Saját szoba. Európa Könyvkiadó Budapest

V ir g in ia . Saját szoba

Európa K önyvkiadó Budapest 1 9 8 6

oolj

Virginia W o o lf: A Room o f O ne’s O w n Published by Leonard and V irginia W o o lf at the Hogarth Press, 1 9 2 9 Hungarian translation (§) Becsy Agnes, 1 9 8 6

H U ISSN 0231-2433

E lső fe je z e t 1

N o de h át, szegezhetik n e k e m a kérdést, arra k é r­ tü k , h o g y a n ő k rő l és a re g é n y rő l beszéljen, m i k ö ze eh h ez e g y saját szo b án ak ? M e g m a g y a rá z o m . M i­ u tán fe lk é rte k , h o g y b eszéln ék a n ő k r ő l és a re g é n y ­ rő l, le ü lte m e g y fo ly ó p a rto n , és e ltű n ő d te m , m it is je le n te n e k ezek a szavak. Je le n th e tn e k n é h á n y m e g ­ je g y z é st F a n n y B u r n e y r ő l; v a la m iv e l tö b b e t Ja n e A u s te n r ő l; e g y tisztelgést a B ro n te n ő v é re k e lő tt s h o zzá a h ó le p te H a w o rth p a ró k ia r a jz á t; p á r szelle­ m ességet, h a lehet, M iss M itfo r d r ó l; e g y h ó d o la t­ teljes utalást G e o rg e E lio tra ; e g y h iva tk o z á st M rs. G askellre, és azzal m e g is v o ln á n k . C s a k h o g y m ásod szo ri ránézésre a szavak m á r n em látszo ttak ily e n e g yszerű n ek . \K cím —a n ő k és a re g é n y —je ­ len th eti azt, s ö n ö k v e h e tté k is ily e n értelem b en , h o g y a n ő k és a m ily e n n e k látszan ak ; v a g y je le n t­ h eti azt, h o g y a n ő k és a re g é n y , am it írn a k ; v a g y je le n th e ti azt, h o g y a n ő k és a re g é n y , a m it ró lu k írn a k ; v a g y je le n th e ti azt, h o g y e h á ro m k ib o g o z * E z az esszé k é t előadáson alap u l, m e ly e k a C a m b rid g e -i N e w n h a m C o lle g e -b a n , az Á rts S o c ie ty b e n és a G irto n C o lle g e -b a n , az O d taa-b an h a n g zo tta k el 1 9 2 8 o k tó b eréb en . A szö veg ek et a k k o r n e m le h e te tt teljes te rje d e lm ü k b e n felo lva sn i, és azóta is m ó d o ­ sultak, g y a ra p o d ta k . (A szám m al je lö lt láb jeg yzetek a szerző tő l, a csillaggal je lö lte k a k ia d ó tó l szárm aznak.)

5

h atatlan u l ö sszeszövődik, és ö n ö k azt v á rjá k , h o g y en n ek fén yé b e n tek in tsem át ők et. D e a m ik o r a té­ m á t ez u tó b b i m ó d o n k ezd tem áttek in ten i, m e rt ez látszott a leg érd ek eseb b n ek , rö g tö n b eláttam , h o g y v o ln a e g y vég zetes h á trá n y a . Sosem tu d n é k b elő le sem m it sem k ih á m o z n i. Sosem tu d n ám teljesíteni azt, am i, h a jó l é rte m , m in d e n e lő a d ó n a k első szá­ m ú k ö telesség e : h o g y e g y ó rá n y i csevegés vé g é n át­ n y ú jtso n h allg a tó ság án ak e g y rö g ö csk e színigazság o t, a m it ö n ö k je g y z e tfü z e te ik lap jáb a b u rk o lv a m in d ö rö k re o tt ő riz h e tn e k a k an d a llő p á rk á n y o n . í g y aztán m indössze e g y részletkérdést ille tő v é le ­ m é n n y e l szo lg álh ato k — nevezetesen, h o g y a n ő k ­ n ek ren d e lk ez n iü k k ell p énzzel és saját szob ával, h a re g é n y írásra ad ják m a g u k a t; ez p ed ig, m ik é n t látn i ío g já k , a n ő Igaz term észetén ek és a re g é n y igaz te r­ m észetén ek egész n a g y p ro b lé m á já t m e g o ld a tla n u l h a g y ja. K ib ú jta m teh á t a kötelesség aló l, h o g y e re d ­ m é n y re jussak ebben a k é t kérdésben —a n ő m e g a re g é n y , h a rajtam m ú lik , m eg o ld atla n p ro b lém a m ara d . D e h o g y n ém i k árp ó tlást n yú jtsa k , tő le m te lh e tő le g b e m u ta to m ö n ö k n ek , m ik é n t ju to tta m e rre a v é g e re d m é n y re a szo b áról m e g a p én zrő l. Itt, az ö n ö k jele n lété b e n fo g o m k ib o n ta n i, m ég h o zzá o ly teljesen és szabadon, a h o g y csak tu d o m , az egész g o n d o la tfo ly a m a to t, m e ly o d avezetett, h o g y v é g ü l is ezt g o n d o lja m . T alán ha fe lfe d e m azo k at az eszm éket, e lő ítéle tek et, m e ly e k k ijelen tésem m ö g ö tt m eg b ú jn a k , ú g y találják m ajd , h o g y v a n n ém i k ö z ü k a n ő k h ö z is m eg a reg én y h e z is. JVÍin<5

denesetre, ha a tém a m erő b e n ellen tm on d ásos — m á rp e d ig a n em ek et ille tő en m in d en kérdés az —, a k k o r az e m b er n em ig en rem élh e ti, h o g y igazat m o n d jo n . A k k o r az e m b er csak azt m u tath atja m eg , m ik é p p ju to tt épp arra a v é le m é n y re , a m e ly re ju ­ to tt. A k k o r csak leh etőséget ad h at h allg ató in ak , h o g y ő k is eljuthassanak a saját k ö vetk ez teté sü k re , m ik ö zb en az e lő a d ó k o rlá ta it, e lő ítéleteit, h ó b o r t­ ja it fig y e lik . A re g é n y ily e n k o r alig h an em k ö ze le b b já r az igazsághoz, m in t a való ság . E zért azt ajá n lo m , h o g y é lv e a re g é n y író m in d en e lő jo g á v a l és szabad­ ságával, e lm o n d o m m o st an n ak a k é t n ap n ak a tö r ­ tén etét, m e ly idej ö ttö m e t m e g e lő z te —h o g y a n m é r­ le g eltem a tém át, m e ly e t a v á lla m ra rak ta k , m e ly ­ n ek sú lya alatt g ö rn y e d te m , h o g y a n fo rg a tta m m e g m in d en n ap jaim b an . M o n d a n o m sem k ell, a m it e l­ m esélek, az n em v a ló sá g ; O x b rid g e kitalálás, u g y a n íg y F e rn h a m ; az „ én ” p e d ig a le g k é n y e lm e ­ sebb elnevezés b á rk i o ly a n szem élyre, aki való jáb an nincs. H azugság fo g p atak zan i a jk a m ró l, de m eges­ h et, h o g y v a la m i kis igazság is e lv e g y ü l b e lé ; az v i ­ szo nt m á r az ö n ö k d o lg a , h o g y ezt az igazságot k i­ szű rjék , és eld ö n tsék , érd em es-e e g y m o rzsájá t is m eg ő riz n i. H a n em , ú g y term észetesen ön tsék k i a szem étbe, és felejtsé k el az egészet. Itt v a g y o k te h á t (szólítsanak csak ív ía ry B etö m ­ n ek, JVEary S e to n n e k , ív ía ry C a rm ic h a e ln e k , v a g y a h o g y jó le sik , v é g té re is ez o ly m in d e g y ), a z a z h o g y o tt ü ld ö g é le k a fo ly ó p a rto n , a k k o r, k é t h ete, a szép o k tó b e ri id ő b en , és e lm e rü lö k g o n d o lata im b a n . 7

A z a n y ű g , a m irő l beszéltem , a n ő k és a re g é n y ; a szükség, h o g y v a la m i e re d m é n y re jussak a té m á t ille tő en , a fö ld re h o rg aszto tta fejem et. Jo b b ra és b a lra v a la m ifé le b o k r o k p arázslo ttak a ra n y ló és b í­ b o r színekkel, m á r-m á r ú g y tű n t, fo rró sá g h e v íti ő k et, a tű z fo rró sá g a. A p a rto n tá v o lab b fű z fá k k ö n n y e z té k szakadatlan panaszukat v á llu k ra o m ló h a jja l. A f o ly ó vissz a v ert m in d e n t, am it jó n a k lá ­ to tt, az ég b ő l, a h íd b ó l, az ég ő fá k b ó l, és am in t az eg yetem ista á th ú z o tt csó n ak jával a v íz tü k rö n , ú jra összeállt, ú jra teljes le tt a kép , m in th a az evezős n em is lé tez ett v o ln a . A z e m b e r o tt ü lh e te tt ak ár e g y á lló n ap ig, g o n d o la to k b a n e lm e rü lv e . A g o n d o lk o d á s — h o g y fen n h éjázó b b n é v v e l illessük, m in tsem érd e­ m e lte — m á r k iv e te tte h o rg á t a fo ly ó b a . A z sin ó r h a jla d o z o tt p e rc rő l p ercre és e rre m e g arra a tü k ö r ­ kép és a h ín á r k ö z ö tt, h a g y ta , h o g y a v íz h o l m e g ­ em elje, h o l visszaengedje, m íg n e m —u g y e ism erik ezt a p ic in y rán tást —a vá ratla n h alm azatb an k ik ristá ly o s u lt eszm e rák a p a zsin ór v é g é r e : aztán az ó v a ­ tos b efo g ás k ö v e tk e z ik és a zsák m án y g o n d o s k i­ terítése. N o s, fá jd a lo m , a fű re k ite rítv e o ly kicsi­ n y e k , o ly je le n té k te le n n e k látszo tt az én g o n d o la ­ to m ! —az effajta h a la t a jó h o rg ász visszadobja a v íz ­ be, n ő jö n csak k ö v é re b b re , h o g y e g y szép nap é rd e ­ m es le g y e n m eg sü tn i és m eg en n i. M o st n em fo g o m z a v a rn i ö n ö k e t ezzel a g o n d o la tta l —b á r h a fig y e lm ezn ek , m e g ta lá lh a tjá k ezt is m o n d a n d ó im fo ly a ­ m atáb an . D e b á rm e n n y ire k icsin y v o lt, m in denesetre re n -

8

d elk ezett fa jtá já n a k azzal a rejté ly es képességével, h o g y a m in t visszak erü lt a g o n d o lk o d ásb a, rö g tö n n a g y o n iz g a tó le tt és jelen tő s, és a m in t e lő re n y ila llt m e g le m e rü lt, m e g jo b b ra -b a lra v illa n t, az eszm ék o ly a n h u llá m v e ré sé t és k av aro d á sá t k elte tte m aga k ö rü l, h o g y ü lv e m arad n i im m á r n e m leh etett. í g y tö rté n t, h o g y azo n k ap ta m m a g a m : m ó d fe le tt sza­ p o ra lé p te k k e l r o v o m a fü v e s fö ld d a ra b o t. A z o n n a l e g y fé rfia la k to rn y o s u lt e lé b e m feltartó z tató la g . A z t sem fo g ta m f ö l rö g tö n , h o g y en n ek a zsakettbe és in g m e llb e b ú jt, sajátságos fo rm á jú o b je k tu m n a k szerén y sz e m é ly em re irá n y u l m in d e n g esztik u lálása. A rc a b o rz a d á ly t és fe lh á b o ro d á st tü k rö z ö tt. In­ k áb b az ösztön , m in tsem az ész jö t t seg ítség em re: ő a P edellus, én m e g e g y n ő v a g y o k . E m itt ez a g ye p , és a m o tt v a n az ú t. C sak a T ó g á tu so k és az Ö sztön ­ d íjaso k b o csáttatn ak be id e ; n ek em a sód eren a h e ­ ly e m . E g y p illa n a t m ű v e m in d e z t á tg o n d o ln i. A m in t rátértem , az ú tra, a P edellus k a rja i le h an y at­ lo tta k , arca visszan yerte sz o k o tt n y u g a lm á t, és b á r a g ye p en jo b b a n esik a séta, m in t a k avicso n , na­ g y o b b b aj n e m tö rté n t. A z e g y e tle n v á d , am it a T ó g á tu so k és az Ö sztö n d íjaso k ellen e m elh ettem , le tte k lé g ye n b á rm e ly e g y e te m tag jai, csak an n yi, h o g y a k e re k 3 0 0 esztendőn át h e n g e re lt pázsitjuk v é d e lm é b e n visszaűzték rejte k é b e az én k icsin y h ala m a t. H o g y m ifé le eszm e h a jto tt ily v a k m e rő n a tilos­ ba, a rra m á r n e m is em lé k e zte m . A béke szellem e m in t fe lh ő szállt alá reám az ég b ő l, m e rt ha a béke P

szellem én ek v a n e g yáltalán v a la h o l la k h e ly e , az csakis O x b rid g e ten iszp ályáin és n ég y sz ö g ű u d v a ­ rain k ép ze lh ető , ily e n szép o k tó b e ri d é le lő ttö k ö n . A m in t elsétáltam az e g y e te m i ép ü letek m e lle tt, tú l az ősi te rm e k e n , a je le n nyersesége is k ifin o m u lt; m in th a az e m b er testét e g y csodálatos ü veg szo b a fa la i z á rtá k v o ln a k ö rü l, m e ly e k e n h a n g n e m h a to l át, s az e lm e m in d en g y a k o rla ti k ö tö ttsé g tő l fü g g e t­ le n ü l (felté ve , h a n em té v e d ú jra tilosba a g y e p e n ), szabadon telep ed h etett m e g b á rm in , a m in ek szem ­ lélete összhangban v o lt a p illan attal. A v é le tle n ú g y h o z ta , h o g y v a la m i kósza e m lé k e g y ré g i esszéről, m e ly a rr ó l szól, m ily e n v o lt viszo n tlá tn i O x b rid g e -e t e g y hosszú n y á r u tán, felid ézte C h a rle s L a m b e t — Szen t K á r o ly t, a h o g y T h a c k e ra y m o n d ­ ta, m id ő n h o m lo k á h o z szo ríto tta L am b e g y ik le v e ­ lét. Ig en, m in d e n h o lta k k ö z ö tt ő v o lt (ú g y s o ro lo m a g o n d o la ta im a t, a m in t jö tte k ), k é tsé g k ív ü l L am b v o lt az e g y ik le g ro k o n a b b sz e lle m ; az, a k itő l o ly a n jó len n e m e g k é rd e z n i: —M o n d d , h o g y a n írta d azo ­ k a t az esszéket ? —H iszen az esszéi m é g M a x B e e rb o h m tö k életes írásm ű vészetén él is tö b b e t érn ek , g on doltam ,, m e rt a k ép zelet fék telen fellob b an ása ie g m é ly ü k b e n a géniusz villám csapása, k á rt tesz u g y a n b en n ü k , cso rb ítja tö k é ly ü k e t, de m e g je lö li ő k e t a k ö lté sz et csillagával. L am b a k k o rtá jt száz é v e é rk e z h e te tt O x b rid g e -b e . M in d en esetre ír t e g y esszét —a cím e n em ju t eszem be —M ilto n v a la m e ­ ly ik v e rsé n e k k é z ira tá ró l, m e ly e t itt lá to tt. T alá n a Lycidas v o lt , és L am b a rró l ír, m e n n y ire m e g rá z ta a

10

g o n d o la t, h o g y a Lycidas-ban ak ár e g y e tle n szó is m ásk én t le h ete tt v o ln a . V a la m ifé le szentségtörés­ nek tű n t rá g o n d o ln i, h o g y M ilto n v á lto z ta th a to tt a vers szavain. í g y aztán én is m e g p ró b á lta m felid éz­ ni, a m e n n y ire em lé k e zte m rá, a Lycidas-1, és azzal szó ra k o zta tta m m ag am , h o g y találg atn i k ezd tem , m e ly ik szót v á lto z ta tta m e g M ilto n és v a jo n m ié rt. U tó b b fe lk ö d lö tt b en n em , h o g y a k éz irat, m e ly e t L am b lá to tt, itt v a n m o st is, n é h á n y száz m é te rn y ire csupán, ú g y h o g y b á rk i L am b n y o m á b a ered h et, át a n é g y sz ö g ű u d v a ro n , b e a h íres k ö n y v tá rb a , m e ly a kin cset ő rzi. M i tö b b , ju to tt eszem be, a m in t elin ­ d u lta m a te rv e t v a ló ra v á lta n i, u g ya n eb b e n a híres k ö n y v tá rb a n ő rz ik T h a c k e ra y Esmond-já n a k k éz­ ira tá t is. A z iro d a lo m tö rté n é sz e k g y a k ra n m o n d o ­ g atják , h o g y az Esmond T h a c k e ra y le g jo b b reg én y e. 13e a m e n n y ire em lékszem , rá, a tiz e n n y o lc a d ik szá­ zad o t im itá ló stílus m esterkéltség e n ehezen enged k ö ze l fé rk ő z n i h o z z á ; ám b ár kérdés, a tiz e n n y o lc a ­ d ik század stílusa n em v o lt-e term észetes T h a c k e ra y -n e k —am i rö g tö n k id e ríth e tő , h a b e p illa n tu n k a k éziratb a, m e rt abban m e g m u ta tk o z ik , h o g y a v á l­ to ztatáso k a stílust szo lg álták -e v a g y a g o n d o la to t. C s a k h o g y eh h ez tu d n i k ellen e, m i is a stílus, és m i a ta rta lo m , am i persze o ly a n kérdés —ám e k k o r m á r o tt á llta m az a jtó e lő tt, m e ly eg yen est a k ö n y v tá rb a n y ílik . F elteh ető en k in y ito tta m , m e rt n y o m b a n e lő b o c sá tk o z o tt e g y fed d ő te k in te tű , n yájas és őszes ú r, k i m in t v a la m i ne to v á b b o t in tő ő rz ő a n ­ g ya l, fe h é r szárn yak h e ly e tt fek ete k ö p e n y é v e l v e r ­

