvestingssector zijn getuige van dat tekort. Ten tweede uit dat tekort aan middelen zich eveneens in de leegstand van eigendommen van sociale huisvestingsmaatschappijen. Het verouderde patrimonium voldoet niet meer aan hedendaagse kwaliteitseisen. Er zijn echter te weinig middelen om de panden te renoveren, met leegstand tot gevolg. Ten derde ligt het toewijzingsbeleid, zowel in de sociale koop als in de sociale huur, onder vuur. Voor beide types wordt een bepaalde inkomensmarge gehanteerd als voornaamste selectiecriterium. Door mensen van de doelgroep wordt die manier van toewijzing ervaren als normerend: speciale situaties, die niet voldoen aan de rigide criteria maar waarbij de noden wel prominent zijn, komen niet in aanmerking of krijgen geen voorrang.

6.2.2

Ervaren sociale noden

Bovengeschetste praktijken en instrumenten bieden geen afdoende antwoord, in het bijzonder voor de woonproblemen van kwetsbare groepen. Men zou het de tekortkomingen van het bestaande systeem kunnen noemen. De armsten wonen in de slechtste huizen en betalen nog eens de duurste prijs. “De noden zijn op zich niet nieuw, ze worden alleen maar scherper. (…) Dit is zeker het geval voor mensen aan de onderkant van de samenleving: we zien de problemen alsmaar groter worden. (…) Veel van onze doelgroepen zitten in slechte huisvesting en moeten daar veel geld voor ophoesten.” (BART V.)

Welke noden worden nu precies opgemerkt in de Gentse context? Twee zaken die in alle interviews naar voor worden geschoven zijn betaalbaarheid van wonen en 46

kwaliteit van wonen. In enkele interviews worden nog volgende bijkomende problemen gesignaleerd voor de doelgroep: machteloosheid, verdringing en beperkte mogelijkheden. A. Betaalbaarheid Zoals hierboven aangehaald, wordt in het woonbeleid vooral ingezet op private eigendomsverwerving. Voor de modale Vlaming die voldoende financiële middelen heeft, lukt het ook om eigenaar te worden van zijn woning: tachtig procent bezit een eigen huis. De overige twintig procent, voornamelijk starters op de woningmarkt en lage inkomensgroepen, is toegewezen op de private huursector of de sociale huisvestingssector. Problemen rijzen voor lage inkomensgroepen omdat de vrije private huursector te duur is en de sociale huur – met zijn zes procent aandeel in de huisvestingsmarkt – te krap is. Als het rekensommetje gemaakt wordt, betekent dat dat ongeveer veertien procent van de bevolking op vlak van woonondersteuning veel minder tot niet op de overheid kan rekenen. “Als je een eigen huis bezit, heeft de staat daar, via belastingvermindering en woonbonus, aan bijgedragen. Dat gaat over veertig- tot vijftigduizend euro. Daarnaast is er sociale koop en sociale huur, beide systemen worden ook ondersteund door de overheid. Maar al wie daartussen zit, die op de private huur zit ontvangt bitter weinig of niets om in zijn woonnood te voorzien. (…) Vanuit rechtvaardigheidsoverwegingen moeten wij ook kijken naar die mensen: waarom hebben die recht op niks? Dat klopt toch niet? En dan worden die nog constant met de vinger gewezen, want het zijn stumpers want ze zitten op die huurmarkt, enzovoort. En dat zijn allemaal maatschappelijke denkbeelden die leven. Terwijl diegene die zijn eigen huis heeft, die heeft het gemaakt in Vlaanderen. Vanuit rechtvaardigheidsoverwegingen zeg ik, niet iedereen moet eigenaar worden of koper worden, maar je moet wel zoveel mogelijk mensen helpen, ook de niet-eigenaar. (BART V.)

In Gent is de situatie niet anders dan in de rest van de Vlaamse centrumsteden: de huur is relatief hoog doordat de vraag naar woningen hoger is dan het aanbod. Door die wanverhouding tussen vraag en aanbod, in een ongereguleerde private huurmarkt, blijven kwalitatief ondermaatse huizen in de omloop, en dat aan hoge huurprijzen. Die private huurmarkt is eveneens alsmaar kleiner aan het worden, wat de wanverhouding nog eens versterkt. Een bijkomende druk in Gent is ook de aanwezigheid van de studentenpopulatie, in het bijzonder die studenten die op zoek gaan naar het type woningen waar ook kwetsbare personen naar op zoek gaan. Er is tevens een groot tekort aan sociale woningen in Gent. Hoewel het percentage van sociale woningen in Gent (zo’n tien procent) boven het Vlaams gemiddelde ligt, blijft het aanbod vrij beperkt om de woonnood te kunnen opvangen. Gent kent immers één van de laagste inkomensgemiddeldes van Vlaanderen. Door dat tekort worden

  47

kwetsbare groepen gedwongen zijn zich te begeven op de vrije private huurmarkt. Het gevolg is dat ze dure huurprijzen betalen en dat wonen “een veel te grote hap uit [het] gezinsinkomen” (ELS B.) neemt. B. Kwaliteit De huizen waarin men dan komt te wonen, zijn op de koop toe vaak van slechte kwaliteit. Één reden is dat door de krappe private huurmarkt woningen van slechte kwaliteit in circulatie blijven. De energiekosten en gezondheidskosten lopen daarbij hoog op: “Je betaalt dan meer dan een ander aan budgetkosten. (…) Eigenlijk betaal je dan de duurste energie. Dus eigenlijk, wonen is voor mensen met een laag inkomen op de privémarkt onbetaalbaar geworden. Het komt daar op neer. En dan zit je nog in slechte huizen” (ELS B.)

Dit is zeker het geval in de negentiende eeuwse gordel. Stadsvernieuwingsprojecten of renovatieprojecten van sociale huisvestingsmaatschappijen volgen de nood niet altijd op de voet, onder andere door een gebrek aan middelen. “Vooral in de negentiende eeuwse gordel zitten we met restanten van de industriële periode; heel veel rijwoningen die niet energie duurzaam zijn, die heel veel energie en geld verbruiken. Het zijn dan meestal de mensen met lage inkomens die daar dan wonen, die dan heel veel geld kwijt zijn.” (MARC D.)

Eveneens zijn negentiende eeuwse gordelwijken door een gebrek aan duurzame urbanisatie in het verleden enorm dens bebouwd. Daardoor leven veel mensen op een kleine oppervlakte, met kleine buitenruimtes. Mede daardoor steken ook problemen van leefbaarheid en leefkwaliteit de kop op. C. Machteloosheid Er worden gevallen gesignaleerd waarin misbruik wordt gemaakt van mensen die niet op de hoogte zijn van hun rechten of die niet veel afweten van woningen (bijvoorbeeld pas aangekomen migranten die ten prooi vallen aan huisjesmelkers). Huisbazen zijn bijvoorbeeld niet bereid om de nodige herstellingen uit te voeren of ze respecteren de privésfeer van de huurder niet. Door de kwetsbare positie waarin men vertoeft, is het aanklagen van problemen niet evident. Er wordt gevreesd voor nare gevolgen: “Ik ben alleen met mijn moeder en ik wil eigenlijk niet echt problemen krijgen. (…) Ik heb eigenlijk geen kracht meer om te vechten” (NELE M.)

D. Verdringing Bij stadsontwikkelingsprojecten wordt soms geen rekening gehouden met de groepen die daarbij verdrongen worden. Door de influx van meer welstellende groepen, stijgen 48

de prijzen in de desbetreffende wijk en worden de minst kapitaalkrachtige, meest kwetsbare bewoners naar elders verdrongen. Voor die groep biedt stadsvernieuwing op dit moment geen oplossing. Er doen zich stadsvluchten en verplaatsingen van problemen van de ene naar de andere wijk voor: “Als je dan begint met stadsontwikkelingsprojecten, en je krijgt dan duurdere wijken en minderingen van koopprojecten, dan zit je ook met stadvluchten. Of verplaatsingen van problemen.” (MARC D.)

E. Beperkte mogelijkheden De bestaande opties die mensen hebben op vlak van wonen zijn beperkt: grofweg komt het neer op ofwel kopen ofwel huren. Mensen voor wie kopen financieel haalbaar is, koopt. En dat wordt ook van overheidswege aangemoedigd. Mensen die niet kunnen kopen, omdat ze starters zijn op de woningmarkt of omdat ze niet genoeg kapitaal hebben, huren. Er is met andere woorden veel te weinig diversiteit in onze woonvormen: “Een doorsnee eengezinswoning, zoals de middenklasse dat heeft… Als je daar uitvalt, dan zit je eigenlijk bijna direct op straat. Er zijn geen deftige treden tussen dakloosheid en tussen een woning. Dus al die mensen die daar uit vallen, die zitten in onzekerheid.” (KRIS M.)

Deze beperkte keuzemogelijkheden geven onder andere aanleiding tot een bijzondere groep kwetsbaren, de zogenaamde noodkopers. Door de krapte op de private huurmarkt hebben verhuurders de mogelijkheid om tussen de vele kandidaten de ‘betere’ huurders voor te nemen. In bepaalde gevallen kan zelfs ronduit gesproken worden van discriminatie.

6.3

Innovatieve aspecten in het CLT-antwoord

Hieronder worden de bevonden innovatieve aspecten van het CLT-model, zoals het tot uiting komt in Gent, besproken. De eerste drie innovatieve aspecten zijn aspecten die ook in andere contexten innovatief bevonden worden. Deze kunnen dus beschouwd worden als aspecten die inherent zijn aan het CLT-model op zich. Het gaat dan over het financieringsmechanisme, de gemeenschapsopbouw en de bestuursvorm. De laatste twee innovatieve aspecten die besproken worden, zijn aspecten die specifiek in de Gentse (en navenant ook de Vlaamse) context als innovatief bevonden worden. Het gaat dan over de diversificatie van woonvormen en de emancipatiemogelijkheden.

  49

6.3.1

Financieringsmechanisme

Het financieringsmechanisme van een CLT werkt anders dan hoe het gebruikelijk gebeurt in Vlaanderen. Vastgoed en grond worden op een fundamenteel andere manier benaderd. Grond wordt niet gezien als een investering of als een manier om kapitaal te accumuleren. “Een goed op de markt geplaatst, dat kan dan een investering zijn voor later. Maar uiteindelijk is dat gewoon een constructie, want uiteindelijk de grond, kan je dat wel bezitten? (…) Een stukje eigendom maken, hoe komen we daarbij om dat te doen? En dan nog te zeggen dat binnen tien jaar, dat dat zoveel meer waard is. Terwijl dat ik het ondertussen gebruikt heb. Fundamenteel klopt daar iets niet, in mijn logisch redeneren. (…) Dus, ik denk dat, allez, voor mij is het [CLT] inderdaad een opstap om daar een klein beetje anders over te denken.” (EVE K.)

Grond komt dus niet in individueel bezit te vallen, maar in collectief bezit. De gemeenschap, in hoedanigheid van de trust, is eigenaar van de grond. De bewoners hebben het recht de grond te gebruiken via een systeem van erfpacht. Eigenaarschap van de grond wordt zo losgekoppeld van eigenaarschap van de woning. Aan

deze

benadering

toegeschreven:

(1)

van

grond

betaalbaarheid

en van

vastgoed

worden

individueel

enkele

voordelen

huiseigenaarschap,

(2)

maatschappelijke betaalbaarheid van wonen voor kwetsbare doelgroepen, en (3) retentie van middelen voor dezelfde doelgroep overheen de tijd. Ten eerste verdwijnt door deze loskoppeling de grondprijs uit de uiteindelijke kostprijs van de woning. Men betaalt enkel de “bakstenen” (THEO D.). Op die manier wordt de individuele betaalbaarheid van een eigen woning, en de woonzekerheid die ermee gepaard gaat, voor een groep mensen die nu niet geholpen worden, haalbaarder. “Dus als je sociale koop mogelijk wil houden, is het misschien zeer interessant om sociale koopwoningen te verkopen zonder grond, en die gronden in eigendom te houden gewoon. (…) En dan zou je de koopmarkt ook weer veel betaalbaarder kunnen maken voor een ganse groep mensen, die daardoor niet op de huurmarkt moet, en niet op de sociale huurmarkt moet.” (GREET V.)

Ten tweede komt gemeenschapsgrond ook ten goede aan de maatschappelijke betaalbaarheid van wonen om behoorlijke huisvesting te voorzien voor kwetsbare mensen. De middelen die door de samenleving geïnvesteerd worden in wonen voor kwetsbare doelgroepen (in de vorm van grond en financiële werkingsmiddelen van de trust) worden ter beschikking gesteld van de eigenaar of huurder van de CLTwooneenheid, maar blijven in se eeuwigdurend het bezit van de gemeenschap. Ook bij de intrede van een nieuwe eigenaar of huurder. Dat impliceert dat de middelen steeds hergebruikt kunnen worden ten voordele van dezelfde doelgroep. Door de retentie van middelen wordt CLT gezien als een efficiëntere manier om (beperkte) 50

overheidsmiddelen aan te wenden. Dit in tegenstelling tot de huidige gang van zaken in de sociale koop, waar de investering van de gemeenschap – bijvoorbeeld via subsidies voor een koopwoning of een sociale lening – na twintig jaar geprivatiseerd19 wordt. Die rotatie over tijd wordt ook wel “subsidieretentie” genoemd. Ten derde is de gemeenschap via dit financieringsmechanisme in staat deze middelen over tijd voor te behouden voor dezelfde kwetsbare doelgroep. “Omdat één van de principes is: als je verkoopt dan gaat zeventig procent, geloof ik, van de meerwaarde terug om opnieuw geïnvesteerd te worden voor dezelfde doelgroep. Dat vind ik, allez, dat vind ik een zeer essentieel onderscheid met sociale koop.” (IVAN B.)

