SCHILDERIJEN IN GLAS EN STEEN. een portret van GEORGES STAES

SCHILDERIJEN IN GLAS EN STEEN

een portret van GEORGES STAES

Woord vooraf Beveren is rijk aan artistiek beeldend talent. En dat heeft Ter Vesten begrepen. Elk jaar krijgt één Beverse kunstenaar een tentoonstelling. Jos Hendrickx beet de spits af eind 2006, net honderd jaar na zijn geboorte. Vanwege zijn vijfenzeventigste verjaardag volgde Ludo Giels in 2007. In 2008 was het beurt aan Wim Van Remortel. Dit jaar zet het cultuurcentrum Georges Staes in de kijker. De vier kunstenaars hebben met elkaar te maken. Zowel Wim Van Remortel als Geoges Staes ontplooiden zich onder de vleugels van Jos Hendrickx. Georges Staes en Ludo Giels zijn op hun beurt goede kennissen. 2009 wordt een mijlpaal in leven van Georges Staes. Niet in het minst dankzij de tentoonstelling Schilderijen in glas en steen. Een portret van Georges Staes die in veel opzichten bijzonder is. Ten eerste heeft Beveren met Schilderijen in glas en steen een primeur beet, want nog nooit kreeg het publiek de werken van Georges Staes te zien in een tentoonstelling die enkel aan hem is gewijd. Georges Staes heeft het nooit als een must gezien om een overzichtstentoonstelling te houden. Integendeel. Gelukkig heeft Ter Vesten hem kunnen overhalen het wel te doen. Al is het woord ‘overzichtstentoonstelling’ allerminst wat de kunstenaar zelf wil horen en gelijk heeft hij. Schilderijen in glas en steen kan beter omschreven worden als een ontmoetingstentoonstelling, een kennismaking met het rijke oeuvre van Georges Staes, voor velen in Beveren en daarbuiten een begrip, maar voor evenveel anderen een nobele onbekende. Nochtans zijn een groot deel van zijn werken latent aanwezig in de Beverse publieke ruimte. Dat is het tweede bijzondere kenmerk van deze tentoonstelling: de verscheidenheid en hoeveelheid aan werken die Georges Staes met veel liefde en oog voor vakmanschap heeft gemaakt. Want zo ziet Georges

3

Staes zich, als ambachtsman. Elke creatie van een werk is voor hem een wel doordacht proces van denken en uitvoeren. Hij zoekt naar de perfecte compositie, de uitgebalanceerde harmonie, de juiste analytische vormherleiding, de correcte verbeelding van zijn voeling met het onderwerp. Dit alles vindt de weerspiegeling in zijn tekeningen, glas-in-loodramen, betonramen, keramieken, beelden en mozaïeken. Telkens opnieuw begint hij van nul en verplicht hij zichzelf origineel te blijven. Bijgevolg is elk werk uniek, net zoals de Afrikaanse tweelingbeeldjes waar hij zo’n bewondering voor heeft. En ondanks de uniciteit houdt hij bij ieder werk vast aan zijn principes. Stuk voor stuk ademen zijn creaties een onmiskenbare stijl uit, de Georges Staesstijl. Vakmanschap en originaliteit komen niet alleen tot uiting in zijn beeldend werk. Als leraar aan de Stedelijke Academie van Sint-Niklaas bracht hij zijn leerlingen diezelfde twee principes bij. Net zoals hij het van zichzelf eist, vroeg hij aan zijn leerlingen tot het uiterste te gaan. Hij leerde hen met andere ogen kijken en haalde zo het beste in hen naar boven. De bedachtzaamheid en passie waarmee zijn werken tot stand komen en de artistieke kwaliteit ervan gaan het stadium van de ambachtsman voorbij. Georges Staes mag zich met recht en rede een beeldend kunstenaar noemen. En hoewel hij vooral bekend staat om zijn monumentale werken zoals zijn glasramen, mozaïeken en keramieken, heeft vooral het tekenen nog altijd een bijzondere plek in zijn hart omdat het intiemer is en nog meer vakkundigheid vergt. Daarom koos hij expliciet voor een stilleven als uithangbord van zijn tentoonstelling. Maar even uitzonderlijk als de primeur van een eigen tentoonstelling en zijn werken, is de kunstenaar zelf. De gebeurtenissen in zijn leven hebben bepaald hoe hij de wereld rond zich ziet en hoe hij die realiteit verbeeldt.

