SAMENLEVING EN TECHNOLOGIE
TRENDS
IN VLAANDEREN
Inhoudstafel
Voorwoord
3
De trends in een oogopslag
4
Werkwijze voor het opmaken van de trendnota
4
Selectiecriteria
5
Voorstelling trends
6
1. De technologisering van de geneeskunde en de gezondheidszorg
6
2. Veranderende benaderingen in de geestelijke gezondheidszorg met een toenemend aandeel van de hersenwetenschappen en de farmaceutica 3. De technologisering van de voedingsproductie en tegelijk de toenemende
8 10
aandacht voor biovoeding 4. Mitigatiestrategieën m.b.t. klimaatverandering: energie en propere technologieën
11
5. Groeiende behoefte aan duurzame mobiliteit/goederentransport
13
Zwakke signalen: Intelligente steden, de stad als collectief vormbaar medium 6. Toenemende mogelijkheden van ICT voor inclusie Zwakke signalen: Virtuele nieuwe stammen, mensen hebben meerdere gezichten 7. Makerscultuur, netwerken, collaboratie, open access
2
14 15 16 17
Zwakke signalen: Prosumptie - de consument wordt producent en professional
18
Zwakke signalen: Hoe zal het tijdperk van de creatieve klasse zich ontvouwen?
19
8. De hele problematiek van veiligheid/privacy/copyright wint aan belang
20
9. Crossmediaal karakter van cultuur, media, vrijetijdsbesteding
21
Andere zwakke signalen
23
Robotisering, de robot als medemens?
25
Singulariteit, of te wel een intelligentie explosie
25
Synthetische biologie, aanpassen en creëren van nieuw leven
26
Colofon
27
VOORWOORD In een snel veranderende wereld is het voor het Instituut Samenleving en Technologie belangrijk om zicht te behouden op actuele ontwikkelingen, trends en evoluties. Daarom is het aangewezen regelmatig die trends op een grondige manier te bekijken in functie van een optimalisering van de relevantie van het werk dat kan geleverd worden. Anderzijds evolueert de maatschappelijke, wetenschappelijke en technologische context niet zo snel dat maatschappelijke trends van jaar tot jaar geheel anders zijn. Het overzicht van de trends in deze nota is een herziening van deze opgesteld in 2008 en een aanvulling maar vormt in zijn observaties over maatschappelijke trends, geen breuk met de vorige. Naast het trendoverzicht bevat deze nota ook een bespreking van belangrijke ‘zwakke signalen’ die mogelijke lange termijnontwikkelingen aankondigen. De zwakke signalen die duidelijk samenhangen met de besproken trends worden behandeld onder de hoofding “Verbanden met andere relevante trends”. Vier zwakke signalen die niet direct aansluiten bij de trends worden in een aparte hoofding aan het einde van het document besproken. Dit document stelt negen trends voor die relevant zijn op het snijvlak van maatschappij, technologie en wetenschap, en die een maatschappelijke weerslag hebben op Vlaamse bevoegdheidsdomeinen. Hun wetenschappelijke en technologische aspecten, hun samenhang met andere trends en hun beleidsrelevantie worden aangeduid en beschreven. De inhoud van deze trendnota vormt een belangrijke inspiratiebron voor de opmaak van het Werkprogramma van het IST. We wensen u veel leesplezier. Robby Berloznik, directeur IST
3
DE TRENDS IN EEN OOGOPSLAG
Nederland)
1. De technologisering van de geneeskunde en de
Rinie van Est (Trendwatcher Rathenau Insituut,
gezondheidszorg
Nederland)
2. Veranderende benaderingen in de geestelijke gezondheidszorg met een toenemend aandeel van
Science and Technology, Groot Brittannië)
de hersenwetenschappen en de farmaceutica
Michael Nentwich (Directeur Institut für
3. De technologisering van voeding en tegelijk de toenemende aandacht voor biovoeding 4.
David Cope (Directeur Parliamentary Office for
Technikfolgenabschätzung, Oostenrijk) Walter Peissl (Institut für Technikfolgenabschätzung,
Mitigatiestrategieën m.b.t. klimaatverandering:
Oostenrijk)
energie en propere technologieën 5. Groeiende behoefte aan duurzame mobiliteit/
De geraadpleegde bronnen zijn:
goederentransport 6. Toenemende mogelijkheden van ICT voor inclusie
Mediargus: database van in België gepubliceerde
7. Makerscultuur, netwerken, collaboratie, open access
kranten- en tijdschriftartikels
8. De
Z-Punkt Trend Database: Duitse database met trend-
hele
problematiek
van
veiligheid/privacy/
copyright wint aan belang
besprekingen
9. Crossmediaal karakter van cultuur, media, vrijetijdsbesteding
Innovation Watch: Verzameling van links en posts van David Forrest, de Canadese consultant in strategisch management die sinds kort in Futurepedia ook trends
WERKWIJZE
VOOR
HET
OPMAKEN
VAN
DE
verzamelt.
TRENDNOTA
FutureEdition: van het Arlington Institute
De redactie van dit document is gebaseerd op de
Club of Amsterdam: Journal en Blog
trendnota geschreven door het Wetenschappelijk
BBC News Science & Environment: online bericht-
Secretariaat van het IST in 2008, met een actualisatie
geving
door Maya Van Leemput, op basis van de schrifte-
Wired Magazine: online berichtgeving
lijke input van internationale deskundigen in technolo-
CORDIS: Europees wetenschappelijk nieuws
gisch aspectenonderzoek en een horizonscanning van
Mailinglists: van World Future Society en World Futures
geschreven elektronische bronnen.
Studies Federation Twitter
De internationale experten die inhoudelijke aanvullin-
netwerk:
persoonlijk
netwerk
van
50
professionele futuristen en trendanalisten
gen gedaan hebben behoren tot de zusterinstellingen van het IST en hebben alle de opdracht hun respectie-
Er werd voor het opstellen van deze nota ook een ver-
velijk parlementen te ondersteunen met informatie en
kenning uitgevoerd van minder zichtbare trends, ook
advies over thema’s die te maken hebben met weten-
wel zwakke signalen genoemd. Signalen die vandaag
schap, technologie en samenleving:
de dag vaak nog minder luid weerklinken, maar op
Sergio Belucci (Directeur TA Swiss, Zwitserland)
termijn wel belangrijker kunnen worden en daarom toch
Lars Klüver (Directeur Danish Board for Technology,
het overdenken waard zijn. Pantopicon, een studio
Denemarken)
voor toekomstoriëntatie en visievorming, heeft deze
Tore Tennoe (Directeur Norwegian Board for
verkenning van zwakke signalen uitgevoerd, en heeft
Technology, Noorwegen)
zich hierbij mede laten inspireren door gesprekken met
Arim Grunwald (Directeur Büro für
de volgende mensen:
Technikfolgenabschätzung des Deutschen
4
Bundertags, Duitsland)
- Jan Van Den Bergh (i-Merge, Holaba, Boondoggle)
Jan Staman (Directeur Rathenau Instituut,
- Alain Thys (Futurelab)
- Lorin Parys (Uplace, FlandersDC)
mende aandacht voor geestelijke gezondheid komen
- Dirk Vananderoye (Philips Design)
hier aan bod. Enkele van de trends die besproken wor-
- Fons Van Dyck (think.bbdo)
den in het brede domein van de milieuveiligheid, waar
- Serge De Gheldere (Futureproofed)
het terugdringen van de ecologische voetafdruk de algemene richting aangeeft, hebben ook betrekking op
SELECTIECRITERIA
het domein van gezondheid: voeding, mobiliteit en miti-
Deze trendnota biedt een diagnose van enkele grote
gatiestrategieën voor klimaatsverandering. In het derde
bewegingen die zich vandaag aftekenen. In de samen-
grote domein, informatie- en communicatietechnologie
leving tonen zich ontwikkelingen op uiteenlopende
speelt de de invloed van de toenemende digitalisering
vlakken, evoluties van verschillende schaal en ampli-
op de verhoudignen binnen de maatschappij de hoofd-
tude. Er zijn uiteraard veel meer trends dan het handvol
rol. Eén grote trend die hier besproken wordt, namelijk
maatschappelijke trends dat in deze nota beschreven
mitigatiestrategieën, valt ook binnen het domein van
wordt. Voor deze nota vond daarom een selectie
de milieuveiligheid. De vier andere trends die terug
plaats op basis van wat we binnen dit kader onder de
te vinden zijn onder ICT, gaan over maatschappelijke
term ‘trend’ verstaan en rekening houdend met een
verhoudingen en houdingen die samengaan met de
spreiding over verschillende maatschappelijke deel-
toenemende digitalisering.
gebieden, met schaal, maatschappelijke relevantie, samenhang met wetenschappelijke en technologische aspecten en met de beleidsrelevantie. Korte of oppervlakkige trends zoals die in mode en design komen niet aan bod. Trends op middellange of lange termijn zijn wel terug te vinden. De Z-Punkt-database stelt dat een trend een voortdurende en doorlopende ontwikkeling is en contrasteert die met cyclische veranderingen, fluctuaties of nieuwe evoluties. Een belangrijke eigenschap van trends is dat ze een structureel veranderend effect hebben, zodat wijzigingen plaatsvinden binnen (sub-)systemen. Oorspronkelijk werd de term gebruikt binnen marktonderzoek en economische statistiek maar vandaag kent hij een bredere toepassing. Trends kunnen zich op verschillende domeinen manifesteren. Ze kunnen meer of minder omvattend zijn, breed of nauw, diepgaand of juist oppervlakkig. In deze nota worden trends in drie maatschappelijke domeinen voorgesteld. Deze drie domeinen werden geselecteerd op basis van hun betekenis voor verschillende mesoen microtrends. Binnen elk van de drie besproken hoofddomeinen, worden trends voorgesteld die inhaken op wetenschappelijke en technologische evoluties en hun maatschappelijke implicaties Het eerste domein is gezondheid, een zachte sector waar toenemende technologisering de toon aan geeft. De technologisering van de geneeskunde en de toene-
5
VOORSTELLING TRENDS
bestaan al elektronische gehoorprothesen, microchipimplantaten voor zenuwstimulering, neurongecontro-
1. DE TECHNOLOGISERING VAN DE GENEESKUNDE
leerde prothesen, computerbediening met hersenacti-
EN DE GEZONDHEIDSZORG
viteit en chips voor het gezichtsvermogen. De snelle ontwikkelingen op het vlak van de neurotechnologie
1.1. Maatschappelijke trends
kunnen ver reikende technologische, sociale en eco-
In de geïndustrialiseerde wereld is het economische
nomische implicaties hebben. Het verbinden (letterlijk)
belang van medische technologie niet te onderschat-
van mens en technologie, gestoeld op (in eerdere IST-
ten. Maatschappelijke factoren, zoals een veroude-
projecten bestudeerde) convergerende technologieën
rende bevolking en een verhoogd gezondheidsbe-
(bio, nano, informatie, en cognitie) stelt de mogelijkheid
wustzijn, betekenen dat een grote vraag bestaat naar
in het vooruitzicht om de mens niet alleen te genezen,
geneeskundige toepassingen. Daarnaast heeft het
maar ook ‘uit te breiden’. Vragen over de wenselijkheid
interdisciplinaire karakter van de geneeskundige tech-
en toelaatbaarheid van verschillende aspecten van
nologie een grote vooruitgang mogelijk gemaakt en een
dergelijke vormen van ‘enhancement’ maken duidelijk
groeiende en bloeiende sector gecreëerd.
dat medische technologie niet alleen een zaak is van basisonderzoek en toepassing. Ook ethische vragen
In de medische technologie is meer dan de helft van
blijven relevant.
de omzet afkomstig van producten die minder dan drie jaar oud zijn. De druk om te innoveren is buitengewoon.