Het is geen eenmalige gift aan één persoon of één gezin. Het komt ten goede aan een hele groep mensen, zij het niet op hetzelfde moment maar over de tijd heen. Het vertegenwoordigd daarmee ook een zekere solidariteit met diegene die na jou komt. “Het wordt een rollend systeem. Een keer dat jij afbetaald hebt, komt er dan weer geld vrij voor de volgende generatie, uw eigen kinderen of andere mensen die dan een laag inkomen hebben en toch een goeie woning kunnen verwerven.” (ELS B.)

6.3.2

Gemeenschapsopbouw

Het community-aspect van het CLT-model wordt in een Gentse (en bij uitbreiding Vlaamse) context als innovatief ervaren. Het uitbouwen van een gemeenschapsleven is iets wat tot nu toe beperkt – of zelfs afwezig – is gebleven in de sociale huisvestingssector. “Op dit moment is dat nog allemaal redelijk theoretisch natuurlijk, maar dat is ook de bedoeling om dus met die CLT ook een soort gemeenschapsleven op te bouwen. (…) Maar dat is ook wel een onderscheid met sociale koop waar dat je gewoon als individu een huis koopt en voor de rest, kom je goed overeen met je buren, dat is fantastisch, is dat niet zo, wel dan is dat niet zo.” (IVAN B.)

Het is dus de bedoeling in CLT Gent om een gemeenschapsleven op te bouwen. CLT kan dat op twee manieren faciliteren. Ten eerste wordt door CLT een primaire woonbehoefte

ingevuld,

waardoor

mensen

meer

open

staan

voor

gemeenschapsvorming. “Want we merken, collectiviteit komt pas als mensen geen primaire behoeften meer hebben. (…) Dus als CLT ervoor zorgt dat de woonkost, dus uw maandelijks aandeel aan vaste woonkost, verkleint, gaan mensen rapper uit dat overlevingsstramien komen, zich meer openstellen voor mekaar en kan je ook aan die community bouwen. Dus dat is eigenlijk ook nog een keer een zeer interessant sociologisch gegeven waar dat wij ook wel veel in zien.” (GREET V.)

19

Na twintig jaar mag de sociale koopwoning immers verkocht worden zonder dat er iets van de originele subsidie of geaccumuleerde meerwaarde terug naar de gemeenschap vloeit.

  51

Ten

tweede

is

er

de

veronderstelling

dat

door

het

nastreven

van

een

gemeenschappelijk doel (namelijk het verder uitbouwen van de CLT) mensen elkaar vinden en zich verbinden. Bij de bewonersgroep waar nu mee gewerkt wordt, is die betrokkenheid en dat engagement ten opzichte van elkaar en het bredere doel reeds te merken: “Dat is geen duiventil waar je zomaar uitstapt.” (BIRGIT M.) “We zijn met iets begonnen en we moeten het ook afmaken. De mensen die voor het project werken, ze geloven ook in ons en wij geloven in hen. Je moet het zo bekijken: het zou erg zijn als zij ons zomaar zouden achterlaten, en wij mogen ook niet zomaar zeggen van trek uw plan.” (NELE M.)

Achter de gemeenschapsfocus ligt een idee van coproductie en collectiviteit, waarbij afgestapt wordt van een individuele aanpak van problemen. Dit zou allerlei positieve neveneffecten genereren, zowel praktische als immateriële. Qua praktische voordelen wordt vermeld dat je door te delen (gaande van collectieve (buiten)ruimtes tot een gezamelijke huurauto) hetzelfde of meer kunt doen met minder middelen. Daarnaast biedt het ook mogelijkheden tot (zelf)tewerkstelling, bijvoorbeeld in de vorm van een lokale diensteneconomie. Qua immateriële voordelen worden zowel op het niveau van het individu, als op het niveau van de buurt en van de bredere samenleving positieve zaken gezien. Om te beginnen wordt het individu er beter van: wanneer je iets kan betekenen voor de gemeenschap, krikt dat ook je gevoel van eigenwaarde op. “Mensen terug nieuwe erkenning, waarde geven, door het feit dat ze er zelf in betrokken zijn. Dat ze mee doen. Dat ze anderen aanzetten.” (EVE K.)

Maar ook op niveau van de wijk kan het leiden tot positieve effecten, door het (her)introduceren van de sociale beleving en een ander sociaal weefsel in de wijk. Zo worden de deuren opengezet naar burenzorg en zorgen voor elkaar in het algemeen: “Als die community, dat gemeenschapsaspect tot ontplooiing zou komen, krijg je daar ook, hoe moet ik het zeggen, hulp op andere manieren. Dus als je goed nabuurschap hebt en mensen die dingen gemeenschappelijk willen doen, dan gaan ze mekaar ook helpen, niet alleen voor huisvesting tout-court, maar ook daarbuiten.” (IVAN B.)

Tenslotte

kunnen

ook

op

samenlevingsniveau

enkele

gewenste

effecten

onderscheiden worden. Door coproductie en collectiviteit zouden ook andere samenlevingsverbanden en samenlevingscondities kunnen ontstaan. Algemeen kan dat een dam tegen verzuring en samenlevingsproblemen vormen: “Maar ook de verzuring, het samenleven, … dat verbetert allemaal vanzelf. (…) We gaan dan ruimtes kunnen delen. Wat we ook kunnen delen met de buurt. Dus het zou moeten dat het samenleven daar ook veel minder verzuurd wordt, en dus ook veel minder problematisch. Dat er daar geen racisme is, dat er daar geen samenlevingsproblemen zijn. Die heb je nu dikwijls wel in de sociale woonwijken.” (ELS B.)

52

6.3.3

Drieledig bestuur

Ook het bestuur van de CLT wordt opgenomen door de gemeenschap, georganiseerd via een drieledig bestuur. Daarin zijn zowel de bewoners van CLTwooneenheden en buurtbewoners, als het lokale middelenveld, als de lokale overheid vertegenwoordigd. “Dat is géén eenzijdig verhaal, noch van bewoners, noch van de overheid, want er zitten daar ook nog andere sociale organisaties in, dat is echt een wij-verhaal.” (VEERLE M.)

De verschillende partijen zetelen als gelijkwaardige partners. Het representeert daarbij een stap richting meer democratie op niveau van de lokale samenleving, omdat de bewoners en de buurt een gelijkwaardige rol krijgen in de beheersfuncties. Vergeleken met hoe de sociale huisvesting op dit moment bestuurd wordt, waarbij beslissingen voornamelijk door de sociale huisvestingsmaatschappijen en overheden genomen worden, is dit dus innovatief te noemen in deze context. Door dit bestuursaspect moet ook op een heel andere manier nagedacht worden over participatie van de doelgroep in de sociale huisvestingssector. Het opent mogelijkheden voor bewoners om zelf beslissingen te nemen over hoe ze hun (samen)leven willen organiseren. Op

dit

moment

is

de

vzw

bijvoorbeeld

de

toelatingsvoorwaarden

en

betaalbaarheidstoelagen aan het uitdenken voor de CLT-wooneenheden. De toelatingsvoorwaarden zullen anders zijn dan die van de bestaande sociale huisvesting. Op die manier zouden kwetsbare personen die in het huidig systeem uit de boot vallen, wel kunnen toetreden in de CLT. “Wij zijn nu aan het proberen om die toelatingsvoorwaarden te veranderen. Dus iemand die voldoende geld heeft, mag instappen, maar hij moet sparen. (…) Om te vermijden dat iemand zegt: “Hoeveel is dat hier dat je moet hebben als inzet? Hier heb je het!” Dus en wij die al jaren sparen zouden eruit vallen, omdat we dat niet kunnen, dat geld op tafel leggen. En om dat te vermijden moeten zij ook sparen, en wachten totdat ze het samen hebben. (…) Dus om te vermijden dat mensen met een laag inkomen, maar die erachter staan, er d’office uitvallen als we alleen de normen van de sociale lening gebruiken.” (ELS B.)

In gelijke lijn wordt gestreefd naar enige flexibiliteit in de betaalplanning van de lening. Er worden dus andere voorwaarden voor de sociale lening onderhandeld.

6.3.4

Diversificatie in woonvormen

Hierboven werd reeds geschetst dat de bestaande opties die mensen hebben op vlak van wonen beperkt zijn: mensen voor wie kopen financieel mogelijk is koopt via een conventioneel systeem van privaat woningbezit gekoppeld aan grond; mensen die

  53

niet kunnen kopen huren. Problemen rijzen voor lage inkomensgroepen, onder andere door dit gebrek aan keuzemogelijkheden. CLT Gent kan op dat vlak woonperspectieven creëren en uitbreiden voor mensen die er nu geen tot weinig hebben, door diversificatie te brengen in woonvormen. Het is immers “een alternatief tussen huur en koop, tussen privé en sociaal-publiek” (EVE K.). Zoals hierboven al aangehaald werd, bewandelt CLT Gent verschillende pistes (momenteel een nieuwbouwproject en een renovatieproject). CLT Gent zou kunnen zorgen voor een aantal bijkomende treden in de woonladder, door CLT huur of CLT koop te voorzien. “Dus de jeugd start met een kleinere spaarboek dan dat ze tien jaar geleden deden. En daarmee hebben we ook zeker een goeie huurmarkt nodig. Of we kunnen zeggen van we kopen een CLT-woning. Want het voordeel tussen huren en CLT is: je krijgt niet de ganse meerwaarde van uw woning eens dat ze weer verkocht wordt, maar als je huurt ben je je huur elke maand kwijt, en na tien jaar huren heb je tien jaar betaald en krijg je daar niks voor. Na tien jaar CLT krijg je op zijn minst waar dat je mee gestart bent. Dat indexeert terug en kun je wel misschien iets anders gaan kopen dat beter aangepast is aan uw gezin of aan uw kinderen. (…) Waarom niet opbouwen: huren, CLT, volle eigendom? Dat moet kunnen. En op die manier ververst zich dat, en kan iedere doelgroep ook doorschuiven naar de volgende.” (GREET V.)

6.3.5

Emancipatie van de doelgroep

In verschillende interviews wordt in de strijd tegen woonproblemen het belang van het sterker maken van kwetsbare groepen aangehaald. “Want de bedoeling is nog altijd dat de mensen er krachtiger uit komen.” (GREET V.) De emancipatiemogelijkheden die potentieel door CLT geboden worden, staan vaak lijnrecht tegenover de machteloosheid die door de doelgroep in de huidige situatie ervaren wordt. Alle voorgaande zaken kunnen in principe bijdragen aan het versterken van de doelgroep. De effecten van een CLT kunnen immers uitstralen naar andere levensdomeinen, ook al is het in eerste instantie een ingreep in het woondomein. Door een aanbod van betaalbaar wonen te doen, hebben sociaal-economisch zwakkere groepen een hefboom om te klimmen op de sociale ladder. Het feit dat mensen een goede en stabiele huisvestingstoestand hebben, kan voor een stuk in kracht omgezet worden en emancipatorisch ondersteunend zijn. “Door te voldoen aan een aantal basisbehoeften van mensen kun je ze helpen de sociale ladder op te klimmen.” (HANS L.)

Zo bijvoorbeeld worden groepen die wonen in achtergestelde buurten bij de opwaardering van hun wijk niet verdrongen (door de influx van meer gegoede groepen), maar krijgen ze via CLT de mogelijkheid om in hun wijk te blijven wonen. Zo worden ze niet ontworteld, maar net sterker gemaakt. 54

“Ze kunnen in dezelfde buurt blijven wonen, zonder dat de huurmarktprijzen de hoogte in schieten.” (ANKE N.)

Als men door CLT meer woonzekerheid krijgt, doordat men bijvoorbeeld niet steeds moet verhuizen, krijgt men ook meer tijd voor andere zaken zoals werk en culturele participatie. Ook wordt het via CLT mogelijk om een stukje kapitaal op te bouwen, en eventueel zelfs generatiearmoede te bestrijden (ondermeer doordat ouders een gezondere woning kunnen overlaten aan hun kinderen). Doordat huiseigenaarschap haalbaarder wordt voor mensen die voorheen alleen maar konden dromen van een eigen huis, en doordat betaalbare huisvesting een manier van sparen is voor later, kan men immers (weliswaar

beperkte)

financiële

winst

boeken.

Het

(weliswaar

beperkte)

geaccumuleerde kapitaal kan dan doorgegeven worden aan de kinderen. “En men wil die mensen op een alternatieve manier een eigendom geven. Mensen die anders nooit eigendom zouden kunnen verwerven, wil men zo een eigendom gunnen. En dat is dan ook weer een vorm van sparen voor later.” (KRIS M.)

Via het inbouwen van extra treden op de woonladder krijgen mensen ook persoonlijk meer woonperspectieven, die op hun beurt kunnen leiden naar een klim op de sociale ladder. Op die manier krijgen mensen dus ook ruimere perspectieven in het leven in het algemeen. De opties die volgende respondent ziet, wanneer ze niet in CLT Gent zou kunnen meestappen, is daarbij kenschetsend: “Ik ging gestopt hebben met mijn studies en voltijds gaan werken, een lening aangaan en een huis kopen.” (NELE M.)

Naast deze indirecte hefbomen voor emancipatie, kunnen in CLT Gent ook expliciete inspanningen onderscheiden worden die emancipatie in de hand moeten werken. Zo wordt er ingezet op begeleiding en ondersteuning van de doelgroep door buurtwerkers of andere mankrachten in te schakelen die de gemeenschap van een community land trust begeleiden en opvolgen. “Het feit ook, wat dat ik zelf enorm belangrijk vind als je met kwetsbare groepen werkt en wonen, is die sociale begeleiding die er op zit. Begeleiding op allerlei vlakken, ook dat zit in CLT. Sommige aspecten zitten wel in andere projecten ook, die begeleiding, maar dat is altijd op een andere manier of niet zo intensief als dat CLT dat biedt.” (VEERLE M.)