11

deSve e lá llta az u ta m a t, és fin o m , rész vé t teli h a n g o n tu d to m ra ad ta, h o g y h ö lg y e k nem. b o csá ttatn ak b e a k ö n y v tá r b a , csakis az e g y e te m X ó g á tu sa in a k k í­ séretéb en , a v a g y k e llő a já n ló le v é l b irto k á b a n . H o g y a h íre s k ö n y v tá r r a le g o tt e g y n ő á tk a i zá­ p o ro z ta k , az a h íre s k ö n y v tá r n a k n y ilv á n a le g te l­ jeseb b m é rté k b e n k ö z ö m b ö s . T isz te le tre m é ltó n és h á b o ríta tla n , k in c se it b iz to n sá g g a l k e b le m é ly é b e r e jtv e alszik e lé g ü lte n , és tő le m a lh a t is m in d ö rö k re . N e m z a v a ro m én f ö l soha a zo k a t a vissz h an g z ó b o l­ to k a t, n e m f o ly a m o d o m tö b b é v e n d é g s z e re te té rt, e sk ü d ö z te m , m íg d ü h ö d te n lé p d e lte m le fe lé a lé p ­ csőn. D e v o l t m é g e g y ó rá m e b é d ig , m it te h e tn é k az a la tt ? S é tá lja k a m e z ő n ? Ü ld ö g é lje k a f o ly ó p a r ­ to n ? V a ló b a n szép őszi d é le lő tt v o lt , a le v e le k rő te n p e re g te k a f ö l d r e ; n e m esett v o ln a n e h e z e m re e g y ik sem . D e zen eszó ü tö tte m e g a fü le m e t. V a la m i is­ te n tisz te le t v a g y ü n n e p é ly z a jlo tt. A z o rg o n a fe n ­ séges panasszal z e n g e tt, a m in t e lm e n te m a te m p ­ lo m a jtó e lő tt. A k e re sz té n y sé g m é ly sé g e s b á n a ta is ú g y h a n g z o tt a b ék és le v e g ő b e n , m in th a in k á b b a b á n a t e m lé k e v o ln a , n e m m a g a a b á n a t; m é g az ősi o rg o n a sira lm a it is fe litta a b é k e . A k k o r sem k ív á n ­ ta m v o ln a b e lé p n i, h a le tt v o ln a j o g o m ; m o s t n y i l­ v á n a sek restyés á llíto tt v o ln a m e g , h o g y a k e re s z tle v e le m e t k ö v e te lje ra jta m , v a g y a d é k á n a já n ­ lását. Seb aj, e z e k n e k a p o m p á s é p ü le te k n e k g y a k ­ ra n a k ü lse je is v a n o ly a n g y ö n y ö r ű , m in t a b else je . Ivteg a ztán ép p en e lé g szó rak o zás v o l t e ln é z d e g é ln i, m in t g y ü le k e z n e k a h iv ő k ; b e m e n te k és ú jra kijÖ t­

12

tek , to lo n g ta k e g y re az a jtó b a n , m in t k a p tá r szájá­ b an a m é h e k . T ö b b sé g ü k ak a d ém ik u s díszben v o l t ; n é h á n y n a k p ré m fö d te a v á ll á t ; m áso k a t to ló sz é k e n g ö rd íte tte k e lő ; n é m e ly e k p e d ig , b á r m é g csak k ö ­ z é p k o rú a k le h e tte k , o l y k ü lö n le g e s a la k z a to k b a v o lt a k g y ű r v e - g y ö m ö s z ö lv e , h o g y az e m b e rn e k ó h a ta tla n u l a z o k az ó riá s te n g e ri és fo ly a m i rá k o k ju to tta k eszébe, m e ly e k ig e n n eh ézkesen csáp o ln ak á t az a k v á r iu m o k h o m o k p a d la tá n . A m in t o tt á ll­ ta m a fa ln a k d ő lv e , szentséges m e n e d é k h e ly n e k lá tta m az e g y e te m e t, a h o l o ly a n ritk a p é ld á n y o k a t ő riz n e k , m e ly e k r ő l m e n te n k id e rü ln e , h o g y sat­ n y á k a lé té rt f o ly ó h a rc h o z , m ih e ly t k ite n n é k ő k e t az u tca k ö v é r e a S tra n d é n . R é g i d é k á n o k ró l és ré g i p ro fe s s z o ro k ró l ju to tta k eszem b e ré g i tö rté n e te k , d e m ie lő tt b á to rs á g o t m e ríth e tte m v o ln a , h o g y e lfü tty e n ts e m m a g a m — m o n d já k , X p ro fe ssz o r fü tty s z ó ra m in d ig v á g tá b a v á lto tt —, a tiszteletre m é ltó g y ü le k e z e t b e v o n u lt. O tt m a ra d t azo n b an a te m p lo m k ív ü lr ő l. M in t tu d já k , az éjszaka m e g v i­ lá g íto tt so k m ag a s k u p o la és to r o n y , ez az ö rö k k ö n ú to n le v ő és so h a m e g n e m é rk e z ő v ito rlá s n a g y m esszirő l, a d o m b o k o n tú lr ó l is lá th a tó . N y ilv á n e g y k o r ez a n é g y sz ö g ű u d v a r, p u h a p ázsitja, a sú ly o s é p ü le te k és a te m p lo m m a g a e g y e tle n v a d m e ­ z ő v o lt, m e ly e n gaz le n g e d e z e tt és d iszn ó tú rt. L o ­ v a k és ö k r ö k sereg ei v o n ta ttá k , g o n d o lo m , szekér­ szám a k ö v e t m esszi o rs z á g o k b ó l, h o g y aztán a sok szü rk e tö m b ö t, m e ly á rn y é k á t v e ti re á m , a m in t itt á llo k , v é g te le n m u n k á v a l d a ra b o n k é n t e g y m á sra

13

illesztg essék ; és jö tte k a festő k , h o z tá k ü v e g la p ju k a t az a b la k o k b a , s é vszá za d o k ig se ré n y k e d te k a k ő m í­ v e s e k g itte l és c em en ttel, la p áttal és v a k o ló k a n á lla l a z o n az e g y e tle n te tő n . V a la k i m in d e n sz o m b a to n a ra n y a t és e z ü stö t k e lle tt h o g y ö n tsö n e g y b ő rta s a k b ó l az ősi m a rk o k b a , m e r t v á rta ő k e t a k u g li és a sö r, le g a lá b b ezen az estén. E lk é p z e lte m , h o g y a n ö m lö tt e g y re az a ra n y és az ezüst v é g te le n á rja eb b e az u d v a rb a , h o g y szakadatlan érk ezzen a k ő , d o l­ g o z z a n a k a k ő m ív e s e k ; m e g ne á lljo n a szintezés, á rk o lá s, ásás, csatornázás. D e h á t a h it k o ra v o lt ez, s a p é n z ö z ö n lö tt b ő v e n , h o g y va sta g a la p o k ra k e rü l­ jö n a k ő ; s a m ik o r m á r á llta k a fa la k , m é g tö b b p én z ö z ö n lö tt a k ir á ly o k , k ir á ly n ő k és fő u r a k p én zes­ lá d á ib ó l, m e r t sz ó ln io k k e lle tt a h im n u sz o k n a k , p a llé ro z ó d n io k a tu d ó s e lm é k n e k . A d o m á n y o z tá k a fö ld e k e t, fiz e tté k a tize d e t. Es a m ik o r a h it k o r á t az ész k o ra v á lto tta fö l, u g y a n a z az a ra n y és ezüst ö z ö n lö tt t o v á b b ; ö sz tö n d íja k alapíttattalc, k a te d rá k fu n d á lta tta k ; csak az a ra n y és az ezüst m o s t m á r n e m a k ir á ly o k lá d á ib ó l f o ly t , h a n e m a k e re s k e d ő k és g y á ro s o k s z e k ré n y e ib ő l, o ly a n o k p é n z tá rc á já b ó l, a k ik az ip a rk o d á s b ó l szerezték v a g y o n u k a t, és v é g ­ a k a ra tu k sze rin t bőséges részét visszaad ták , h o g y le g y e n csak m é g tö b b tanszék, m é g tö b b k a te d ra , m é g tö b b ö sz tö n d íj az e g y e te m e n , a h o l a m estersé­ g ü k e t e g y sz e r m e g ta n u ltá k . í g y so k aso d ta k a k ö n y v tá r a k , a la b o ra tó riu m o k , az o b s z e rv a tó riu ­ m o k , a d rá g a és fin o m m ű sz erek r a g y o g ó g y ű jte ­ m é n y e i, m e ly e k e t ü v e g p o lc o k ő riz n e k m o st o tt,

14

a h o l század o k k al e z e lő tt gaz le n g e d ez ett és disznó tú rt. Ig en , v a ló b a n ú g y tű n t, a m in t k ö rb e sé tá ltam az u d v a rt, h o g y az a ra n y és az ezüst e lé g szilárd a la p ; a k ő b u rk o la t á th a to lh a ta tla n u l e lfed i a g azt. E m b e ­ re k sie ttek f ö l s alá a lép cső h ázak b an , fe jü k ö n m e g ­ ra k o tt tá lc á k k a l. T a rk a s z irm o k n y ílta k az a b la k o k v irá g lá d á ib a n . G ra m o fo n h a n g o k h a rso g ta k a szo­ b á k m é ly é r ő l. L e h e te tle n v o l t e l n e m tö p re n g e n i azo n , h o g y —n os, b á rm i le tt v o ln a ez a tö p re n g é s, rö v id e n v é g e szak adt. A z ó ra ü tö tt. Ideje v o l t in ­ d u ln i az eb éd re. K ü lö n ö s d o lo g , de a re g é n y ír ó k v a la h o g y m in ­ d ig e l tu d já k v e lü n k h ite tn i, h o g y a díszes e b éd ek csakis a z é rt em lé k e ze tese k , m e r t o tt igen szellem es m o n d á so k sz o k ta k esni, v a g y csupa b ölcs d o lo g tö rté n ik . R itk á n v e sz te g e tn e k szó t a rra , h o g y k ö z ­ b en m it a d tak en n i. A r e g é n y k o n v e n c ió já h o z ta r­ to z ik , h o g y n e m illő e m le g e tn i a levest, a lazaco t, a kacsasültet, m in th a b iz o n y a leves, a lazac m e g a kacsasült o ly a n n a g y o n lé n y e g te le n v o ln a . M in th a senki sem szívn a el ily e n k o r e g y sz iv a rt, v a g y n e m in n a m e g e g y p o h á r b o rt. É n azo n b an m o st leszek o ly v a k m e rő , és sze m b e sz á lló k ezzel a k o n v e n c ió ­ v a l; e lá ru lh a to m , h o g y ez a lk a lo m m a l az eb éd n ap ­ h a lla l k e z d ő d ö tt, a h a l e g y tá l m é ly é n m e rü lt el, s az e g y e te m szakácsa k ré m p a p la n t b o r íto tt fö lé , m e ly feh éreb b v o lt a h ó n á l, és o ly a n b a rn a fo lto c s k á k lá t­ szo ttak elszó rta n ra jta , a m ily e n e k az őzsuta o ld a lá t p e tty e z ík . A z tá n a fá c á n o k k ö v e tk e z te k , de h a m o st eg yszerű en p á r k op asz m a d á rra g o n d o ln a k e g y tá~

15

Ion, a k k o r m élység es a té v e d é sü k . A fá c á n o k sok an v o lt a k és s o k fé lé k ; é rk e z te k p e d ig h a talm as dísz­ k ísérette l, a csípős és édeskés szó szok és saláták e lő ­ íráso s re n d je i k ö z ö tt, b u rg o n y a s z e le tk é k k e l, m e ­ ly e k v é k o n y a k v o lta k , m in t e g y é rm e, v is z o n t n e m v o lt a k o ly k e m é n y e k , és k e lb im b ó k k a l, m e ly e k b o d ro s a k v o lta k , m in t a ró zsa, csak aro m á sa b b a k . És n e m e lő b b p e c sé te lő d ö tt m e g v é g le g e sü lte k s e g y e b e k sorsa, m in t a m id ő n a szó tlan é te k fo g ó , a lk a lm a sin t a P ed ellu s m a g a , csak n yájasab b k iad ás­ b a n , e lé n k h e ly e z te a fe h é r sz a lv é tá k k a l k o sz o rú ­ z o tt édességet, m e ly b e n h ű s h a b o k b ó l e m e lk e d e tt k i a c u k o r. H a p u d in g n a k n e v e z n é m , s í g y h o lm i jé g g e l m e g ta p ió k á v a l h o z n á m k ap cso la tb a, b ecsü ­ le té b e n sérten é m m e g . K ö z b e n m e g v illa n ta k a b o ­ ro s p o h a ra k is sárga fé n n y e l, m e g v illa n ta k b íb o r fé n n y e l; k iü rü lte k és m e g te lte k . Es íg y lassacskár k ig y ú lt v a la m i, o tt a g erin c k ö z e p e táján , a h o l ; lé le k sz é k h e ly e v a n ; n e m az az éles fé n n y e l fe lv illa n ó szikra, a m it esprit-nek n e v e z ü n k , m ik ö z b e n el rö p p e n az a jk a k ró l, h a n e m e g y so k k a l teljeseb b ér ta rta lm a sa b b , ú g y s z ó lv á n fö ld a ló li ra g y o g á s, m e l az é rte lm e s eszm ecsere a ra n y ló b b fé n y é v e l ég. N en k e ll sietn ü n k . N e m k e ll szip o rk á zn u n k . N em k e m á sn a k le n n ü n k , m in t a m ik v a g y u n k . A m en n y o rszá g b a ju tu n k v a la m e n n y ie n , és V a n D y c k is ott. lesz v e lü n k —m ás szó va l, m ily e n j ó is az élet, m ily e n édes k á rp ó tlá st tu d n y ú jta n i, m ily e n je le n té k te le n ez a n eh eztelés, az a sérelem , m ily e n cso d álatos a b a rá tsá g és a fa jtá n k b e lie k társasága, m íg r á g y ú j-

16

tü n k e g y c ig a re ttára , és az ab la k m é ly e d é sb e n b e ­ sü p p e d ü n k a p á rn á k k ö zé . H a a jó szerencse ú g y Hozza, h o g y v a n k é z n é l h a ­ m u ta rtó , h a e n n e k h iá n y á b a n n e m az a b la k o n k e ll k ip ö c c in te n i a h a m u t, h a te h á t a d o lg o k kissé m ás­ k é n t tö rté n n e k , m in t tö rté n te k , a k k o r az e m b e r fe l­ te h e tő e n n e m p illa n to tta v o ln a m e g a fa rk a tla n m acsk át. A v á ra tla n lá tv á n y , ezé a m e g c s o n k íto tt állaté, m e ly o tt lé p k e d e tt p u h á n az u d v a r n é g y sz ö ­ g éb en , v a la m i tu d a t a la tti fo rd u la t ré v é n m e g v á l­ to z ta tta sz á m o m ra a d o lg o k é rz e lm i tö lté sé t. M in t­ h a o d a v e tü lt v o ln a v a la m in e k az á rn y é k a . T a lá n a k itű n ő ra jn a i hatása k e z d e tt m á r g y e n g ü ln i. M in ­ d en esetre m íg a fa rk a tla n m ac sk át n é z te m , a m in t m e g á llt a g y e p k ö ze p é n , m in th a ő is a v ilá g m in d e n ­ ségh ez fo r d u lt v o ln a k é rd ő n , ú g y é re zte m , v a la m i liá n y z ik , v a la m i m ás le tt. D e m i h iá n y z ik , m i le tt aás ? —k é rd e z te m m a g a m tó l, m íg fig y e lte m a b e ­ szélgetést. H o g y válaszo lh assak a k érd é sre , ra e sz ¿zire k e lle tt k é p z e ln e m m a g a m e b b ő l a szo b áb ó l, vissza a m ú ltb a , a h á b o rú e lő tti id ő k b e , és a szem em lő t t m e g je le n t e g y m ásik eb éd k ép e, m e ly b á r a m o s ta n itó l n e m is tá v o li szo b ák b an z a jlo tt, m ás v o lt. M in d e n m ásk ép p en v o lt . K ö z b e n a b eszélge­ tés csak f o ly t to v á b b a v e n d é g e k k ö z t, a k ik fia ta lo k v o lta k és so k an v o lta k , fé r fia k -n ő k v e g y e s t; ak a­ d á ly ta la n u l g ö r d ü lt a szó, m e g n y u g ta tó a n , szaba­ d o n , élvezetesen . Es a h o g y f o ly t to v á b b a csevegés, o d a k é p z e lte m am a m ásik b eszélgetés h á tte re elé, ö ssze m é rte m a k e ttő t, és n e m v o lt k étség em a fe lő l,

17

h o g y e g y ik a m á sik b ó l ered , an n ak tö rv é n y e s le­ szá rm a z o ttja . S e m m i sem v á lto z o tt, sem m i sem le tt m ás, csupán —de m á r n em csak a rra fig y e lte m , a m i­ r ő l b esz élte k , h a n e m a rra a fo ly to n o s a n m o r m o ló a la p h a n g ra is a sza va k m ö g ö tt. M e r t ig e n , ez v o lt az, itt v o l t a k ü lö n b sé g . A h á b o rú e lő tt ily e n eb éd e­ k e n az e m b e re k p o n to sa n u g y a n e z e k e t a d o lg o k a t m o n d tá k , csak m ég is m in d e n m ásk ép p en szó lt, m e r t a k k o r a b eszéd et v a la m i z ü m m ö g ő h a n g z a t k ísérte, ta g o la tla n , d e d a lla m o s és p ez sd ítő — és ez m ás é rté k e t a d o tt a sz ava k n ak . E l le h e t-e m o n d a n i sz a v a k k a l e zt a z ü m m ö g é s t ? A k ö ltő k seg ítség é vel ta lá n ig e n . E g y k ö n y v fe k ü d t m e lle tte m , és m e g ­ le h ető s ö tle tsz e rű e n T e n n y s o n ra la p o z ta m . ím e , h o g y é n e k e lt T e n n y s o n : K apum ra golgotavirág könnye cseppent le fényesen : jön, jö n a gerle, a drága, a várt, jön, jö n a sorsom, a z életem. Piros rózsa r ik o lt: „Jö n ham árost”, sír a fe h é r : „K ésik nagyon” , „H allom ” , a szarkaláb riadoz, „V árom ” , sóhajt a liliom .* E z t z ü m m ö g té k a fé rfia k a h á b o rú e lő tti e b é d e k e n ? És a n ő k ?