Bij de toenemende mogelijkheden hoort ook een toe-
In de farmaceutische industrie zijn de productcycli
genomen verantwoordelijkheid. Medische technologie
langer. Deze innovatiedruk uit zich in de hoge compe-
verstrekt macht over de meest fundamentele eigen-
titiviteit van de sector, waarin de academische en de
schappen van het individu. Geneeskundige technologie
industriële wereld zich steeds meer genoopt zien tot
kan raken aan de diepste menselijke beleving, of het
samenwerking in internationale netwerken.
nu gaat over hersenwetenschap, fertiliteit, de begeleiding van het zwangerschapstraject, de geboorte, de
De beschikbare technologische toepassingen hebben
behandeling van ziekte of van lichamelijke of geeste-
een belangrijke impact op het geneeskundige traject
lijke afwijkingen. Biopolitieke vragen -bijvoorbeeld over
van patiënten. Zulke toepassingen bestaan voor inten-
de sociopolitieke gevolgen van de biotech revolutie of
sieve zorgen, diagnoses met 3D-weergaven met hoge
over de toelaatbaarheid en wenselijkheid van ingrepen
resolutie van het lichaam, routineuze pacemakerim-
op het menselijke bewustzijn in de context van onder-
plantatie, minimaal invasieve of op afstand uitgevoerde
wijs of psychiatrie- net als de ethische problematiek
operaties, laboratoria in zakformaat, zoals voor diabe-
rond het technologischer worden van de geneeskunde,
tici, of elektronische informatiekaarten voor patiënten.
verdienen blijvende aandacht. Naarmate nieuwe moge-
Patiënten erkennen vaak “hoeveel geluk ze hebben”
lijkheden zichtbaar worden, stelt zich telkens weer de
dat deze of gene behandeling of diagnose vandaag
vraag hoe, ten behoeve van wie en ten voordele van
beschikbaar is, die dat tien jaar geleden niet geweest
wie deze mogelijkheden waargemaakt en toegepast
zou zijn. Tegelijk worden patiënten geconfronteerd met
worden.
een ‘koude’ medische wetenschap, die hen steeds meer reduceert tot lichamelijke deelprocessen, zonder
1.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie
aandacht te besteden aan hun eigen beleving.
Op het terrein van de biotechnologie, de medische technologie, de farmaceutica en de gezondheidszorg
6
Toepassingen van neurotechnologie zijn minder geves-
vindt een aanzienlijke groei plaats. Geneeskundige
tigd maar niet onbelangrijk. Zo kunnen we de vitale
technologie is gebaseerd op heel diverse vakgebieden
functies van patiënten van op afstand monitoren. Ook
zoals informatiewetenschap, biotechnologie, teleme-
trie, signaalverwerking, optica, farmacologie, materi-
samengaan, in biocomputers, biochips, organische IT,
aalwetenschap, microtechnologie, nanotechnologie en
designerbaby’s, bioprostetica, enz. Neurotechnologie
cybernetica.
ontwikkelt meer precies interfaces tussen het menselijke zenuwstelsel of de hersenen en technologi-
De voortdurende vooruitgang in de geneeskunde
sche systemen. Neurostimulering, neuroprostetica en
steunt ondermeer op ontwikkelingen in microsystemen,
brein-computerinterfaces zijn centrale onderwerpen
micro-elektronica, micro-optica, micromechanica, sig-
van onderzoek. Het Blue Brain-project in Zwitserland,
naalverwerking, sensoren, actuator engineering en
dat de hardware van de hersenen wil ontrafelen om
robotica. Deze laatste maken minimaal invasieve ope-
deze artificieel te kunnen reproduceren, is een belang-
raties mogelijk. Beeldvorming is dan weer relevant voor
rijk onderzoeksproject op dit gebied.
diagnosestelling en basisonderzoek. Naast de klassieke methoden, zoals röntgen, sonogram en endos-
Een geheel andere dimensie van het technologischer
copie, zijn de belangrijkste methoden vandaag compu-
worden van het medische veld is ‘e-health’ waar-
tertomografie (CT), magnetic resonance imaging (MRI),
bij informatie- en communicatietechnologieën worden
en positronemissietomografie (PET), die gedetailleerde
ingezet in de gezondheidszorg. Diagnosestelling, pre-
3-dimensionele afbeeldingen van weefsels maken.
ventief geneeskundig advies, opvolging en educatie gebeuren steeds meer online. Sis-kaarten, elektroni-
Medische (rode) biotechnologie ondersteunt de ont-
sche biomonitoring maken eveneens deel uit van de
wikkeling van nieuwe geneesmiddelen en vaccins. Het
elektronische gezondheidstoepassingen.
identificeren van ziekteoorzaken op genetisch vlak is een kernactiviteit met als doel de ontwikkeling van
1.3. Verbanden met andere relevante trends
geschikte behandelingen met genetisch gemodificeer-
• De enorme vooruitgang op het vlak van de biotech-
de micro-organismen en stamcellen. Biotechnologie is
nologie en de levenswetenschappen heeft een
een sleuteltechnologie die het geneeskundig onder-
impact op de geneeskunde maar ook op andere
zoek van het principe van “trial and error” naar doel-
domeinen. In deze trendnota besteden we ook
gericht onderzoek geleid heeft. Na het decoderen
aandacht aan hun rol in de voedingsindustrie en in
van het menselijke genoom en de vestiging van een
de milieuveiligheid.
heuse genetische sequencing industrie, volgde menselijk proteoomonderzoek (naar de interacties van alle
• De ouder wordende bevolking is behalve aan een
proteïnen in een organisme). In die disciplines moe-
betere hygiëne en voedselvoorziening, voor een
ten reusachtige hoeveelheden gegevens verwerkt en
deel ook te danken aan de geboekte vooruitgang
beheerd worden, zodat ze steeds meer afhankelijk zijn
op geneeskundig vlak en de levensverwachting blijft
van bio-informatica.
stijgen. In combinatie met lage geboortecijfers, krijgen we zo een vergrijzing van de bevolking, die
Bio-informatica brengt informatica, statistiek en wis-
voelbaar is op verschillende terreinen: in de vrije-
kundige methoden samen voor het beantwoorden van
tijdseconomie, het verloop van een carrière, woon-
vragen over (moleculaire) biologie. We onderschei-
regelingen, intergenerationele relaties, enz.
den pure bio-informatica (voor het beantwoorden van onderzoeksvragen over biologie) en toegepaste bio-
• De rationalisering van de geneeskunde brengt een
informatica (voor de analyse en de evaluatie van de
groeiende vervreemding van het lichaam met zich
samengebrachte gegevens).
mee. De populariteit van alternatieve en meer holistische benaderingen van de gezondheid hangt
Informatietechnologie en biotechnologie zullen naar
hiermee samen.
verwachting in de volgende decennia steeds meer
7
1.4. Beleidsrelevantie
ve stoornissen, zoals depressie, dysthymia of bipolaire
De technologisering van de geneeskunde houdt nieu-
persoonlijkheidsstoornissen. Het misbruik van alcohol,
we mogelijkheden in met betrekking tot wat de genees-
drugs en medicijnen kan de oorzaak of het gevolg zijn
kunde kan bereiken en kan zo een concrete impact op
van psychische aandoeningen. Vaak komt meer dan
de gezondheid van de Vlamingen. De economische en
één stoornis tegelijk voor: comorbiditeit. Mensen met
demografische impact van deze trend is belangrijk voor
een slechte geestelijke gezondheid hebben ook vaker
het beleidsveld Welzijn en Volksgezondheid en ook voor
fysieke aandoeningen, zoals rugklachten, astma of
Wonen en Zorg. Daar is aandacht nodig voor de wijze
hartaandoeningen die het nog moeilijker maken om te
waarop nieuwe medische technologieën toegepast en
functioneren in de samenleving.
ingezet kunnen worden in Vlaanderen. Er stellen zich vragen over de kost van de vernieuwing van medische
‘Geestelijke gezondheid’ is een veelomvattend begrip.
apparatuur en mogelijkheden in verpleeginstellingen en
In de geïndustrialiseerde wereld zoeken steeds meer
over de kost (en de opbrengst) van nieuwe behandelin-
mensen de hulp van psychotherapeuten en andere
gen voor de zorgverzekering. De wijze waarop nieuwe
consulenten. Dat heeft te maken met de hoge druk in
medische technologie ingezet kan worden bij preventie
de werksfeer en in het dagelijkse leven en een bena-
en de mogelijkheden voor het uitbreiden van e-care en
dering van ‘lichaam en geest’ als een samenhangend
e-health zijn belangrijke aandachtspunten. De vraag
geheel. Naarmate het aandeel van klachten over gees-
naar steeds betere geneeskundige technologische toe-
telijke gezondheid stijgt, lijken mensen ook sneller een
passingen, bestaat tegelijk met weerstand tegen speci-
beroep te doen op medische oplossingen. Persoonlijke
fieke toepassingen en mogelijkheden. De overheid kan
en sociale kwesties worden bekeken als medische
de relatie tussen burgers enerzijds en promotoren van
problemen.
moderne geneeskunde anderzijds begeleiden.. Tot slot is deze trend ook van groot belang voor het beleidsveld
Tegelijk is er een verbeterende diagnosticering van
wetenschap en innovatie, waar onderzoek en ontwik-
geestelijke aandoeningen en psychische stoornissen.
kelingen op het domein van gezondheid ondersteund
Vooral hersenziekten bij ouderen en gedrags- en per-
worden.
soonlijkheidsstoornissen bij jongeren krijgen steeds meer aandacht. Verschillende nieuwe ziektebeelden
2.
VERANDERENDE
DE
werden pas in de afgelopen decennia vastgesteld en
EEN
toch bestaan er al medicijnen voor. De farmaceuti-
TOENEMEND AANDEEL VAN DE HERSENWETEN-
sche behandeling van sommige gedragsstoornissen
SCHAPPEN EN DE FARMACEUTICA
bij jongeren, zoals ADHD, wordt evenwel ook in vraag
GEESTELIJKE
BENADERINGEN
GEZONDHEIDSZORG
IN
MET
gesteld. In het onderzoek naar hersenziekten en het 2.1. Maatschappelijke trends
aftakelend geheugen waarmee een ouder wordende
Wereldwijd zijn stress en depressie in opmars en
bevolking geconfronteerd wordt, is de zoektocht aan
Vlaanderen kent een opmerkelijk hoog zelfmoordcijfer
de gang naar afdoende werkende behandelingen.
en een hoge incidentie aan depressies. België staat, na Japan, op de tweede plaats in de wereld wat betreft
Het globale gebruik van psychiatrische geneesmidde-
het aantal psychiatrische ziekenhuisbedden per 10.000
len neemt snel toe. Antidepressiva zijn de meest voor-
inwoners maar een groeiend aandeel van de patiënten
geschreven medicijnen ter wereld, met verkoopscijfers
wordt ambulant geholpen. Het aantal psychiatrische
van meer dan 13 miljard dollar. Het misbruik van aller-
verzorgingstehuizen en plaatsen voor beschut wonen
hande geneesmiddelen op voorschrift als recreatieve
wijst op een toenemende extramuralisering.
drugs vraagt ook om aandacht. Denken we maar aan de handel in Rilatine onder scholieren en studenten
Er zijn de ‘anxiety disorders’, de stemmings- of affectie-
8
Geestelijke gezondheidsproblemen vormen een hin-
2.3. Verbanden met andere relevante trends
dernis om actief deel te nemen aan de arbeidsmarkt.