Er zou bijvoorbeeld bijstand kunnen geleverd worden voor het afsluiten van leningen: “Dat de organisatie, CLT dan, mensen bijstaat in het afsluiten van leningen. Je zit met veel mensen die niet alleen een laag inkomen hebben maar ook een lage vorming hebben. Die een gemakkelijk prooi zijn voor banken, financiers allerhande. Als je

  55

daar vanuit een organisatie ook een bijstand levert, is dat een meerwaarde die verder gaat dan alleen maar de bakstenen, bij wijze van spreken.” (IVAN B.)20

6.4

Bekommernissen en moeilijkheden

6.4.1

Financiering

Alle respondenten erkennen dat het financieringsmechanisme op lange termijn opportuniteiten biedt voor een efficiëntere aanwending van overheidsmiddelen. Tegelijk blijkt net het opstarten van de trust, die het financieringsgedeelte omvat, in de praktijk heel moeilijk. Vooreerst is er de kwestie van middelen, al dan niet in de vorm van grond, die initieel in de trust moeten geïnvesteerd worden zodat die operationeel kan worden. “Als je geen geld hebt, kan je geen grond verwerven. Dus de enige mogelijkheid bestaat erin dat je die grond op een of andere manier voor niets, of voor een zeer lage prijs kunt verwerven van de stad, of eventueel van een private investeerder.” (GREET V.)

De externe investering is er momenteel nog niet. Er wordt door het Gents stadsbestuur wel morele ondersteuning geboden voor het project – zoals dat bijvoorbeeld tot uiting komt in het opnemen van CLT in het bestuursakkoord –, maar de concrete engagementen zijn nog onduidelijk. Zo is het niet duidelijk of deze grond gratis ter beschikking zal gesteld worden als gift, of dat er een canon op de grond zal gevraagd worden (die door de CLT-bewoners zal moeten betaald worden) en hoeveel die zal bedragen. Die cijfers zijn echter belangrijk als men de betaalbaarheid (en dus ook toegankelijkheid) voor kwetsbare doelgroepen wil waarborgen. “Gronden krijgen, dat is een beetje… Maar ik sta er wel op dat bijvoorbeeld Samenlevingsopbouw niet een canon moet betalen voor de grond van SOGent die zo hoog is als dat ze hem zouden gekocht hebben. Er is altijd gezegd dat ze hem ter beschikking kregen. Het is niet de bedoeling dat ze daar al dat geld moeten ophoesten.” (GREET V.)

Ten tweede is er ook de kwestie van de samenstelling van het bestuur en de leden van de trust. De Gentse lokale overheid wil voorlopig niet in de (toekomstige) trust stappen als partner. Ten derde is de speelruimte in de wetgeving beperkt. Een rigide wetgeving botst soms met innovatieve ideeën. Er worden enkele hindernissen voor de scheiding van grondbezit en woningbezit in de regelgeving ondervonden. Je zit met een model waarin de gemeenschap, in de hoedanigheid van de trust, de gronden bezit en die 20

Feedback van respondent: Het ondersteunen van bewoners bij het afsluiten van een lening zou een taak van de vzw kunnen zijn. Dit is evenwel geen vaststaand feit. In de Verenigde Staten gebeurt het op sommige plaatsen, maar in Gent zijn we bijlange nog niet zo ver.

56

gronden in bruikleen geeft aan de bewoner. Het probleem is dat dat eigenlijk gezien wordt als een zekere vorm van inkomsten voor de trust die dan ook binnen die trust fiscaal belast wordt. “Daar zitten een aantal tegenstrijdigheden en moeilijkheden. Het is logisch dat iedereen die geld verdient daar een stuk belasting moet op betalen, maar misschien kan er wel op bepaalde vormen van wooncoöperatie en dergelijke, wel gezocht worden naar een beter model of een betere regelgeving.” (HANS L.)

Ook zou de scheiding van grond en woning het bekomen van leningen bij banken kunnen verhinderen. Mensen zouden misschien moeilijk een hypotheek of een schuldsaldoverzekering krijgen, gezien bij een eventuele inbeslagname van de woning, de bank de grond er niet bij krijgt. “Omdat natuurlijk, die grond zelf is veel waard. Stel dat je iemand hebt die koopt, die niet zo financieel draagkrachtig is en die renoveert of onderhoudt niks aan dat huis. Het zou wel een keer kunnen dat na dertig jaar, dat alleen de grond nog waarde heeft en het huis niet meer. Dus als je dan uw lening niet meer kunt afbetalen, allez na tien of na twintig jaar, en de bank zegt: ik heb alleen uw huis in pand, maar ik kan dat huis niet verkocht krijgen want ik ga nooit terugkrijgen van wat dat ik u geleend heb… Zou het wel een keer kunnen zijn dat de bank afhaakt.’ (GREET V.)

Ten

vierde

baart

de

individuele

en

maatschappelijke

betaalbaarheid

veel

respondenten zorgen. Individuele betaalbaarheid in de zin dat het financieel toch niet haalbaar zal zijn voor veel mensen, ondanks dat de grondprijs niet in rekening gebracht wordt. De redenering is dat het bedrag die de toekomstige bewoners momenteel aan het sparen zijn in de spaargroep, niet voldoende zal zijn. Bij de maatschappelijke betaalbaarheid wordt de vraag gesteld of het CLT-model überhaupt wel betaalbaar zal zijn voor onze samenleving, zeker wanneer het op grote schaal toegepast zou worden. Om die reden wordt door sommige actoren ook gekeken naar middengroepen – in plaats van alleen kwetsbare groepen. Die groepen zouden de financiële draagkracht van een CLT kunnen verbreden. Sommige willen daarom op een iets hogere doelgroep dan de meest kwetsbaren mikken, om het realistisch te houden en om te zorgen dat dit project lukt. Als dit project een goed precedent zet, zou in de toekomst kunnen gekeken worden om meer te focussen op kwetsbare groepen. “Een aantal mensen stellen wel in vraag van is het wel haalbaar met de groep die Samenlevingsopbouw op het oog heeft, omdat, ook als je naar sociale koop gaat, is de kost toch al vrij groot. Zit je dan toch niet eerder met een groep die toch iets financieel daadkrachtiger is dan de groep waar nu mee gewerkt wordt? Dus naar haalbaarheid worden soms nog vragen gesteld.” (KATRIEN D.) “Maar mijn zorg is dan ook… Ik geloof echt in het CLT-concept, en ik wil dan dat dat echt goed van de grond geraakt, zonder nog een keer een extra risico. En kunnen we het binnen vijf jaar voor een lagere doelgroep, met een lager inkomen ook mogelijk

  57

maken. Ik ga daar direct supporter van zijn, maar om nu al met zo’n kwetsbaren te beginnen. Je vindt daar ook niet zomaar sponsors voor.” (GREET V.)

Bij andere actoren is er daarom de vrees dat zal afgeweken worden van de initiële principes bij de uitwerking en de uiteindelijke realisering van de CLT-projecten. Sommige respondenten blijven erop hameren dat het moet voorbehouden blijven voor de meest kwetsbaren (of althans dat alle kwetsbare groepen vertegenwoordigd zijn, waarbij voor de meest kwetsbaren een betaalbaarheidstoelage uitgewerkt wordt). Het is enorm belangrijk kwetsbare groepen te omschrijven, duidelijk te maken wat je hiermee precies bedoelt. Je kan deze groep opdelen in verschillende subgroepen bijvoorbeeld op basis van inkomen. Kijk maar naar het onderscheid tussen de toegangscriteria voor sociale koop en sociale huur. De gemakkelijkste oplossing om te werken met kwetsbare groepen, is mikken op diegenen met het hoogste inkomen, op diegenen die het dichtst aansluiten bij de middenklasse, … Bij het project in de Muide hebben we bijvoorbeeld altijd gezegd dat we een goede mix willen binnen de kwetsbare groep én dat we vooral veel oog moeten blijven hebben om die laagste te kunnen blijven betrekken. Maar dat is geen evidente keuze. Het is echt knokken om het voor die laatste groep betaalbaar te maken. Het is heel verleidelijk om te zeggen van kijk we pakken kwetsbaren, maar we gaan 'hoge' kwetsbaren nemen. Dat is ook kwetsbaar, maar dat is niet hetzelfde. (…) En dat vraagt veel meer engagement om die laagste mee te krijgen, en veel meer energie en engagement, ook vaak veel meer middelen, want die hebben minder geld. Maar het is wel… het zijn die die moeten klimmen. Die bovenste, die gaan misschien net gemakkelijker die stap kunnen zetten naar de middenklassers.” (VEERLE M.)

Ten vijfde is er een mentaliteitswijziging nodig opdat CLT Gent zijn volle potentieel kan exploreren. Het ligt immers nog moeilijk bij de gemiddelde Vlaming om grondbezit losgekoppeld te zien van woningbezit. Er is een zekere vrees over de starheid in de ideeën van mensen. Er is twijfel of dat de idee van geen eigenaar te zijn van de grond gaat aanslaan bij de Vlaming met de baksteen in de maag. “Geen eigenaar van de grond zijn, wil ook zeggen dat er in de geesten van de mensen zeer veel moet veranderen. Maar de tijd biedt er wel kansen toe. Dus dat is ook, dat is een mentaliteitswijziging, maar dat is zeer moeilijk denk ik. Nu, de tijd op zich biedt daar wel kansen, omdat veel mensen gewoon de financiële middelen niet meer hebben om dat allemaal te doen. En waardoor het wel mogelijk is om die omslag in het hoofd te maken. Maar het is toch een hele omslag.” (BART V.) “Wat ik vaak hoor is van: het ligt niet in de Vlaamse aard om in dit soort... want wij hebben graag een stuk grond, eigendom. Dus een aantal mensen zijn zo wat sceptisch ten opzichte van het mechanisme.” (KATRIEN D.)

Maar de bevraagde leden van de doelgroep zelf lijken wel aan boord. Ze vermelden dat grondbezit niet het belangrijkste is; solidariteit met lotgenoten en woonzekerheid zijn veel belangrijker.

58

6.4.2

Gemeenschap

De principes van coproductie en collectiviteit worden hoog geschat. Het zou leiden naar een meer zorgende en veiligere buurt, hechtere samenlevingsverbanden, enzovoort. Maar ook hier bekommert men zich om de inspanningen en middelen die vereist zijn om de gemeenschapsopbouw tot een goed einde te brengen. Er zal veel begeleiding en ondersteuning nodig zijn van het opbouwwerk om aan die gemeenschapsvorming te doen en die te blijven in stand houden. Sommigen zien het als een tijdelijk iets, waarbij je na een bepaalde tijd gemist kan worden; anderen zijn van mening dat er blijvend serieuze ondersteuning en investering zal nodig zijn. Nog anderen hebben moeite om te geloven dat het gemeenschapsaspect überhaupt zal lukken. Die respondenten staan sceptisch tegenover het samenleven van kwetsbare doelgroepen en de (on)leefbaarheid. De draagkracht van de wijk zou kunnen overschreden worden als er veel sociale woningen en kwetsbare mensen bijkomen. In de wijk Muide–Meulestede–Afrikalaan zijn er immers al veel sociale woningen. “Er zijn twee sociale huisvestingsmaatschappijen die daar eigenlijk een pak woningen hebben en waar wel, dat geldt eigenlijk globaal voor de Muide, maar zeker ook voor Meulestede, waar je soms geluiden hoort in de wijk van: als we CLT echt zien als een vorm van sociaal wonen, gelijklopend aan sociale huisvesting, is de draagkracht van de wijk dan niet een stuk overschreden als we dit er ook nog eens gaan inplanten?” (KATRIEN D.)

Ook hier komt weer het argument opduiken om zich niet enkel te concentreren op kwetsbare doelgroepen, maar te opteren voor een sociale mix – demografisch, qua inkomen, qua scholingsgraad, enzovoort – om eventuele leefbaarheidsproblemen in te dijken. “Wat dat voor ons belangrijk is, is dat het een voldoende gemixt stadsweefsel is. Op buurtniveau dan. Die voldoende kritische massa genereert, vind ik toch, voor het functioneren van een stadsdeel. En dat je op lange termijn een stabiel stadsweefsel hebt die maakt dat de buurt op alle aspecten leefbaar is. Dat je ook sociologisch een goeie buurt hebt die zichzelf… Dat je niet een buurt genereert die op termijn zorgt dat je daar op den duur enkel nog kan overleven met een leger straathoekwerkers en buurtwerkers en politie.” (THEO D.)

6.4.3

Bestuur

De grootste moeilijkheid op dit moment, op vlak van het CLT-bestuur, is het feit dat de lokale overheid niet in het bestuur van de vzw, noch van de (toekomstige) trust, wil stappen. Ook hier is er morele steun, maar geen concreet engagement met betrekking tot een echt partnerschap. “Er is terughoudendheid, op zijn zachtst gezegd.” (HANS L.)

  59

In die omstandigheden kan de drieledigheid natuurlijk moeilijk gerealiseerd worden. Om het concept echte slaagkansen te geven is het echter cruciaal dat alle drie de partijen vertegenwoordigd zijn: “het mag geen verhaal van de bewoners en het middenveld worden” (BART V.). De redenen die hiervoor wordt aangegeven worden zijn divers. Enkele respondenten stellen dat dat komt omdat besturen niet willen met bewoners samenzitten in een structuur waar alle partijen evenveel inspraak en beslissingsrecht hebben. Anderen stellen dat alle drie de partijen denken dat enkel zij het best geplaatst zijn om de uiteindelijke beslissingen te nemen, en dat ze het dus best alleen doen in plaats van samen. “… zeer vernieuwend ten aanzien van bewonersbetrokkenheid. Het uitbouwen van een community en alles wat daarmee te maken heeft, de beheersfuncties waar dat mensen een rol in krijgen, buurten en overheden samen. Het feit gewoon dat dat zo moeilijk is om die drie samen te zetten, toont al aan dat dat vernieuwend is. Want overheden zeggen van: “Ja maar, met die bewoners erbij?”. Maar die bewoners zeggen dat ook. We moeten niet denken dat… Dus elk van die drie partijen aan tafel zegt: “Ja maar, die twee andere, we hebben die niet nodig.”. Dan zeg ik ja, dat is niet slecht, dat zit goed. Als iedereen dat zegt: “de anderen zijn niet nodig, we zullen wij het wel regelen”. En als wij zeggen: ja maar, het is de bedoeling dat je daar samen zit. Maar goed, we zijn er nog niet…” (BART V.)