* A k ö te tb e li v e rsid ézetek et K iss Zsuzsa fo rd íto tta .

18

A szívem daloló madár, v íz i cserjén fé sz k e t rakó ; a szívem termő alm afa, hő gyümölcsétől roskadó ; a szívem sziv á rv á n y sz ín ű kagyló g yö n g yö ző tengeren ; a szívem mindnél boldogabb ; eljött hozzám a kedvesem. Ezt z ü m m ö g té k a n ő k a h á b o rú e lő tti eb éd ek en ? A n n y ir a m u latsá g o s v o lt a g o n d o la t, h o g y e m b e ­ re k ily e s m ik e t z ü m m ö g te k , b á r szó tlan u l, a zo k o n a h á b o rú e lő tti e b é d e k e n , h o g y k iro b b a n t b e lő le m a n eve tés, és e n n e k csak ú g y tu d ta m illő m a g y a rá ­ zatát ad n i, h o g y k ib ö k te m a m acsk ára, m e ly , u g y e , ab szu rd lá tv á n y , szeg én y ö rd ö g , o tt a pázsit k ö ze ­ pén, m in d e n fa ro k n é lk ü l. í g y szü letett, v a g y v a la ­ m i b aleset é rte ? F a ro k n é lk ü l szü letett m acska, m o n d já k , lé te z ik M á n szigetén, de k eve seb b v a n b e­ lő le, m in t g o n d o ln á n k . F u ra e g y állat, in k áb b k ü ­ lö n ös, m in t szép. M e g le p ő , lá m , h o g y m it tesz a fa ro k —hisz tu d já k , ily e sfé lé k e t szo k tu n k m o n d a n i, a m ik o r a társaság oszlani k ez d , és az e m b e re k a k a­ b á tju k é rt, k a la p ju k é rt n y ú ln a k . A v e n d é g sz e re te tn e k h ála, az ö ssze jö v ete l a késő d élu tá n ig ta rto tt. A szép o k tó b e ri nap fé n y e m e g ­ tö rt m á r, le v e le k szá llo n g ta k a fá k r ó l a sétá n yo n , m íg v é g ig m e n te m rajta. S z e líd k é rle lh e te tle n sé g gel z á ru lt b e m ö g ö tte m k a p u k a p u u tán . M eg sz á m ­ lá lh a ta tla n p ed ellu s illesztette k u lcsát a jó l o la jo z o tt

19

z á r a k b a ; a k in csesh á z b iz to n sá g b a k e r ü lt e g y ú ja b b é jsza k á ra . A s é tá n y v é g é n k iju tn i az ú tra —n e m tu ­ d o m m á r , h o g y h ív já k —, m e ly , h a n e m v é t jü k e l a leá g a zást, F e rn h a m b e v e z e t. D e b ő v e n v o l t m é g id ő . A v a c s o ra c sa k fé l n y o lc k o r k e z d ő d ö tt. S ily e n e b é d u tá n a k á r v a c s o ra n é lk ü l is e lle h e t az e m b e r. K ü lö n ö s , h o g y p á r v e rs s o r h o g y b e tu d ja lo p n i m a ­ g á t a fü lü n k b e , h o g y ig a z ítja ü te m é re a lá b u n k a t is az ú to n . E z e k a sz a v a k — K ap u m ra g o lg otavirág könnye cseppent le fén yesen : jö n , jö n a g erle, a drága, a vá rt — é n e k e lte k a v é r e m b e n , a m in t M e a d in g le y fe lé s z a p o rá z ta m lé p te im e t. A z tá n a m á sik ü te m re v á lt ­ v a í g y é n e k e lte m o tt, h o l fe lh a b z o tt a g á t m ö g ö t t a v íz : A s z ív e m d a loló madár, viszi cserjén fé s z k e t ra k ó ; a s z ív e m te rm ő alm a fa . . .

M ic s o d a k ö lt ő k ! K iá lto tta m f ö l, a h o g y csak a s z ü r­ k ü le tb e n s z o k o tt az e m b e r, m ic so d a k ö lt ő k ! V a ­ la m i irig y s é g , n y i lv á n saját k o r o m fé lté k e n y s é g e d o lg o z o tt b e n n e m , b á rm i h e b e h u r g y a és k é p te le n az e ffa jta ö sszeh aso n lítás, m íg k o m o ly a n to v á b b tű ­ n ő d te m a z o n , h o g y ta lá ln á n k -e k é t é lő k ö lt ő t , a k ik v a n n a k o ly a n n a g y o k m a , m in t T e n n y s o n és 20

C h ris tin a R o s s e tti v o lt a k a k k o r . V ilá g o s , g o n d o l­ ta m , a h a b z ó v iz e t n é z v e , v ilá g o s , h o g y le h e te tle n ö ssz e m é rn i ő k e t. E z a k ö lté s z e t m a fő le g a z é rt ra g a d m in k e t e n n y ir e m a g á v a l, a z é rt le lk e sít, m e r t o ly a n érz ést m a g a sz ta l, a m e ly m ib e n n ü n k is m e g v o lt (m o n d ju k , a h á b o r ú e lő tti e b é d e k e n ), ú g y h o g y k ö n n y e n u ta t ta lá l h o z z á n k , ism e rő s, n e m k e ll la to l­ g a tn u n k , v a g y ö s s z e m é rn ü n k azzal, a m it m a é r­ z ü n k . A z é lő k ö lt ő k v is z o n t o ly a n é rz ést fe je z n e k k i, m e ly m o s t v a n s z ü le tő b e n , m o s t szak ad k i b e ­ lő lü n k , e b b e n a p illa n a tb a n . A z e m b e r n e m ism e ri f ö l a z o n n a l; g y a k ra n ta r t is tő le v a la m i o k b ó l; fe ­ sz ü lte n f i g y e li ; és fé lté k e n y e n , g y a n a k o d v a v e ti össze a z z a l az érzéssel, m e ly a m ú lt b ó l m á r ism e rő s. E ttő l lesz n e h é z a m o d e r n k ö lté s z e t, és ez a n e h é z sé g m a g y a rá z z a , h o g y a le g jo b b m o d e r n k ö lt ő k t ő l sem ig e n e m lé k s z ü n k tö b b r e , m in t j ó e se tb en k é t össze­ ta rto z ó s o rra . í g y a ztá n , m i v e l e m lé k e z e te m cser­ b e n h a g y o tt, b iz o n y ít ó a n y a g h íjá n kissé e lb á g y a d t az é rv e lé s e m . D e m ié r t ? —f o ly t a t t a m , m íg k ö z e le d ­ te m H e a d in g le y -h e z , m ié r t h a lt e l a sz ó tla n z ü m ­ m ö g é s az e b é d e k e n ? M ié r t n e m é n e k li m á r A lf r e d , hogy jö n , jö n a g e rle , a drága, a v á rt, és C h r is tin a m ié r t n e m v á la s z o l r á : a szíve m m indnél boldogabb : eljött h o z z á m a kedvesem . 21

V á d o lju k é rte a h á b o r ú t ? A m i k o r 1 9 1 4 a u g u sz tu sá ­ b a n e ld ö r d ü lte k az á g y ú k , e g y csapásra o ly s iv á rn a k lá tta -volna e g y m á s a rc á t m in d e n fé r fi és n ő , h o g y m e g h a lta k tő le az á b r á n d o k ? K é ts é g k ív ü l n a g y m e g rá z k ó d ta tá s v o l t (fő le g a n ő k n e k , a n e v e lé s r ő l a e g y e b e k r ő l s z ö v ö g e te tt illú z ió ik n a k ) az ú j lá t­ v á n y : v e z é r e ik a rc a az a k n a tű z fé n y é b e n . IVIert c s ú fa k v o lt a k — a n é m e te k , az a n g o lo k , a fra n c iá k is —, c sú fa k és o sto b á k - D e v á d o lju n k b á r m it és b á r ­ k it, az illú z ió , m e ly X e n n y s o n t és C h r is tin a R o s s e ttit e lra g a d ta to tt d a lra fa k a s z to tta s z e re lm e ­ sü k jö t té n , n o s ez az illú z ió m a m in d e n e s e tre r i t ­ k á b b , m in t a k k o r v o lt . E lé g , h a az e m b e r o lv a s , f ü le l és e m lé k e z ik . D e m ié r t is b e sz é ln é n k „ v á d i ­ r ó l ? H a illú z ió v o lt , m ié r t n e ö r v e n d e z n é n k in k á b b a k a ta s z tró fá n a k , v a g y h o g y is n e v e z z e m , m ic s o d á ­ n a k , m e ly le r o m b o lta az illú z ió t, és v is sz a h e ly e z te jo g a ib a az ig a z s á g o t? M tert az ig a z sá g . . . E h á r o m p o n t je lö lje a h e ly e t, h o l az ig a z sá g o t k e re s v é n e l­ v é te tt e m a fe r n h a m i le ág a zást. Ig en , d e h á t m e ly ik az ig a z sá g , k é rd e z te m m a g a m tó l, és m e ly ik az i llú ­ z ió ? M i az ig a z sá g e z e k r ő l a h á z a k ró l p é ld á u l, m e ­ ly e k a h o m á ly b ó l e lő v ö r ö s lő a b la k u k k a l m o s t e g y ­ s z e rre k o m o r a k és v id á m a k , d e re g g e l k ile n c k o r a n n á l n y e rs e b b e k , v ö r ö s e b b e k és n y o m o r ú s á g o ­ s a b b a k az ü v e g e k m ö g ö t t i c u k o rk á k k a l m e g c ip ő p e r tlik k e l ? És a fű z fá k és a f o ly ó és a f o ly ó r a le jtő k e r te k , m e ly e k a lig k iv e h e tő k m á r a lassan e lö m lő k ö d b e n —m i az igazság r ó lu k , és m i az illú z ió ? .M eg­ k ím é le m ö n ö k e t e sz m é lk e d é se m to v á b b i t e k e r v é 22

n y e itő l s z e g z u g a itó l, m in t h o g y a H e a d in g le y -b e v e z e tő ú t n e m a d h a to tt m e g o ld á s t, s csak azt k é r e m , fe lté te le z z é k a z é rt rólam ., h o g y h a m a ro s t fe lis m e r­ te m e lté v e ly e d é s e m e t az ú te lá g a z á s k ö r ü l, s v is z sz a in d u lta m sa já t n y o m d o k a im o n im m á r F e rn h a m felé. M in t e m líte tte m , o k tó b e r v o l t , í g y n e m já tsz h a ­ to m e l a b iz a lm u k a t, és n e m k e v e r h e te m rossz h írb e a r e g é n y t azzal, h o g y m e g v á lto z ta to m az é v s z a k o t, és a k e r te k fa lá n n y í ló o r g o n a f ü r t ö k r ő l íro k , m e g k ik iric s rő l, tu lip á n r ó l s m ás ta v a sz i v ir á g o k r ó l. A r e g é n y ta rtsa m a g á t a té n y e k h e z , és m in é l ig a zabbalc a té n y e k , a n n á l jo b b a r e g é n y n e k — íg y ta n u ltu k . K ö v e tk e z é s k é p p to v á b b r a is ősz v o lt , a le v e le k t o v á b b r a Is s á rg u lta k és p e re g te k , le g fe lje b b m o s t v a la m e ly e s t g y o rs a b b a n p e r e g te k , m in t e d ­ d ig , in é r t m á r b e is e ste le d e tt ( h o g y egészen p re c íz le g y e k , h é t ó ra h u s z o n h á ro m p e r c v o lt ) , és sz e llő tá m a d t ( h o g y eg észen p o n to s le g y e k , d é ln y u g a ti irá n y b ó l) . M in d a z o n á lta l v a la m i n e m v o l t egészen ren d b e n : A- sziv e m daloló m adár, v íz i cserjén fé s z k e t rakó ; a szíve m termo alm afa, hő gyüm ölcsétől roskadó — C h ris tin a FLossetti sz a v a i o k o lh a tó k tán részb en a d ő re s é g é rt és k é p z e lg é s é rt — m e r t k é ts é g k ív ü l k é p ­ zelgés v o lt , n e m e g y é b —, h o g y o rg o n a ráz ta fü r tjé t

23

a k e r te k fa lá n , k é n sá rg a le p k é k c ik á z ta k fe l-a lá , s a le v e g ő b e n v i r á g p o r szá llt. S z é l is fú jt, n e m tu d o m , m ily e n ir á n y b ó l, d e e m e lg e tte a s e rd ü lő f ü v e t , és v a la m i e z ü stsz ü rk é n c ik k a n t a le v e g ő b e n . E z v o l t az az id ő p o n t a k é tfé le m e g v ilá g ítá s k ö z ö tt, a m ik o r a s z ín e k e lm é ly ü ln e k , és a b íb o r , az a r a n y ú g y é g az a b la k ü v e g e n , m in t e g y iz g a to tt s z ív d o b b a n á s ; a m i­ k o r v a la m ié r t a v ilá g m in d e n szép ség e fe ltá r u l, h o g y m e n te n e l is p u s z tu ljo n (itt b e n y ito tta m a k e r tb e , m e r t a k a p u , n e m a le g b ö lc s e b b e n , n y i t v a v o l t , s a p e d e llu s n e m m u ta tk o z o tt s e h o l), a v ilá g sz é p sé g é 1 n e k p e d ig , m e ly m e n te n e l is k e ll p u s z tu ljo n , k é t i, éle v a n , a n e v e té s m e g a k ín , s ez v á g ja k e tté a s z ív e t. A fe r n h a m i k e r t e k v a d o n és sz a b a d o n tá ru lta k e lé m a ta v a s z i s z ü r k ü le tb e n ; a h a rm a to s és re n d e tle n f ű k ö z t, ta lá n n e m a le g s z a b á ly o s a b b a n id ő z ítv e , d á lia és h a r a n g v ir á g n y í lt , s m o s t s z é ltő l p a s k o lt h u llá m ­ z ásb a n r in g o t t m in d a t ö v é n . A z é p ü le t a b la k a it, m e ly e k m in t h a jó a b la k o k k e r e k le tte k a széles v ö r ö s t é g la - h u llá m o k k ö z ö tt, s á rg á r ó l e z ü stre fe s te tté k a g y o rs a n sz á lló ta v a sz i fe lh ő k . V a la k i fe k ü d t a f ü g ­ g ő á g y b a n , v a la k i —de h isz k ís é rte te k v o lt a k in k á b b e b b e n a m e g v ilá g ítá s b a n , a lig sej lö k , a lig k iv e h e ­ t ő k — a g y e p e n f u tk á r o z o tt — se n k i n e m sz ó l rá ? —, a ztá n a te ra s z o n , m in th a csak le v e g ő z n i u g r o t t v o l ­ n a k i, s e g y p illa n tá s t v e tn i a k e r tr e , h a jlo t t n ő a la k je le n t m e g , fé le lm e te s n e k tű n t, d e a lá z a to s n a k is m a g a s h o m lo k á v a l, k o p o tt ru h á já b a n —ő le tt v o ln a J - HE., a n a g y tu d ó s , sz e m é ly e se n ? JVÍinden sö té t v o l t , d e m in d e n n a g y o n h a n g s ú ly o s , m in th a a f á t y ­