• Er is een duidelijk verband tussen deze trend rond
Dat heeft een impact op het inkomen, de sociale parti-
geestelijke gezondheid en het steeds technolo-
cipatie en het gevoel van eigenwaarde van het individu
gischer worden van de geneeskunde in het
en heeft ook bredere economische repercussies. De
algemeen, zoals beschreven in trend 1.
geestelijke gezondheid van werknemers stelt uitdagin-
• De ouder wordende bevolking heeft een belangrijke
gen voor werkgevers. Ziekteverzuim door depressie of
impact op deze trend. Naar verwachting zullen
stressgerelateerde ziektebeelden hebben een belang-
hersenziekten proportioneel toenemen, met een
rijke invloed op de productiviteit.
groeiende groep van mensen van hoge leeftijd. Er is een grote vraag naar behandelingen die uitstel of
2.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie
genezing bieden.
Het medisch wetenschappelijk onderzoek naar de
• De toenemende medicalisering van het psychische
etiologie (de onderliggende oorzaken) en de behande-
hangt samen met de technologisering van de
ling van geestesziekten gaat snel en is productief. De
geneeskunde, die een groeiende vervreemding van
hersenwetenschappen en de farmaceutische industrie
het lichaam met zich mee brengt.
spelen hierin een sleutelrol. De verbeterende farmaceutische technologie resulteerde in de ontwikkeling van
2.4. Beleidsrelevantie
een waaier aan nieuwe en doeltreffender medicatie, met
Deze trend is vanzelfsprekend van direct belang voor
minder bijwerkingen. Nieuwe geneesmiddelen voor de
Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. De manier waarop
geestelijke gezondheid worden niet alleen in een sneller
de overheid geestelijke gezonheid(szorg) interpreteert
tempo beschikbaar, ze raken ook sneller dan voorheen
en aanpakt, kan zowel de positieve als de negatieve
het geval was goedgekeurd voor gebruik.
aspecten van deze trend versterken of juist afzwakken. Bovendien kan de overheid een rol spelen in het bepa-
De biologische wetenschappen en de genetica bieden
len van de context voor de commercialisering van de
perspectieven op de mogelijkheid om bepaalde erfelijke
geestelijke gezondheidszorg die aan de gang is. Door
psychische aandoeningen, zoals schizofrenie, te voor-
de ondersteuning van kan Het beleidsveld Wetenschap
komen. Direct ingrijpen op de genen wordt eveneens
en Innovatie kan het wetenschappelijk onderzoek in de
in het vooruitzicht gesteld, bijvoorbeeld voor vaccins
hersenwetenschappen, de genetica en gerelateerde
ter preventie van verslavingen of voor de behandeling
disciplines in Vlaanderen ondersteunen. Het ontwik-
van ernstige stoornissen, zoals bij psychopaten. Aan
kelen van nieuwe medicatie voor de behandeling van
de medische wetenschap worden hoge verwachtingen
psychische aandoeningen kan een boost geven aan
gesteld en complexe ethische vragen dringen zich op.
de pharmaceutische industrie. Daarnaast heeft het ziekteverzuim om psychische redenen een economi-
De farmaceutische ontwikkeling en de vooruitgang
sche impact zodat deze trend ook pertinent is voor
in de genetica kunnen een medisch-psychiatrische
Economie.
benadering en behandeling met het oog op genezing ondersteunen. Ook andere benaderingen die zich concentreren op de begeleiding van en zorg voor mensen met ernstige en langdurige psychische problemen (die vandaag dus niet genezen kunnen worden) winnen ondertussen aan belang.
9
3. DE TECHNOLOGISERING VAN DE VOEDINGS-
liseerde niche van de natuurvoeding maar is nu haast
PRODUCTIE EN TEGELIJK DE TOENEMENDE
overal verkrijgbaar, zeker in de grote supermarkten. Het
AANDACHT VOOR BIOVOEDING
aanbod groeit, zowel in variëteit als in kwantiteit.
3.1. Maatschappelijke trends
3.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie
Gemaksvoeding won een plaats in de eetgewoonten,
De productie van voedingswaren wordt steeds techno-
door de toenemende tijdsdruk, de kleiner wordende
logischer. Technieken voor het verwerken en bewaren
gezinnen, de veranderende rolpatronen en de steeds
van voeding worden toegepast bij de industriële pro-
grotere vraag naar flexibiliteit en mobiliteit in werk en
ductie van gemaksvoeding. Daarnaast wordt de trend
ontspanning. Er is steeds meer gemaksvoeding, mak-
naar gemaks- en functionele voeding versterkt door
kelijk klaar te maken en makkelijk te eten: van industri-
betere transport- en opslagmogelijkheden, waarbij de
eel bereide producten, over smaakmakers tot volledige
functionele stoffen en de voedingswaarde beter behou-
kant-en-klare maaltijden.
den blijven. De opkomst van functionele voeding, die naast de normale voedingswaarde, een bijkomende
Industrieel verwerkte voeding domineert de winkelrek-
actieve werking heeft, steunt op vooruitgang in de
ken. In ontwikkelde landen wordt dit soort voeding
biochemie, medische wetenschappen, farmaceutica,
door de grote meerderheid van de bevolking op regel-
genetica en nanotechnolgie.
matige basis gebruikt. De toenemende aandacht van de consument voor gezondheid betekent dat ook van
De combinatie van genetisch onderzoek en voedings-
deze industriële producten een verbeterde voedings-
wetenschap met toenemend inzicht in het metabo-
waarde en gezondheidsvoordelen verlangd worden.
lisme, gaf zelfs aanleiding tot het ontstaan van een
Dat betekent een grote stimulans voor de markt van de
nieuw onderzoeksgebied, nutrigenetics genaamd, waar
functionele voeding.
onderzoek wordt verricht naar de interactie tussen voeding en de genetische opmaak van de gebruiker.
De aanvaarding in Europa van voeding met genetisch
Het ultieme doel, de ontwikkeling van designervoe-
gemanipuleerde ingrediënten neemt langzaam toe.
ding die inspeelt op het genoom en het metabolisme
Toch blijft de meerderheid van het Europese publiek
van de individuele gebruiker, is nog verre van bereikt,
sceptisch staan tegenover genetische manipulatie in
maar het idee om in te grijpen in de samenstelling en
het algemeen. De patentregeling van genetisch gemo-
de voedingswaarde van eten vindt wel steeds meer
dificeerde zaden wordt ook door brede lage van de
toepassing. ‘Nutraceuticals’ zijn voedingswaren die
bevolking negatief beoordeeld. Het vertrouwen van de
geneeskundige of therapeutische eigenschappen heb-
consument in de veiligheid van voedingswaren wordt,
ben. We kennen al margarines met cholesterolverla-
ook in het licht van voedingsschandalen en epidemieën
gende werking of brood met verrijkte voedingswaarde
bij veehouders, een steeds relevantere factor voor de
en probiotische yoghurt. Aan veel producten worden
voedingsindustrie.
mineralen, vitamines of bijvoorbeeld omega-3-vetzuren toegevoegd. De grens tussen voedingsmiddelen en
Gelijktijdig met het technologischer worden van de
geneesmiddelen wordt zo steeds onduidelijker.
voedingsproductie zien we een groeiende vraag naar
10
organisch geteelde voedingswaren. Het toegenomen
Niet alleen tijdens de verwerking van voedingspro-
milieubewustzijn en vooral de steeds groter wordende
ducten in industriële processen maar ook bij het telen
aandacht voor de gezondheid (bijvoorbeeld bij jonge
ervan speelt biotechnologie een rol. In genetisch
ouders) drijft deze trend. Na een dip in de eerste jaren
gemodificeerde planten zijn specifieke eigenschappen
van het millennium, heeft de sector de groei hervat.
op een preciezere manier geïntroduceerd dan mogelijk
Biovoeding behoort niet meer alleen tot de gespecia-
is met conventionele kweekmethoden. Het voorbeeld
van gemodificeerde maïs is het beste bekend. Deze
voedingsgewoonten en gezondheid.
plant beschermt zichzelf tegen insecten. Andere modi-
• De voedingsindustrie, landbouw, veeteelt en visserij
ficaties zijn gericht op het verhogen van de oogst en
zijn sectoren waar trends aan de orde zijn op het
de klimaatresistentie. Aangezien ‘genetic engineering’
gebied van gezondheid maar ook milieuveiligheid.
diepgaande veranderingen teweegbrengt in natuurlijke langetermijnprocessen, is het moeilijk om de impli-
3.4. Beleidsrelevantie
caties ervan te overzien en is de controverse erom-
Omdat voeding rechtstreeks verband houdt met
heen groot. Antibioticaresistentie, allergene stoffen,
gezondheid is het duidelijk dat deze trend belangrijk is
de ongecontroleerde verspreiding van gemodificeerde
voor Welzijn, Gezondheid en Gezin. De eetgewoonten
gewassen in de omgeving, mogelijke schade aan de
van de Vlaming veranderen langzamerhand. De over-
gezondheid... zijn enkele van de risico’s waarmee reke-
heid kan met voorlichting de burger ondersteunen bij
ning gehouden wordt.
keuzen over voeding en heeft invloed op industriële praktijken, zowel op het niveau van de productie als op
Ten slotte zijn ook de technologieën die het mogelijk
dat van de distributie en de commercialisering. Omdat
maken om de veiligheid van voeding nauwkeurig te
lokale biolandbouw in deze trend een aan populari-
testen nog voortdurend in ontwikkeling. Zelfs kleine
teit winnend tegenwicht vormt voor de internationale
hoeveelheden genetisch gemodificeerde of schadelijke
voedingsindustrie is dit ook een betekenisvolle trend
stoffen kunnen worden opgespoord. Er kan gesteld
voor het Landbouwbeleid. Het toenemend gebruik van
worden dat het aan het licht komen van veel heden-
voedingsproducten met toegevoegde actieve stoffen
daagse voedselschandalen te danken is aan de tech-
bij sportieve inspanningen, brengt deze trend ook naar
nologische vooruitgang op het gebied van voedselvei-
voor binnen het beleidsdomein sport.
ligheid, omdat de problemen met bepaalde voedingswaarden zonder die vooruitgang onopgemerkt zouden blijven.
4. MITIGATIESTRATEGIEËN M.B.T. KLIMAATVERANDERING:
3.3. Verbanden met andere relevante trends
ENERGIE
EN
PROPERE
TECHNOLOGIEËN
• De toenemende aandacht voor het dieet houdt verband met een toenemende aandacht voor de
4.1. Maatschappelijke trends
gezondheid in het algemeen. Voortdurende zorg om
De wereldbevolking groeit en tegelijk nemen het ener-
de invloed van de omgeving en van voedingswaren
gie- én milieugebruik per capita toe. Er wordt een blij-
hoort daarbij. Door de medicalisering van het leven,
vende groei van de (economische) activiteiten verwacht
raakt de gebruiker gewend aan de vermenging van
en een verhoging van de energie-intensiteit per tech-
voeding en farmacie.
nologie/activiteit. De vooruitzichten voor het klimaat
• De concurrentiedwang in een globaliserende wereld,
zijn dus niet rooskleurig. Alleen als het toenemende
de grootschaligheid van de voedingsindustrie, de
ecologische bewustzijn ook voldoende structurele en
landbouw en de veeteelt zijn mede bepalend voor de
gedragsveranderingen kan teweegbrengen, zullen we
gebruikte processen en technieken.
mogen hopen de schade te beperken.