Vast staat dat het alleszins niet de gewoonte is in de huidige praktijken van huisvesting voor kwetsbare groepen, dat besturen samen met de doelgroep en middenveldorganisaties op gelijk niveau beslissingen nemen over de kwesties ter zake.

6.4.4

Diversificatie

Diversificatie en het opentrekken van keuzemogelijkheden is een mogelijke bijdrage van CLT Gent, maar door de beperkte schaal zal de betekenis misschien heel gering zijn. De beperkte schaal van het project roept daarom bij bepaalde respondenten enige bezorgdheid op. Het kan op dit moment twee kanten uitgaan: ofwel blijft het een randgebeuren, ofwel wordt het opgeschaald. Daar zijn echter enige politieke wil en reële investeringen voor nodig. “Als het bij een project blijft van dertig nieuwbouw wooneenheden aan de Muide waar vijf jaar aan gewerkt gaat worden, dan is het verloren. We moeten eigenlijk op korte tijd dat systeem kunnen opschalen en er heel snel in kunnen slagen om dat patrimonium op te bouwen van CLT. En daar kijken we of we iets kunnen doen met de leegstand van sociale huisvesting. Daar zitten wel wat mogelijkheden en wat knooppunten, maar daar zal ook wel wat politieke en huisvestingswil nodig zijn om dat mogelijk te maken. Je moet ook eigenlijk op korte tijd snel kunnen groeien denk

60

ik om u in de markt te zetten. Maar we moeten nog eigenlijk starten. Je moet zeer veel dingen terzelfdertijd doen.” (BART V.)

Men blijft draagvlak creëren, lobbyen en politieke druk uitoefenen om ervoor te zorgen dat die politieke wil aangewakkerd wordt. Daarbovenop gaat men ook op zoek naar andere manieren, om het desnoods zonder de overheid te doen. “Dus als, ik ga nu maar zeggen, sociale huisvestingssector zou willen meestappen en zeggen: “Oh, God ja, we stoten die woningen af. Je mag ze hebben, maar je moet de renovatie zelf betalen.”. Dan zitten we wel al een hele stap verder. Rekening houdend met alles wat dat we krijgen, dat dat geld niet weg is. Dat dat geld dat geïnvesteerd wordt, gaat blijven rollen. Dus de vraag is, vinden we nu investeerders die met een basis van wat dat de overheid investeert, ook wil meestappen. Die er dan wel een klein rendement op willen. Maar als je een CVBASO bent – sociaal objectief – dan is dat een laag rendement. (…) Dan vragen we eigenlijk heel veel. Dan vraag je veel van uw bewoners, die tekenen mee, die gaan mee in het hele verhaal. Maar je vraagt natuurlijk ook veel naar uw investeerders. En daar spreek ik van coproductie en sociale innovatie. Dat ze een stukje maatschappelijk verantwoord ondernemen en dat ze inderdaad zeggen: we moeten daar niet direct een groot rendement op hebben. Ofwel zijn het private investeerders die zeggen van: “Ja, OK, ik heb dat geld niet nodig, doe maar”. Ofwel zijn het eerder stichtingen à la Koning Boudewijnstichting of weet ik veel wat. Oftewel is het PMV, Participatiemaatschappij Vlaanderen, die met overheidsgeld investeert in projecten om starters te lanceren. Oftewel is het rechtstreeks, met patrimonium, de sociale huisvestingsmaatschappij van Gent. Of rechtstreeks de stad die gronden en gebouwen ter beschikking stelt voor een lage prijs. Oftewel is het de Vlaamse overheid die met subsidies afkomt.” (EVE K.)

6.4.5

Emancipatie

Het slagen van het emancipatorisch aspect van CLT Gent in sterke mate af van het slagen van de uitwerking van de andere aspecten. Daarbovenop is ook hier, net als bij de gemeenschapsopbouw, veel investering in begeleiding en opvolging nodig.

  61

7. Discussie: Bijdrage aan de realisatie van het recht op wonen? Via bovenstaande bevindingen op de deelvragen is het mogelijk een antwoord te geven op de centrale onderzoeksvraag: ‘Welke bijdrage kan CLT Gent – als een praktijkvoorbeeld van sociale innovatie gericht op woonproblemen – leveren aan een meer effectieve realisatie van het recht op wonen, in het bijzonder voor kwetsbare groepen?’. In dit onderdeel wordt beargumenteerd dat CLT Gent wel degelijk kan bijdragen aan een meer effectieve realisatie van het recht op wonen van kwetsbare groepen, als het verder uitgebouwd wordt als een succesvolle of systemische sociale innovatiepraktijk (naar de theorie van Ghys & Oosterlynck, 2013a). Enkel als het die invulling krijgt kan CLT Gent van betekenis zijn in een structurele bestrijding van de woonproblematiek in het algemeen, en de noden die kwetsbare groepen daarbij ervaren in het bijzonder. Voor de argumentatie opgebouwd wordt, nog even de bevindingen recapituleren: De woonproblemen en verwante noden – met name kwalitatief, betaalbaar wonen, en problemen van machteloosheid, verdringing en weinig keuzemogelijkheden – die zich voor de doelgroep stellen zijn niet nieuw. Ze stellen zich alleen scherper: - door de toename van de bevolking en de verdunning van de gezinnen waardoor meer wooneenheden moeten voorzien worden, in een (stedelijke) context waar de ruimte sowieso al schaars is; - doordat de sociale zekerheid en wetgeving niet mee evolueren met de realiteit en nog al te vaak uitgaan van het klassieke gezinsmodel; - doordat de instrumenten van het reguliere huisvestingsbeleid eerder in het voordeel spelen van sociaal-economisch sterke huishoudens en niet van sociaal-economisch zwakke huishoudens; - doordat de sociale huisvestingsmarkt voor sociaal-economisch zwakke huishoudens te beperkt is om voor alle (in theorie) gerechtigden van betaalbare en kwalitieve huisvesting te voorzien. Bestaande conventionele praktijken en instrumenten bieden geen adequaat antwoord op de gestelde problemen, en zijn soms zelfs deel van de oorzaak waarom woonproblemen ontstaan. In die gegeven situatie gaan mensen in bepaalde gevallen zelf naar oplossingen zoeken. CLT is een oplossing die naar voor geschoven wordt door enkele lokale actoren die de belangen van de uitgesloten, kwetsbare doelgroep behartigen. CLT 62

Gent biedt een antwoord op de noden op een manier die vernieuwend is in vergelijking met het bestaande, reguliere aanbod aan instrumenten. Ten eerste wordt er op een heel andere manier omgegaan met grondbezit. Grond, en het kapitaal die het in het huidige systeem representeert, wordt in CLT onttrokken aan het privaat eigendom ten voordele van collectief eigendom. Ten tweede wordt het beheer van CLT-gronden en -woningen niet boven of buiten de doelgroep georganiseerd. De verschillende belanghebbenden – zijnde de CLT-bewoners, de lokale buurt en middenveldorganisaties en de lokale overheid – worden een gelijkwaardige inspraak en beslissingsmacht toegekend. Hoewel slechts twee van de drie partijen momenteel vertegenwoordigd zijn in CLT Gent vzw (de lokale overheid is nog niet toegetreden), wordt reeds op een heel andere manier aan de participatie van de doelgroep vorm gegeven. Ten derde wordt van het individuele afgestapt, niet alleen in termen van grondbezit maar ook in termen van de individuele aanpak van sociale problemen. Er wordt geredeneerd op buurtniveau en de aanpak van sociale problemen wordt op een integrale manier bekeken. Concreet wordt dat bewerkstelligd door in te zetten op het sociale

weefsel

in

de

wijk:

bindingen

tussen

CLT-

en

buurtbewoners,

gemeenschapsvorming, lokale diensteneconomie, burenzorg, … . Ten vierde probeert men in CLT Gent ook af te geraken van de redenering dat “er alleen maar een vorm van huur is, voor de sukkels, en koop voor de betere” (EVE K.). Men voorziet de uitwerking van CLT-woningen van verschillende vorm: nieuwe huurwoningen, nieuwe koopwoningen, tijdelijke woningen voor daklozen, renovaties van

noodkoperwoningen,

…

Zo

worden

meer

woonvormen

en

meer

keuzemogelijkheden gecreëerd. Ten laatste beoogt men in CLT Gent actief de emancipatie van de doelgroep te bevorderen. Niet alleen wordt de maatschappelijke emancipatie beoogd door een verbeterde woonsituatie (het zogenaamde ‘klimmen op de sociale ladder door te klimmen op de woonladder’), maar er wordt ook expliciet gewerkt aan de ondersteuning en begeleiding van de doelgroep. De argumentatie hieronder wordt opgesteld op basis van de richtinggevende theorie van Ghys & Oosterlynck (2013a) en bijkomende relevante literatuur. In deze fase van ontwikkeling van CLT Gent zijn directe aanduidingen te merken van zowel ʻonsuccesvolle sociale innovatieʼ als ʻsuccesvolle sociale innovatieʼ. Indirect zijn ook bijdragen te merken aan ʻsystemische sociale innovatieʼ.

  63

7.1

Aanduidingen van onsuccesvolle sociale innovatie

Er zijn verschillende aspecten van CLT Gent die wijzen op onsuccesvolle sociale innovatie (zie 4.2.1), in de zin dat de ingrepen wel vernieuwend zijn in hun context, maar dat ze niet in een structureel effect resulteren. In eerste instantie zal het nieuwbouwproject hoe dan ook de kwantitatieve nood aan meer sociale woningen lenigen, al is een dertigtal bijkomende sociale woningen niet veel. Ook het renovatieproject zal tegemoetkomen aan de nood aan meer kwalitatieve woningen. Belangrijker is dat dit gebeurt op een manier die veel efficiënter bevonden wordt. Vooral het CLT-financieringsmechanisme wordt hiervoor geloofd, en wordt dan ook door alle actoren als een groot (voor sommigen zelfs het grootste) voordeel gezien. Eveneens wordt het efficiënter gebruik van de woonruimte als een pluspunt gezien. Door het delen van collectieve ruimtes is niet alleen denser wonen (en dus een efficiënter gebruik van de woonruimte) mogelijk, ook zou het leiden tot betere samenlevingsverbanden, sociale cohesie, veiligere buurten, enzovoort. Deze nadruk op efficiëntie is ook buiten CLT Gent, in de bredere maatschappij, aanwezig. In de huidige beleidscontext is immers een streven te merken naar meer efficiëntie in dienstverlening aan burgers (Ilie & During, 2012). Een efficiënter gebruik van de beschikbare middelen zou de maatschappelijke betaalbaarheid van publieke dienstverlening – in dit geval sociale huisvesting – ten goede moeten komen, en het is net dat die door het CLT-financieringsmechanisme beloofd wordt. In dezelfde lijn kan een maatschappelijke trend naar een decentralisering van bevoegdheden

gemerkt

worden.

Bovenlokale

overheden

geven

verantwoordelijkheden door ten voordele (of ten nadele?) van uitgebreidere bevoegdheden en verantwoordelijkheden van lokale overheden, buurten en burgers (Bosselaar & Vonk, 2013). Ook internationaal is er een zoektocht naar nieuwe vormen van zelfbestuur en samenwerking tussen verschillende maatschappelijke actoren te merken. Denk maar aan het concept ‘Big Society’ in Groot-Brittannië, die essentieel geacht wordt in de oplossing van sociale, economische en politieke uitdagingen van vandaag (Vlaamse Raad voor Wetenschap en Innovatie, 2011). Die ‘Big Society’ sluit naadloos aan bij een ‘kleine overheid’ en faciliteert de afschuiving van verantwoordelijkheden. In dit licht kan ook de verhoging van de capaciteit van steden om een aangepaste, lokale woonregie te voeren, gezien worden (De Blust, 2010; Goossens, Haesevoets, Laureys, Philips, & Raemdonck, 2008). De mogelijkheid om beleidsinstrumenten aan te passen aan de lokale context om zo effectiever te kunnen inspelen op lokale woonnoden, kan als een positieve evolutie 64

gezien worden. Echter, wanneer het dreigt te vervallen tot een middel om bovenlokale

overheden

te

deresponsabiliseren

en

om

te

besparen

op

overheidsuitgaven, moeten er vraagtekens bij die evolutie geplaatst worden. Bij een vergroting van de bevoegdheden en verantwoordelijkheden van lokale woonactoren, moeten ook de extra benodigde middelen volgen (Bosselaar & Vonk, 2013; Goossens et al., 2008). Vanuit dit perspectief van een efficiëntere besteding van overheidsmiddelen, kan sociale innovatie geïnterpreteerd worden als een equivalent van een verbeterde implementatie en verbeterde uitkomsten van beleidsingrepen (Ilie & During, 2012). Participatie, samenwerking, cocreatie, coproductie, … zijn allemaal buzzwoorden in dit discours van sociale innovatie. Echter, de relatie tussen overheid en het middenveld of individuele burgers is niet zo gebalanceerd als uit deze verwoordingen zou blijken. Overheidsactoren blijven in dit governance-paradigma21 diegenen met macht en een actieve rol; terwijl de civiele samenleving of burgers eerder aan de zijlijn staan in het nemen van beslissingen en een passieve positie innemen. Autoriteit wordt op deze manier op een verschillende manier dan in het verleden uitgeoefend, maar er is nog evenzeer sprake van (Ilie & During, 2012). Participatie wordt dan eerder een instrument in functie van overheidsdoelstellingen, in plaats van dat het bijdraagt aan een meer radicale democratisering van de samenleving (Moulaert et al., 2005; Oosterlynck et al., 2013). Het CLT-model, en sociale innovatie in het algemeen, loopt zo het risico om instrumenteel ingezet te worden om beleidsdoeleinden te dienen. In die zin staat het eerder ten dienste van systeembehoud in plaats van systeemverandering. In de meest enge zin kan CLT Gent dus als een geactualiseerde versie van sociale huisvesting gezien worden die efficiënter is en waarbij lokale actoren meer verantwoordelijkheden krijgen, volledig in lijn met het actuele maatschappelijk klimaat. In deze versie is CLT Gent echter een voorbeeld van onsuccesvolle sociale innovatie. Er wordt immers louter tijdelijk in de noden van een beperkt aantal behoeftigen voorzien, terwijl niet geraakt wordt aan de sociale verhoudingen die aan de oorzaak liggen van die noden (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Kortom, de mensen die op projectmatige basis door CLT Gent bereikt worden, zullen een verbetering van hun woonsituatie ervaren, maar de maatschappelijke verhoudingen waarin zij een ondergeschikte positie innemen veranderen niet. Deze onsuccesvolle invulling van

21

Deze verandering vindt zijn wortels in de paradigmashift van ‘government’ naar ‘governance’ waarbij meer samengewerkt wordt met het middenveld en burgers in het maken van beslissingen (Ilie & During, 2012).