24

la t, m e ly e t az a lk o n y b o r í t o t t a k e r tr e , fe lh a s íto tta v o ln a e g y c silla g v a g y e g y k a r d — v a la m i r e tte n tő v a ló s á g fé n y e , m e ly —h isz e n ez a te rm é s z e te —a ta ­ va sz s z ív é b ő l v illa n e lő . <3, az ifjú s á g . . . H o z tá k a le v e s e m e t. A v a c s o rá t a n a g y e b é d lő b e n tá la ltá k . S z ó sem v o l t ta v a s z ró l, v a ló b a n o k t ó b e r i este v o lt . A z e b é d lő b e n m in d e n k i ö s s z e g y ű lt. A v a ­ c so ra m á r k észe n v á r t . H o z tá k a le v e st. K ö z ö n s é g e s h ú s le v e s t. N e m v o l t b e n n e s e m m i, a m i m e g ih le sse a k é p z e le te t. A h íg fo ly a d é k a ljá n lá tn i le h e te tt v o l ­ n a a tá n y é r le g a p r ó b b m in tá já t. D e n e m v o l t m in ta . A tá n y é r sim a v o l t . A z tá n a m a rh a h ú s j ö t t a szo ­ kásos z ö ld s é g g e l és k r u m p liv a l — já m b o r sz e n th á ­ ro m s á g , az e m b e r n e k e g y h a lo m m a r h a fa r tő j u t r ó la az eszéb e a s z u ty k o s p ia c o n , s á rg u ló szé lű , g y ű r ö t t k e lb im b ó k , a lk u d o z á s o k , le s z á llíto tt á ra k és asszo­ n y o k z s in e g s z a ty ro k k a l h é tfő n h a jn a lb a n . N e m le ­ h e te tt p an asz az e m b e r i te rm é s z e tn e k v é g ü l is m e g ­ fe le lő n a p i b e t e v ő e lle n , m i v e l a m e n n y is é g k ia d ó s v o lt , és a s z é n b á n y á s z o k k é ts é g k ív ü l s z e ré n y e b b a d a g o k m e llé s z o k ta k le ü ln i. A s z a lt s z ilv a k ö v e t k e ­ z e tt v a n ília s o d ó v a l. S h a v a la k i m o s t a z t ta lá ln á fe l­ p a n a szo ln i az a sza lt s z ilv a e lle n , h o g y m é g v a n ília ­ s o d ó v a l e n y h ít e t t fo r m á já b a n is irg a lm a tla n e le d e l (g y ü m ö lc s n e k s e m m ik é p p n e m n e v e z h e tő ), m e r t rág ó s, m in t a f ö s v é n y e m b e r s z ív e , és o ly a n ra g a c s o t izzad , a m ily e n a f ö s v é n y e re ib e n f o ly ik , a k i n y o lc ­ v a n e sz te n d ő n á t m e g ta g a d o tt m a g á tó l m in d e n b o r t és m e le g s é g e t, d e a s z e g é n y e k n e k sem a d o tt so h a se m m it, a k k o r a p an aszo s e m lé k e z z é k , h o g y v a n -

u a k m é g o ly a n e m b e re k , k ik n e k irg a lm a s s z ív e az asza lt s z ilv á n is m e g e sik . K e k s z e t és s a jto t h o z ta k u tá n a , m ik ö z b e n a v iz e sk a n c só n a g y v o n a lú a n k ö r b e k ín á lta to tt, lé v é n a k e k sz te rm é s z e te , h o g y szá­ ra z , e z p e d ig k e k sz v o l t a le g ja v á b ó l. M á s t n e m h o z ­ ta k . A v a c s o ra v é g e t é rt. M in d e n k i h á tr a lö k te a szé­ k é t, a le n g ő a jt ó k v a d u l tá n c o lta k ? a te r e m b ő l h a ­ m a ro s a n e ltű n t az é te le k u to ls ó n y o m a is, m in d e n k é sz e n á llt, n y i lv á n a h o ln a p i re g g e lih e z . L e n t a f o ­ ly o s ó k o n és f ö n t a lé p c ső h á z a k b a n A n g lia ifjú s á g a a jtó k a t c s a p k o d o tt és é n e k e lt. V a jo n s z ó v á te h e tte v o ln a e g y v e n d é g , e g y id e g e n (m e rt n e m v o lt a m b e n n fe n te s e b b it t P e rn h a m b e n sem , m in t a T r i n i t y b e n v a g y a S o m m e r v ille - b e n , a G ir to n b a n , a N e w h a m b c n vagy a C h r is ts c h u rc h -b e n ), h o g y a v a c s o ra b iz o n y ro ssz v o l t ?, v a g y (m á r k e tte sb e n v o l t u n k M a r y S e to n n a l a n a p p a lijá b a n ), h o g y m i­ é r t n e m v a c s o rá z h a ttu n k itt f o n t , m a g u n k b a n ? — h isz e n h a ily e s m it m o n d o k , az m e r ő s z im a to lá s, k é m k e d é s h o lm i g azd aság i t i t k o k u tá n e g y o ly a n h á z b a n , m e ly n e k h o m lo k z a ta jó k e d v v e l s ö n tu d a t­ t a l n é z az id e g e n re . N e m , az e m b e r n e m te h e te tt s z ó v á s e m m i ily e s m it. A m i a z t ille ti, a b e sz é lg e té s r ö g t ö n e l is la n k a d t. L é v é n az e m b e ri k e d é ly o ly a n , a m ily e n — s z ö v e d é k é b e n sz ív , test és s z e lle m m é g e g y e s ü l, n e m z á r u l k ü lö n re k e s z e k b e , a h o g y p á r m illió é v m ú lv a m a jd k é ts é g k ív ü l f o g —, a j ó v a c s o ra b iz o n y h o z z á ta r to z ik a j ó b e sz é lg e té sh e z . A z e m b e r ro ssz u l g o n d o lk o z ik , ro ssz u l sze re t és ro ssz u l alszik , h a ro s sz u l v a c s o rá z o tt. M a rh a h ú s tó l és aszalt s z ilv á -

tó i néma g y ú l k i a tű z o t t a g e rin c tá já n . C s a k lehetsé­ ges, h o g y a m e n n y o rs z á g b a ju t u n k v a la m e n n y ie n , csak rem éljük , h o g y V a n D y c k is o t t v á r r á n k e g y s a rk o n — m ás s z ó v a l c su p a k é ts é g és m e g s z o rítá s m in d e n g o n d o la t, a m it a n a p v é g é n a m a rh a h ú s és az aszalt sz ilv a az e m b e r fe jé b e n k ifő z . M é g sz e re n ­ cse, h o g y is m e r ő s ö m , a k i te rm é s z e ttu d o m á n y t o k ­ tat, t a r t o t t a p o h á rs z é k b e n e g y z ö m ö k ü v e g e t s pára p ró p o h a r a t — (c s a k h o g y e h h e z n a p h a l és fá c á n ille tt v o ln a b e v e z e tő ü l) —, ú g y h o g y e lv o n u lh a ttu n k a tű z m e llé n é m i k á r p ó tlá s t sze re zn i a n a p i é le t v e s z te sé g e ié rt. P e rc e k e n b e lü l sz a b a d o n s ik lo ttu n k k e re s z tü l-k a s u l a k ív á n c s is á g és é rd e k lő d é s a m a tá r­ g y a i k ö z ö tt , m e ly e k e g y b iz o n y o s szexxxély t á v o llé ­ té b e n s z o k ta k k if o r m á ló d n i b e n n ü n k , és a v is z o n t­ lá tá s k o r te rm é s z e ts z e rű le g m e g k e ll v it a t n i ő k e t —h o g y k i m e n t fé r jh e z és v is z o n t k i n e m ; h o g y v a la ­ k i e z t g o n d o lja , m á s v a la k i e lle n b e n a z t; h o g y m i­ ly e n e lk é p z e lh e te tle n n a g y o t f e jlő d ö t t e m e z , a m a z v is z o n t m ily e n m e g le p ő e n tö n k r e m e n t —, m e g k e ll v ita tn i, m é g h o z z á az e m b e r i je lle m e t és a k ö r n y e z ő k ü lö n ö s v i lá g o t ille tő m in d a m a s p e k u lá c ió k k a l k ö ­ r ítv e , m e ly e k az ily e n sa já to s in d ítá s b ó l te rm é s z e te ­ sen k ö v e tk e z n e k . M í g a z o n b a n a fe n tie k e t t á r g y a l­ tu k , e g y r e z a v a r ta b b a n é rz é k e lte m , h o g y b e sz é lg e ­ té s ü n k ö n k é n te le n ü l is e g y b iz o n y o s irá n y b a k e z d á ra m la n i, s la s s a n k é n t m in d e n t ez s o d o r e lő re a m a ­ ga c é lja fe lé . S p a n y o lo r s z á g r ó l v o l t szó v a g y P o r t u ­ g á liá ró l, k ö n y v e k r ő l v a g y v e r s e n y lo v a k r ó l, n e m a tém a a d ta a m o n d a n d ó é rd e k e ssé g é t, h a n e m a z o k a

k ő m ív e s e k , ö tsz áz é v e o t t fö n n a te tő n . H o g y k ir á ­ l y o k és f ő u r a k c ip e lté k n a g y z s á k o k b a n a k in c s e k e t, és a z tá n b e ö n t ö tt é k a f ö ld m é ly é b e . E z a je le n e t e le ­ v e n ü lt m e g m in d u n ta la n e lő tte m , s n y o m á b a n a m á s ik , a s o v á n y m a r n á k , a s z u ty k o s p ia c , a f o n n y a d t z ö ld s é g e k és rá g ó s s z ív ű v é n e k lá tv á n y a — s b á r ­ m e n n y ir e k ific a m u .lt, ö s s z e fü g g é ste le n , k é p te le n v o l t is ez a k é t lá to m á s , m e ly e g y s z e rre v o n z o tta és s z é td ú lta e g y m á s t, eg é sze n a h a ta lm á b a n t a r t o t t m á r . H a n e m a k a rta m , h o g y v é g k é p p e lto r z u ljo n a b e s z é lg e té s , az lá ts z o tt a le g jo b b m e g o ld á s n a k , h a f ö lt á r o m , a m i a le ik e m e t n y o m ja , h á th a e le n y é s z ik , s z é tp o rla d a le v e g ő n , m in t a h a lo t t k ir á ly k o p o n y á ­ ja , a m ik o r W in d s o r b a n k in y it o t t á k a k o p o r s ó já t. R ö v i d e n b e s z á m o lta m teiaát JVIIss S e to n n e k a k ő ­ m ív e s e k r ő l, a k ik a n n y i é v e o t t v a n n a k m á r a te m p ­ lo m t e t e jé n ; és a k ir á ly o k r ó l, k ir á ly n ő k r ő l, f ő u r a k ­ r ó l, a m in t a v á llu k o n h o z z á k az a ra n y a t m e g az e z ü s tö t, és b e la p á to ljá k a f ö ld a lá ; és k o r u n k p é n z m á g n á s a iró l, a k ik c se k k e k e t és k ö te le z v é n y e k e t te ­ r e g e tn e k o d a , a h o v a m á s o k ru d a k b a n és n y e rs t ö m ­ b ö k b e n r a k tá k le az a ra n y a t. JV lindez o t t v a n m o s t a z o k a la tt a k o llé g iu m o k a la tt a f ö ld b e n , m o n d t a m ; d e m i v a n it t a fö ld b e n , e z a la tt a k o llé g iu m a la tt, a m e ly b e n m o s t ü lü n k ? , m i v a n az e leg án s v ö r ö s r té g la és a k e r t v a d , fé s ü le tle n f ü v e a la tt ? Iv íifé le h a ­ ta lo m á ll a sim a p o rc e lá n m ö g ö t t , a m e ly b ő l v a c s o ­ r á z tu n k és (itt m á r csak k ib u k o t t a sz á m o n , m ie lő t t v is s z a s z ív h a tta m v o ln a ) a m ö g ö t t a m a rh a h ú s m e g v a n ília s o d ó m e g asza lt s z ilv a m ö g ö t t t

H á t ig e n , k e z d te M a r y S e to n , ú g y 1 8 6 0 tá já n . . . Ó , d e h á t tu d ja j ó l a m e sé t, m o n d ta , m in t a k i m á r e lő r e u n ja az eg ész e lő a d á st. Es e ls o ro lta , h o g y —h e ­ ly is é g e k e t b é r e lte k . B iz o tts á g o k b a n ü lé se z te k . B o ­ r íté k o k a t c ím e z te k . K ö r ö z v é n y e k e t fo g a lm a z ta k . G y ű lé s e k e t t a r t o t t a k ; le v e le k e t o lv a s ta k f ö l ; h o g y ez m e g e z e n n y it m e g e n n y it a já n lo tt, JVIr. —v is z o n t, e lle n k e z ő le g , e g y v a s a t sem ad . A S atu rd ay R e v ie w éles h a n g o t h a sz n á lt. H o n n a n s z e re z z ü n k tő k é t, h o ­ g y a n fiz e ss ü k az iro d á k a t ? S z e r v e z z ü n k n e tá n j ó t é ­ k o n y c é lú v á s á rt ? S z e r v e z z ü n k b e e se tle g e g y csin os le á n y z ó t a le g e ls ő s o r b a ? N é z z ü k csak, m it ír J o h n S tu a rt IVlill e tá r g y b a n . R á v e h e t n é n k — la p sz e r­ k e s z tő jé t, h o g y le k ö z ö lje e z t a le v e le t ? M e g n y e r ­ h e tn é n k L a d y ---- t, h o g y a lá írja ? L a d y — e lu ta z o tt a v á r o s b ó l. H á t í g y v a la h o g y c sin á ltá k fe lte h e tő e n a d o lg o t h a tv a n é v e ; h a ta lm a s m u n k a v o l t , r e n g e ­ te g id ő m e n t el rá . Es csak ily e n h o ssz ú h a rc , ily e n n a g y n e h é z s é g e k á rá n s ik e rü lt ö ssz e h o z n i h a r m in c ­ e z e r f o n t o t . 2 í g y te rm é sz e te se n n á lu n k n e m le h e t b o r és fá c á n , n e m le h e tn e k c se lé d e in k , a k ik ó n tá la k a t h o r d a n a k a fe jü k ö n , m o n d ta . N in c s e n e k p a m -

^ „ A z t m o n d tá k n e k ü n k , h o g y le g a lá b b 3 0 OOO fo n t o t k e ll k é r­ n ü n k . . . N e m n a g y összeg,, h a a z t v e ssz ü k , h o g y ez lesz az e g y e t­ len ily e n c é lú k o llé g iu m B rita n n iá b a n , Íro rs z á g b a n és a G y a r m a ­ to k o n , s h o g y m i ly e n k ö n n y ű h a ta lm a s s u m m á k a t e lő te re m te tn i a fiú is k o lá k sz á m á ra . D e h a a z t v e ssz ü k , h o g y h á n y á n s z o rg a lm a z ­ tá k ek k o r a n ő k m ű v e lő d é s é t, re n g e te g p é n z v o l t e z .” (L a d y S te p h e n : H m ily D a v ie s és a G írto n C ollege.)

29

la g o k és saját s z o b á k . ,,A k é n y e le m r e ” , id é z te v a la ­ m e ly ik k ö n y v b ő l, ,,m é g v á r n i k e ll” .3 H o g y a z o k a n ő k é v e k e n á t csak d o lg o z ta k , és a lig tu d ta k í g y is k é te z e r f o n t o t e lő te re m te n i, és b o g y ez v o l t m in d e n , a m it a h a rm in c e z e r é r t te h e t­ te k — e r r e a g o n d o la tra a z tá n n e m ü n k a lá v a ló sze­ g é n y s é g é n e k szid alm a z á sá b a n t ö r t ü n k k i. H á t m it m ű v e it e k a n y á in k , h o g y n e m h a g y t a k r á n k se m m i v a g y o n t ? A z o r r u k a t p ú d e r e z té k ta lá n ? A k ira k a ­ t o k a t n é z e g e tté k ? M o n té C a r ló b a n p a rá d é z ta k a n a p o n ? V o l t o t t a k a n d a lló p á r k á n y o n n é h á n y fé n y ­ k é p . M a r y a n y ja —h a v a ló b a n az ő k é p e az —n a p lo ­ p ó le h e te tt a sza b a d id e jé b e n (tiz e n h á ro m g y e r m e ­ k e t s z ü lt e g y le lk é sz n e k ), b á r h a í g y v o l t , v ig a ssá ­ g o k b a n e lt é k o z lo tt é lete az ö r ö m n e k c s e k é ly n y o ­ m á t je g y e z t e o rc á já ra . E g y s z e rű te r e m té s ; csu p án e g y ö r e g h ö lg y , s k ó tk o c k á s v á llk e n d o b é n , m e ly e t n a g y k á m e a r ö g z í t ; fo n o t t szé k e n ü l, és e g y sp á n ie lt p r ó b á l r á b ír n i, h o g y a k a m e rá b a n é z z e n , o ly a s v a la ­ k in e k a s z ó ra k o z o tt és fe s z ü lt a rc k ife je z é s é v e l, a k i tu d ja , h o g y a k u ty a a b b a n a p illa n a tb a n f o g m e g ­ m o z d u ln i, a m in t le n y o m já k a g o m b o t. M á r m o s t, h a ü z le ti p á ly á r a l é p ; h a m ű s e ly e m g y á r o s lesz v a g y p é n z m á g n á s az é rté k tő z s d é n ; h a k é t-h á ro m s z á z e z e r f o n t o t h a g y o m á n y o z F e r n h a m r e , k é n y e lm e ­ sen ü ld ö g é lh e ttü n k v o ln a é jfé lig , és tá rsa lg á su n k 3 M in d e n p e n n y , a m it ö s s z e k o to rt u n k , az é p ítk e z é se k re m e n t e l, a m it a k é n y e le m k ív á n t v o ln a , azt el k e lle tt h a la s z ta n u n k . (R_. S tr a c h e y : A z Ü gy.)