• Het steeds hoger wordende tempo van het leven, dat mee aan de basis ligt van het toenemend gebruik
Sedert het rapport van de Brundtlandcommissie is de
van gemaks- en functionele voeding, hangt onder
bezorgdheid over de toekomst van het globale milieu
andere samen met ontwikkelingen op het gebied van
en de klimaatswijzigingen een maatschappelijk en poli-
informatie- en communcatietechnologieën. Daar-
tiek feit geworden. De spreiding van de risico’s en de
naast spelen deze technologieën ook een rol als
lasten om deze risico’s af te wenden of ze het hoofd te
kanalen waarlangs burgers zich informeren over
bieden, krijgt steeds meer aandacht.
11
De economische kost van een opwarming van +2,5°C
productieprocessen met energiebesparende techno-
wordt geschat op 1 tot 2% van het BNP van de OESO-
logieën, technologieën voor afvalverwerking en pro-
landen (Rotte, 2001). Vandaar de noodzaak om de
ductrecyclage, voor het product zelf, met ecologische
nadelige effecten van de klimaatsopwarming regionaal
ontwerpen die weinig middelen vergen, en voor de
te milderen. Consumptiepatronen zoals de verhoogde
distributie van producten.
vraag naar drinkbaar water en voedsel geven aanleiding tot meer landgebruik en voorzieningen voor
Onderzoek en ontwikkeling op het gebied van her-
landbouw en veelteelt en dus tot een groter wordende
nieuwbare energie, zoals zonne-energie, wind- en
voetafdruk. Ook de toenemende behoefte aan woon-
waterkracht, krijgen vandaag, door het causaal ver-
oppervlakte en energie, de toename van het personen-
band tussen energieproductie en klimaatwijziging,
en goederenverkeer, de groei in de luchtvaart en de
bijzondere aandacht. De beschikbare technologieën
industrie hebben een impact op de klimaatevoluties.
worden steeds efficiënter en minder duur. Elk gezin zou vanuit puur technologisch standpunt vandaag al, zon-
Klimaatswijzigingen zullen ingrijpende maatschappe-
der enig persoonlijk comfort te moeten opgeven, in de
lijke gevolgen hebben, zeker in de land- en bosbouw,
eigen energienoden kunnen voorzien, gebruikmakend
maar ook in de volksgezondheid (nieuwe ziekten), de
van hernieuwbare energiebronnen. Ook aan alternatie-
waterhuishouding (verandering van het neerslagpa-
ven voor de transportsector (vervanging van benzine/
troon) en de energieconsumptie. Niet alleen klimaats-
dieselmotoren) wordt gewerkt.
wijzigingen zelf maar ook strategieën om hun nadelige gevolgen te beperken zullen de levenswijze in de
4.3. Verbanden met andere relevante trends
ontwikkelde landen sterk beïnvloeden, in termen van
• De oorzaken van klimaatswijziging zijn vaak ook
koopkracht, consumptie en comfort.
bedreigend voor andere aspecten van de milieu-
4.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie
veiligheid. Vaak gaat het dan om meer lokale bedrei-
De overgrote meerderheid van de wetenschappers is
gingen zoals van fijn stof (door het gebruik van
het eens met de vaststellingen en voorspellingen van
fossiele brandstoffen voor transport of in de industrie),
het IPCC: de volgende decennia zullen zich een globale
geluidshinder door de luchtvaart of door het weg-
temperatuursstijging en klimaatswijziging doorzetten,
verkeer.
zelfs al zouden alle Kyoto- en post-Kyotostrategieën nauwgezet worden toegepast.
• Het wordt onmiskenbaar duidelijk dat duurzaamheid ook een belangrijke economische factor is. Steeds
Klimaatverandering domineert andere thema’s bin-
vaker houden bedrijven bij het uittekenen van de
nen het onderzoek naar milieuveiligheid in de heden-
strategische lijnen dan ook rekening met ecolo-
daagse omgeving. Het onderzoek naar te verwachten
gische factoren.
klimatologische evoluties wordt ondersteund door de
12
toenemende rekenkracht van onze computers, waar-
• Er is een uitdrukkelijke samenhang van deze trend
door steeds complexere en gedetailleerdere modellen
met ontwikkelingen in de voedingsindustrie. Het
kunnen worden getest. Bovendien stijgt de resolutie
gebruik van land, de distributiepatronen, het inzetten
van de modellen met de toenemende hoeveelheid en
van de agro-industrie voor het produceren van
nauwkeurigheid van de observaties.
biobrandstoffen, spelen een rol.
Onderzoek, ontwikkeling en demonstratie van propere
4.4. Beleidsrelevantie
technologieën, energiezuinige productieprocessen en
De relevantie van deze trend voor Leefmilieu is voor
andere groene technologieën winnen aan belang.
de hand liggend. Klimaatverandering is een fenomeen
Er zijn op ICT gestoelde groene technologieën voor
waarop zowel op internationale als op Europese en
op regionale schaal gewerkt wordt. Het probleem is
tegelijk om een gewichtig economisch gegeven gaat.
zo veelomvattend dat het op haast alle deelaspecten
De gestegen vraag naar goederen- en personenvervoer
van het leven een impact zal hebben en dus relevant is
is het gevolg van de economische activiteit en tegelijk
voor alle beleidsvelden. In de behandeling van Energie
een mogelijke bottleneck waarin de economische acti-
en Mobiliteitsvraagstukken is het een doorslaggevende
viteit haast letterlijk vast kan komen te zitten.
factor. Onderzoek naar en ontwikkeling van propere industriële en huishoudelijke processen en technolo-
Luchttransport is nog steeds een groeiende sec-
gieën, groene ICT en de toepassing daarvan en het
tor. De indruk bestaat dat deze vorm van transport
publieke debat over wat een wenselijke aanpak is
in de geïndustrialiseerde landen de limiet van haar
blijven nodig.
capaciteit bereikt heeft. Toch worden deze limieten verder onder druk gezet door bijvoorbeeld de creatie
5. GROEIENDE
BEHOEFTE
AAN
DUURZAME
MOBILITEIT/GOEDERENTRANSPORT
van een gemeenschappelijk Europees luchtruim en het toenemend gebruik van regionale luchthavens. Klimaatactivisten maar ook gematigdere stemmen
5.1. Maatschappelijke trends
dringen erop aan op termijn de ecologische druk van
Mobiliteit, de mogelijkheid om van de ene locatie
het luchttransport te verminderen.
naar de andere te bewegen, is cruciaal in de moderne samenleving. Mobiliteit bepaalt mee de leefwereld en
5.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie
de levenskwaliteit van het individu. Transport, zowel
Verschillende technologieën worden ingeschakeld voor
van goederen als van personen, blijft groeien. Ook het
een schonere en duurzamere mobiliteit, van personen-
wegverkeer wordt echter met de dag problematischer:
vervoer tot goederentransport.
toenemende congestie, stijgend aantal verkeersslachtoffers, negatieve impact van het gemotoriseerde ver-
De ecologische last die fossiele energiebronnen met
keer op de volksgezondheid, dit alles ondanks gestaag
zich meebrengen, stimuleert concurrentie op het vlak
stijgende brandstofprijzen. Het economische principe
van de ontwikkeling van nieuwe aandrijvingstechnolo-
‘just in time’ stuurt het leeuwendeel van het goederen-
gieën. Biogenetische brandstoffen zijn een voorlopige
transport over de Vlaamse wegen, het drukke kruis-
oplossing voor de middellange termijn maar op lange
punt in het dichtbevolkte hart van Europa. De bouw
termijn worden alternatieven voor ogen gehouden zoals
van nieuwe transportwegen heeft bijgedragen tot het
bijvoorbeeld waterstof- en brandstofcellen.
verzegelen van de grond (waardoor de afvloeiing van
Op het vlak van aandrijvingstechnologieën is er nog
regenwater problematisch wordt), de fragmentatie van
ruimte voor verrassingen en doorbraken, in het bijzon-
het landschap en het steeds kleiner worden en van
der op het vlak van de opslag van elektriciteit (batte-
elkaar afgesneden geraken van de habitats van dieren.
rijen, capacitatoren). De differentiatie op dit gebied zal de komende jaren toenemen en verschillende aandrij-
De aandacht voor schone transporttechnologieën
vingstechnologieën zullen naast elkaar gebruikt wor-
wordt dus niet alleen gestimuleerd door het aandeel
den. Hybride technologieën combineren de voordelen
van het transport in de voorziene klimaatveranderingen
van verschillende aandrijvingen in eenzelfde voertuig.
maar ook door lokaal relevante zorgen met betrekking
Gas zoals LPG zal verder gebruikt worden en bioge-
tot het leefmilieu, de gezondheid (zie bijvoorbeeld de
netische brandstoffen winnen wereldwijd aan belang.
aandacht voor fijn stof in steden, naar aanleiding van de Olympische spelen, de Londense maatregelen voor
Moderne telematicatechnologieën helpen ons de ver-
minder verkeer in het stadscentrum en de controverse
keersstromen beter kennen en regelen en verwacht
rond de Lange Wapper). Mobiliteit en de organisatie
wordt dat ze ook een rol zullen spelen bij het heffen
van distributieketens krijgen ook aandacht omdat het
van de wegentol die er op gericht is het klimaat te
13
beschermen en energie te besparen. In door ICT-
komen en doen toenemen. Dergelijke identificatiechips
ontwikkelingen mogelijk gemaakte monitoring- en ana-
maken nieuwe, gedeeltelijk of volledig geautomati-
lyseplatforms, staan voertuigen in verbinding met de
seerde systemen voor goederentransport mogelijk, met
controlesystemen. De verkeersstroom wordt daarbij
inbegrip van wisselstations, overgangen tussen onder-
beschouwd als een complex systeem waarin ver-
en bovengrond en omgekeerd.
schillende elementen onderlinge relaties hebben die gecontroleerd kunnen worden. Automatische snel-
5.3. Verbanden met andere relevante trends
heidsbeperkers en realtime verkeersinformatie in indivi-
• De samenhang met trend 4, waarin mitigatie-
duele voertuigen, ondersteund door zulke technologie,
strategieën voor klimaatverandering aan bod komen,
kunnen een impact hebben op de door het transport
ligt voor de hand.
veroorzaakte vervuiling. • De samenhang met de globalisering van de handel De combinatie van verschillende transportmodi is niet
en het ontstaan van een wereldeconomie is afhanke-
enkel relevant voor het personenvervoer, waar het
lijk van de transportsystemen. Met de toename van
openbaar vervoer gestimuleerd wordt. Het potentieel
het aandeel van de kenniseconomie, waarvoor geen
van spoorwegen, water- en luchttransport kan door het
grote hoeveelheden producten vervoerd moeten
gebruik van RFID-chips voor complexe transportke-
worden, zal de druk op de mobiliteit afnemen.
tens ook het intermodaal goederentransport ten goede
ZWAKKE SIGNALEN:
werken verstrekkende gevolgen hebben gehad voor de
Intelligente steden, de stad als collectief vormbaar
print-, muziek- en video-industrie, zo zal het stedelijk
medium
weefsel zelf ook kunnen veranderen in een gelaagd, informatierijk, collectief vormbaar medium.