5

De gruwel van de Tweede Wereldoorlog is maar een van de gebeurtenissen die hem sterk hebben beïnvloed. Wie hij is, is wat hij creëert. Bescheiden, innemend, principieel, complex, geïnspireerd, perfectionistisch, stilistisch, geëngageerd, ongemeen boeiend en het liefst van al onzichtbaar. Deze tentoonstelling haalt Geoges Staes weg uit die onzichtbaarheid, niet alleen door voor het eerst een groot deel van zijn - vooral minder gekend - beeldend werk te verenigen in één ruimte, maar ook door een zoektocht in Beveren waar veel van zijn werken - vaak anoniem - het straatbeeld sieren. Sporadisch wandelen, fietsen of rijden we met de wagen langs zijn werken. Vaak zonder dat we het merken. Ook deze werken krijgen tijdens de duur van de tentoonstelling bijzondere aandacht. Alles in de tentoonstelling is doordacht opgenomen en vormt een klein stukje van de puzzel die Georges Staes is. Schilderijen in glas en steen is meer dan alleen een ontmoeting met een eerlijke kunstenaar en zijn al even oprechte oeuvre. Deze tentoonstelling vertelt een verhaal.

Heidi Beck schepen van Cultuur

7

Schilderijen in glas en steen | Een portret van Georges Staes [°1927] Jonge kunstenaars of beginnende artiesten laten zich vaak veel te vroeg verleiden om te exposeren. Een beperkt oeuvre en te weinig zelfkritiek resulteren dan spijtig genoeg in een onevenwichtige tentoonstelling die hun talenten absoluut geen recht doet. Georges Staes kan men hiervan alvast niet betichten. Het zal veel bewonderaars verbazen dat de 81-jarige tekenaar, beeldhouwer en glazenier in zijn lange en zeer productieve loopbaan nooit eerder tentoonstelde. En toen we hem voorstelden om deze tentoonstelling te houden, schrokken we even van zijn aarzelende reactie: ‘Ik weet niet of ik wel voldoende geschikte werken heb.’ Een bezoek aan het rijkelijk gevulde atelier van Georges Staes spreekt zijn opmerking onmiddellijk tegen. Levensgrote werken staan rug aan rug, kader aan kader tegen de muren gestapeld. Nog grotere werken bewaart hij opgerold, er is amper ruimte om ze volledig te ontrollen. Maar hij toont ons ook enkele kleine kwetsbare voorontwerpen die hij met veel precisie in inkt op kartonnetjes heeft uitgewerkt. Groot of klein, al deze getekende getuigenissen van een rijk artistiek leven bieden zeker voldoende materiaal voor een prachtige retrospectieve. We ontdekken eerst een hele reeks modelstudies, getekend met de krachtige lijnen en strakke vlakken die de beeldhouwer in hem verraden. Een vrouwenfiguur met grote Permekehanden die in elkaar gedoken zit, is een werk uit zijn studententijd. In 1952 vervolmaakte hij in de Antwerpse Academie voor Schone kunsten het talent dat hem als vakman bij het decoratiebedrijf Veranneman kenmerkte. Daarna kreeg hij de kans zich verder te bekwamen aan het Nationaal Hoger Instituut. 9