30

m e ríth e tte v o ln a t á r g y á t az a rc h e o ló g iá b ó l, b o ta n i­ k á b ó l, a n tr o p o ló g iá b ó l v a g y fiz ik á b ó l, b e sz é lg e t­ h e ttü n k v o ln a az a t o m o k te rm é s z e té rő l, m a te m a ti­ k á ró l, r e la tiv itá s r ó l és g e o g r á fiá ró l. H a Ivlrs. S e to n m e g az a n y ja , m e g az ő a n y ja m e g ta n u lta v o ln a a p én zcsin á lá s n a g y m ű v é s z e té t, és ö r ö k ü l h a g y ja a p é n z é t, m in t a p á ik és n a g y a p á ik , h o g y n e m ü k c é lja ira r e n d e lt ö s z tö n d íja k a t és ta n sz é k e k e t, ju t a l­ m a k a t és a la p ítv á n y o k a t te re m ts e n , a k k o r e lé g t ű r ­ h e tő e n v a c s o rá z h a ttu n k v o ln a itt fe n t is, k e tte sb e n , v a la m i s z á rn y a s t és h o z z á e g y ü v e g b o r t ; és a k k o r n e m e g é sze n m e g a la p o z a tla n ö n b iz a lo m m a l n é z ­ h e ttü n k v o ln a v a la m e ly n a g y le lk ű a d o m á n y b ó l lé ­ te sü lt állás v é d e lm é b e n e g y k e lle m e s és m e g b e c s ü lt élet e lé b e . K u t a t h a ttu n k és ír h a ttu n k v o ln a ; á b rá n ­ d o z h a ttu n k v o ln a a F ö ld tisz te le tre m é ltó p o n tja in , ü lh e ttü n k v o ln a m e r e n g v e a P a rth e n o n lé p e s e in ; b e m e h e ttü n k v o ln a tíz r e a h iv a ta lu n k b a , a h o n n a n k é n y e lm e s e n h a z a té rh e tn i fé l ö tk o r , h o g y m é g e g y kis v e rs e t is írh a ss u n k . Á m d e , h a Tvlrs. S e to n és a fa jtá ja tiz e n ö t é v e s e n az ü z le ti é le tn e k v á g n e k i, a k ­ k o r n e m le t t v o ln a —s ez a b ö k k e n ő az é rv e lé s b e n — M a ry . Ivíit g o n d o l e r r ő l, k é rd e z te m , M a r y ? A f ü g ­ g ö n y ö k k ö z ö t t b e lá ts z o tt az o k tó b e r i éjszak a, n y u ­ g o d t v o l t és k e lle m e s , e g y - k é t c silla g fö n n a k a d t a sá rg u ló fá k o n . H a lla n d ó le n n e le m o n d a n i a r r ó l, am i az ő része e b b e n és az e m lé k e k b e n (m e rt n a g y család v o lt a k , d e b o ld o g család ), a h a jd a n i já t é k o k ­ ró l é s 'c iv a k o d á s o k ró l o t t fö n n , S k ó c iá b a n , a m it so­ sem g y ő z e lé g g é d ic sé rn i friss le v e g ő jé é r t és sü te -

31

m e n y e in e k k ü lö n ö s fin o m s á g á é r t; h a jla n d ó le n n e , h a e n n e k fe jé b e n F e rn h a m e g y e tle n to llv o n á s r a ö t­ v e n e z e r fo n tb a n ré sz e sü lt v o ln a ? M e r t a család te l­ jes e lfo jtá s á t te tte v o ln a szü k ségessé e g y ily e n f e l­ a já n lá s a k o llé g iu m n a k . V a g y o n t sz e re z n i, és m e g ­ s z ü l n i a tiz e n h á ro m g y e r e k e t —e r r e n e m k é p e s e m ­ b e r i lé n y . V e s s ü n k s z á m o t a té n y e k k e l, m o n d tu k . E lő s z ö r is e lm e g y k ile n c h ó n a p , a m íg a b a b a m e g ­ sz ü le tik . A z tá n h á r o m - n é g y h ó n a p , a m íg a b a b á t e te tn i k e ll. S m iu tá n a b a b a jó lla k o t t , fe lté tle n ü l e l­ te lik m é g ö t é v , a m íg já tsz a n i k e ll v e le . Ú g y te tsz ik , m é g s e m le h e t h a g y n i, h o g y a g y e r e k az u tc á n k ó d o r o g jo n . A k i k lá ttá k ő k e t O ro s z o rs z á g b a n í g y e l­ v a d u ln i, a zt m o n d já k , n e m n y ú jt o t t a k é p p k e lle m e s lá t v á n y t . iV ío n d já k a z t is, h o g y az e m b e r te rm é s z e te az e lső és az ö tö d ik é le té v k ö z ö tt n y e r i e l a fo r m á já t. H a M rs . S e to n , m o n d ta m , p é n z t k e re s e tt v o ln a , m ily e n e m lé k e i le n n é n e k ö n n e k a já t é k o k r ó l és a c iv a k o d á s o k ró l ? M it tu d n a ö n S k ó c iá ró l, friss le v e ­ g ő jé rő l, s ü te m é n y e ir ő l és e g y e b e ir ő l? D e o k ta la n a k é rd é s, h iszen ö n a k k o r v ilá g r a sem j ö t t v o ln a . M i tö b b , a z é rt is o k ta la n a k é rd é s, h o g y m i t ö r t é ­ n ik , h a M rs . S e to n a n y ja és az ő a n y ja n a g y v a g y o n t h a lm o z f ö l, és k o llé g iu m o k , k ö n y v t á r a k a la p ja ib a fe k te ti, m e r t e lő s z ö r is le h e te tle n s é g v o l t s z á m u k ra p é n z t k eresn i, m á s o d s z o r p e d ig , h a n e m le t t v o ln a is le h e te tle n , a t ö r v é n y m e g v o n ta t ő lü k a jo g o t , h o g y b irto k o lh a s s á k a p é n z t, a m it m e g k e re s te k . M rs . S e to n n a k csak n e g y v e n n y o lc é v e v a n jo g a n é ­ h á n y saját p e n n y re . E lő tte h osszú sz á z a d o k o n á t a

fé rje b ir t o k o lt a v o ln a e z t is - a m e ly tu d a tn a k m é g is ­ csak le h e te tt n é m i része a b b a n , h o g y M rs . S e to n és a n y á i t á v o l t a r t o t t á k m a g u k a t az é rté k tő z s d é tő l. M in d e n e g y e s p e n n y t, a m it m e g k e re s e k , m o n d h a t­ tá k m a g u k b a n , e lv e s z n e k tő le m , és a fé r je m b ö l­ csessége f o g re n d e lk e z n i f e lő lü k —e se tle g ú g y , h o g y a la p ítv á n y té te ssé k v a g y ö s z tö n d íj a la p ítta ssé k a B a llio lb a n v a g y a K ^ ngsb en —, a m ié r t is a p é n z k e re ­ sés, h a k e re s h e tn é k e g y á lta lá n p é n z t, n e m o ly a n d o ­ lo g , a m i tú ls á g o s a n é rd e k e ln e . H a g y ja m csak a f é r ­ je m r e . M in d e n e s e tre a k á r a s p á n ie lt f ig y e lő ö r e g h ö lg y e t ille ti a v á d , a k á r n e m , k é ts é g te le n , h o g y a n y á in k v a la m ily e n o k n á l f o g v a is z o n y ú b a lu l in té z té k az ü g y e k e t. E g y e tle n p e n n y se m m a r a d t „ k é n y e le m ­ r e ” ; fá c á n ra és b o r r a , p e d e llu s ra és g y e p r e ; k ö n y ­ v e k r e és s z iv a rra , k ö n y v t á r r a és g o n d ta la n p e r c e k r e . H o g y p u sz ta fa la k a t h ú z z a n a k f ö l a p u sz ta f ö l d ö n : ez v o l t m in d e n , a m ir e fu to tta . í g y b e s z é lg e ttü n k az a b la k n á l á llv a , m í g j xéztiilcv m in t_^ Iy~ sQ kr^ zíen- n é z ik é jje l az a la ttu n k e lte r ü lő E íre sV á ro s kfüp o la i-t-é s -to rn y a itrS z é p v o 11 és n a g y o h sejtelm es T s ~ a z o k tó b e r i h o ld fe n y b e n . A ré g i k ő igen fe h é r n e k tű n t és tis z te le te t p a ra n c s o lő n a k . A z e m b e r a z o k ra a k ö n y v e k r e g o n d o lt, m e ly e k o t t len n v a n n a k f ö lh a lm o z v a ; a fő p a p o k és k iv á ló s á ­ g o k k é p e ire a fa b u r k o la to s t e r m e k b e n ; a fe s te tt a b ­ la k o k ra , m e ly e k k ü lö n ö s g ö m b ö k e t és fé lh o ld a k a t v e tn e k a k ö v e z e t r e ; a m á r v á n y t á b lá k r a , e m lé k m ű ­ v e k re és v é s e tt f e l i r a t o k r a ; a s z ö k ő k u ta k ra és a f ű r e ;

a csen des s z o b á k ra , m e ly e k a csendes n é g y s z ö g - u d ­ v a r o k r a n é z n e k . És (b ocsássák m e g n e k e m a g o n ­ d o la to t) a fe lsé g e s d o h á n y r a és b o r r a , a m é ly k a ro s ­ s z é k e k re és a f in o m s z ő n y e g e k re is : a j ó m o d o r r a , n y á ja ss á g ra , m é ltó s á g ra , m e ly a jó m ó d , e lv o n u lts á g és tá g a s té r s z ü lö tte . B iz o n y o s , h o g y a m i a n y á in k ­ t ó l m ir e á n k m a r a d t, n e m m é r h e tő e z e k h e z —a n y á ­ in k tó l, a k ik a lig tu d ta k Ö ssze k o to rn i h a rm in c e z r e t, a n y á in k tó l, a k ik tiz e n h á ro m g y e re k e t s z ü lte k le lk ip á s z to r o k n a k S t. A n d r e w s b a n . í g y h á t e lin d u lta m vissza a fo g a d ó m b a , és a m íg v é g ig s é tá lta m a s ö té t u tc á k o n , s o k m in d e n e n t ű ­ n ő d te m , a h o g y a n a p v é g e z té v e l s z o k o tt e ltű n ő d n i az e m b e r. T ű n ő d te m a z o n , h o g y M rs . S e to n m ié r t n e m h a g y h a to t t r á n k s e m m i p é n z t; h o g y m ik é n t h a t a s z e g é n y sé g a lé le k r e , és m ik é n t h a t a g a z d a g sá g a lé le k r e ; a fu rc s a ö r e g u r a k o n tű n ő d te m , a k ik e t d é l­ e lő t t lá tta m , s a k ik n e k p r é m fe d te a v á llá t ; és e sz e m b e ju t o t t , h o g y v a la m e ly ik ü k r o h a n n i k e z d , h a f ü t t y e n t az e m b e r ; és a te m p lo m z ú g ó o r g o n á já ­ ra g o n d o lta m m e g a k ö n y v t á r z á rt a jta já r a ; és a rra g o n d o lta m , m ily e n k ín o s , h a az e m b e r t k iz á r já k v a ­ la h o n n a n ,3 s h o c y ta lá n m é g e n n é l is ro ssz a b b , h a b e z á rjá k v a l a h o v á ; és az e g y ik n e m b iz to n s á g á ra és g a z d a g sá g á ra g o n d o lta m m e g a m á sik n e m s z e g é n y ­ sé g é re és b iz o n y ta la n s á g á r a ; a h a g y o m á n y r a és a h a g y o m á n y h iá n y á r a , s h o g y m ik é n t h a t ez az ír ó ; s z e lle m é re ; és v é g ü l a rra g o n d o lta m , m e n n y ir e \ id e je m á r le h á n ta n i a m a i n a p é r v e k t ő l és b e n y o m á \ s o k tó l, d ü h ö n g é s e k tő l és n e v e té s e k tő l g y ű r ö t t lié y

1 34


ját, és id e h a jíta n i a s ö v é n y r e . E z e r c silla g r a g y o g o t t az é g k é k p u sz ta sá g a in . M a g a m r a m a r a d ta m e g y k ifü rk é s z h e te tle n tá rsa sá g g a l. M in d e n e m b e ri lé n y a lu d n i t é r t m á r — fe k ü d te k e lte r ü lv e , v íz sz in te se n , n é m á n . M é g a fo g a d ó k a p u ja is e g y lá th a ta tla n k é z é rin té s é re p a tta n t f ö l — n e m v o l t é b re n e g y e tle n lo n d in e r sem , h o g y lá m p á ssa l az á g y a m ig v ezessen , o ly a n k é ső v o l t m á r.

M á só di h f e j e z e t

A H elyszín , h a szab a d k é rn e m , h o g y k ö v e s s e n e k , m o s t m e g v á lto z ik . A le v e le k m é g m in d e g y r e p e ­ re g n e k , d e m á r n e m O x b r id g e - b e n , h a n e m L o n ­ d o n b a n ; s a rr a k e ll k é r je m ö n ö k e t, k é p z e lje n e k e l e g y s z o b á t, o ly a t , m in t s o k e z e r m ás szo b a , m e ly a b la k á v a l k a la p o k r a , s z á llító k o c s ik ra , s z e m é ly a u ­ tó k r a és m á s a b la k o k ra n éz , s a sz o b á b a n az a sztal k ö z e p é n e g y fe h é r p a p írla p o t, m e ly e n n a g y b e tű k ­ k e l e z á ll: A N Ő K É S A R E G É N Y , e g y s z ó v a l sem t ö b b . A z O x b r id g e - b e n e lk ö lt ö t t e b é d és v a ­ c so ra sa jn o s e lh á ríth a ta tla n k ö v e tk e z m é n y e e g y ú ja b b lá to g a tá s le tt, m o s t a B r itis h M u s e u m b a n . M e g k e lle tt sz ű rn i a b e n y o m á s o k a t az e setleg essé­ g e k tő l, h o g y v é g ü l k in y e r h e tő le g y e n b e lő lü k a tis z tu lt f o ly a d é k , az ig a z sá g illa to s o la ja . Iv íe rt az o x b r i d g e - i lá to g a tá s , az e b é d és a v a c s o ra n y o m á b a n h e m z s e g n i k e z d te k a k é rd é se k . ív ű é r t isz n a k b o r t a fé r fia k , v iz e t a n ő k ? M ié r t o ly a n g a z d a g az e g y ik n e m , és m ié r t o ly a n sz e g é n y a m á s ik ? H o g y h a t a s z e g é n y s é g a r e g é n y r e ? JVIilyen fe lté te le k m e lle tt s z ü le th e t m ű a lk o tá s ? — e z e rn y i k é rd é s m e r ü lt f ö l m e n te n . C s a k h o g y az e m b e r v á la s z t a k a r, n e m k é r ­ d é s e k e t, s v á la s z t csak ú g y k a p h a t, lia ta n á c s o t k é r a ta n u lt a k tó l és e lfo g u la tla n o k tó l, a z o k tó l, a k ik f e lü l­

36

e m e lk e d te k a n y e lv e k fe n e k e d é se in és a te ste k n e k z ű rz a v a rá n , és o k fe jté s e ik , k u ta tá s a ik e re d m é n y é t k ö n y v e k b e n te tté k k ö z z é , m e ly e k o t t ta lá lh a tó k a B ritis h M u s e u m b a n . H a a B ritis h M u s e u m p o lc a in n e m ta lá ln i az ig a z sá g ra , a k k o r , k é r d e z te m m a ­ g a m tó l je g y z e t t ö m b ö t és c e ru z á t ra g a d v a , h o l v a ­ g y o n az ig a z sá g ? I ly e n k é s z ü le tte l, i l y m a g a b iz to s a n és é rd e k lő d ő n v á g ta m n e k i a z ig a z sá g fe lk u ta tá s á n a k . A z id ő , b á r n e m e se tt, le h a n g o ló v o l t , a m ú z e u m k ö r ü li u tc á k ­ b a n m in d e n ü tt n y i t v a tá to n g ta k a sze n esak n ák , és z ú d u lta k b e lé jü k a z s á k o k ; k o n flis o k h ú z ta k a já r d a m e llé , és ö s s z e k ö tö z ö tt c s o m a g o k a t r a k o d ta k le r ó ­ lu k , v a la m i s v á jc i v a g y o la sz c salád v é lh e tő e n te lje s ru h a tá rá t, m e lly e l sze re n csét v a g y m e n e d é k e t k e ­ resn i é rk e z te k id e , v a g y e g y é b c sá b ító a já n la to k r e ­ m é n y é b e n , m e ly e k k e l a B lo o m s b u r y p e n z ió i a té l­ re s z o lg á lh a tn a k . A s z o k o tt r e k e d t h a n g o n fé r fia k k ín á ltá k v é g ig az u tc á k o n ta ly ig á k r a k ite tt n ö v é ­ n y e ik e t. N é m e ly ik k ia b á lt; m á s o k é n e k e lte k . L o n ­ d o n o ly a n v o l t , m in t e g y m ű h e ly . L o n d o n o ly a n v o lt , m in t e g y g é p e z e t. M in d a n n y ia n fe l-a lá lö k ő d tü n k s ík la p já n , h o g y k ijö jjö n b e lő lü n k a k ív á n t m in ta . A B r itis h M u s e u m e g y m á s ik ré sz le g v o l t a g y á r ü z e m b e n . A le n g ő a jtó k k iv á g ó d ta k , s az e m ­ b e r b e n t á llt a m é r h e te tle n b o lto z a t a la tt, m in th a e g y g o n d o la t le n n e e b b e n a h a ta lm a s , ta r k o p o n y á ­ ban,, m e ly e t o l y p o m p á s a n ö v e z a h íre s n e v e k b ő l sz ő tt sz a la g . O d a lé p a p u lt h o z ; f o g e g y c é d u lá t; k in y it e g y k a ta ló g u s k ö te te t, ss «.*€>„* cüZ ö t p o n t 57

je lö lje e lk é p e d é se , á m u lá sa és m e g z a v a ro d á s a ö t te l­ je s p e rc é t. V a n ö n ö k n e k f o g a lm u k a r r ó l, h á n y k ö n y v e t ír n a k a n ő k r ő l e g y e tle n e g y é v a la t t ? V a n ö n ö k n e k f o g a lm u k a r r ó l, h á n y a t í r fé r fi ? T isz tá ­ b a n v a n n a k a zz a l, h o g y ö n ö k ta lá n a v ilá g e g y e te m le g tö b b e t v i t a t o t t á lla tfa ja ? I d e jö tte m e g y szál ce­ r u z á v a l és je g y z e tfü z e tte l, fe lk é s z ü lv e , h o g y a d é l­ e lő t t ö t o lv a sá ssa l tö lt ö m , r e m é lv e , h o g y a m in t a d é le lő tt v é g e t é r, á tv e z e th e te m az ig a z s á g o t a je g y ­ z e tfü z e te m b e . D e e le fá n tc s o rd a v a g y e g y ő s v a d o n ­ r a v a ló p ó k s e re g k e lle n e le g y e k — h o g y k é ts é g b e ­ esé se m b e n c su p á n a z o k ra az á lla to k ra u ta lja k Itt, m e ly e k á llító la g a le g to v á b b é ln e k , i lle t v e le g b ő s é ­ g e se b b e n v a n n a k m e g á ld v a s z e m e k k e l —, h a e z z e l a k a r o k m e g b ir k ó z n i. V a s k a r m o k r a és ré z c s ő rre v o ln a s z ü k sé g e m m á r a h h o z is, h o g y csak a k é r g e t fe ltö r je m . H o g y f o g o m én v a la h a m e g ta lá ln i az ig a z sá g m a g v a it, h a itt v a n n a k e lá sv a , e b b e n a p a ­ p ír h a lo m b a n ? — k é rd e z te m m a g a m tó l, m íg sze­ m e m r é m ü lt sz á g u ld o z á sb a k e z d e tt a listá n . M é g a k ö n y v e k c ím e is tá p lá lé k a g o n d o la tn a k . E g y n e m és a te rm é s z e te v o n z ó té m a le h e t az o r v o s o k és b io ­ ló g u s o k s z á m á r a ; a n n á l m e g le p ő b b v o l t , h o g y a n e m r e — m o n d ju k k i e g y s z e r ű e n : a n ő r e — v o n a t ­ k o z ó m a g y a r á z a to k le g a lá b b e n n y ir e v o n z z á k a k e lle m e s esszéisták at, a k ö n n y ű to llú r e g é n y ír ó k a t ; fia ta le m b e r e k e t, a k ik sz e re z te k e g y b ö lc s é s z d ip lo ­ m á t ; e m b e r e k e t, a k ik n e m sz e re z te k s e m m ily e n d ip lo m á t ; o ly a n e m b e re k e t, a k ik n e k lá th a tó a n s e m m i e g y é b sz a k k é p e síté sü k n in cs, m in t az, h o g y