  65

CLT Gent – onsuccesvol in het licht van een structurele bestrijding van de woonproblematiek – kan dus gezien worden als eerder een ingreep op microniveau dan op niveau van de samenlevingsstructuren. De connectie van de lokale sociale innovatiepraktijk met andere samenlevingsdomeinen wordt niet gemaakt. Zo bestaat het risico om niet na te denken over de private eigendomsmarkt of huurmarkt, die ook bijdragen aan de problemen van de sociale woningsector. De verschillende woningmarktsegmenten

zijn

immers

als

communicerende

vaten

met elkaar

verbonden22 (De Decker et al., 2005). In hetzelfde opzicht bestaat ook het risico dat niet nagedacht wordt over de positie en het imago van de sociale woningsector in de bredere samenleving (De Blust, 2010). Het is een sector aan de marge van de ‘normale’ samenleving en krijgt ook navenant marginale budgetten toegekend. Ook wordt

de

connectie

met

andere

beleidsdomeinen

zoals

bijvoorbeeld

het

inkomensbeleid of het armoedebeleid in deze onsuccesvolle variant van sociale innovatie moeilijk gemaakt. Integraliteit van beleid is evenwel nodig als het woonbeleid doelgericht wil zijn en als men wil dat inspanningen in verschillende beleidsdomeinen elkaar niet tegenwerken (De Decker et al., 2005).

7.2

Aanduidingen van succesvolle sociale innovatie

Er zijn ook aanduidingen van succesvolle sociale innovatie te merken. Die zijn vooral te vinden in de visie van de initiële trekkers van CLT Gent. Actoren die in een later stadium betrokken werden (zoals bij de uitwerking van de concrete deelprojecten) zien vooral de voordelen die hierboven (7.1) vermeld worden. Het is echter eigen aan een proces van innovatie dat er conflicterende percepties zijn, en dat er gaandeweg bruggen moeten gebouwd worden (Denvall, 2011). Waar in een onsuccesvolle variant van CLT Gent ingespeeld wordt op de concreet gevoelde noden van kwetsbare groepen, werkt succesvolle sociale innovatie eerder in op de oorzaken die aan de grond liggen van het ontstaan van die noden. De efficiëntiewinsten

die

hierboven

geschetst

werden

–

die

voornamelijk

de

maatschappelijke betaalbaarheid ten goede komen –, worden aangevuld met zaken die ook de sociale relaties tussen mensen gaan beïnvloeden. Gezien het transformeren van sociale relaties als de finaliteit van sociale innovatie beschouwd wordt (Oosterlynck et al., 2013), kan pas van succesvolle sociale innovatie gesproken worden als ook ingezet wordt op het veranderen van die sociale relaties. 22

De Decker et al. (2005) stellen dat het gevolg daarvan is dat beleidsmaatregelen voor het ene segment kunnen resulteren in effecten op het andere. Daarom is een globaal en integraal beleid nodig.

66

In CLT Gent zijn inspanningen daartoe te merken: zo wordt ingezet op participatie van de doelgroep aan het bestuur van de CLT en wordt aan alle partijen een gelijkwaardige beslissingsmacht toegekend. De sociale verhoudingen worden zo getransformeerd, en het is dan ook niet te verwonderen dat het net op dit punt is waar grote moeilijkheden ervaren worden. De lokale overheid is immers nog niet toegetreden als partner in de vzw. Ook de trust raakt moeilijk van de grond omdat CLT-bewoners, middenveldorganisaties en de lokale overheid samen en op gelijke voet zouden moeten beslissen hoe de middelen van de trust beheerd worden. In dat scenario verliest de lokale overheid bijvoorbeeld de enkelzijdige autoriteit om te beslissen hoeveel (erf)pacht voor het gebruik van de grond op de ‘kop van Meulestede’ zal moeten betaald worden. Hier spreekt meteen een heel andere visie op participatie van het middenveld en van burgers uit. De vorm van participatie en deelname aan beslissingnames zou een paradigma shift veronderstellen van een bestuursvorm die gebaseerd is op gebruikelijke participatieve methoden naar een bestuursvorm die samenwerkt met initiatieven uit de samenleving en waarbij beslissingen gezamenlijk genomen worden (Ilie & During, 2012).

De maatschappelijke verhoudingen tussen bepaalde groepen in de samenleving, en in het bijzonder de positie van ondergeschiktheid die kwetsbare groepen innemen (zie 2.3.2), kan als oorzaak gezien worden van de uitsluiting van sociaal-economisch zwakke huishoudens van behoorlijke huisvesting. Een van de manieren om de maatschappelijke verhoudingen te veranderen ten voordele van uitgesloten groepen is door hun kwetsbare positie in onze samenleving aan te pakken. Dit kan gebeuren door hen te empoweren en hen zo in staat te stellen om zich uit hun kwetsbare positie te emanciperen (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Concreet beoogt CLT Gent CLT-bewoners financieel te empoweren door betaalbare en kwalitatieve huisvesting te voorzien. De woonkost die nu disproportioneel hoog is (De Decker et al., 2005), komt door de nadruk op betaalbaar wonen binnen het CLTmodel terug in balans. Via die grotere financiële zekerheid en woonzekerheid wordt de leefsituatie van de CLT-bewoner versterkt. Daarbovenop moet het communityaspect ook bijdragen aan het collectief versterken van de doelgroep. Hoewel het niet de ambitie is van CLT Gent op dit moment, bezit CLT ook de mogelijkheid om uit te groeien tot een nieuwe institutionele oplossing op mesoniveau van de samenleving. Er dient echter eerst wat schaalgrootte (bijvoorbeeld op regionaal of Vlaams niveau) opgebouwd te worden om te kunnen uitgroeien tot een

  67

volwaardig alternatief naast of eventuele vervanging van de bestaande sociale woningsector (Bachus, 2013; Horlitz, 2013). Maar het opschalen van lokale successen en het linken van lokale inspanningen aan bredere strategieën van herverdeling is een zwakte die bij lokale sociale innovaties ervaren wordt (Oosterlynck et al., 2013). Moest er in de toekomst toch een significante schaalvergroting plaatsvinden, zou het de sociale woningmarkt in Vlaanderen kunnen diversifiëren, en wie weet zelfs transformeren. Zodoende zouden ook de reële keuzemogelijkheden van huishoudens op vlak van wonen kunnen uitbreiden. Mensen zouden kunnen kiezen voor een vorm van wonen die op dat moment bij hun situatie past, in plaats van dat er slechts keuze is tussen kopen of huren. Daarbij zou men ook minder risico lopen om door een noodgedwongen precaire woonsituatie in een neerwaartse spiraal terecht te komen (Burgers, 1995). Een bijkomend obstakel is dat, om te kunnen slagen in hun opzet, CLT Gent voldoende middelen en manoeuvreerruimte moet krijgen. CLT’s baten er immers bij als politieke steun of overheidssteun (bijvoorbeeld in de vorm van grondschenkingen of subsidiearrangementen), flexibiliteit in de wetgeving (voor bijvoorbeeld een makkelijkere toegang tot middelen) en sterke, duurzame financieringsbronnen (en een sterk business model) voorhanden zijn (Bunce et al., 2013; Housing Strategies Inc., 2005). En dat is net waar het schoentje bij CLT Gent op dit moment het meest wringt. Uit de bevindingen (6.4.1) blijkt dat er aan welwillendheid en interesse genoeg is, tot op het moment dat er concrete middelen of experimenteerruimte moeten verleend worden. Ten eerste is er de kwestie van middelen. Op dit moment is het niet duidelijk hoe de Gentse

overheid

de

stadsgrond

ter

beschikking

zal

stellen

voor

het

nieuwbouwproject. Voor de trust werd wel al een business model opgemaakt, maar de nodige investeringen zijn er nog niet. Ten tweede is er de kwestie van experimenteerruimte. Verschillende respondenten ervaren een gevoel van overreglementering. Overregularisatie kan de (uit)werking van lokale innovatieve initiatieven beknotten omdat er geen ruimte is om het project te laten groeien en diens potentieel te ontplooien. De beweegruimte van een sociale innovatiepraktijk hangt – zeker in de beginfase – af van hoeveel beweegruimte het bestaande systeem toelaat. In die zin wordt de invulling en het potentieel van sociale innovatie op een heel cruciale wijze bepaald door de context waarin het vorm krijgt (Ghys & Oosterlynck, 2013a).

68

Het wegnemen van die structurele obstakels is belangrijk, maar niet evident (Denvall, 2011): “In one way or another, innovations risk upsetting traditions whilst bearing with them the need to re-evaluate familiar routines and acknowledged solutions. According to one opinion, because genuinely innovative proposals run the risk of questioning the role of public institutions, some creative ideas are abandoned. Concepts such as ‘dynamic conservatism’, ‘stabilizing structures’, ‘absorptive capacity’ and ‘isomorphism’ indicate that certain forces within organizations are at work against greater change and in support of normality” (Denvall, 2011).

Mensen in een machtspositie hebben de neiging systeembedreigingen te deflecteren of radicaal nieuwe ideeën te herinterpreteren op een manier die past in de de bestaande machtsstructuur (Murray, Caulier-Grice, & Mulgan, 2010). Ook in het kader van CLT-concept moet daarvoor opgelet worden (Horlitz, 2013). Een laatste moeilijkheid bij het uitwerken van CLT Gent als een succesvolle sociale innovatie is de vereiste van begeleiding die een CLT-model stelt.

Er is qua

begeleiding, verbinding en mobilisering van de doelgroep een grote investering nodig van het opbouwwerk. Internationaal onderzoek (DeFilippis, 2012; Gray & Galande, 2011) wijst op het belang van de investering in gemeenschapsopbouw. Ze stellen vast dat – zelfs bij een ‘volwassen’ CLT – blijvend ondersteuning nodig is om de community-aspecten en de reële participatie te verzekeren. Uit bepaalde CLTprojecten in de VS bijvoorbeeld blijkt dat, zolang er ondersteuning is, de community stand houdt. Maar vanaf dat die ondersteuning wegvalt, wordt het moeilijker (DeFilippis, 2012). De vraag is dan in hoeverre dergelijke langdurige ondersteuning realistisch is in het geval van CLT Gent. Dit impliceert dat ook hier de middelen de ambities zullen moeten volgen.

7.3

Bijdragen aan systemische sociale innovatie

Er worden momenteel geen directe aanwijzingen van systemische, structurele sociale innovatie

waargenomen.

Systemische

sociale

innovatie

veronderstelt

zowel

veranderingen in concepten en denkwijzen, als in economische stromen. Het veronderstelt eveneens veranderingen in machtsposities. Het omvat een radicale transformatie van een fundamenteel systeem waarop we steunen, zoals de manier waarop we ons als samenleving voorzien van voedsel, gezondheidszorg of huisvesting. Het systeem is na de transformatie gebaseerd op fundamenteel andere principes dan voorheen. Dergelijke innovaties worden zelden in een enkele

  69

ommezwaai gerealiseerd; ze zijn eerder het resultaat van trage, cumulatieve processen (Murray et al., 2010). In het geval van huisvesting alludeert het gedachtegoed van CLT (Swann et al., 1972) op het decommodificeren van gronden, wat het systeem van voorziening van huisvesting in onze samenleving drastisch zou veranderen. In een woonsysteem als CLT worden grondbezit en woningbezit immers van elkaar losgekoppeld, en is er geen plaats voor privaat bezit van grond. Zo wordt de speculatie op residentiële gronden onmogelijk gemaakt en wordt grondbezit als een bron van rijkdom (en tegelijk armoede) uitgeschakeld (Horlitz, 2013; Mortensen & Seabrooke, 2008; Swann et al., 1972). Een kleinschalig CLT-project als CLT Gent kan onmogelijk eigenhandig dergelijke omwenteling in ons huisvestingssysteem teweeg brengen. Het kan echter wel een stap zijn in die ‘trage, cumulatieve processen’ (Murray et al., 2010). Er zijn immers enkele aspecten van CLT Gent die heel duidelijk wijzen op het potentieel ervan om indirect bij te dragen aan systemische sociale innovatie. De

maatschappelijke

verhoudingen

kunnen

beïnvloed

worden

op

een

onrechtstreekse manier: door een politiek draagvlak te creëren voor de problemen waarvoor kwetsbare huishoudens gesteld worden, en voor de (deel)oplossing die door CLT geboden kan worden. Daarom wordt dit ook aangeduid als de ‘politieke variant’ op sociale innovatie (Ghys & oosterlynck, 2013a). Het nadenken over de mogelijkheden van een CLT alleen al, laat betrokkenen nu al stilstaan bij de uitgangspunten van de traditionele aanpak en regels (die echter geen afdoend antwoord bieden op de woonkwestie (zie 2.3.3)). Los van de toekomstige verwezenlijkingen van CLT, kan het nu reeds bijdragen aan het genereren van de nodige kritische massa. Evidenties worden in vraag gesteld en grenzen worden afgetoetst, en dat heeft een waarde op zich. Zonder CLT zou men misschien niet geneigd zijn om op een andere manier naar woonproblemen en -oplossingen te kijken. Het effectief slagen van de uitwerking van CLT Gent, kan alleen maar zorgen voor een verdere verspreiding van het CLT-concept en een verhoging van de kritische, politieke massa tegenover inadequate, traditionele oplossingen. De verspreiding en bepleiting van het concept gebeurt trouwens niet enkel voor, maar ook door de doelgroep. De toekomstige CLT-bewoners treden, samen met de andere betrokkenen, naar buiten om het ruimere publiek te introduceren tot het CLT-model. Tegelijk bevordert de gemeenschapsvorming de collectieve empowerment van de doelgroep en stelt het hen in staat gezamelijk hun rechten op te eisen. Deze zaken zijn essentieel om hun noden en rechten op de politieke agenda te zetten. 70