De generatie kunstenaars waartoe Georges Staes behoorde, balanceerde op de veranderingen in het kunstonderwijs. De tendens evolueerde naar vrije expressie, maar de echte basistechnieken vormden nog de essentie in de opleiding. Tekenen naar levend model was een verplicht hoofdvak. De studenten mochten zelf hun modellen kiezen. Zijn collega’s kozen de mooie meisjes. Georges’ voorkeur ging uit naar dit model omdat hij niet de schoonheid van haar lichaam wilde kopiëren, maar uitdrukking wou geven aan de schroom die haar figuur uitstraalde. Deze strakke evenwichtige benadering is typisch voor zijn werken, een perfecte balans tussen vorm en expressie. Niet voor niets is hij liefhebber van de Vlaamse expressionisten. Eveneens uit deze studentenperiode dateren enkele fantasieën op dierenstudies, zoals zijn aapjes. De studenten van de academie gingen regelmatig schetsen in de Antwerpse Zoo [die trouwens met deze bedoeling werd opgericht]. ‘Alfons Van Meirvenne was hierin altijd de beste,’ beweert de bescheiden Georges Staes. We betwijfelen zijn oordeel niet, maar de dierenstudies van Staes hebben hun eigen aantrekkingskracht. Hij tekent de dieren niet alleen, hij werkt ook verder op de schetsen, herneemt ze, abstraheert ze en geeft ze een nieuwe dimensie. Zijn compositie met kikkers bijvoorbeeld, een ontwerp bestemd voor een gebouw in Merksem, bestaat uit verschillende schetsen, in herhalingen gegroepeerd. Het doet ons aan de werken van Esher denken. ‘Ja,’ zegt hij, ‘ik heb zijn werk bestudeerd omdat het technische aspect ervan me zo aansprak, maar het is heel moeilijk! Die man had een immense kennis van wiskunde en perspectief en kon dat zo perfect toepassen in zijn tekeningen. Ik geloof niet dat er iemand is die hem dat kan nadoen.’ Staes toont 10

een tweede ontwerp, een prachtig bas-reliëf met vissen voor een zwembad in Halle. Het werk werd nooit uitgevoerd. Het gebeurde wel vaker dat een ontwerp waaraan hij dagenlang werkte uiteindelijk niet werd gerealiseerd omdat de materiaalkost voor de bouwheer te hoog opliep. Later werd Georges Staes zelf docent aan het Hoger Instituut, maar zijn persoonlijke voorkeur ging uit naar zijn leerstoel aan de Stedelijke Academie in Sint-Niklaas, waar hij tot 1993 leraar monumentale kunst was. Hij voelde zich niet zo thuis in de elitaire kunstwereld, hij werkte liever met gemotiveerde leerlingen dan met de ‘grote artiesten’. Georges Staes is in de eerste plaats tekenaar en twijfelt daarom of ‘tekeningen in glas en steen’ niet een betere titel voor deze tentoonstelling zou zijn. Maar meer nog dan tekenaar voelt hij zich stielman, steeds op zoek naar een evenwicht tussen het artistieke en het technische. Ingewikkelde perspectieftoepassingen fascineren hem. Behalve Esher bestudeerde hij bijvoorbeeld ook het unieke perspectief in de glasramen van Eugeen Yoors in de Antwerpse Christus Koningkerk. Opvallend in de werken van Georges Staes is de ongeëvenaarde wijze waarop hij de expressieve kracht vergroot door figuratieve onderwerpen te abstraheren zonder de elementaire vorm te verliezen. Hij schrijft dit zelf toe aan zijn grote fascinatie voor de Afrikaanse tweelingencultus uit Benin en Mali. Niet toevallig lagen Afrikaanse invloeden ook aan de basis van het kubisme. Voeg hierbij de persoonlijke drang van Staes om zijn afkeer van oorlogsgeweld en dictatuur tot uitdrukking te brengen en dan is het niet zo moeilijk om te begrijpen dat hier en daar een werk aan Guernica van Piccasso herinnert. 13

De liefde voor de glaskunst erfde Georges Staes van zijn mentor Jos Hendrickx. Maar Staes bleef niet in de voetsporen van zijn leraar lopen en ging koppig zijn eigen weg. Een weg die zeker niet altijd de gemakkelijkste bleek. De tekeningen die hij toont, zijn vaak studies en ontwerpen voor beelden, bas-reliëfs en betonramen. Tegenwoordig is het minder courant ornamenten te integreren in een gebouw. In de jaren 1960 en 1970 was dit veel vaker het geval. Verschillende architecten en bouwheren deden een beroep op Staes omdat hij op unieke wijze technische vakkennis en artistiek talent wist te combineren. Bovendien hield hij eraan om voor elke woning of elk gebouw een uniek ontwerp te maken. De artistieke meerwaarde van het werk van deze stielman kan als een hedendaags equivalent gezien worden van de grote ambachtslui van weleer. Zijn werk staat even anoniem in het straatbeeld als de oude kerken en monumenten uit het verleden en is daardoor zeer bereikbaar voor iedereen. Net zoals bij de historische monumenten staat het werk centraal, niet de kunstenaar. En hoewel Georges Staes nog nooit eerder tentoonstelde en de meeste van zijn toeschouwers zich waarschijnlijk niet eens realiseren wie dit werk maakte, geniet zijn werk waarschijnlijk een veel ruimere bekendheid dan dat van veel van zijn collega’s. Tot onze eigen verbazing ontdekten we bijvoorbeeld in de Bosdamlaan, in het volle centrum van Beveren, op enkele tientallen meters van elkaar een reeks werken van zijn hand: de glasramen aan de inkom van de woning op nummer 5, de gedenksteen aan de Centrumschool en het balkon van de Bond Moyson op nummer 3. Bovendien ziet men in de eindejaarsperiode aan de overzijde van de N70/Oude Zandstraat de kleurrijke kerstfiguren die hij, ruimdenkend vrijzinnige, samen met zijn leerlingen creëerde als alternatieve kerststal voor het plantsoentje tegenover de Maatschappij voor 14