38

n e m n ő k . A k ö n y v e k e g y része, csak rá n é z é sre is, f r i v o l v o l t és b o h ó ; d e a tö b b s é g e lle n k e z ő le g , k o ­ m o ly és p r o fe tik u s , e rk ö lc s n e m e s ítő és in tő b u z ­ g a l m a . M á r a c ím e k v é g ig o lv a s tá l!, is sz á m ta la n is­ k o la m e s te r és le lk é sz lé p d e lt f ö l le lk i sz e m e im e lő tt a k a te d rá ra és a s z ó sz é k re , s p a p o lt o l y te rje n g ő s e n , h o g y jó c s k á n tú llé p te a z t az e g y ó r á t, m e ly e ffa jta é rte k e z é se k re re n d e se n m e g a d a tik e r r ő l a t á r g y r ó l. F e le tté b b k ü lö n ö s n e k tű n t e z a je le n s é g ; és ú g y lá t­ szik —f ö lü t ö t t e m az F b e tű t —, csak a h ím n e m ű e k r e k o r lá to z ó d ik . A n ő k n e m ír n a k k ö n y v e k e t a f é r ­ fia k r ó l —m e ly k ö r ü lm é n y t v is z o n t csak m e g k ö n y n y e b b ü lé s s e l ü d v ö z ö lh e tte m , m e r t h a e lő b b v é g ig k e ll o lv a s n o m , a m it a fé r fia k ír t a k a n ő k r ő l, s az­ tán m é g a z t is, a m it a n ő k ír ta k a fé r fia k r ó l, a k k o r az a lo é , m e ly s z á z é v e n te h o z e g y e tle n v ir á g o t , k étsze r is e lv ir ít , m íg a to lia m a t a p a p írr a le te h e te m . í g y te lje s ö n k é n y e s s é g g e l k iv á la s z tv á n e g y tu c a t k ö n y v e t , e lh e ly e z te m c é d u lá im a t a d ró ttá lc á n , és v á r a k o z n i k e z d te m a re k e s z e m b e n , az ig a z sá g illa to s o la já n a k s o k m á s k e re s ő je k ö z ö tt. D e h á t m i az o k a e n n e k a fu rc sa a rá n y ta la n s á g n a k , tö p re n g te m , m ik ö z b e n k o c s ik e re k e k e t r a jz o lta m a c é d u lá k ra , m e ly e k e t n e m e c é lb ó l b o c s á ta n a k a b r i t a d ó fiz e tő re n d e lk e z é s é re . Jv lié rt v a n , h o g y a k a ta ló ­ g u sb ó l ít é lv e a n ő k a n n y iv a l é rd e k e s e b b e k a f é r ­ fia k n a k , m in t a fé r fia k a n ő k n e k ? F e le tté b b k ü lö ­ n ö sn e k tű n t ez a je le n s é g , és m e g p ró b á lta m e lk é p z e l­ ni a fé r fia k a t, a k ik egész é le tü k e t azzal tö ltik , h o g y k ö n y v e k e t irk á in a k a n ő k r ő l; v a jo n ö r e g e k v a g y

39

f ia t a lo k ; L á z a so k v a g y a g g le g é n y e k , v ö r ö s az o r r u k v a g y p ú p o s a k — m e r t a z é rt csak m e g le g y in te tte az e m b e r h iú s á g á t az az érzés, h o g y e k k o ra f ig y e le m tá r g y a , fe lt é v e p e rsz e , h a n e m k iz á r ó la g e se tte k és n y o m o r é k o k tü n te tik k i e zz el a fig y e le m m e l —, s z ó v a l a d d ig t ű n ő d te m íg y , m íg lé h a g o n d o la ta im ­ n a k v é g e t n e m v e t e t t az a k ö n y v la v in a , m e ly az o r ­ r o m e lő t t az a s z ta lra z ú d u lt. És it t k e z d ő d ö tt a b a j. A z e g y e te m is tá n a k , a k i O x b r id g e - b e n m e g ta n u lta , h o g y a n k e ll k u ta tn i, k é ts é g k ív ü l v o l t v a la m i m e tó ­ d u sa, m e lly e l k é rd é s e it ú g y te re lh e ti á t m in d e n a k a ­ d á ly o n , h o g y a v á la s z e n g e d e lm e s b ir k a n y á jk é n t v o n u ljo n k i a to lla h e g y é n . A z a h a llg a tó , a k i p é l­ d á u l la n k a d a tla n u l k ö r m ö lt v a la m it m e lle tte m e g y tu d ó s k é z ik ö n y v b ő l, b iz o n y o s , h o g y m in d e n tíz p e rc b e n ta lá lt e g y ú ja b b r ö g ö c s k e s z ín a ra n y a t. E lé g e d e tt k is rö ffe n té s e i e n n y it le g a lá b b is e lá ru lta k . D e h a v a la k it s z e re n c sé tle n sé g é re n e m k é p e z te k k i e r r e az e g y e te m e n , a k k o r a k é rd é s t á v o lr ó l se m v o l t csak ú g y a t o ll v é g é r e te re lh e tő , h a n e m összevissza k e re n g e tt, m in t a m e g ria d t n y á j, m e ly e t e g y fa lk a p u li ü ld ö z . P ro fe s s z o ro k , is k o la m e s te re k , s z o c io ló ­ g u so k , le lk ip á s z to r o k , r e g é n y ír ó k , e ssz éíró k , ú jsá g ­ í r ó k és m á s fé r fia k , a k ik n e k e g y é b sz a k k é p e síté sü k sem v o lt , csak az, h o g y n e m n ő k , h a jk u rá s z tá k az én e g y e tle n és e g y s z e rű k é r d é s e m e t: —iV íiért szeg é­ n y e k a n ő k ?; a d d ig h a jk u rá s z tá k , m íg ö tv e n k é rd é s n e m le tt b e lő le , s m íg az ö t v e n k é rd é s ő r jö n g ő iz ­ g a lo m m a l m in d -a f o ly ó b a n e m v á g ta to tt, és e l­ v i t t e ő k e t az ár. J e g y z e tfü z e te m m in d e n la p já t te le ­

firk á lta m . H o g y le lk iá lla p o to m a t é rz é k e lte sse m , fe lo lv a s o k itt n é h á n y p o n t o t , azza l a m e g ie g y z é s sel, h o g y a la p te te jé n e g y s z e rű e n csak e z á llt n y o m ­ ta to tt b e t ű k k e l: N Ő K É S S Z E G É N Y S É G , d e a m i u tán a k ö v e tk e z e tt, v a la h o g y í g y n é z e tt k i : a ~ h e ly z e té r ő l a k ö z é p k o r b a n a ~ s z o k á s a iró l a F id z si-sz ig e te k e n a ~ - r ő l, a k ik e t is te n n ő k é n t tis z te lte k a ~ fe jle tle n e b b e rk ö lc s i é rz é k é r ő l a ~ id e a h z m u s á ró l a m é ly e b b le lk iis m e re te s s é g é rő l a ~ p u b e r tá s k o r i je lle m z ő ir ő l a d é lte n g e re k e n a ~ v o n z e r e jé r ő l a ~ - r ő l, a k ik e t á ld o z a tk é n t m u ta tta k b e a ~ ritk á s a b b s z ő rz e té rő l a ~ sz e lle m i, e rk ö lc s i, testi a ls ó b b re n d ű s é g é rő l a ~ g y e rm e k s z e re te té rő l a ~ h o ssz a b b é le tta r ta m á r ó l a ~ k ise b b iz o m e r e jé r ő l a ~ é rz e lm e in e k e rő s s é g é rő l a ~ h iú s á g á ró l S h a k e s p e a re a ~ - r ő l L o rd B ir k e n h e a d a ~ - r ő l La B ru y é re a ~ - r ő l D r. Jo h n so n a ~ - r ő l O s c a r B r o w n in g a ~ - r ő l Itt a z é rt m á r m é ly lé le g z e te t v e tte m , és o d a írta m , igaz, csak a m a r g ó r a : A k k o r m ié r t á llítja S á m u e l B u tle r, h o g y „ B ö lc s e m b e r so sem m o n d ja k i, a m it

41

a n ő k r ő l g o n d o l” ? E lv é g r e a b ö lc s e m b e r e k m á s ró l sem b e sz é ln e k . D e h á t, fo ly t a t t a m , a m in t h á tr a d ő l­ te m s z é k e m b e n , és fe ln é z te m a k u p o lá b a , m e ly b e n m o s t is e g y e tle n , d e im m á r m e g le h e tő s e n d ú lt g o n ­ d o la t v o lt a m , az a sz e re n c sé tle n az egész d o lo g b a n , h o g y a b ö lc s e m b e r e k so sem u g y a n a z t m o n d já k a n ő k r ő l. I tt v a n p é ld á u l P o p é : Al legtöbb nőnek nincs is jellem e. És i t t v a n la B r u y é r e : Le femmes sont e x tré m e s; elles sont m eilleures ott pires qne les homuies* — a m i r ö g t ö n n y i lv á n v a ló e lle n tm o n d á s k é t éles sze­ m ű m e g f ig y e lő s z á já b ó l, a k ik k o r tá r s a k v o lt a k . N e v e lh e t ő k v a g y n e m n e v e lh e t ő k ? N a p ó le o n ú g y v é lte , h o g y n e m . D r . J o h n s o n az e lle n k e z ő jé t g o n ­ d o lt a .4 V a n le lk ű k , v a g y n in cse n le lk ű k ? N é m e ly v a d tö rz s e k s z e rin t e g y á lta lá n n in cs n e k ik . M á s o k e lle n b e n ra g a s z k o d n a k h o z z á , h o g y fé lis te n e k , és ez

* A n ő k s z é lső sé g e se k ; v a g y jo b b a k , v a g y ro ss z a b b a k a fé r fia k n á l. ,,» A fé r fia k tu d já k , h o g y a h ázasság b an a n ő az e rő s e b b fé l, e z é rt v á la s z tjá k a le g g y ö n g é b b e t és a le g tu d a tla n a b b a t. H a nem . í g y g o n d o lk o d n á n a k , nem . fé ln é n e k so h a o ly a n n ő k t ő l, a k ik tu d n a k a n n y it, m in t ő k m a g u k . . .« A g y e n g é b b n e m ir á n ti m é ltá n y o s ­ sá g b ó l, a z t h is z e m , n e m r e jth e te m v é k a alá , h o g y e g y k é s ő b b i b e sz é lg e té sü n k s o rá n k ije le n te tte n e k e m : k o m o ly a n is g o n d o lta , a m it m o n d o t t .” ( B o s w e ll: bJapló a H ebridákon tett utazásról.')

42

o k b ó l v a llá s o s tisz te le tb e n ré sz e sítik ő k e t .5 N é m e ly b ölcsek a zt ta rtjá k , h o g y s z e lle m ü k s e k é ly e s ; m á s o k p ed ig azt, h o g y m é ly e b b az ö n tu d a tu k . G o e th e tisz­ telte ő k e t ; M u s s o lin i m e g v e t i ő k e t. A k á r h o v á n éz az e m b e r, m in d e n ü tt a z t ta lá lja , h o g y a fé r fia k v a la ­ m it m in d ig g o n d o lta k a n ő k r ő l, és m in d ig e g észen m ást g o n d o lta k . E n n e k í g y n in cs se fü le , se fa rk a , á lla p íto tta m m e g , n é m i irig y s é g g e l p is lo g v a á t a sz o m sz é d o m ra , a k i a le g s z a b á ly s z e rű b b k iv o n a t o ­ kat r ó tta , h o l A , h o l 33, h o l C je le k alá, m íg az én fü z e te m csak ú g y to b z ó d o t t a le g e lle n tm o n d ó b b m e g je g y z é s e k e t ta rta lm a z ó , d ü h ö d t f ir k á k tó l. L e ­ h a n g o ló v o lt , k é ts é g b e e jtő és m e g a lá z ó . A z ig a z sá g k ic s o rg o tt az u jja im k ö z ü l. M in d e n csep p je e lilla n t. M é g s e m m e h e te k h a z a í g y , g o n d o lta m , h o g y a n ő k és a r e g é n y k u ta tá s á h o z o ly a n k o m o ly a d a lé k ­ kal já r u lja k h o z z á , m is z e rin t a n ő k testé n k e v e se b b a sző r, m in t a fé rfia k é n , v a g y h o g y a d é lte n g e ri szi­ g eteken a n ő k k ile n c ---- v a g y k ile n c v e n - ? — é v es k o rb a n é r ik e l a p u b e rtá s t —m é g a k é z írá s o m is o l­ va sh a ta tla n n á v á lt z a v a rá b a n . S z é g y e n le te s v o lt , h o g y e g y eg ész d é le lő tt m u n k á já v a l sem s ik e rü lt en ­ nél tö b b e t és e lfo g a d h a tó b b a t fe lm u ta tn i. És h a n e m tu d ta m k id e ríte n i, m i az ig a z sá g IST-ről a m ú ltb a n (m ost m á r a r ö v id s é g k e d v é é r t í g y n e v e z te m ), m i­ ért izgasson INTjö v ő je ? T isz ta id ő p o c s é k o lá s n a k te t­ 5 „ A z ősi g e rm á n o k h ite sz e rin t a n ő k b e n v o lt v a la m i szen t, és ennek m e g fe le lő e n ó rá k u ltim k é n t tis z te lté k ő k e t.” (F ra z e r: A z A ra n yá g .)

szett ta n á c s o t v á r n i az u r a k tó l, a k ik s p e c ia liz á ltá k m a g u k a t a n ő r e és az ő h a tá sá ra , h a lo t t lé g y e n b á r ­ m ir e — p o litik á ra , g y e re k e k r e , b é r e k re , e rk ö lc s ö k ­ re —, h iá b a o l y s z á m o sa k és ta n u lta k e ze k az u ra k . A z e m b e r a k á r k i se n yissa a k ö n y v e ik e t . D e m ia la tt í g y tű n ő d te m , le v e rts é g e m b e n és k ö ­ z ö n y ö m b e n ö n tu d a tla n u l e g y k é p e t k e z d te m r a jz o lg a tn i a rra a h e ly r e , a h o v á , m in t s z o m s z é d o m te tte , a k ö v e tk e z te té s e k e t k e lle tt v o ln a le ír n o m . E g y a rc o t r a jz o lta m , e g y a la k o t. P ro fe s s z o r v o n X a rc a és a la k ja v o l t , a m in t n a g y sz a b á sú m ű v é n d o lg o z ik : A női nem sze llem i, erkölcsi és testi alsóbb­ rendűségéről. K é p e m e n a p ro fe s s z o r n e m o ly a n fé rfi v o l t , a k i v o n z a n á a n ő k e t. A te ste v a s k o s, az á llk a p cája széles, e z t e lle n sú ly o z a n d ó ' a szem e k ic s in y , és n a g y o n v ö r ö s az a rc a . A b r á z a ta a z t su g a llta , h o g y b iz o n y o s in d u la t h a tása a la tt d o lg o z ik , a m itő l k é n y te le n ú g y d ö fö ln i t o llá v a l a p a p írt, m in th a k á r t é k o n y r o v a r o k a t ö ld ö s n e írás k ö z b e n , s n e m e lé g íth e ti k i az sem , h a s ik e r ü lt m e g ö ln ie ő k e t ; a k ­ k o r is m u sz á j e g y r e to v á b b ö ld ö s n ie ; és m é g í g y is m a r a d v a la m i o k a h a ra g ra és in g e rü lts é g re . T a lá n a fe le sé g e ? — k é rd e z te m a k é p r e b á m u lv a . B e le sz e ­ r e te tt e g y h u s z á rk a p itá n y b a ? S a h u s z á rk a p itá n y e leg á n s v o l t és a sz tra h á n m e n té t v is e lt ? V a g y k i­ n e v e tte v o ln a —h o ac_?rvy F re u d e lm é le té t a lk a lm a z z u k — a b ö lc s ő jé b e n e g y csin os k is lá n y ? Ivfert a p ro fe s s z o r m á r a b ö lc s ő jé b e n sem le h e te tt, g o n d o lta m , v o n z ó k is g y e re k . A k á r m i v o l t is az o k , r a jz o m n a g y o n d ü h ö s n e k és c sú fn a k m u ta tta a p ro fe s s z o rt, a m in t