Zeker in een rijke democratie als België zijn deze indirecte, politieke effecten van sociale innovatiepraktijken belangrijk. Het creëren van subjectieve voorwaarden, namelijk de wil en het klimaat om maatschappelijke problemen op te lossen is cruciaal (Ghys & Oosterlynck, 2013a). Theoretisch gezien zijn de middelen immers voorhanden om (meer) effectief iets te kunnen doen aan de woonproblematiek, maar de politieke wil ontbreekt soms. Een sociale innovatiepraktijk als CLT Gent kan dus bijdragen aan die politieke strijd door enerzijds het mobiliseren van de doelgroep en door anderzijds het veranderen van (ver)houdingen en visies in de samenleving. Het is een strijd waarbij dus niet alleen moet gewerkt worden aan de doelgroep (via politieke mobilisatie), maar waarbij ook – en misschien vooral – moet gewerkt worden aan de modale Vlaming met de ‘baksteen in de maag’ en welke denkbeelden hij over ons huidig huisvestingssysteem heeft (en over de rechtvaardige verdeling van middelen, en over de capaciteiten van de doelgroep, en …). Een andere indirecte bijdrage die sociale innovatiepraktijken kunnen leveren aan structurele verandering is het experimenteel aanbrengen van nieuwe methoden en instrumenten voor het beleid. Gent is na Brussel de tweede stad in België die een project rond CLT lanceert. In die zin is het een beetje “pionieren” (JAN S.) en experimenteren. Als experiment kan het een toeleidingsfunctie vervullen door mensen die specifieke woonnoden ervaren, toe te leiden naar het project of door mensen die niet meteen door het project kunnen geholpen worden, toe te leiden naar bestaande instrumenten (in het geval er een gepast instrument bestaat voor het gestelde probleem). CLT Gent vervult daarnaast ook een signaalfunctie voor het beleid door lokaal ervaren noden bloot te leggen, noden die vroeger misschien onzichtbaar waren. Hoewel dat in het geval van de woonproblematiek in Vlaanderen in twijfel kan getrokken worden. De gestelde woonproblemen en –noden zijn immers reeds lange tijd bekend en ‘zichtbaar’, zie daarvoor bijvoorbeeld Burgers et al. (1995). De problemen zijn structureel van aard (De Blust, 2010; De Decker et al., 2005), en werken dus reeds lange tijd door in ons huisvestingssysteem. Het feit of die problemen ook door iedereen gezien of erkend worden als dusdanig, is een andere vraag.

  71

7.4

Risico’s verbonden aan sociale innovatie

Naast het hierboven geschetste potentieel van een sociale innovatie als CLT Gent, dringt een uitleidende bedenking over de risico’s van sociale innovatie in het kader van sociaal werkpraktijken zich op. Door het enthousiasme op het terrein en de positieve bias tegenover sociale innovatie van het beleid (Brown, 2010; Denvall, 2011; Osborne & Brown, 2011), zou soms niet stilgestaan worden bij de beperkingen die sociale innovatie als ‘redder’ van sociale problemen heeft. Maar aan innovaties hangen wel degelijk enkele inherente risico’s en valkuilen aan vast, zeker in het geval van de implementatie ervan in sociaal werkpraktijken (Brown, 2010). Gezien innovatie impliceert dat iets nieuw geïntroduceerd wordt, zijn risico’s niet uitgesloten in het implementatieproces. Zo bijvoorbeeld is er het risico dat de innovatie toch geen afdoend antwoord biedt op de gestelde nood en dat ondertussen de essentiële bestaande dienst en expertise verloren gegaan is. Dit geldt zeker wanneer sociale innovaties geïntroduceerd worden in het sociaal werk. In de context van het sociaal werk moeten deze risico’s immers gebalanceerd worden met de verantwoordelijkheden die het sociaal werk bezit als een sociale dienstverlening voor de samenleving (Brown, 2010). Er komen hier enkele concrete moeilijkheden bij kijken. Ten eerste wordt in het sociaal werk gewerkt met een kwetsbaar publiek. Het is dan ook moeilijk – in sommige gevallen zelfs onverantwoord – om te beginnen experimenteren met innovaties. Ten tweede kent publieke dienstverlening, waaronder het sociaal werk, vandaag de dag strikte reglementeringen. In de context van strenge regulaties, accountability-systemen, auditcultuur, managerialisme, … is het niet evident voor sociaal werkers om risico’s te nemen, uit vrees voor repercussies. Ten derde blijven de middelen beperkt, ondanks de wil van de overheid om innovatie te ondersteunen en faciliteren. Echte grote investeringen die aan de beleidsambitie moeten tegemoet komen, blijven voorlopig uit (Brown, 2010). Het geval van CLT Gent is daar geen uitzondering op. De risico’s die inherent zijn aan innovatie stellen dus niet alleen praktijkwerkers, maar ook het beleid, voor specifieke uitdagingen (Osborne & Brown, 2011). Wil het beleid zich

echt

engageren

voor

innovatie,

dan

moeten

gepaste

ondersteuningsmechanismen opgezet worden (Brown, 2010). Meer investering, experimenteerruimte en -tijd, in plaats van kortdurende financieringscycli, zou een goede start kunnen zijn om CLT Gent reële slaagkansen te geven. Bovendien, als sociale innovaties echt ingezet willen worden in het bieden van een (deel)antwoord op sociale problemen, dan moet door alle actoren goed begrepen worden dat het 72

daarbij niet gaat om een “quick fix” (Denvall, 2011, p. 66), maar een langdurig proces. En zelfs dan moet rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat het kan mislukken. In dat geval moet een gedeelde verantwoordelijkheid tussen beleid en praktijk gedragen worden (in plaats van dat enkel de reputatie van het sociaal werk geschaad wordt), en moeten beschermingsmechanismen voor de doelgroep ingebouwd worden (Brown, 2010). Ook in het kader van CLT Gent.

  73

8. Conclusie Voorliggend onderzoek vertrok vanuit de probleemstelling dat wonen in Vlaanderen met een structurele ongelijkheid kampt. Sociaal-economisch zwakke huishoudens dragen daarbij de zwaarste woonlast. Vanuit het kader van een grondwettelijk erkend recht op wonen, kan de manke realisatie van hun recht op wonen geproblematiseerd worden. Gezien bestaande woonbeleidsmaatregelen geen afdoende antwoord bieden op de gestelde problemen, wordt in bepaalde beleids- en praktijkmiddens een oplossing gezocht via sociale innovatie. CLT Gent kan als een concreet voorbeeld daarvan beschouwd worden. In dit onderzoek werd een antwoord gezocht op de vraag welke bijdrage CLT Gent kan leveren in een meer effectieve realisatie van het recht op wonen van kwetsbare groepen. Aan de hand van interviews met relevante actoren in CLT Gent werden kwalitatieve data verzameld. Met behulp van het licht die de theorie van Ghys en Oosterlynck (2013a) op sociale innovatie werpt, werd in die data naar een antwoord gezocht. Uit de bevindingen kan geconcludeerd worden dat CLT Gent in dit stadium van zijn ontwikkeling tekenen vertoont van zowel onsuccesvolle als succesvolle innovatie. Mits het een (verdere) succesvolle uitwerking kent, zou het wel degelijk een bijdrage kunnen leveren aan de structurele bestrijding van de woonproblematiek, en dus aan een meer effectieve realisatie van het recht op wonen. Een beperking van dit onderzoek ligt eerst en vooral in de tijdspanne waarbinnen de dataverzameling heeft moeten plaatsvinden. Bepaalde belangrijke actoren in het CLT-project konden daardoor niet geïnterviewd worden. Met het kabinet van Tom Balthazar, schepen van wonen, en het Gents stadsontwikkelingsbedrijf SOGent kon binnen de beschikbare interviewperiode geen interview geregeld worden. Het ontbreken van hun perspectieven wordt als een gebrek van dit onderzoek gezien, gezien zij een bepalende rol spelen in de middelen die aan de trust kunnen gegeven worden. Een andere belangrijke beperking ligt in het feit dat de bevindingen over een heel breed concept als sociale innovatie, gebaseerd zijn op één gevalstudie. Een geval dat bovendien relatief genomen nog in een beginstadium zit. Er bestaat geen twijfel over dat de initieerders en bepaalde nauw betrokken actoren die geïnterviewd werden, goed weten waar ze mee bezig zijn. De beperkingen liggen dus zeker niet in de waarde van hun inzichten. Echter, het is evengoed mogelijk dat bij de bestudering 74

van een ander geval van sociale innovatie, of een andere CLT, andere bevindingen naar voren komen. De eerste aanbeveling voor verder onderzoek volgt hier dan ook uit: het zou nuttig zijn gelijkaardig onderzoek naar sociale innovatiepraktijken in het kader van het realiseren van sociale grondrechten uit te voeren. Op die manier kunnen bevindingen geaccumuleerd worden, en kunnen meer geldige uitspraken over sociale innovatie gericht op sociale problemen gedaan worden. Ook blijkt uit het onderzoek dat sociale innovatie gelinkt is met globale veranderingen in zienswijzen en met bestaande machtsstructuren. Harde uitspraken over deze connecties kunnen in het bestek van dit onderzoek moeilijk gedaan worden. Verder onderzoek naar de link tussen sociale innovatie en systemische veranderingen (vooral met betrekking tot de transformatie van denk- en zienswijzen) of de wisselwerking tussen sociale innovatie en machtsstructuren is aan te raden. Tenslotte zou, vooral in het kader van sociaal werk, verder onderzoek naar het concept participatie nuttig kunnen zijn. Participatieve democratie, partnerschappen tussen overheid en burger, democratische steden, … zijn mogelijks holle begrippen als de spelregels en uitkomsten van participatie reeds vooraf vastgelegd worden door het beleid of door diegene die een machtspositie bekleedt. In een CLT-model zou aan alle betrokken partijen een gelijke beslissingsmacht toegekend zijn; het zou daarbij dus gaan over een nieuwe vormgeving aan participatie. Het zou interessant zijn dit verder te bestuderen.

  75

Bibliografie Baarda,

D.

B.,

de

Goede,

M.

P.

M.,

&

Teunissen,

J.

(2005).

Basisboek kwalitatief onderzoek: Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Houten, Nederland: Stenfert Kroese. Bachus,

K.

(2013).

Het

Community

financieringsinstrument (Research

voor

Paper

Land

Trust

model:

duurzaamheidstransities No.

3).

in

Innovatief Vlaanderen?

Geraadpleegd

op

http://steunpunttrado.be/documenten/papers/paper-3-clt-nl.pdf Brown, L. (2010). Balancing risk and innovation to improve social work practice. British Journal of Social Work, 40, 1211-1228. Bosselaar,

H.,

&

Vonk,

G.

(2013).

Bouwplaats

lokale

verzorgingsstaat.

Wetenschappelijke reflecties op de decentralisaties in de sociale zekerheid en zorg. Den Haag, Nederland: Boom Juridische uitgevers. Bunce, S., Khimani, N., Sungu-Eryilmaz, Y., & Earle, E. (2013). Urban Community Land Trusts: Experiences from Canada, the United States, and Britain. Geraadpleegd

op

http://www.academia.edu/2584425/Urban_Community_

Land_Trust_Handbook_2013_ Bureau of European Policy Advisors (2011). Empowering people, driving change: Social

innovation

in

the

European

Union.

Geraadpleegd

op

http://ec.europa.eu/bepa/pdf/publications_pdf/social_innovation.pdf Burgers, J. (1995). Recht op huisvesting en de decommodificatie van de woningmarkt. In J. Burgers, M. Dambre, P. De Decker, B. Hubeau, & R. de Lange (Red.), Het grondrecht op wonen: De grondwettelijke erkenning van het recht op huisvesting in Nederland en België (pp. 139-144). Antwerpen, België: Maklu. Burgers, J., Dambre, M., De Decker, P., Hubeau, B. & de Lange, R. (Red.) (1995). Het grondrecht op wonen: De grondwettelijke erkenning van het recht op huisvesting in Nederland en België. Antwerpen, België: Maklu. Cahill, G. (2010). Primer on social innovation: A compedium of definitions developed by organizations aroud the world. The Philantropist, 23(3), 259-271. Davis, J. E. (2006). Shared equity homeownership: The changing landscape of resale-­‐restricted,

owner-­‐occupied

housing.

http://www.nhi.org/pdf/SharedEquityHome.pdf

76

Retrieved

from

Davis, J. E. (2010). Origins and evolution of the Community Land Trust in the United States. In J. E. Davis (Red.), The community land trust reader (pp. 3-37). Cambridge, MA: Lincoln Institute of Land Policy. Davis, J. E., & Jacobus, R. (2008). The City–CLT partnership: Municipal support for Community Land Trusts (Lincoln Institute of Land Policy, Policy Focus Report). Geraadpleegd op http://www.lincolninst.edu/pubs/1395_The-CityCLT-Partnership De Blust, S. (2010). Wachten op wonen. In J. Vranken, S. De Blust, D. Dierckx, & A. Van Haarlem (Red.), Armoede en sociale uitsluiting: Jaarboek 2010 (pp. 101117). Leuven, België: Acco. De Decker,

P.,

Goossens,

L.,

&

Pannecoucke,

I.