Huisvesting. Maar ook elders in Beveren en ver buiten de gemeente valt werk van Georges Staes te ontdekken [in het stadhuis van Sint-Niklaas bijvoorbeeld, waar hij op de eerste verdieping een monumentaal Reynaertglasraam creëerde]. Het is de ultieme realisatie van kunst in de openbare ruimte, geïntegreerd in het leven van alledag, laagdrempelig, weg van de galerie- of museumsokkel. Werk waar iedereen van kan genieten. Maar er is ook een keerzijde aan deze medaille. Woningen veranderen van eigenaar en zijn onderhevig aan verbouwingen. De jaren 1960 en 1970 zijn trendy en populair bij het jonge publiek, maar vallen soms minder in de smaak van de kapitaalkrachtige generatie. De gebouwen zijn nog te jong om door de goegemeente als monument te worden erkend en de betonramen en bas-reliëfs kunnen niet op een zolder verdwijnen zoals een afgedankt schilderij. Een aantal werken van Georges Staes werd reeds vernietigd of dreigt te verdwijnen. ‘Ik ben soms zelf ook wat te streng geweest,’ zegt hij met wat wroeging, ‘ik heb ontwerpen vernietigd om de creaties uniek te houden.’ Nu ook de realisaties dreigen te verdwijnen, is dat erg pijnlijk. Hij toont de enkele ontwerpen die hij toch bewaarde van zijn betonramen, prachtig gekleurde tekeningen met strakke vlakken die de stroken steen weergeven. ‘Nu zie ik het ook,’ zegt hij: ‘Schilderijen in glas en steen’. Christl Van den Broucke

15

Levensloop Georges Staes „ Georges Staes wordt geboren op 22 augustus 1927 in Beveren als telg uit een oud schippersgeslacht dat oorspronkelijk uit Rupelmonde komt. „ Georges Staes gaat in 1939 naar de Tekenschool van Beveren. Zijn leraar daar is Jos Hendrickx [19061971]. „ Tijdens de Tweede Wereldoorlog moet het gezin Staes vluchten. De gruwelen die hij te zien krijgt, laten op hem een diepe indruk na die hij meermaals in zijn werken zal uiten. „ Op zijn zeventiende wordt Georges Staes even soldaat. Een jaar later zwaait hij af. „ Georges Staes gaat op zijn achttiende aan de slag bij de firma Veranneman gespecialiseerd in renovatiewerken en decoratie. Veranneman was zelf een kunstenaar en aristocraat. Door zijn connecties in dat milieu werkte zijn firma vaak in Antwerpse patriciërswoningen waar fijne muur- of deurschilderingen deel uitmaken van het interieur. Georges Staes kan bij Veranneman aan de slag nadat Jos Hendrickx - die in de buurt van de firma woont - hem heeft aanbevolen. Bij Veranneman leert hij werken met oog voor detail onder de supervisie van bekwame vaklui. Na acht jaar zegt hij zijn job op om naar de Antwerpse academie te gaan. „ De uitnodiging om aan de Antwerpse academie te studeren, dankt Georges Staes aan een klant van de firma Veranneman. De dame in kwestie was een kennis van Walter Vaes, docent aan die academie. Ze prijst hem aan bij Vaes nadat ze zijn talent opmerkt terwijl hij bij haar decoratiewerken uitvoert. Vaes laat hem toe tot de Antwerpse academie waar hij zes academiejaren in een jaar doorloopt. „ Op 5 oktober 1953 doet Georges Staes ingangsexamen voor Sier- en Monumentale Kunsten aan het Nationaal Hoger Instituut in Antwerpen en slaagt. Hij blijft er zes jaar - van 1953 tot 1958 - studeren onder leiding van professor Van Vlasselaer. Zijn periode in het Nationaal Hoger Instituut brengt hem niet wat hij er van verwacht. Hij wil gewoon leren en niet kunstenaar zijn om kunstenaar te zijn zoals velen op de academie. Georges Staes studeert er af met laureaatschap.