44

n a g y k ö n y v é t írja a n ő k sz e lle m i, e rk ö lc s i és testi a l­ s ó b b re n d ű s é g é rő l. H e n y e m e g o ld á s v o l t r a jz o lg a ­ tással te n n i p o n t o t a d é le lő tt H aszontalan m u n k á la ­ tai v é g é r e . D e n é b a é p p a b e n y e s é g és fa n tá z iá lá s h o z z a fe lsz ín re a m é ly b e m e r ü lt ig a z sá g o t. E g y n a g y o n e le m i lé le k ta n i g y a k o r la t, m e ly n e m m é ltó az an alízis n é v r e , m e g m u ta tta , a m in t a fü z e te m b e n é z te m , b o g y a b a ra g o s p ro fe s s z o r ra jz a h a ra g g a l k észü lt. H a ra g v e z e tte a c e ru z á m a t, a m íg fa n tá z iá lta m .D e m it k e re s e tt itt a h a ra g ? É rd e k lő d é s , z a v a r, m u la tsá g , u n a lo m — e z e k e t az é rz é se k e t k i tu d ta m n y o m o z n i, m e g tu d ta m n e v e z n i a d é le lő tt f o ly a ­ m án . K ö z t ü k la p u lt v o ln a a h a r a g is, a fe k e te k í ­ g y ó ? Ig e n , a r a jz a z t m o n d ta , k ö z tü k v o lt . Ő u ta ­ síto tt c sa lh a ta tla n u l a h h o z a k ö n y v h ö z , a h h o z a k i­ fejezésh ez, m e ly fe lk e lte tte a d é m o n t ; s ez a p r o ­ fesszo r k ije le n té s e v o l t a n ő k s z e lle m i, e rk ö lc s i és testi a ls ó b b re n d ű s é g é rő l. N a g y o t d o b b a n t a szí­ v e m . K i g y ú l t az a rc o m . E lö n tö tt a h a ra g . B á r m ily o sto b aság , n e m v o l t e b b e n s e m m i r e n d k ív ü li. A z e m b er n e m s z e re ti az t h a lla n i, h o g y te rm é s z e t sze rin t a la c so n y a b b r e n d ű e g y je le n té k te le n fé r fi ti cskán ál - a s z o m s z é d o t n é z te m —, a k i szu szo g , b o lti n y a k ­ k e n d ő t h o r d , és k é t h e te n e m b o r o t v á lk o z o t t . A z e m b e rb e n v a n n a k ily e n o s to b a h iú s á g o k . D e h á t ilye n az e m b e ri te rm é s z e t, g o n d o lta m , és k o c s ik e ­ re k e k e t m e g k ö r ö k e t k e z d te m a p ro fe s s z o r k é p é re ra jz o ln i, m íg v é g ü l ú g y n é z e tt k i, m in t e g y é g ő b o k o r v a g y lá n g o ló ü s tö k ö s , m in d e n e s e tre v a la m i o ly a n je le n é s , m e ly n e k n in c se n e m b e r i fo r m á ja

45

v a g y é rte lm e . A p ro fe s s z o r m á r csak e g y é g ő rő z s e k ö t e g v o l t a H a m ste a d H e a th te te jé n . A z én h a ra ­ g o m g y o rs a n m a g y a rá z a to t n y e r t és e ls z á llt; de m e g m a r a d t a k ív á n c sisá g . M iv e l m a g y a rá z h a tó a p ro fe s s z o ro k h a ra g ja ? M ir e h a ra g sz a n a k ő k ? M e r t h a a n a liz á ln i k e z d jü k a h a tá st, a m it e z e k a k ö n y v e k te tte k , m in d ig o t t ta lá lu n k e g y e le m e t, s ez a h e v e s ­ ség. H e v e s s é g ü k so k fé le a la k o t ö l t ö t t ; h o l a sz a tírá ­ b a n m u t a tk o z o tt m e g , h o l az é rz e lm e ssé g b e n , h o l a k ív á n c s isá g b a n , h o l a ro sszallásb an . D e v o l t o t t e g y m á s ik e le m is, m e ly g y a k ra n fe lb u k k a n t, és n em v o l t k ö n n y e n a z o n o s íth a tó . H a ra g , í g y n e v e z te m . D e o ly a n h a ra g , m e ly le s ü lly e d t a fe lsz ín alá, és o tt m in d e n fé le é rz e lm e k k e l e lk e v e re d e tt. F u rcsa h a ­ tá s á b ó l ít é lv e á lc á z o tt és k o m p lik á lt h a ra g v o lt , n em e g y s z e rű és n y ílt h a ra g . A k á r m i v o l t is az o k , ez a sok k ö n y v , g o n d o lta m , f e lm é r v e az egész ra k á st az a sztalo n , n e m h aszn ál­ h a tó az én c é lja im ra . P o n to sa b b a n , tu d o m á n y o s a n nem . h a sz n á lh a tó k , m e r t e m b e rile g a z é rt te le v a n ­ n a k ú tb a ig az ítá ssal, é rd ek esség g e l és u n a lo m m a l, és fe le tte k ü lö n ö s a d a to k k a l a F id z si-sz ig e te k la k ó i­ r ó l. A h a ra g v ö r ö s fé n y é b e n író d ta k , n e m az igaz­ ság fe h é r fé n y é b e n . E z é rt m o s t vissza k e ll vin n i ő k e t a k ö z é p s ő asztalra, h o g y v issz a h e ly e z z é k m in d ­ e g y ik e t a m a g a sejtjé b e eb b en a h a ta lm a s lépben. A z eg ész d é le lő tt m u n k á já v a l m in d ö ssz e eg yetlen a d a th o z ju to tta m , és ez a h a ra g . A p ro fe ssz o ro k — r a k ta m ő k e t e g y k u p a c b a — h a ra g sz a n a k . De m ié rt, k é rd e z te m , m íg v itte m vissza a k ö n y v e k e t,

46

is m é te lte m az o s z lo p c s a rn o k b a n á llv a a g a ­ la m b o k és az ő s k o ri k e n u k k ö z t, m ié r t h a ra g sz a ­ nak ?É s a jk a m o n e k é rd é sse l k is é tá lta m , h o g y k e re s­ sek e g y h e ly e t, a h o l e b é d e lh e tn é k . V a ló já b a n m i a term észe te a n n a k , a m it e g y e lő r e ú g y h ív o k , h o g y h a ra g ju k ? — k é r d e z te m . ím e , a r e jt v é n y , m e ly k i­ tart a rra az id ő r e , m íg e lé m r a k já k az é te lt e g y kis é tte re m b e n a B ritis h M u s e u m k ö r n y é k é n . E g y k o ­ ráb b i v e n d é g o t t h a g y t a a sz é k e n az e sti ú jsá g d é li kiadását, és a p in c é rr e v á r v a u n o tta n o lv a s n i k e z d ­ tem a fő c ím e k e t. V a s ta g b e tű s z a la g f u t o t t á t a la ­ pon. V a la k i m e g n y e r t e g y n a g y v e r s e n y t E>élA frik á b a n . K e s k e n y e b b s z a la g o k je le n te tté k , h o g y S ir A u s te n C h a m b e r la in G e n fb e n já r t . E g y h e n te s b árd o t ta lá lta k s z ő rs z á la k k a l a p in c é b e n . A b ír ó ú r a v á ló p e re s b író s á g o n fe ls z ó la lt a N ő k S z e m é r m e t­ lensége e lle n . S z é ts z ó rv a a la p b a n v o lt a k m in d e n ­ féle m ás h ír e k is. F e n n a k a d t e g y szín észn ő a le v e g ő ­ ben, a m ik o r K a lifo r n iá b a n e g y h e g y c s ú c s ró l p r ó ­ bálták le e re s z te n i. A z id ő k ö d ö s r e f o r d u lt . B o ly ­ gónk b á r m e ly f u t ó v e n d é g e , g o n d o lta m , a k i a k e ­ zébe v e sz i e z t az ú js á g o t, c sa lh a ta tla n u l m e g é rte n é m ég e h iá n y o s b iz o n y ít é k o k b ó l is, h o g y A n g liá b a n p atriarch átu s v a n . B á r m e ly ép é rz é k ű lé n y csalh a ­ tatlanul fe lfe d e z n é a p ro fe s s z o r u ra lm á t. Ö v é a h a ­ talom , a p é n z és a b e fo ly á s . O a la p tu la jd o n o s a és helyettes sz e rk e sz tő je . O a K ü lü g y m in is z te r és a B író. O a k rik e ttjá té k o s , ö v é m in d e n v e r s e n y ló és yacht. O ig a z g a tja a tá rsa sá g o t, m e ly k étszá z száza­ lékot fiz e t a ré s z v é n y e s e k n e k . Ő h a g y m illió k a t j ó ­ m ié rt,

47

t é k o n y c é lo k ra és k o llé g iu m o k r a , m e ly e k e t ő irá ­ n y ít . ő ló g a tta f ö l a sz ín é sz n ő t a le v e g ő b e . O fo g ja e ld ö n te n i, h o g y a b á rd o n a s z ő r e m b e ri e re d e tű v a g y s e m ; ő f o g ja fe lm e n te n i v a g y e líté ln i a g y il­ k o s t, és fe la k a sz ta n i v a g y fu tn i h a g y n i. A k ö d k iv é ­ te lé v e l m in d e n e k e n ő u r a lk o d ik . D e a z é rt h a ra g ­ szik . T u d ta m , h o g y a te te jé b e n m é g h a ra g s z ik is. JVLíg o lv a s ta m , a m it a n ő k r ő l ír t, n e m a rra g o n d o l­ ta m , a m it a n ő k r ő l m o n d o tt, h a n e m ő rá . H a e g y v i t á z ó s z e n v te le n ü l é r v e l, a k k o r csak az é rv e k r e g o n d o l ; és az o lv a s ó sem te h e t m á st, m in t h o g y az é r v e k r e g o n d o ljo n . H a a p ro fe s s z o r s z e n v te le n ü l ír a n ő k r ő l ; h a fe d d h e te tle n té n y e k e t h a sz n ál, h o g y m e g a la p o z z a é r v e i t ; és h a nem i a d ja se m m i je lé t an­ n a k , h o g y sz e re tn é , h a az e r e d m é n y in k á b b ez le n ­ n e , m in t a m a z , a k k o r az e m b e r n e m h a ra g s z ik m e g . A k k o r az e m b e r e lfo g a d ja a t é n y t , a h o g y e lfo g a d ja a z t a t é n y t is, h o g y a b o rs ó z ö ld , a k a n á ri m e g sárga. Ú g y le g y e n , te h e tte m v o ln a h o z z á . D e én is h a ra ­ g u d ta m , a m ié r t ő h a ra g u d o tt. H iszen ez ab sz u r­ d u m , g o n d o lta m a la p o t f o r g a t v a , h o g y v a la k i az ő h a t a lm á v a l m é g h a ra g u d jo n is. V a g y a h a ra g , tö p ­ r e n g te m , c sa k a h a ta lo m b iz a lm a s , k ís é rő ro ssz szel­ le m e ? A g a z d a g o k p é ld á u l g y a k o r t a h a ra g sz a n a k a z é rt, m e r t g y a n ítjá k , h o g y a s z e g é n y e k m e g a k a r­ j á k k a p a rin ta n i a v a g y o n u k a t. M e g le h e t, h o g y a p ro fe s s z o ro k , v a g y p o n to s a b b a n s z ó lv a a p a tria rc h á k is ré sz b e n ez o k b ó l h a ra g sz a n a k , d e részben o ly a n o k b ó l is, m e ly k e v é s b é n y ilv á n v a ló . V a ló ­ sz ín ű , h o g y e g y á lta lá n n e m is v o lt a k „ h a ra g o s a k ” ;

48

hiszen g y a k ra n o l y k ó d o la tte lje s e k , o d a a d o k , p é l­ d a m u ta tó k m a g á n é le ti k a p c so la ta ik b a n . V a ló s z ín ű , h o g y a m ik o r a p ro fe s s z o r k issé tú l h a rs á n y a n b i­ z o n y g a tta a n ő k a ls ó b b re n d ű s é g é t, a k k o r n e m is az ő a ls ó b b re n d ű s é g ü k é rd e k e lte , h a n e m a m a g a f e l­ ső b b ren d ű ség e . E z t v é d e lm e z te n é m ik é p p f o r r ó fe jje l és t ú l h a rs á n y a n , m e r t r itk a d rá g a k in c se e z n ek i. A z é le t m in d k é t n e m sz á m á ra —k in é z te m r á ­ ju k : h o g y lö k d ö s ő d n e k c é lja ik fe lé a já rd á n —fá ra d ­ ságos és n e h é z ; sz a k a d a tla n k ü z d e le m . G ig á sz i b á ­ to rsá g o t és e r ő t k ö v e te l. JV lin d e n e k fe le tt p e d ig ta ­ lán, h isz á b rá n d o k ra b ja i v a g y u n k , ö n b iz a lm a t. Ö n ­ b iz a lo m n é lk ü l o ly a n o k v o ln á n k , m in t a k isb a b a a b ö lc ső b e n . És h o g y fe jle s z th e tjü k k i a le g g y o r s a b ­ ban e z t az a g g á ly ta la n k é p e ssé g e t, m e ly m é g is o l y fe lb e c s ü lh e te tle n ? Ú g y , h a m á s o k a t m a g u n k n á l a ls ó b b re n d ű n e k g o n d o lu n k . I J g y , h a á té re z z ü k a v e lü n k s z ü le te tt m a g a s a b b re n d ű s é g e t —le h e t az v a ­ g y o n v a g y r a n g ; e g y e n e s o r r v a g y e g y n a g y a ty a p o rtré ja , a m it R o m n e y fe s te tt, h isz e n se szeri, se szám a az e m b e r i k é p z e le t szán alm as fo r t é ly a in a k —, m e ly a tö b b ie k f ö lé e m e l. E z é rt o l y m é rh e te tle n ü l fo n to s e g y p a tria r c b a sz á m á ra , a k in e k h ó d íta n ia kell, a k in e k u ra lk o d n ia k e ll, az az érzés, h o g y az e m ­ b erek tö m e g e i, le g a lá b b is az e m b e ris é g fe le te r m é ­ szet sz e rin t a ls ó b b re n d ű n á lá n á l. H a ta lm á n a k v o lt a ­ k ép p en ez a le g fő b b fo rrá s a . D e ra jta , g o n d o lta m , fo rd ítsa m csak e fe lfe d e z é s fé n y é t a v a ló é le tre . V a ­ jo n s e g ít-e m a g y a r á z a to t a d n i a z o k ra a lé le k ta n i r e jtv é n y e k r e , m e ly e k e t a h é tk ö z n a p o k m a r g ó já r a

49

je g y z ü n k ? V a jo n a d -e m a g y a rá z a to t a m e g le p e té ­ se m re , m e ly a m ú lt k o r é rt, a m ik o r Z , a le g e m b e r ­ ségeseb b és le g s z e ré n y e b b fé r fi, fo g ta R e b e c c a W e s t e g y ik k ö n y v é t , f e lo lv a s o tt b e lő le e g y b e k e z ­ d ést, és k if a k a d t : „ B ita n g fe m in is tá ja ! A z t á llítja , h o g y a fé r fia k s z n o b o k !” A k ifa k a d á s , m e ly e n g e m m e g le p e tt — e lv é g r e m ié r t le n n e M iss W e s t b ita n g fe m in is ta a ttó l, h o g y tö rté n e te s e n e g y ig a z , á m b á r k e v é ssé h íz e lg ő m e g á lla p ítá s t ta lá lt te n n i a m á sik n e m r ő l ? —, n e m p u sz tán a s é rte tt h iú s á g k iáltá sa v o l t ; tilta k o z á s v o l t in k á b b az e lle n , h o g y ö n m a g á ­ b a v e t e t t h ité n e k e re jé t k ik e z d h e ssé k . A z e lm ú lt sz á z a d o k h o ssz ú so rá n á t a n ő k o ly a n tü k ö r k é n t s z o lg á lta k , m e ly b e n m e g v o lt az a v a rá z s la to s és g y ö n y ö rű s é g e s k ép esség , h o g y a fé r fi a la k já t k é t­ szeres é le tn a g y s á g b a n v e r je vissza. E n é lk ü l a k é p e s­ ség n é lk ü l a f ö ld v a ló s z ín ű le g m o c s á r és ő s e rd ő m a ­ ra d . Ö sszes h á b o r ú in k d ic ső ség e is m e re tle n v o ln a . Jv lég m in d ig r é n s z a rv a s o k k ö r v o n a la it k a ris to ln á n k b ö lé n v c s o n to k ra , és k o v a k ö v e t c se re b e ré ln é n k b ir k a b ő r é r t v a g y tu d o m is é n m ifa jta e g y ü g y ű é k e ssé g é rt, m e ly já m b o r te tsz é sü n k e t m e g n y e r i. A F e ls ő b b re n d ű E m b e r és a S o rs U j ja so h a n e m is lé te z e tt v o ln a . A C á r és a C sá sz á r so sem h o r d k o r o ­ n á t, m e r t e lv e s z íti. B á r m ir e h a sz n á lja is a c iv iliz á lt tá rs a d a lo m , a t ü k ö r m in d e n e rő sz a k o s és h ő s i a k c ió ­ h o z n é lk ü lö z h e te tle n . E z é rt ra g a s z k o d ik N a p ó le o n és M u s s o lin i o l y h a rs á n y a n a n ő k a ls ó b b re n d ű s é g é ­ h e z , m e r t h a n e m v o ln á n a k a ls ó b b re n d ű e k , n em tu d n á n a k n a g y íta n i. A m i v e l részb e n m e g m a g y a ­