(Red.)

(2005).

Wonen

aan de onderkant. Antwerpen, België: Garant. De Decker, P. (2007). Is wonen niet altijd te duur? Ruimte & Planning, 27(1), 3-9. Deleeck, H., Huybrechs, J., & Cantillon, B. (1983). Het Matteüseffect: De ongelijke verdeling van de sociale overheidsuitgaven in België. Antwerpen, België: Kluwer. DeFilippis, J. (2012). Collectieve eigendom van woningen. In D. Dierckx, S. Oosterlynck, J. Coene, & A. Van Haarlem (Red.), Armoede en sociale uitsluiting: Jaarboek 2012 (pp. 263-287). Leuven, België: Acco. Denvall, V. (2011). Innovations and social problem solving: A comparative study. European Journal of Social Work, 14(3), 307-321. De Pauw, G. (2010). Gemeenschapsgrond als basis voor betaalbare woningen en een democratische stad. Over de mogelijkheid om een Community Land Trust op

te

richten

in

Brussel.

Geraadpleegd

op

http://www.samenlevings

opbouwgent.be/themas/wonen_Private_markt/100404%20Gemeenschapsgro nd%20als%20basis%20voor%20betaalbare%20woningen%20en%20een%20 demo cratische%20stad.pdf Dierckx, D., & Coene, J. (2012). Inleiding: Over sociale innovatie, lokale actie en maatschappelijke transformatie. In D. Dierckx, S. Oosterlynck, J. Coene, & A. Van Haarlem (Red.), Armoede en sociale uitsluiting: Jaarboek 2012 (pp. 3348). Leuven, België: Acco. Dominelli, L. (2002). Anti-oppressive social work theory and practice. London/New York: Palgrave MacMillan. Europese Commissie (2011). Innovation Union, Brussels: European Commission. Geraadpleegd op http://ec.europa.eu/research/innovation-union/index_en.cfm

  77

Ghys, T., & Oosterlynck, S. (2013). Governance uitdagingen voor sociale innovatie en armoedebestrijding

(VLAS-Studies

8).

Geraadpleegd

op

http://www.vlaamsarmoedesteunpunt.be/main.aspx?c=.VLAS&n=106156 Ghys, T., & Oosterlynck, S. (2013). Sociale innovatie ontleed: Perspectieven voor armoedebestrijding

(VLAS-Studies

3).

Geraadpleegd

op

http://www.vlaamsarmoedesteunpunt.be/main.aspx?c=.VLAS&n=106156 Gibens, S. (2013). Recht in het sociaal werk. Hoe het sociaal werk tot zijn recht kan komen. Alert, 39(1), 29-36. Godin, B. (2012). Social innovation: Utopias of innovation from c.1830 to the present. Project on the Intellectual History of Innovation (Working Paper No. 11). Geraadpleegd op http://www.csiic.ca/PDF/SocialInnovation_2012.pdf Goossens, L. (2008). De scheve schaats rond het recht op wonen: Bespiegelingen rond wonen na 10 jaar samenwerkingsakkoord rond armoedebeleid. Geraadpleegd op http://www.armoedebestrijding.be/publications/10jaarsamen werking/10jaarsamenwerking_02-2_Goossens_NL.pdf Goossens, L., Haesevoets, G., Laureys, J., Philips M., & Raemdonck I. (2008). Lokaal woonbeleid in België: De gemeente, draaischijf of schietschijf voor behoorlijk wonen? Leuven, België: Acco. Gray, K. A. & Galande, M. (2011). Keeping “community” in a Community Land Trust. Social Work Research, 35(4), 241-248. Healy, L. M. (2008). Exploring the history of social work as a human rights profession. International Social Work, 51(6), 735-748. Hermans, K. (2012). Structureel sociaal werk. Strijden tegen sociale ongelijkheid. Alert, 1, 8-14. Heylen, K., Le Roy, M., Vanden Broucke, S., Vandekerckhove, B. & Winters, S. (2007). Wonen in Vlaanderen. De resultaten van de woonsurvey 2005 en de uitwendige woningschouwing 2005. Brussel: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement RWO – Woonbeleid. Horlitz, S. (2013). Movements and initiatives to decommodify housing. Paper presented at the International RC 21 Conference 2013. Geraadpleegd op http://www.rc21.org/conferences/berlin2013/RC21-Berlin-Papers-3/26-2Horlitz.pdf Housing Strategies Inc. (2005). Critical success factors for Community Land Trusts in Canada. Final report prepared for Canada Mortgage and Housing Corporation (CMHC).

Geraadpleegd

3913.pdf?fr=1336496438178

78

op

http://www.cmhc-schl.gc.ca/odpub/pdf/6

Hubeau, B. (1995). Het recht op wonen als sociaal grondrecht: Internationale bronnen en inbedding in de Belgische rechtsorde. In J. Burgers, M. Dambre, P. De Decker, B. Hubeau, & R. de Lange (Red.), Het grondrecht op wonen: De grondwettelijke erkenning van het recht op huisvesting in Nederland en België (pp. 49-82). Antwerpen, België: Maklu. Hubeau, B. (2000). Arm recht? Over de kansrijke relatie tussen recht en armoede. Welzijnsgids-Welzijnszorg, 36, 55-79. Hubeau, B. (2013). Recht op wonen als resultaatsverbintenis. Over de effectiviteit van sociale grondrechten. Alert, 39(1), 21-26. Huddart, S. (2010). Patterns, principles, and practices in social innovation. The Philantropist, 23(3), 221-234. Ife, J. (2001). Local and global practice: Relocating social work as a human rights profession in the new global order. European Journal of Social Work, 4(1), 515. Ilie, E. G., & During, R. (2012). An analysis of social innovation discourses in Europe: Concepts and strategies of social innovation in Europe. Geraadpleegd op https://webgate.ec.europa.eu/socialinnovationeurope/sites/default/files/sites/d efault/files/An%20analysis%20of%20SI%20discourses%20in%20Europe.pdf International Federation of Social Workers (2012). Definition of social work. Geraadpleegd op http://ifsw.org/policies/definition-of-social-work/ Le Roy, M., Debusschere, E., Heylen, K., Vandorpe, L., & Vandekerckhove, B. (2008). Onderzoek naar woningmarktsegmenten. Steunpunt Ruimte en Wonen.

Geraadpleegd

op

https://lirias.kuleuven.be/bitstream/1234

56789/288345/2/Onderzoek+woningmarktsegmenten.pdf Lieten,

I.

(2012).

Speech

rondetafel

sociale

innovatie.

Geraadpleegd

op

http://www.ewi-vlaanderen.be/ewi/seminarie-sociale-innovatie MacCallum, D., Moulaert, F., Hillier, J., & Haddock, S. V. (2009). Social innovation and territorial development. Surrey/Burlington: Ashgate. Maxted, A.M. (2013). Community as developer: A Beasley CLT background report. Geraadpleegd op http://hdl.handle.net/2429/45719 Meehan, J. (1996). Reinventing real estate: The Community Land Trust and the social market

in

land

(Doctoral

dissertation).

Geraadpleegd

op

http://cltnetwork.org/wp-content/uploads/2014/01/1996-Reinventing-RealEstate.pdf Miller, S. R. (2013). Community Land Trusts: Why now is the time to integrate this housing activists’ tool into local government affordable housing policies. Zoning and Planning Law Report, 36(9), 1-20.

  79

Minora, F. (2013). Collective institutions towards habitability: Roles, strategies and forms of governance (Euricse Working Paper n. 52, 13). Geraadpleegd op http://www.euricse.eu/sites/euricse.eu/files/db_uploads/documents/137104461 9_n2352.pdf Moore, T. & McKee, K. (2012). Empowering local communities? An international review of Community Land Trusts. Housing Studies, 27(2), 280-290. Mortelmans, D. (2007). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven, België: Acco. Mortensen, J. L. & Seabrooke, L. (2008). Housing as social right or means to wealth? The politics of property booms in Australia and Denmark. Comparative European Politics, 6, 305-324. Moulaert, F., Martinelli, F., Swyngedouw, E., & Gonzalez, S. (2005). Towards alternative model(s) of local innovation. Urban Studies, 42(1). Moulaert,

F.

(2009).

Social

innovation:

Institutionally

embedded,

territorially

(re)produced. In D. MacCallum, F. Moulaert, J. Hillier, & S. Gonzalez (Red.), Can neigbourhoods save the city (pp. 11-23). Surrey/Burlington: Ashgate. Mullaly, B. (1997). Structural social work: Ideology, theory, and practice. Oxford: Oxford University Press. Murdach, A. D. (2011). Is social work a human rights profession? Social Work, 56(3), 281-283. Murray, R., Caulier-Grice, J., & Mulgan, G. (2010). The open book of social innovation (Social innovator series: Ways to design, develop and grow social innovation). Geraadpleegd

op

http://www.nesta.org.uk/publications/open-book-social-

innovation NASW Delegate Assembly (2008). Code of ethics of the National Association of Social Workers. Geraadpleegd op http://www.naswdc.org/pubs/code/code.asp Oosterlynck, S. & Cools, P. (2012). Lokale initiatieven als bouwstenen van sociale innovatie. In D. Dierckx, S. Oosterlynck, J. Coene, & A. Van Haarlem (Red.), Armoede en sociale uitsluiting: Jaarboek 2012 (pp. 195-212). Leuven, België: Acco. Oosterlynck, S., Y. Kazepov, A. Novy, P. Cools, E. Barberis, F. Wukovitsch, T. Sarius & B. Leubolt (2013). The butterfly and the elephant: Local social innovation, the welfare state and new poverty dynamics (ImPRovE Discussion Paper No. 13/03).

Geraadpleegd

op

http://webhost.ua.ac.be/csb/ImPRovE/

Working%20Papers/ImPRovE%20WP%201303_1.pdf

80

Osborne, S. P., & Brown, L. (2011). Innovation, public policy and public services delivery in the UK: The word that would be king? Public Administration, 89(4), 1335-1350. Patriquin, L. (2013). The class ceiling of social rights. Journal of Progressive Human Services, 24(1), 66-80. Pease, B. and Fook, J. (Red.) (1999). Transforming social work practice: Postmodern critical perspectives. Sydney, Australia: Allen and Unwin. Reichert, E. (2007). Human rights in the twenty-first century: Creating a new paradigm for social work. In E. Reichert (Red.), Challenges in human rights. A social work perspective. New York: Colombia University Press. Rimanque, K. (1995). Algemene situering van de sociale grondrechten in de Belgische rechtsorde. In J. Burgers, M. Dambre, P. De Decker, B. Hubeau, & R. de Lange (Red.), Het grondrecht op wonen: De grondwettelijke erkenning van het recht op huisvesting in Nederland en België (pp. 37-48). Antwerpen, België: Maklu. Samenlevingsopbouw Gent vzw, vzw SIVI, Coopburo, Hefboom, KAHO Sint-Lieven, Maes, T., & Debyser, J. (2012). CLT Gent: Blauwdruk pilootproject coöperatief ondernemen.

Geraadpleegd

op

http://www.samenlevingsopbouw

gent.be/themas/wonen_Private_markt/CLT-Haalbaarheidsstudie.htm Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting (2005). Recht op wonen. 10 jaar na het algemeen verslag over de armoede (Discussienota).

Geraadpleegd

op

http://www.armoedebestrijding.be/pub

lications/AVA10jaar/WonenNl.pdf Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting (2013). Memorandum wonen. Geraadpleegd op

http://www.armoedebestrij

ding.be/publications/memorandum%20wonen_2013.pdf Swann, R. S., Gottschalk, S., Hansch, E. S., & Webster, E. (1972). The Community Land Trust: A guide to a new model for land tenure in America. Cambridge, MA: Center for Community Economic Development. Thaden, E. (2013). Shared equity homeownership: Local perceptions, national performance, Geraadpleegd

and op

considerations

for

growth

(Doctoral

dissertation).

http://etd.library.vanderbilt.edu/available/etd-03042013-

215202/unrestricted/Thadendissertation030413.pdf Thaden, E., & Rosenberg, G. (2010). Outperforming the market: Making sense of the low rates of delinquencies and foreclosures in Community Land Trusts. Land Lines, October Issue, 2-7. Thompson, N. (2001). Anti-discriminatory practice. Basingstoke: Palgrave Macmillan.

  81

Van den Bossche, F. (2009). Beleidsnota wonen 2009-2014. Geraadpleegd op http://www.vlaanderen.be/sites/default/files/documents/20_wonen_2009_2014 .pdf Vlaamse Raad voor Wetenschap en Innovatie (2011). Een pleidooi voor verdere beleidsvorming rond social innovatie (Eindrapport Innovatieregiegroep Sociale innovatie).

Geraadpleegd

op

http://www.ewi-vlaanderen.be/sites/def

ault/files/documents/Conceptnota-Innovatiecentrum-Vlaanderen.pdf Vlaamse Regering (1997). Decreet houdende de Vlaamse Wooncode. Geraadpleegd op http://codex.vlaanderen.be/Zoeken/Document.aspx?DID=1005498¶m =inhoud Vlaamse

Regering

(2011).

Een

verdere

invulling

van

de

ViA

Doorbraak

‘Innovatiecentrum Vlaanderen’. Conceptnota over de stroomlijning van het gericht

innovatiebeleid.

Geraadpleegd

op

http://www.agentschap

ondernemen.be/sites/default/files/documenten/oo_fvt_conceptnota_innovatiec entrum_vlaanderen.pdf Vlaamse Woonraad (2013). Naar een versterkt recht op wonen? Aanbevelingen van de

Vlaamse

Woonraad,

woonrechtcommissaris

met

(Advies

pleidooi 2013/17).

voor

een

Vlaamse

Geraadpleegd

op

https://www.rwo.be/Portals/126/Vlaamse%20Woonraad/VWR_advies_versterk t_recht_op_wonen_def_web.pdf Vranken,

J.