20

„ Na zijn jaren op het Nationaal Hoger Instituut gaat Georges Staes aan de slag als zelfstandig kunstenaar. „ In 1960 komt er plaats vrij als leraar aan de Stedelijke Academie van Sint-Niklaas. Paul Ausloos die ook een oud-leerling van Van Vlasselaer is, overtuigt hem om aan het examen deel te nemen. Georges Staes heeft tot dan toe geen ambities gehad om les te geven in het kunstonderwijs, maar de bestaanszekerheid van deze vaste job spreekt hem aan na jaren zwoegen als zelfstandig kunstenaar. Hij legt het examen als beste af en krijgt de positie. Hij wordt via de beslissing van de Sint-Niklase gemeenteraad van 2 december 1960 benoemd tot voorlopig leraar voor tekenen, middelbare afdeling, aan de Stedelijke Academie voor Schone Kunsten. De beslissing gaat van kracht op 1 januari 1961. Een vaste benoeming volgt in 1985. Op dat ogenblik is hij titularis ‘toegepaste kunsten’ en ‘publiciteit en binnenhuisinrichting’. Hij zal er tot 1993 les blijven geven. „ Vanuit de Antwerpse academie komt er interesse om hem aan te werven als leraar. Op 15 januari 1965 wordt per ministerieel besluit vastgelegd dat Georges Staes ter vervanging van L. Walschap de betrekking van waarnemend leraar tekenen, hoofd en sieraad mag opnemen. Hij gaat er op in, maar na een jaar verlaat hij de Academie omdat hij geen binding heeft met de mentaliteit die er heerst. „ Van 1984 tot 1988 geeft hij les als gastprofessor monumentale kunst aan het Nationaal Hoger Instituut van Antwerpen. „ Georges Staes zetelt ondertussen - als graag geziene gast - over heel het land in verschillende jury’s en examencommissies voor het beoordelingen van jaar- en eindwerken afgeleverd door leerlingen van kunstacademies. Hij maakt ook sporadisch deel uit van jury’s die kandidaat-leraars voor het kunstonderwijs moeten beoordelen. „ Af en toe geeft Georges Staes een voordracht. „ Geoges Staes stelt zijn werk tentoon met andere kunstenaars, maar heeft nooit een tentoonstelling gehouden met alleen maar eigen werk. Met ‘Schilderijen in glas en steen. Een portret van Georges Staes’ komt daar in 2009 verandering in.

21

Colofon De tentoonstelling Schilderijen in glas en steen. Een portret van Georges Staes, werd samen met de kunstenaar gerealiseerd door het cultuurcentrum Ter Vesten. De catalogus werd samengesteld door Stefanie Audenaert en Christl Van den Broucke. De vormgeving werd verzorgd door Christl Van den Broucke met foto’s van Gerry Smet en Stefanie Audenaert. Rik Van Daele nam de eindredactie voor zijn rekening. De tentoonstelling loopt van 23 januari tot en met 15 februari 2009 in de Antoon Triestzaal en de Bergeyckzaal van het kasteel Cortewalle te Beveren.

2009/7121/1 © Cultuurcentrum Ter Vesten, 2009

Cultuurcentrum Ter Vesten Gravenplein 2 - 9120 Beveren 03 750 10 00 - www.beveren.be/tervesten - [email protected]

Verantwoordelijke uitgever: Marc Van de Vijver, Burgemeester - Stationsstraat 2 - 9120 Beveren