Niet alleen het transportsysteem kan in de toekomst
Intelligente technologieën toegepast in de stad, ope-
intelligenter worden. Indien we de stad als systeem
nen tal van mogelijkheden om het leven in steden
beschouwen, kan deze tendens wellicht ook gaan
steeds beter te organiseren en aan te passen aan de
optreden op stadsniveau: uiteenlopende structuren
behoeften en verlangens van de bewoners. Denk hier-
in de stad kunnen met elkaar communiceren en een
bij aan personalisering van dienstverlening, efficiënt
geheugen gaan ontwikkelen. Van wegdek, tot verkeers-
gebruik van stedelijke mobiliteitsinfrastructuur, energie-
lichten en informatieborden, van gevels en etalages tot
voorziening en duurzaamheid van gebouwen, maar ook
gsm-netwerken: tal van systemen in de stad waarmee
voedselvoorziening en luchtzuivering. Voorbeelden van
we dagelijks in interactie treden, beginnen een geheu-
experimenten en toepassingen op kleine schaal zijn:
gen te ontwikkelen, kunnen in toenemende mate met
vehicle to grid integration (waardoor op gezette tijden
elkaar communiceren en leren zich op een slimme
energiepieken efficiënt ingezet kunnen worden voor het
manier aanpassen aan de dynamische behoeften van
opladen van batterijen van elektrische voertuigen) en
hun gebruikers, als groep en individu. De intelligente
trash track tags, teneinde afvalstromen transparanter
stad van de toekomst wordt een hybride geheel van
te maken (zie bijv. MIT SENSEable City Lab) etc.
interacties tussen mensen, fysieke structuren en technologische en sociale netwerken. Zoals sociale net-
14
5.4. Beleidsrelevantie
individuen om met nieuwe media en technologieën te
De beleidsdomeinen waarvoor deze trend relevant
werken, wordt steeds bepalender voor hun succes in
is reiken verder dan alleen Mobiliteit en Ruimtelijke
de samenleving. Technologische media worden meer
Ordening. De zoektocht naar schone transporttech-
en meer een sociaal structurerend gegeven. Vertrouwd
nologieën en goede oplossingen voor congestie een
zijn met de werking van ICT als voorwaarde voor
gewichtig is daarin een belangrijk aandachtspunt. De
een volwaardige deelname aan de maatschappij stelt
impact van mobiliteit op economie (het functioneren
voor verschillende kansengroepen ernstige problemen.
van Vlaanderen als een logistiek centrum, vlot woon-
Tegelijk kan men de mogelijkheden die ICT biedt ook
werkverkeer, het onderhoud en het toezicht over de
interpreteren als een stimulans en een hulpmiddel bij
wegen) valt niet te ontkennen en ook vanuit dit stand-
de integratie van deze bevolkingsgroepen.
punt verdient deze trend aandacht binnen de beleidsdomeinen Economie, Werk en Wonen. Transport en
De digitale kloof is dus niet alleen de kloof tussen
verkeer bekleden een belangrijke plaats in de analyse
gebruikers en niet-gebruikers van digitale media en
van energie- en klimaatvraagstukken en hebben ook
communicatie maar leidt ook tot een belangrijk verschil
een impact op het lokale leefmilieu. In hoeverre techno-
in kennis en sociale integratie tussen deze twee groe-
logie als hulpmiddel of als lapmiddel ingezet wordt en
pen. Het competentieniveau in het gebruik van ICT is
op welke wijze tegelijk een betere en schonere mobi-
bovendien zeer gevarieerd, ook in Vlaanderen. Diverse
liteit bereikt kan worden zijn vragen die verschillende
toepassingen binnen e-health, e-democracy, enz. stel-
beleidsdomeinen doorkruisen.
len problemen voor de minder vertrouwde gebruiker, hoewel ze bedoeld zijn om de processen te vereen-
6. TOENEMENDE MOGELIJKHEDEN VAN ICT VOOR INCLUSIE
voudigen en te verbeteren en om de toegang tot de gezondheidszorg en de deelname aan de democratie te bevorderen.
6.1. Maatschappelijke trends Hoewel er werk gemaakt wordt van steeds betere
Er worden steeds meer voorstellen gedaan voor het
interfaces voor de interactie van personen met ICT,
bevorderen van de digitale vaardigheden van kansen-
blijft het voor sommige leden van de bevolking moeilijk
groepen en voor het inzetten van ICT voor het verbe-
met deze technologieën om te gaan. De digitale kloof
teren van de omstandigheden van de individuen die
waar al meer dan een decennium aandacht voor is,
tot deze groepen behoren. Kleinschalige, lokale en op
blijft bestaan. Niet alleen voor het creëren van een beter
zeer specifieke doelgroepen gerichte projecten lijken
evenwicht in het ICT-gebruik tussen meer en minder
de meest concrete impact te hebben.
ontwikkelde landen, maar ook binnen de geïndustrialiseerde landen, stelt zich een belangrijke uitdaging. Het
Kleine, lokale projecten voor digitale alfabetisering heb-
overbruggen van de digitale kloof kan voor specifie-
ben niet alleen tot doel de vaardigheden van individuen
ke bevolkingsgroepen, zoals ouderen, andersvaliden,
op te voeren maar dienen ook doelen als buurtintegra-
migranten, ... een belangrijke positieve impact hebben
tie en sociale cohesie. Voor oudere bevolkingsgroepen
op kansen, mogelijkheden en actieve deelname aan de
wordt de verbindende kracht van sociale (netwerk)toe-
samenleving.
passingen bovendien als een niet onderschatten hulpmiddel gezien (zie ook het succes van SeniorenNet).
Daar waar de digitale kloof oorspronkelijk begrepen
Digitale alfabetisering is dus niet alleen een kwestie van
werd als een gapend verschil in de (fysieke) toegang
onderwijs, waarmee jongeren de nodige vaardigheden
tot ICT, is een belangrijke dimensie ervan in geïndustri-
kunnen verwerven, maar ook van aangepaste toepas-
aliseerde landen vandaag ook de vaardigheid om met
singen en leerwijzen voor andere bevolkingsgroepen.
deze technologieën om te gaan. De mogelijkheid van
6.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie
15
De ontwikkelingen en mogelijkheden van de informatie-
op de werkvloer beïnvloed door de groeiende invloed
en communicatietechnologie (ICT) nemen exponentieel
van ICT. In feite zijn alle sferen van de samenleving en
toe. De toepassingen van dergelijke technologieën lij-
het individuele leven doordrongen van ICT.
ken wel eindeloos en dankzij het hoge innovatiegehalte
6.3. Verbanden met andere relevante trends
komt er vanuit deze sector een continue stroom van
• Deze trend houdt verband met de economische
vernieuwing. Digitale dataprocessen hebben steeds
en sociale trends in werkgelegenheid, onderwijs en
meer communicatieve opties en verhogen de snelheid
participatie. De omstandigheden van kansengroe-
waarmee we toegang hebben tot informatie en deze
pen worden uiteraard niet enkel door hun digitale
kunnen verwerken. Hoewel het wereldwijde web pas
geletterdheid bepaald. Ook andere factoren hebben
twintig jaar geleden toegankelijk werd voor het brede
een invloed op het economisch, sociaal en cultureel
publiek, waren er in 2007 al meer dan 1,1 miljard inter-
kapitaal van de leden van die groepen.
netgebruikers.
• Deze trend heeft ook belangrijke implicaties voor methoden voor burgerparticipatie die door over-
Niet alleen het internet is een voorbeeld van de tech-
heden en onderzoeksinstellingen gebruikt worden
nologische ontwikkelingen in de informatiemaatschap-
• In combinatie met trend 7 (makerscultuur) en trend 9
pij, ook interacties met banken, zorgverstrekkers en
(crossmediaal karakter van cultuur) is dit een trend
overheidsinstanties zijn in toenemende mate gedigitali-
die de ‘uses en gratifications’ van cultuur sterk
seerd. Arbeid wordt niet alleen door telewerk maar ook
beïnvloedt.
ZWAKKE SIGNALEN:
Technologische platforms allerhande helpen ons con-
Virtuele nieuwe stammen, mensen hebben meerdere
tacten te onderhouden en behe(e)r(s)en, in realtime
gezichten
of asynchroon en ongehinderd door geografische spreiding. De opmars van de smartphones en een any-
Globalisering, individualisering, continue communicatie
where, anytime internetverbinding maken dat ‘always
en verbondenheid met data, netwerken die Dunbar’s
in touch’ realiteit is kunnen worden. Toch lijkt het
number (gemiddeld maximum aantal van ongeveer
erop dat door de nieuwe mobiele mogelijkheden, heel
148 personen met wie een mens een bepaalde relatie
wat virtuele contacten ter ondersteuning van fysieke
kan onderhouden) ver overschrijden, hyperconsumptie,
ontmoetingen dienen. Informatiestromen en fysieke
massaconcurrentie, het verloren gaan van traditionele
stromen van mensen zijn steeds sterker met elkaar
sociale verbanden (religie, vakbond) hebben nieuwe
verstrengeld. De mogelijkheid lijkt volgens sommigen
behoeften gecreëerd op het vlak van gemeenschaps-
in een aantal gevallen de behoefte aan te wakkeren
vorming en sociale geborgenheid. Waar velen vroeger
om bij de ene of de andere stam te gaan buurten. De
deel uitmaakten van een beperkt aantal, veelal door
hoeveelheid mensen die zich los-vast verbonden voelt
fysieke locatie of activiteit gebonden netwerken, heb-
om dingen te delen of samen te doen, lijkt nog nooit zo
ben tal van technologieën de deur geopend naar het
groot geweest.
tegelijkertijd behoren tot talloze netwerken met een wisselende thematiek en mate van betrokkenheid;
Deze mogelijkheden toegankelijk maken voor alle lagen
soms langdurig, soms ad hoc, soms kortstondig en
van de bevolking is noodzakelijk opdat precies het
intensief, nu eens op basis van muzikale smaak, dan
grote potentieel en de vele identiteitsbeïnvloedende
weer op basis van levensbeschouwing of politieke
toepassingen de digitale kloof niet zouden verbreden
overtuiging, een gedeelde interesse in virtuele werelden
en verdiepen.
of omdat men samen aan een nieuwe softwareapplicatie bouwt.
16
6.4. Beleidsrelevantie
De participatorische en contributieve geest die deze
De digitale kloof is een aandachtspunt dat recht-
ontwikkeling aanwakkert, is niet alleen op het internet
streeks betrekking heeft op gelijke kansen. Bovendien
belangrijk maar heeft ook betekenis voor de beleving
is duidelijk dat het aanpakken van de digitale kloof
van democratie en creëert mogelijkheden voor een
een waardevolle bijdrage kan leveren aan armoede-
directe democratie, voor het verloop van markttransac-
bestrijding. De digitale kloof zal aan bod komen in de
ties die steeds meer door peers en veelvoudige belang-
beleidsvelden Onderwijs, Jeugd, Cultuur en Media.
hebbenden gevoerd worden, nieuwe attitudes ten over-
Daar waar de kloof zichtbaar wordt, zoals op school,
staan van leren en van het vergaren van credentials.
kan er aan gewerkt worden. Kinderen die thuis geen
Het ontstaan van een groep prosumers, amateurs met
computer hebben, presteren minder goed op school.
professionele eisen kan ook als een uitloper van deze
Tegelijk heeft het onderwijs precies bij deze kinderen de
trend beschouwd worden.
verantwoordelijkheid om hen vertrouwd te maken met de informatietechnologie die ons in de hedendaagse
Burgerjournalistiek en burgerwetenschap zijn twee
samenleving ter beschikking staat. Omdat jong geleerd
belangrijke maatschappelijke gegevens die voorvloeien
nog steeds oud gedaan is, vormt dit onderwerp ook
uit deze trend. Steeds meer zien we trouwens dat
een belangrijke verantwoordelijkheid van het jeugdbe-
de collaboratieve en zelfcreërende attitude ook bui-
leid. Dat de traditionele media de vlotte omgang met
ten de context van het internet expliciet opgenomen
digitale media en andere informatietechnologie kunnen
wordt. Het ontstaan van een groep actieve, creërende
bevorderen is geen contradictie. Het is precies langs
gebruikers is niet louter een zaak van het ICT-terrein.
die traditionele media dat bevolkingsgroepen die ver af
In toenemende mate is de “makerscultuur” ook her-
staan van informatietechnologie bewustgemaakt kun-
kenbaar in de materiële wereld, met zowel lo-tech als
nen worden van de mogelijkheden van die technologie
hi-tech vormen (3D-printing) van doe-het-zelf. Tegelijk
in hun eigen leven.
moet erkend worden dat passieve consumptie en verregaande schijnbare onverschilligheid een dominant
7. MAKERSCULTUUR, NETWERKEN, COLLABO-
patroon blijven.