(1999).

Het

model

Vranken:

Een

analyse.

Geraadpleegd

op

www.armoede-in-zicht.be/documents/Het_model_Vranken.doc Winters, S., Elsinga, M., Haffner, M., Heylen, K., Tratsaert, K., Van Daalen, G., & Van Damme, B. (2007). Op weg naar een nieuw Vlaams sociaal huurstelsel? Leuven: Kenniscentrum voor Duurzaam Woonbeleid. Yin, R. K. (2003). Case study research: Design and methods. Thousand Oaks, CA: Sage, 2003. Young Foundation. (2006). Social silicon valleys: A manifesto for social innovation: What it is, why it matters and how it can be accelerated. London, United Kingdom: Basingstoke Press. Young Foundation & Social Innovation eXchange (SIX) (2010). Study on social innovation.

Geraadpleegd

op

http://youngfoundation.org/wp-conte

nt/uploads/2012/10/Study-on-Social-Innovation-for-the-Bureau-of-EuropeanPolicy-Advisors-March-2010.pdf

82

Bijlagen Informed  consent  

FACULTEIT PSYCHOLOGIE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN

Vakgroep Sociale Agogiek

!

! "#$%#&! ! '()*$! +! ,##%! -$! #.! -/! 0#/%! ##/! 1.(2#3%! *(1#/4#! .(/4! 5(66+/-%7! 8)/4! 9.+$%! :589;! ?#/! $%+4#/%!@)$%#.!A(3-))*!B#.>!))/!4#!C/-D#.$-%#-%!0#/%!E!F)>G.(#1!A(3-)*#!HG(G-#>&!#/!4(#! -/!I#%!>)4#.!D)/!6-2/!6)$%#.1.(#J!##/!(/4#.K(#>!/)).!4-%!589L1.(2#3%!K)*!->! >-2>#/! /)).! 4#! ?#%#>#/-$! 4-#! K(M/! $(3-))*! -//(D)%-#J! 1.(2#3%! >)/! I#??#/! )*$! ##/! 6(G#*-2>! )/%,((.4! (1! ?#1))*4#! ,((//(4#/! -/! 0#/%! ,(.4! 4)).-/! ?#G#*#-4! 4((.! N.(JG.(#1!A(3-)*#!HG(G-#>! 6#%! 4#! D#.$3I-**#/4#! )3%(.#/! -/! 4-%! 1.(2#3%! ##/! -/%#.D-#,! )J/#6#/!6)%#.-))*!.(/4!I#%!%I#6)&!4#!?)$-$! D)/!6-2/!)/)*7$#!D(.6#/! K)*! 6#%! +! -/! G#$1.#>! G))/! (6! K-3I%! %#! >.-2G#/! (1! 4#! 3(/%#R%! #/! D-$-#! ,)).-/! I#%! 589L 1.(2#3%!(1G#K#%!,(.4%+//#/! *+-$%#.#/! #/! G##/! -/J(.6)%-#! %#! 6-$$#/! +-%! I#%! -/%#.D-#,! K(+! ->! G.))G!I#%!G#$1.#>!(1/#6#/!)*$!+!4)).D((.!%(#$%#66-/G!G##J%#*! 4((.!6-2!G#?.+->%!(6!4#!-/%#.D-#,$!+-%!%#!%71#/)4#.! D)/! I#%! (/4#.K(#>! G#?.+->%%!,(.4#/!/(G!D.)G#/!I#?%!(J!-#%$!,-*!,#%#/!>)/!+!)*%-24!3(/%)3%!6#%! 6-2!(1/#6#/!:2#//-J#.<$,#.%D)#GI#.T+G#/%!?#4)/>%U! V#//-J#.!A,#.%D)#GI#.! ! Pagina Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen – Vakgroep Sociale Agogiek Henri Dunantlaan 2, B-9000 Gent!

1!

! """#$%&'(#)&!

  83

FACULTEIT PSYCHOLOGIE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN

Vakgroep Sociale Agogiek

!

! "#$%&$''()*%+#,'-.($,!*$/)&$,0($12$3! ! 4($,5(6!0$,7.88,!(7!28&!(73! *

* *

9(&.$*!:$&!*$7,$*$)!#0$,!2$!():#-2!$)!1$,71(6;$!08)!:$&!#)2$,;#$7#)&8>&!78)!#?)$'$)!'$&!2$!#)2$,;#$7$,!#'!5(67#'$)2$!()+#,'8&($! &$!0$,7,(6*$)
! A$.$;$)!$)!*#$2*$7$-,2B! ! ! ! C88'!*$/)&$,0($12$3! ! @8&-'3! ! 48)2&$7$)()*!*$/)&$,0($12$3! !

Pagina Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen – Vakgroep Sociale Agogiek Henri Dunantlaan 2, B-9000 Gent!

84

2!

! """#$%&'(#)&!

Respondentenlijst   ! 8!

"#$%&! !"#$%%&'#!()*#

'()*$(+,-(./(0*1! +,-./-'#+%-0/&1$,11/-#

9!

!G#$%%&'#!()*#

HI7#J;%-.=/##

:!

O#%A&,;#!()*#

P%&7;,/-#D/.78'/&/#

;!

O#%A&,;#!()*#

C%&;7#5/-7&$/#/-#:76,-#2.M,AA/&1#


*#%A&,;#!()*#

3/&0#5/=/Z1/&#

=!

*#%A&,;#!()*#

\,;0/#:/Z-I7/'#

>!

G#%A&,;#!()*#

V&%-=#+%-0/A,''/#

?!

))#%A&,;#!()*#

\/&$%-#:7$6%8'#

@!

))#%A&,;#!()*#

J_-_0,.'/#+%-0/&M/??M/-#

8A!

)`#%A&,;#!()*#

5%--Z#S7&/;#

88!

)"#%A&,;#!()*#

S,/=/#5/.7-,-.=#

89!

)"#%A&,;#!()*#

E&8,#S%/1#

!"#

!"#$%&'(#)*!+#

,-.'/-#0123&45#

!$#

)C#$%&'(#)*!+#

D&'A#E$/#.-/#F??--(#

!%#

)C#$%&'(#)*!+#

F//#E$/#Q@@N#

2($+344(*!#5$3+! 6%*5$-(!7()*$(+,-(./(! 2'%0# 3/-'4# 5,/-1'# 2'/0/-6789# /-# >&7;%--,-?# A;%--,-?B# 1'88&?&7/A;,0# CDEF -,/896789A&7?-<@/-&# 678# 9-/:# -/# ('.# ;$/# .-#&$$.#;$/#?-A:BB&#;$/#678#9-/:#;1<# G:$.#9-/:H#I'-/A:#G:-.-('J5-#E-&/'-B<'/K# L&@K&$MM$&-K'AA-B&#,B'.->,-B(-A:-.-> FN&'5$($$/# -/# O$?@:>P(@-M-5-/A<'J5> P($'A$/:;-A:# E1<#GDED# 6@3&.'/$:@&# :R-M$<-&5'/K-/# ?'J# ;1<# GDEDS#('.#;$/#.-#&$$.#;$/#?-A:BB&#;$/#678# 9-/:#;1<#

# !"#$%&'(')%*"+,'(-'%.'(/'(%0'1-'(%,'2"(#$2#''1-%3""1%''(%4(#'134'0%.$$1%546(%(4'#%4(,',$$(%"7%-'%84#("-4,4(,)% 7'A-(@::-# ,@&:'-&# T&$$.K-;-&# <@/-/# -/# A:-.-/?@B<# ;$/# R-:# 5$?'/-:# ;$/# 8@M# P$(:R$1$&U# AVR-%-/# ;$/# A:$.A@/:<'55-('/KU# <@/-/# -/# @%-/?$$&# K&@-/WU# D/K-?@&K# L$B<-(A# T%&@J-V:;-&$/:<@@&.-('J5-# 678# '/# R-:# :-$M# K-?'-.A@/:<'55-('/K# ;$/# R-:# 9-/:A# A:$.A@/:<'55-('/KA?-.&'JN# GX9-/:W# -/# I@MBA# ,B/.'# TM'..-/;-(.@&K$/'A$:'-#.'-#?-:&@55-/#'A#?'J#R-:#678>%&@J-V:#-/#<-&5:#&@/.#-V@(@K'AVR#-/#;@(R@B.?$$&#?@B<-/#;@@<-:A?$&-#K&@-%-/#WY# #

  85

Vragenlijst  (voorbeeld)  

!"#$%&'()*+,-#.%&'%/(&$*012034,5%&+,/64, 78 9#:%"(&$,/#&,;%+,0&:%"60%<, ! "#$!#%$&'(#&)!)*'+$!,-.&%*/&%!#%!0&$!1,+&'!(,%!&&%!$0&2#2*%+&'3*&1!%,,'!0&$!!"##$%&'()*+%,)'-$.'4 5'*6&7$!#%!8&%$9!"&!$0&2#2!#2!*%+&'+&&:!(,%!+&!;,2$&'!*-!<7#&%7&!#%!<*7#,,:!=&'1!,,%!+&!>%#(&'2#$&#$! 8&%$! ?! @,1.'*&5! <*7#,:&! A.*.#&19! "&! $0&2#2$#$&:! :B#+$C! D<*7#,:&! #%%*(,$#&! #%! 0&$! E*B)&%! ,,%! 0&$! '&70$!*5!)*%&%C!/+.0).'$,()(,%!&&%!!"##$%&'()*+%,)'-$.')#%!8&%$F9! ! G&$!*%+&'3*&1!+',,#$!*/!+&!(',,.!),$!2*7#,:&!#%%*(,$#&!,:!+,%!%#&$!1,%!E&$&1&%&%!,:2!,%$)**'+!*5! /,,$270,55&:#61&!B#$+,.#%.&%H!/&&'E&5,,:+!B#$+,.#%.&%!#%!0&$!+*/&#%!I)*%&%J9!G&$!KLM45'*6&7$!?! ,:2!7*%7'&&$!2*7#,,:!#%%*(,$#&!5'*6&7$!?!#%!8&%$!)*'+$!+,,'E#6!,:2!!+.0!.&%*/&%9!N%!0&$!E&2$B+&'&%! (,%!+#&!!+.0!3,:!#1!1#61&%!%,,'!+&!E&$&1&%#2!+#&!0&$!5'*6&7$!1,%!0&EE&%!,:2!&&%!/*.&:#61!,%$)**'+!*5! E&5,,:+&!)**%%*+&%!#%!8&%$9! ! A:2! +&&:! (,%! /#6%! +,$,(&'3,/&:#%.! 3,:! #1! #%$&'(#&)2! /&$! (&'270#::&%+&! '&:&(,%$&! ,7$*'&%! ,-%&/&%9! M#6+&%2!0&$!#%$&'(#&)!3,:!#1!(',.&%!%,,'C!!! 4 +&!E'&+&'&!/,,$270,55&:#61&!&%!#%2$#$B$#*%&:&!=0&+%>+!(,%!0&$!5'*6&7$H! 4 +&!E'&+&'&,/(*(%,%&,*+"#+%$(%!),,'#%!0&$!KLM45'*6&7$!*5.&3&$!)*'+$9!!! , ?8 @(=;+/"#$%&,, ! O&%!1*'$&!E&270'#6(#%.!(,%!B)!-B%7$#&C! 4 =,$!#2!B)!-B%7$#&!E#%%&%!<,/&%:&(#%.2*5E*B)!8&%$!(3)P!! 4 =,$! #2! +&! '*:! (,%! <,/&%:&(#%.2*5E*B)! 8&%$! (3)! E#%%&%! 0&$! KLM45'*6&7$P! =&:1&! -B%7$#&! %&&/$!B!*5!(**'!<,/&%:&(#%.2*5E*B)!8&%$!(3)!E#%%&%!0&$!KLM45'*6&7$P! ! Q'&+&'&!/,,$270,55&:#61&!7*%$&R$!(,%!0&$!KLM45'*6&7$C! 4 =,$! 3#6%! ?! (,%B#$! 0&$! 5&'25&7$#&-! (,%! <,/&%:&(#%.2*5E*B)! 8&%$! (3)! E&1&1&%! ?! +&! (**'%,,/2$&!B#$+,.#%.&%S%*+&%!*/$'&%$!I)*%&%J!#%!8&%$P! 4 T5!)&:1&!B#$+,.#%.&%S%*+&%!1,%!0&$!KLM45'*6&7$!&&%!,%$)**'+!E#&+&%P! ! Q'&+&'&!#%2$#$B$#*%&:&!7*%$&R$!(,%!0&$!KLM45'*6&7$C!<,/&%:&(#%.2*5E*B)!8&%$!(3)C! 4 =,$! 3#6%! ?! (,%B#$! 0&$! 5&'25&7$#&-! (,%! <,/&%:&(#%.2*5E*B)! 8&%$! (3)! E&1&1&%! ?! +&! B#$+,.#%.&%S1%&:5B%$&%!#%!0&$!8&%$2!)**%E&:&#+P!! 4 =,$!#2!+&!(#2#&!*/$'&%$!)*%&%!(,%!<,/&%:&(#%.2*5E*B)!8&%$!(3)P! 4 =&:1&!#%2$'B/&%$&%!)*'+&%!.&E'B#1$!*/!+#&!B#$+,.#%.&%!#%!)*%&%!0&$!0**-+!$&!E#&+&%P! 4 =,$! #2! 0&$! E&:,%.! *-! +&! E#6+',.&! (,%! KLM! #%! '&:,$#&! $*$! +&! (&'270#::&%+&! E&2$,,%+&! #%2$'B/&%$&%P! ! KLM45'*6&7$C!! 4 =,$!3#6%!(,%B#$!B)!5&'25&7$#&-!,'.B/&%$&%!*/!(**'!&&%!KLM!#%!8&%$!$&!1#&3&%P! 4 =,$!3#6%!(,%B#$!B)!5&'25&7$#&-!+&!5#6%5B%$&%!(,%!&&%!KLM!#%!8&%$P!!

86