RATIE, OPEN ACCESS 7.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie 7.1. Maatschappelijke trends
De evolutie van het web 2.0 is ondertussen al even aan
Het ontstaan van een groep actieve, cocreërende indi-
de gang. Daar waar het internet voorheen een gehyper-
viduen zorgt voor een nieuwe opsplitsing tussen de
linkte ‘digitale bibliotheek’ was, is het nu steeds meer
gebruikers van ICT. Een lezer, of ‘passieve consument’
een platform voor collaboratie en interactie. Er wor-
surft op het web, neemt blogs en wiki’s door, kijkt naar
den gemeenschappen gevormd en sociale netwerken
video’s en screencast, luister naar podcasts, enz. Een
gebouwd en onderhouden. Collaboratieve software
tweede soort gebruiker is een participant of actieve
maakt het bovendien mogelijk om concreet met elkaar
contributor die zelf inhoud bijdraagt aan blogs, wiki’s
samen te werken zonder gebonden te zijn aan een
en andere websites en ook ratings en commentaren
fysieke plaats.
geeft. De actieve gebruiker deelt links door online bookmarking services te gebruiken en maakt verbin-
De ICT-applicaties die mee aan de basis liggen van de
dingen met anderen door instant messaging, sms,
evolutie zijn:
microblogging en op sociale-netwerksites. De derde
- sociale-netwerktechnologieën,
soort gebruiker is een creator of proactieve maker die eigen inhoud creëert en deelt en meebouwt aan de middelen om connecties en discussies met anderen te hebben.
zoals
die
van
Facebook of LinkedIn - het taggen van inhoud, zodat die kan verbonden worden aan andere gerelateerde inhoud - sociaal bookmarken waarbij links en bronnen op het
17
web gedeeld worden, zoals Delicious
toegankelijk te houden voor gebruikers, zodat zij zelf
- het delen van files door online creatie, opslag of
aanpassingen kunnen maken als zij daartoe de nodige
delen van allerlei formaten, niet alleen foto’s of
vaardigheden hebben. Daarnaast is ook het gebruik
video’s, zoals op Picassa of YouTube, maar ook
van peer-to-peernetwerken voor het delen van gege-
presentaties en documenten, zoals in Slideshare of
vens, informatie of kennis een belangrijke drijfveer voor
Issuu
het ontwikkelen van een groep actieve gebruikers.
- Communicatiemiddelen in realtime met instant
Het technologisch robuuster worden van die peer-to-
messaging en chat, webmeetings en live uitzen-
peerinfrastructuur in gedistribueerde netwerken onder-
dingen of asynchroon met e-mail.
steunt deze ontwikkeling.
- Samenwerking op het net door het gezamenlijk creëren van documenten, presentaties en mind-
7.3. Verbanden met andere relevante trends
maps, zoals met Googledocs of Etherpad of meer
• Deze trend heeft een verband met trends in gezond-
uitgebreide platformen voor samenwerking aan
heid, waar zelfdiagnose, overleg en uitwisseling met
projecten, zoals Basecamp.
medepatiënten en andere geïnteresseerden op het
- Het lezen, schrijven of becommentariëren van blogs
internet een belangrijke activiteit is, die onder andere
- Podcasting
nieuwe vormen van ondersteuning van de mentale
(mp3-bestanden
maken
en/of
beluisteren) - Microbloggen zoals dat gebeurt op Twitter - Edge feeders, aggregatoren en reconstructoren, zoals RSS
gezondheid mogelijk maakt (zie trend 2). • Deze trend is ook herkenbaar in de energiesector, waar het woord prosumer voor het eerst gebruikt werd voor een consument die zelf de eigen energie produceert (bijvoorbeeld door zonnepanelen op het
De groei van Linux en de hele opensourcebeweging is
dak van de privéwoning).
ook een belangrijke motor geweest voor het ontstaan
• In combinatie met trend 9 (crossmediaal karakter
van het concept van actieve medecreatie, in tegenstel-
van cultuur) is dit een trend die de ‘uses en gratifi-
ling tot passieve consumptie. Deze beweging staat er
cations’ van cultuur sterk beïnvloedt.
op de broncode van software of besturingssystemen
ZWAKKE SIGNALEN:
arsenaal aan technologische mogelijkheden.
Prosumptie - de consument wordt producent en
Massaproductie is niet langer de enige manier om de
professional
ontwikkeling en productie van bepaalde oplossingen (in kleine of unieke oplagen) economisch rendabel en dus
Lange tijd kon de consument slechts een keuze maken
mogelijk te maken. Ook andere wijzigingen in de eco-
uit een aanbod bepaald en gecreëerd door de industrie.
nomische structuur worden mogelijk. Zo kan men zich
Veelal onrechtstreeks had hij/zij op deze manier een
eveneens voorstellen dat de geografische spreiding
invloed op de marktwerking en de geboden producten
tussen ontwerp, productie, verkoop en consumptie
en diensten. Technologische ontwikkelingen zoals 3D
verder afneemt en in sommige gevallen tot bijna-nul-
printing, rapid prototyping, fablabs en gebruiksvrien-
logistiek kan worden herleid. Sommigen zien hierin een
delijke designtools plaatsen nu ontwerp- en produc-
hefboom naar een duurzamere maatschappij, anderen
tiemogelijkheden in handen van de consument. Hij/zij
net het omgekeerde. Een vaak geschetst toekomst-
evolueert van consument naar prosument, langs een
beeld is dat prosumenten in toenemende mate ontwer-
glijdende schaal van mass-customization tot design en
pen creëren of downloaden, ze online delen en thuis
productie van unieke stukken, van meedenken met de
‘printen’ wat nodig en wenselijk is. De eerste modellen
producent en het aanpassen van bestaande ontwerpen
van 3D-printers die hun eigen onderdelen kunnen prin-
naar eigen voorkeur, tot het laten ontwerpen of zelf
ten zijn bovendien in wording.
ontwerpen en produceren, gefaciliteerd door een nieuw 18
Behalve de mogelijkheid creëren om goederen en dien-
lijkheidsstructuren. Niet enkel producten, maar ook
sten op lokaal niveau te produceren, omvat prosump-
energie, kennis en diensten behoren tot het denkkader
tie ook de herdefinitie van bestaande economische
omtrent prosumptie.
kaders, gemeenschapsverbanden en verantwoorde-
ZWAKKE SIGNALEN:
Maar de impact reikt verder dan het individu. Het is in
Hoe zal het tijdperk van de creatieve klasse zich
de huidige tijdsgeest precies tegen deze achtergrond
ontvouwen?
van een steeds complexer wordende maatschappij dat deze nieuwe creatieve mogelijkheden individuen in
Wanneer we in navolging van Marshall McLuhan media
staat stellen om individueel en tezamen aan oplossin-
en technologie als ‘extensies van de mens’ beschou-
gen te sleutelen, daar waar oude structuren niet langer
wen, zien we sinds geruime tijd hoe in toenemende
of onvoldoende in de behoeften voorzien. Kortom,
mate tal van tools een ‘enabling/empowering’ effect
nieuwe uitdagingen vormen ideale targets voor hen
hebben ten aanzien van mensen en de reikwijdte van
die op zoek zijn naar zelfverwezenlijking, erkenning en
hun kunnen. Mogelijkheden die vroeger buiten het
waardering, door het creëren van nieuwe oplossingen,
bereik lagen van de niet-experten, komen nu, dankzij
gefaciliteerd door ‘enabling technologies’.
doorbraken op het vlak van soft- en hardwareontwikkelingen, van ICT enz., steeds vaker en sneller binnen
In dat verband is het in de post-industriële economie,
handbereik te liggen van de doorsnee mens (cf. toe-
vanuit tal van overwegingen (bv. duurzaamheid) én
gang tot hoogwaardige informatie, multimediale con-
ten behoeve van het welbevinden van mensen zowel
tentcreatie en -deling, ontwerp, planning/coördinatie,
een kans als een noodzaak voor marktspelers en
fabricage, enz.).
overheid, om de overgang te maken van een ‘consumentgericht’ model (cf. lagere-ordebehoeften) naar
Naast diens kunnen, verschuift echter ook het behoef-
een model dat tevens rekening houdt met een breder
tenpatroon van de mens van een vervulling van de
palet van individuele en maatschappelijke behoef-
basisbehoeften naar de hogere echelons van de pira-
ten. Naarmate producten en diensten minder ont-
mide van Maslow. Waar technologie nieuwe moge-
worpen worden als consumptiegoederen, maar als
lijkheden schept om te creëren, en wanneer in de
‘enablers/’gereedschappen’, wordt de passieve con-
basisbehoeften is voorzien, openen zich deuren naar
sumptierol gereactiveerd en worden voorheen gede-
creatie met het oog op het vergaren van waardering en
legeerde verantwoordelijkheden en behoeftenvoorzie-
erkenning, en het hogere doel van de zelfontwikkeling.
ning terug in eigen hand genomen.
7.4. Beleidsrelevantie
bedrijven en kmo’s aan te moedigen om er op inno-
Het ontstaan van een makerscultuur kan op termijn een
vatieve wijze mee om te gaan. De trend is momen-
behoorlijke impact hebben op de Vlaamse economie.
teel vooral zichtbaar binnen de domeinen cultuur en
Het beleid zal door deze trend te maken krijgen met
media, waar een brede groep van niet-professionelen
nieuwe vragen over wat “productie” en wat “werken”
een groot aandeel in de productie van inhoud voor
is en zal de wenselijkheid van een nieuwe “cottage
zijn rekening neemt. Een jong bevolkingssegment ligt
industrie” (waarbij zoals voor de industriele revolutie
mee aan de basis van de trend die vooral binnen de
het geval was, individuele producenten van thuis uit
beleidsdomeinen Jeugd en Media expliciet aan bod
werken) in overweging moeten nemen. De overheid
kan komen.
kan deze trend afzwakken of juist ondersteunen, door
19
8. DE HELE PROBLEMATIEK VAN VEILIGHEID/ PRIVACY/COPYRIGHT WINT AAN BELANG
en eigendom kunnen dus met technologische lapmiddelen beantwoord worden. Ook attitudes en gedragingen zijn van belang.
8.1. Maatschappelijke trends De infrastructuur in genetwerkte samenlevingen wordt
Privacy is meer dan een technisch of juridisch gege-
steeds afhankelijker van ICT. Belangrijke economische
ven maar heeft ook met vertrouwen te maken. In de
sectoren, zoals energie, telecommunicatie en transport,
vraagstelling rond privacy vallen bovendien steeds
kunnen haast niet meer zonder de beschikbaarheid,
afwegingen te maken tussen de bescherming van de
integriteit, connecteerbaarheid en betrouwbaarheid
persoonlijke levenssfeer en het garanderen van de
van de ondersteunende technologieën. Zowel binnen
noodzakelijke veiligheid. Zulke vragen worden heel
publieke domeinen en functies als op het persoonlijke
concreet als het gaat over relaties tussen ouder en
en individuele vlak wint elektronische beveiliging aan
kind, werkgever en werknemer, dokter en patiënt... Ook
belang.
in de context van een antiterrorisme- en veiligheidsbeleid, kunnen schendingen van privacy, ditmaal door
Dit is een veld waarin drie verschillende deelthema’s bij
overheidsdiensten, ernstige proporties aannemen. Er
elkaar komen. Ten eerste is er de grotere afhankelijk-
kan gesteld worden dat Vlaanderen het risico loopt een
heid van de samenleving van de betrouwbaarheid van
‘overdreven surveillancemaatschappij’ te worden.
de ICT-infrastructuur. Ten tweede is er de bescherming van de privacy en het eigendom van privépersonen.
De bescherming van digitale eigendom maar ook van
Ten derde stellen zich ook uitdagingen rond het eigen-
auteursrecht wordt steeds complexer. De regelgeving
dom van organisaties en bedrijven (copyright). Op alle
en de businessmodellen voor het uitwisselen en delen
drie deze vlakken vormt de toegenomen netwerkinfra-
van kennis, informatie, artistieke creaties, enzovoorts
structuur, waarbinnen gegevens vrijelijk uitgewisseld en
bevinden zich nog in een prille beginfase en er bestaat
gedeeld kunnen worden, de bepalende context.
onenigheid over de manier waarop dit gebied aangepakt moet worden. Bewegingen zoals de ‘Creative
De veiligheid van digitale gegevens over personen
Commons licence’ stellen voor om in een verande-
en organisaties (diefstal en sabotage) wordt steeds
rende wereld ook anders om te gaan met copyright.
meer bedreigd en vergt steeds meer bescherming.
20
Open grenzen in een geglobaliseerde wereld, een
8.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie
maatschappij die voortdurend verandert, al dan niet
Nieuwe technologieën bieden nieuwe middelen voor
vermeende terrorismedreigingen, een sterk getechno-
een verhoogde bescherming van de digitale infrastruc-
logiseerde en geïnformatiseerde leefomgeving, waarin
tuur, de leefomgeving, de activiteiten op het internet
privacy en eigendom niet zonder meer onbedreigd zijn:
of, in andere digitale sferen, niet-materiële eigendom
allemaal redenen waarom personen en instellingen
en de privacy. Deze ontwikkelingen houden echter net
(bedrijven, overheden,…) meer en meer inzetten op
geen gelijke tred met de ontwikkelingen die op precies
bescherming en veiligheid.
dezelfde domeinen bedreigingen inhouden.
Privacy verwees oorspronkelijk naar een ruimtelijke en
Tot die bedreigende mogelijkheden behoren data-
symbolische persoonlijke sfeer, afgebakend van het
phising (het ontfutselen van persoonsgegevens via het
publieke domein. In digitale omgevingen hebben bur-
internet), diefstal van identiteit (het gebruiken van per-
gers hiermee nog weinig ervaring en staan ze daardoor
soonsgegevens om met andermans identiteit handelin-
minder goed in voor hun eigen veiligheid en privacy,
gen, aankopen, e.d. te verrichten), muziek- en filmpira-
ook als de technologische middelen hiertoe wel voor
terij, industriële spionage en het volgen van individuen
handen zijn. Niet alle vragen met betrekking tot privacy
voor verkoop-, marketing- of politionele doeleinden,
elektronisch terrorisme (doorgedreven vormen van hac-
binnen het beleidsdomein Economie aan de orde
king). De technologieën ter preventie van deze bedrei-
maar stellen ook uitdagingen op het domein van de
gingen vormen een groeiende sector. Technologische
Media. Zowel bedrijven als organisaties en privé-
ontwikkelingen gericht op het leveren van informatie-
personen zijn erbij betrokken. De standpunten van
beveiliging zijn onder meer antispamsystemen en virus-
de uiteenlopende actoren (open-source gebruikers
scanners, RFID-technologieën, elektronische opspo-
of ontwikkelaars, grote software bedrijven, muziek-
ringsmanieren, datatracing, de kopieerbeveiliging van
distributeurs) op dit vlak stemmen niet overeen. Op
niet-materiële producten en encryptiesystemen voor
technologisch gebied gaan de ontwikkelingen snel met
gegevens.
steeds nieuwere methodes vooor gegevensbescherming en het Europese beleid evolueert mee. Binnen de
De computerwetenschap ontwikkelt betrouwbare
beleidsgebieden Economie, Innovatie en Media kan op
systemen die datacentra kunnen gebruiken voor de uit-
deze trend ingespeeld worden. Copyright en privacy
wisseling van informatie. Die systemen moeten garant
aangelegenheden kunnen een rem betekenen op de
staan voor gedeelde interfaces en protocollen, waarbij
innovatie (omdat niet alle kennis wordt gedeeld, maar
geen veiligheidsrelevante of interne gegevens verspreid
juist beschermd als privé-eigendom). Tegelijk vormen
worden. Verbeterde systeemarchitectuur en -infrastruc-
ze ook aanleiding tot innovatie, nieuwe technologi-
tuur garanderen een kleinere afhankelijkheid en dus
sche oplossingen of werkwijzen. De overheid zelf is
minder risico op een domino-effect bij een defect van
een actor in deze vraagstukken, onder andere met de
een van de onderdelen ervan. Deze systemen werken
inspanningen rond kruispuntbanken en het aanmoedi-
ook in toenemende mate autonoom en passen zelfmo-
gen van intra- en interbestuurlijk gegevensverkeer voor
nitoring toe.
administratieve vereenvoudiging. Ten slotte heeft deze trend een bijzonder grote publieke
8.3. Verbanden met andere trends
weerklank, wanneer het gaat om de veiligheid en
• Deze trend houdt verband met de groter wordende
privacy van kinderen in hun omgang met IT. Voor het
verschillen tussen passieve en actieve gebruikers
beleidsdomein Jeugd vormt deze trend dan ook een
die hierboven besproken werden. Actieve gebruikers
bijzonder aandachtspunt. Daarbij gaat het niet alleen
op het internet geven veel meer van zichzelf prijs
om debatten en regelgeving met betrekking tot wat
dan iemand die in de huiskamer televisie zit te kijken.
(on)aanvaardbare on-line praktijken zijn, maar ook om het aanmoedigen van programma’s die kinderen en
• Deze trend houdt voorts verband met een toenemend gevoel van onveiligheid dat ook buiten de
jongeren meer verantwoordelijkheid op dit gebied kunnen bijbrengen.
digitale context vastgesteld wordt. Hoewel de criminaliteitscijfers niet sterk stijgen, blijkt er ook bezorgd-
9. CROSSMEDIAAL KARAKTER VAN CULTUUR,
heid over de fysieke en materiële veiligheid van de
MEDIA, VRIJETIJDSBESTEDING
burger. 9.1. Maatschappelijke trends 8.4. Beleidsrelevantie
Haast elke burger is een gebruiker van nieuwe media
De veiligheid van digitale gegevens en dataverkeer en
en de proportionele verdeling van de aandacht over de
de stabiliteit van de technologische infrastructuur vor-
verschillende kanalen is een veranderend gegeven. De
men voorwaarden voor een goed werkende economie.
impact van informatie die de gebruiker langs verschil-
De sector die instaat voor de betreffende infrastructuur
lende kanalen bereikt is bovendien groter dan die welke
levert ook met omzetcijfers en werkgelegenheid een
slechts langs één bepaald medium verkregen wordt.
bijdrage aan de Vlaamse economie.
Niet alleen is er het element van de herhaling, ook de
Vraagstukken rond copyright en privacy zijn niet alleen
variatie in de vorm die aan de inhoud gegeven wordt,
21
is relevant. Bovendien weten marketeers, reclamejon-
kan ontvangen).
gens en voorlichters dat informatie beter blijft hangen als er op een actieve wijze mee omgegaan wordt. Met
Het crossmediaal karakter van het culturele landschap
andere woorden, als je doorklikt op een woord dat
heeft een impact op de gebruiker en op de economi-
met een hyperlink gemarkeerd werd, dan dringt de
sche verhoudingen binnen de mediasector. Traditionele
informatie uit het daarop volgende voorlichtingsfilmpje
media (ook televisie- en radio-omroepen) zien zich
beter door dan wanneer dat filmpje zich aandient net
verplicht mee op de kar te springen. De VRT en meer
voor het televisiejournaal, wanneer de kijker er niet zelf
specifiek Canvas en Ketnet werken momenteel zeer
om gevraagd heeft. Sommige kanalen kunnen dus als
hard aan hun crossmediale programmering. De rede-
sterkere communicatiemiddelen voor specifieke doel-
nering is dat je van alle varianten gebruik moet maken,
einden beschouwd worden dan andere, al overtreft
om te overleven in zulk een gevarieerd medialandschap
geen enkel kanaal de effectiviteit van de aggregatie van
en boodschappen uit te zenden met enige impact. Als
alle kanalen bij elkaar.
je niet overal te zien bent, wordt je als het ware onzichtbaar. Het valt niet mee voor de traditionele media om
Niet alleen nemen het aanbod aan mediakanalen en
zich aan deze nieuwe omstandigheden aan te passen.
de variatie ervan toe, ook is er op elk van die kanalen
9.2. Wetenschappelijke en technologische evolutie
kwantitatief steeds meer inhoud te vinden. Daar waar
De technologische evoluties in de nieuwe media en bij
enkele decennia geleden de BRTN (vandaag de VRT)
informatie- en communicatietechnologieën allerhande
enkel op woensdag overdag uitzendingen had, vult
werden al besproken bij de trends rond de digitale
deze omroep alleen al vandaag twee televisiekanalen,
kloof en de makerscultuur (6 en 7). Hier is belangrijk
over de hele dag gespreid. Omdat ook gebruikers
dat al deze verschillende communicatiekanalen naast
inhoud aanbrengen op het internet (zoals in sociale net-
elkaar bestaan en door elkaar gebruikt worden. Inhoud
werken, wiki’s of via specifieke kanalen, zoals YouTube)
over maatschappelijke thema’s maar ook ontspanning,
is het aanbod ondertussen enorm.
informatie en educatie worden gelijktijdig langs verschillende kanalen aangeboden.
Deze ontwikkeling heeft een belangrijke impact op hoe de gebruiker omgaat met de aangeboden inhoud. Het
9.3. Verbanden met andere trends
is voor veel gebruikers niet eenvoudig om in het grote
• Het verband met trend 7 (makerscultuur) is voor de
aanbod te ontwaren wat voor hem/haar relevant is, laat
hand liggend. Dezelfde technologische evoluties
staan om de continue stroom van inhoud verwerken.
liggen aan de basis van deze trend en de zich
Ook bij meer competente gebruikers is er sprake van
ontwikkelende gebruiksvormen van nieuwe media
continu verdeelde aandacht, van aandachtsstoornis-
zijn in beide trends aan de orde van de dag.
sen en nieuwe motivaties voor mediagebruik. Dat heeft op zijn beurt belangrijke gevolgen voor traditione-
• Terwijl de aanpassing van traditionele media aan het
lere media. Alle Vlaamse kranten hebben vandaag een
nieuwe communicatielandschap al niet eenvoudig
website en de verkoop van papieren exemplaren gaat
is, wordt ze nog bemoeilijkt door de budgettaire
er sterk op achteruit. Al enige jaren rijzen vragen over
druk die samenhangt met de wereldwijde econo-
de toekomst van de dagbladsector. Voorstellen zoals
mische crisis en die voor een daling zorgt van de
kranten op digitaal papier kunnen niet snel genoeg toe-
inkomsten uit reclame en/of overheidsfinanciering.
gepast worden en worden zo achterhaald door nieuwe aanbieders van nieuws zoals ‘news aggregators’ (de RRS feeds waarmee je op je computer thuis, op het werk of op je mobiel toestel onderweg, een niet aflatende stroom van nieuwsberichten en andere inhoud
22
9.4. Beleidsrelevantie
Informatie-anxiety, informatie-overload en aandachts-
Deze trend is uiteraard relevant voor Mediabeleid en
verdeelheid hebben ook te maken met het psychisch
heeft een belangrijke relatie met Cultuur en Onderwijs
welzijn en welbevinden, zodat deze trend ook vanuit een
waar de vaardigheden mee ontwikkeld moeten worden
welzijnskader bekeken kan worden. Wetenschappelijk
die burgers helpen om zich te oriënteren in het drukke
Onderzoek met betrekking tot mediakanalen en over
medialandschap. Hoe in deze omstandigheden de
de sociale en psychische gevolgen van deze ontwik-
onafhankelijkheid, de pluriformiteit en de kwaliteit van
keling is nodig om de trend beter te leren begrijpen en
de media en van de informatieverstrekking bewaakt
beheersen.
kunnen worden is ook voor de overheid een belangrijke vraagstelling.
ANDERE ZWAKKE SIGNALEN
Jij bent je data, wanneer meten een obsessie wordt
voedselinname (bijv. fitbit). Door deze gegevens te verbinden met softwareprogramma’s en (sociale) netwer-
Worden je BrainTraining score, je aantal Facebook-
ken, krijgt men een beter inzicht in het verloop van zijn/
vrienden en je tweets/uur een onderdeel van je CV?
haar persoonlijke gezondheid en prestaties. Op deze manier kan men zich bepaalde doelstellingen opleggen
Steeds meer facetten van ons leven krijgen op de
en deze met ondersteuning van software en sensoren
een of andere manier een meetbaar of registreerbaar
proberen te bereiken.
karakter, gaande van hoeveel stappen we zetten op een dag, tot hoeveel ‘vrienden’ we hebben, waar we op
Door gegevens te delen met anderen, ziet men de eigen
welk moment zijn en wat we doen, etc. Niet big brother,
prestaties tevens in verhouding tot die van een grotere
maar uit eigen vrije wil, uit competitie of onder druk van
groep mensen. Competitie vormt op deze manier een
de sociale omgeving, meten en registreren steeds meer
wezenlijk onderdeel van de motivatie tot gedragswijzi-
mensen zichzelf en hun handelingen. Een interesse die
ging. Van meten, naar delen, naar corrigeren en de lus
in bepaalde gevallen obsessieve proporties kan aan-
wordt gesloten. Maar meten en registreren gaat om
nemen.
meer dan gezondheid alleen. Het gaat ook om status en reputatie, alsook gewoonweg de voordelen die het
In het kader van de drang naar een gezonde(re) levens-
delen van data met zich meebrengt. Hoe dan ook wor-
stijl zijn bijvoorbeeld reeds tal van producten beschik-
den statistieken steeds vaker scores in een spel waarbij
baar, waarmee men aspecten van zijn/haar conditie en
we elkaars rivalen zijn (alsook die van onszelf).
gezondheid kan meten: stappentellers, hartslagmeters en apparaten die meten of men wel voldoende uitgerust is, hoeveel vet en calorieën men verbrandt, wat iemands vetpercentage en cholesterolgehalte is en hoe deze gegevens zich verhouden tot iemands gewicht en
23
Robotisering, de robot als medemens?
worpen naar analogie met mens of dier. Het onderzoek richt zich niet langer enkel op de slimme robot als indi-
Vormen robots straks een eigen sociale groep in de
vidu, maar ook op de groepsintelligentie van verschil-
samenleving met eigen rechten en plichten?
lende, afzonderlijk gezien vaak eenvoudigere robots. Niet enkel op mensenmaat, maar ook op nanoschaal
Hoewel robots bij velen nog steeds het beeld oproe-
wint robotica aan invloed.
pen van mensachtigen uit blik (cf. Star Wars etc.) of robothondjes als speelse metgezel (cf. Aibo), vervullen
Het ligt in de lijn der verwachtingen dat robots in de
robots in de ruimere zin vandaag reeds een sleutelrol
toekomst in toenemende mate onderdeel zullen uit-
in tal van situaties, variërend van assemblagelijnen
maken van de dagelijkse leefwereld. In landen als bij-
voor de automobielindustrie, chirurgische ingrepen in
voorbeeld Japan worden robots bovendien gezien als
de operatiekamer, over besturing van metrostellen tot
een belangrijk strategisch wapen in de strijd tegen de
glazenwassers voor wolkenkrabbers en oogst- en ver-
vergrijzing. Wanneer de rol van robots zich verplaatst
werkingstechnologie in de landbouw.
van eentje achter de schermen in de industrie naar eentje tussen de mensen, leidt dit tot nieuwe vragen en
Naarmate technologisch en wetenschappelijk inzicht
uitdagingen, ook op sociocultureel vlak.
toenemen, worden robots slimmer, autonomer en
24
krijgen ze naast technische ook verbale en sociale
Voorbeelden van robots zijn: gezelschapsrobots voor
vaardigheden. Ze bestaan niet langer uit metaal maar
senioren, zorgrobots, patiëntrobots voor tandartstrai-
hebben bijvoorbeeld een huid van sillicone. Ook zijn ze
ning en nanorobots voor medische toepassingen (zie
esthetisch en functioneel niet langer systematisch ont-
ook nucleic acid robots).
Singulariteit, of te wel een intelligentie explosie
en de artificiële systemen als werktuigen/hulpbronnen vermoedelijk vervagen. Het idee speelt een sleutelrol
Waar ligt de grens tussen het mens-zijn en het artifi-
in de visie van zgn. trans- of posthumanisten, die een
ciële?
quasi grenzeloze uitbreiding van het mens-zijn inzake lichamelijke, intellectuele en psychische capaciteiten
Singulariteit gaat over de tendens dat technologieën
nastreven, door middel van technologische ingrepen
steeds meer convergeren, artificiële entiteiten intel-
(medicatie, implantaten, sensoren, prothesen, enz.).
ligenter worden en de eigen intelligentie stelselmatig
De technologische ontwikkelingen op zich, alsook de
kunnen bevorderen. Kortom, de grenzen van mense-
transhumanistische beweging als ideologische groep,
lijke capaciteiten en het mens-zijn op zich kunnen met
roepen tal van vragen op omtrent ethiek, de beteke-
behulp van technologie worden verlegd.
nis van het mens-zijn, van identiteit, levenskwaliteit, normen en waarden, kloofvorming, enz. Naast de
Op basis van de Wet van Moore wordt verondersteld
mogelijkheden en kansen die uit de technoconvergen-
dat de rekencapaciteit van een chip om de 1 à 2 jaar
tie kunnen voortvloeien, tekenen zich ook mogelijke
verdubbelt. Wanneer men dit combineert met de toe-
gevaren aan de horizon af. Deze gevaren, niet enkel
nemende versmelting van biologische en kunstmatige
van technologische maar ook van ethische en sociaal-
systemen, kan worden verwacht dat de intelligentie van
culturele aard, vragen om aandacht.
systemen met rasse en naar de huidige maatstaven zelfs moeilijk voorstelbare schreden vooruit zal gaan. Tal van wetenschappers verwachten de komende
Wat er precies gebeurt wanneer technologische ver-
decennia een ‘intelligentie-explosie’ waarbij zelflerende
anderingen elkaar zo snel opvolgen, dat door de mens
systemen niet enkel de menselijke intelligentie zullen
ontwikkelde systemen intelligenter worden dan de
benaderen, maar bovendien in staat zullen zijn hun
mens zelf en autonoom beslissingen kunnen nemen,
eigen ontwerp te verbeteren.
dat mensen via technologie in toenemende zullen ingrijpen in de natuurlijke evolutie, etc. is moeilijk te
‘Technologische singulariteit’ stamt als term uit een
voorspellen. Dat de voorzienbare impact ervan op tal-
essay van Vernor Vinge. Alvorens het moment van
rijke facetten van ons leven enorm zal zijn, staat echter
technologische singulariteit zal plaatsvinden, zullen
buiten kijf en wordt gezien als een belangrijke impuls
de grenzen tussen de mens als onafhankelijke entiteit
tot anticiperende dialoogvorming.
25
Synthetische biologie, aanpassen en creëren van nieuw
biotechnologie, waarbij het modificeren van bestaande,
leven
natuurlijke levensvormen geleidelijk overgaat in het gericht ontwerpen van nieuwe, kunstmatige levensvor-
Hoe blijven we gesynthetiseerde bacteriën om CO2 te
men. Aan de hand van organismen en levend mate-
capteren de baas?
riaal allerhande worden de ontwerpen van de natuur herschreven, hetgeen aanleiding geeft tot doorbraken
26
Synthetische biologie is een nieuw veld van onderzoek
op tal van vlakken: bijv. nieuwe materialen, nieuwe
en toepassing binnen heel wat disciplines. Alles lijkt
brandstoffen, medicijnen, nieuwe biochemische func-
erop te wijzen dat het onze maatschappij op termijn
ties, diagnostica, enz. Voorbeelden van toepassingen
grondig zal veranderen. Men kan het beschouwen als
zijn: bio- en nanosensoren en –apparaten (bloed-,
een multidisciplinair onderzoeksterrein waar ontwik-
urine-, stoffentests), DNA-chips ter diagnosticering van
kelingen uit bijv. moleculaire biologie, natuurkunde, ICT
bepaalde kankers, biomaterialen (polymelkzuur voor
(bv. bio-informatica), nanotechnologie en diverse ele-
kunstbottUen of kunstmatige bloedvaten, bio-energie
menten uit de biotechnologie en levenswetenschappen
(brandstofproductie, CO2-opslag), voedselproductie
in het algemeen samenkomen. Onderzoekers omschrij-
(GM-gewassen), en zelfs biokunst (bijv. Eduardo Kacs
ven synthetische biologie als een nieuwe vorm van
lichtgevend konijn).
COLOFON Auteurs: Deze trendnota is gebaseerd op de trendnota geschreven door het Wetenschappelijk Secretariaat van het IST in 2008. Actualisatie door Maya Van Leemput (REELFUTURES) Kaderstukken zwakke signalen: Nicole Rijkens en Michael van Lieshout (Pantopicon) Coördinatie: Els Van den Cruyce (IST) Taalcorrectie: Luk Van Respaille Lay-out: B.AD Drukwerk: Drukkerij Artoos Verantwoordelijke uitgever: Robby Berloznik, directeur IST, Vlaams Parlement, 1011 Brussel
27
INSTITUUT SAMENLEVING & TECHNOLOGIE Vlaams Parlement 1011 Brussel TEL +32 [0]2 552 40 50 FAX +32 [0]2 552 44 50
[email protected] www.samenlevingentechnologie.be
Instituut verbonden aan het Vlaams Parlement ISBN 9789081524001