50

rá z h a tó , h o g y m ié r t v a n a fé r fia k n a k o ly a n n a g y sz ü k sé g ü k a n ő k r e . És m e g m a g y a r á z h a tó az is, m ié rt le sz n e k o ly a n id e g e s e k a n ő k m e g je g y z é s e i­ t ő l; m ié r t k é p te le n sé g , h o g y e g y n ő a z t m o n d ja n e k ik : e z a k ö n y v rossz, e z a fe s tm é n y g y ö n g e , h o g y k im o n d h a s s o n ily e s m it, b á r m i e g y é b r ő l le n n e is szó, a n é lk ü l h o g y n e o k o z n a v e le s o k k a l n a g y o b b fá jd a lm a t, n e k e lte n e f ö l v e le s o k k a l n a g y o b b h a ra ­ g o t, m in t e g y fé r fi, h a u g y a n e z t á llítja . Iv le rt h a a n ő e lk e z d e n e ig a z a t b e sz é ln i, a k k o r az a la k o t t a t ü k ö r ­ b e n ö s s z e tö p ö rö d n e ; és m e g c s a p p a n n a a fé r fiú i é le te rő . H o g y tu d n a a z u tá n íté lk e z n i, b e n n s z ü lö tte ­ k e t té ríte n i, t ö r v é n y t a lk o tn i, k ö n y v e t írn i, k i­ ö ltö z v e b a n k e tte k e n s z ó n o k o ln i, h a n e m lá th a tja m a g á t le g a lá b b is a r e g g e lin é l és az e b é d n é l k é tsz e r a k k o rá n a k , m in t a m e k k o r a v a ló já b a n ? í g y tű n ő d ­ te m , m íg g y ú r o g a tta m a k e n y é rm o rz s á k a t, k e v c r g e tte m a k á v é m a t, és k i-k in é z te m az e m b e r e k re az u tcán . A t ü k ö r b e li lá t o m á n y te h á t fe le tte fo n to s , m e rt e z z e l t ö ltő d n e k f ö l az é le te rő k , ez se rk e n ti az id e g ek et. V e d d e l tő le , és a fé r fi m e g h a l, m in t a k á b ító s z e r-é lv e z ő , h a m e g v o n já k tő le a k o k a in t. E zek n e k az e m b e r e k n e k a fe le , g o n d o lta m , m íg n éztem ő k e t az a b la k o n á t, e n n e k a k á p rá z a tn a k a b ű b ájo s h a tá sa a la tt ig y e k s z ik a m u n k a h e ly é re . E n ­ nek k e lle m e s su g á rzá sá b a n v e s z ik f ö l m in d e n r e g g e l a k a la p ju k a t és k a b á tju k a t. Jv la g a b iz to sa n k e z d ik a n ap o t, ö ssze sze d e tten és a b b a n a h itb e n , h o g y e p e d ve v á r já k jö t t ü k e t JVIiss S m ith - n é l az ö tó r a i te á n ; fe lső b b re n d ű v a g y o k , m in t a je le n le v ő k fe le , í g y

51

s z ó ln a k m a g u k h o z , a m in t b e lé p n e k a szo b áb a, s e t­ t ő l b e s z é ln e k o ly a n ö n tu d a tta l, o ly a n m a g a b iz to s ­ sá g g a l, h o g y az te k in té ly e s k ö v e tk e z m é n y e k k e l já r a k ö z é le tb e n , és k ü lö n ö s é sz re v é te le k e t je g y e z te t titk o s g o n d o la ta in k m a r g ó já r a . D e az a d a lé k o k , m e ly e k k e l a m á s ik n e m lé le k ­ ta n á n a k ve sz é ly te U és iz g a lm a s k é rd é s k ö ré h e z já r u l­ h a tta m — r e m é le m e g y é b k é n t, b e h a tó a n ta n u lm á ­ n y o z z á k m a jd e z t a té m á t, h a lesz rá ö tsz á z é v ü k , a m it a s a já tju k n a k m o n d h a tn a k —, n o s, e z e k az a d a ­ lé k o k i t t m e g s z a k a d ta k azzal, h o g y szü kségessé v á lt k ie g y e n líte n i a sz á m lá t. Ö t s h illin g k ile n c p e n n y r e r ú g o t t . Á ta d t a m a p in c é rn e k e g y tíz sh illin g e s b a n k je g y e t , ő p e d ig e lm e n t, h o g y k ih o z z a a v is sz a já ró p é n z t. V o l t o t t e g y m á s ik tíz sh illin g e s b a n k je g y is a p é n z tá rc á m b a n , a m it a z é rt k e lle tt m e g je g y e z n e m * m e r t e z a k ö r ü lm é n y m é g m a is e lk é p e sz t —a p é n z ­ tá rc á m k ép esség e , h o g y m a g á tó l fia d z z a a tíz ­ s h illin g e k e t. C s a k k in y i t o m — és o t t v a n n a k . A tá r ­ s a d a lo m a d n e k e m c sirk é t és k á v é t, k e n y e r e t és szál­ lá st, m in d e z t n é h á n y p a p írla p fe jé b e n , m e ly e k e t e g y n a g y n é n i te s tá lt rá m , s n e m e g y é b o k k a l, csak m e r t e g y n e v e t v is e lü n k . IVÍeg k e ll v a llja m , n a g y n é n é m , Jv la ry B e to n ú g y h a lá lo z o t t el, h o g y le e se tt a ló r ó l, a m id ő n e g y s z e r k ilo v a g o lt le v e g ő z n i B o m b a y b e n . Ö rö k s é g e m h ír e e g y e ste é rk e z e tt e l h o z z á m , k ö r ü lb e lü l u g y a n ­ a k k o r , a m ik o r m e g s z a v a z tá k a n ő i v á la s z tó jo g ­ r ó l s z ó ló t ö r v é n y t . E g y ü g y v é d le v e le p o t t y a n t a le v é ls z e k r é n y e m b e , és a m ik o r k in y ito tta m , a z t ta­

52

lá lta m b e n n e , h o g y a n a g y n é n i é v i ö tsz áz f o n t o t h a ­ g y o t t r á m e g y s z e r és m in d e n k o r r a . A k e ttő k ö z ü l — a v á la s z tó jo g és a p é n z k ö z ü l —, b e is m e re m , a p é n z lá ts z o tt m é r h e te tle n ü l fo n to s a b b n a k . K o r á b b a n a b b ó l é lte m , h o g y a lk a lm i m u n k á k é r t h á z a lta m n a p ila p o k n á l, it t e g y s z a m á rb e m u ta tó r ó l, o t t e g y e s k ü v ő r ő l t u d ó s ít o t t a m ; m e g k e re s te m n é h á n y f o n ­ t o t a zz a l, h o g y b o r íté k o k a t c ím e z g e tte m , ö r e g h ö lg y e k h e z já r t a m fe lo lv a s n i, m ű v ir á g o k a t k é sz í­ te tte m és k is g y e re k e k e t o k ít o t t a m az á b é c é re e g y ó v o d á b a n . E z e k v o lt a k a fő b b h iv a tá s o k , m e ly e k 1 9 1 8 - i g n y i t v a á llta k a n ő k e lő tt. T a r t o k tő le , h o g y n e m szü k ség es részlete sen e c s e te ln e m e m u n k á k n e ­ h é z sé g é t, m e r t fe lte h e tő e n ö n ö k is is m e rn e k n ő k e t, a k ik ily e s m ik k e l f o g la lk o z t a k ; se m azt, m ily e n b a jo s m e g é ln i a p é n z b ő l, h a az e m b e r m a g a k e re si, m e r t v é lh e t ő le g ö n ö k is p r ó b á lk o z ta k m á r v e le . D e a z é rt e d o lg o k e m lé k e ú g y m a r a d t m e g b e n n e m , m in t a le g ro s s z a b b k ín , ro ssz a b b a fé le le m n é l és k e ­ se rű sé g n é l is, m e ly e t a z o k az id ő k o lt o t t a k b e lé m . E lő s z ö r is, m in d ig o ly a s m it c sin áln i, a m ih e z az e m ­ b e r n e k s e m m i k e d v e , és m in d ig ú g y csin áln i, m in t a ra b s z o lg a , h íz e le g v e és ta lp n y a ló n , n e m is m in d ig v a ló d i s z ü k s é g b ő l ta lá n , csak m e r t szü k sé g esn ek lá tsz ik , h isz e n a té t tú lsá g o sa n n a g y a h h o z , h o g y k o c k á z ta tn i le h e sse n ; a z tá n m e g a rra g o n d o ln i, h o g y e g y te h e ts é g — k ic s in y , d e a tu la jd o n o s á n a k o ly d rá g a te h e ts é g —, m e ly e t e lre jte n i a h a lá ln á l is ro sszab b , e lp u s z tu l íg y , és v e le p u s z tu l a lé n y e m , a le lk e m —o ly a n n á v á lt ez id ő v e l, m in t a ro z s d a g o m ­

53

b a , m e ly e lle p i a ta v a s z i v ir á g o t , és g y ö k e re s tü l é l­ k o r k a s z tja a fá t. A d in d a z o n á lta l, m in t e m líte tte m , a n a g y n é n i m e g h a lt ; és v a la h á n y s z o r fe lv á lt o k e g y tíz e st, le tis z tu l a b b ó l a ro z s d á b ó l is e g y k e v é s ; tű n ik a fé le le m és k e se rű sé g . L á m csak , g o n d o lta m v issz a ­ c sú sz ta tv a tá rc á m b a az e z ü s tö k e t, ig a z á n f ig y e le m ­ r e m é lt ó —h a fe lid é z e m a z o k n a k a n a p o k n a k a k e ­ s e rű sé g é t —, m ic s o d a k e d é ly v á lto z á s t h o z az á lla n d ó jö v e d e le m . N in c s a v ilá g o n o l y e rő , m e ly e lv e h e tn é t ő le m az én ö tsz áz fo n to m a t. E te l, h a jlé k és ru h a —m in d ö r ö k r e az e n y é m . E z é rt sz ű n ik m e g a g ü r c ö ­ léssel és r o b o t t a l e g y ü t t a h a ra g és a k e se rű sé g is. N e m k e ll g y ű lö ln ö m e g y e tle n fé r fit s e m ; n e m tu d b á n ta n i. N e m k e ll h íz e le g n e m e g y e tle n fé r fin a k s e m ; n e m tu d m it n y ú jta n i. E g y s z e rre csak ú g y ta ­ lá lta m , ú j v is z o n y b a n v a g y o k az e m b e ris é g m á sik fe lé v e l. N e v e ts é g e s v o l t e g é szé b e n v á d o ln i e g y o s z tá ly t v a g y e g y n e m e t. A z e m b e re k tö m e g e i so ­ se m fe le lh e tn e k a z é rt, a m it te sz n e k . Ö s z tö n ö k h a jt­ já k ő k e t, m e ly e k n e k n e m ő k p a ra n c s o ln a k . N e k ik , a p a tria r c h á k n a k és p ro fe s s z o ro k n a k is v é g te le n n e ­ h é z s é g e k k e l, s z ö rn y ű a k a d á ly o k k a l k e lle tt k ü s z k ö d ­ n iü k . A z ő n e v e lte té s ü k é p p o ly h iá n y o s v o l t b iz o ­ n y o s te k in te tb e n , m in t az e n y é m . És é p p o ly a n n a g y tö k é le tle n s é g e t sz ü lt b e n n ü k is. Ig az, ö v é k v o l t p é n z és h a ta lo m , d e csak a z o n az á ro n , h o g y e g y sast d é ­ d e lg e tte k a k e b lü k ö n , e g y k e s e ly ű t, m e ly e g y r e sz a g g a tja a m á ja t és té p i a t ü d ő t —a b ir to k lá s ö s z tö ­ n é t, a szerzés d ü h é t, m e ly a rra h a jtja ő k e t, h o g y fe le ­ b a r á ta ik m e z e jé t és jó s z á g á t k ív á n já k ; h a tá r o k a t és

54

z á sz ló k a t tű z z e n e k k i ; csatah aj ó k a t és m é rg e s g á z o ­ k a t c s in á lja n a k ; fe la já n ljá k m é g az é le tü k e t is és a g y e r m e k e ik é le té t. S é tá lja n a k csak e l a 'T en gerészeti M in is z té r iu m d ia d a lív e a la tt (m o st é rte m az e m lé k ­ m ű h ö z ) v a g y b á r m e ly m ás s é tá n y o n , m e ly h a d ije l­ v é n y e k és á g y ú k f e n n ta r to tt h e ly e , és tö p re n g je n e k csak e l a z o n , m ifé le d ic ső sé g e t ü n n e p e ln e k o tt. V a g y fig y e ljé k , h o g y z á r k ó z ik b e a ta v a s z i n ap sü tés­ b e n a t ő z s d e ü g y n ö k és a h íre s ü g y v é d , h o g y p é n z t k eressen , h o g y tö b b p é n z t k eressen , h o g y m é g tö b b p é n z t k eressen , h o lo t t e g y s z e rű té n y , h o g y é v i ö tszáz f o n t is é le tb e n ta r tja az e m b e r t a n a p o n . E z e k b iz o n y u n d o k a b b ö s z tö n ö k a n n á l, s e m h o g y d é d e l­ g essü k ő k e t, í g y e lm é lk e d te m . A z é le tfe lté te le k te ­ n y é s z tik k i, a c iv iliz á c ió h iá n y a , g o n d o lta m , m i­ k ö z b e n a c a m b rid g e -i h e rc e g s z o b rá t n é z te m , le g ­ k iv á lt h á ro m s z ö g le tű k a lp a g já n a k to lla it, s o ly szi­ lá rd te k in te tte l m é g h o z z á , a m ilv e n ed d is; a lig h a s z e g e z ő d ö tt r á ju k . A m i n t fe lm é r te m e z e k e t a n e ­ h é z sé g e k e t, a fé le le m m e g a k e se rű sé g lassacskán sa jn á la ttá m e g tü r e le m m é a la k u lt b e n n e m ; aztán csak e g y - k é t é v , és a sa jn á la t m e g a tü re le m is e l­ m ú lik , és e ljő m in d e n m e g k ö n n y e b b ü lé s e k le g n a o -v o b b lk a . m e ly n e m m ás, m in t az, h o g y sza b a d S á g u n k b a n á ll m a g u k r ó l a d o lg o k r ó l g o n d o lk o d n i. E z t az é p ü le te t, p é ld á u l, s z e re te m v a g y n e m szere­ te m ? S z é p az a fe s tm é n y v a g y n e m ? V é le m é n y e m sz e rin t j ó az a k ö n y v v a g y ro ssz ? C s a k u g y a n , n a g y n é n é m h a g y a té k a fe ltá r ta e lő tte m az e g e t ; a M ilt o n ­ tó l m ú lh a ta tla n c so d á la to m b a a já n lo tt h e rc e g n a g y 55

és te k in té ly e s fig u r á já t a n y ílt é g b o lt lá tv á n y á v a l c se ré lte f ö l. í g y g o n d o lk o d ta m , í g y e lm é lk e d te m , m íg h a z a ­ fe lé ta r t o tt a m a f o ly ó p a r t o n . JV Íe g g y ű jto ttá k m á r a lá m p á k a t, és le írh a ta tla n v á lto z á s o k e ste k L o n d o n ­ b a n r e g g e l ó ta . M in th a az egész n a p m ű k ö d ő n a g y " g é p e z e t a s e g íts é g ü n k k e l v é g ü l is lé tr e h o z o tt v o ln a v a la m i n a g y o n iz g a tó t és g y ö n y ö r ű t — e g y v ö r ö s s z e m e k k e l lo b o g ó tü ze s sz e rk e z e te t, e g y f o r r ó lé le g ­ z e tte l m o r a jló sá rg á sb a rn a ó riá s t. M é g a szél is ú g y c s a p k o d o tt, m in t a lo b o g ó , a m in t v é g ig v á g o t t a h á ­ z a k o n , és m e g z ö r g e tte a fa lra g a s z o k a t. A z é n k is u tc á m b a n a z o n b a n o tth o n o s lé g k ö r u r a lk o d o tt . A m á z o ló é p p le fe lé m á s z o tt a lé trá já ­ r ó l ; a d a d a k ifo g á s ta la n g o n d d a l to lta az ó v o d a i u z s o n n á ra a g y e r e k k o c s it; a sz e n e se m b e r ö ssz e h a j­ to g a t v a ra k o s g a tta e g y m á s ra ü re s z s á k ja it; a z ö ld s é ­ g e s b o lt tu la jd o n o s n ő je a n a p i b e v é te lt a d ta össze v ö r ö s , e g y u jja s k e s z ty ű jé b e n . D e a n n y ir a e lfo g la lt a p r o b lé m a , m e ly e t a v á lla m r a r a k ta k , h o g y m é g e m e g s z o k o tt je le n e te k e t sem v o lt a m k é p e s ú g y n é z ­ n i, h o g y n e v o n a tk o z ta tta m v o ln a ő k e t e g y e tle n k ö z p o n ti d o lo g r a . A r r a g o n d o lta m , m e n n y iv e l n e ­ h e z e b b m e g á lla p íta n i m a , m in t e g y é v sz á z a d d a l ez ­ e lő tt, h o g y e fo g la lk o z á s o k k ö z ü l m e ly ik a m a g a ­ sab b r e n d ű , m e ly i k a fo n to s a b b . V a jo n sze n esem ­ b e r n e k jo b b le n n i v a g y d a d á n a k ; v a jo n a t a k a r ító ­ n ő , a k i n y o lc g y e r e k e t n e v e lt f ö l, é rté k te le n e b b -e a v i lá g s z á m á ra , m in t az ü g y v é d , a k i százezer f o n t o t h o z o t t össze ? C é lta la n o k az ilv e n k é rd é s e k , m e r t

56

sen k i n e m tu d r á ju k v á la s z o ln i. N e m c s a k é v tiz e d rő l é v tiz e d re e m e lk e d ik v a g y esik a ta k a r ít ó n ő k és ü g y ­ v é d e k v is z o n y la g o s á r fo ly a m a , h a n e m a h h o z sincs m é te r r u d u n k , h o g y m e g m é rh e s s ü k , m it é rn e k p il­ la n a tn y ila g . B o lo n d v o lt a m , a m ik o r a z t k é r te m a p r o fe s s z o ro m tó l, h o g y s z o lg á ljo n e g y s m ás k é rd é s ­ b e n „ v ita th a ta tla n b iz o n y ít é k o k k a l” a n ő k r ő l sz ó ló é rv e lé s e so rá n . H a b iz to n m e g á lla p íth a tó le n n e is e g y te h e ts é g p illa n a tn y i é rté k e , ez az é r té k v á lt o z ik ; ig e n v a ló s z ín ű , h o g y e g y é v sz á z a d le fo rg á s a a la tt tö k é le te s e n m e g v á lto z ik . S ő t m i tö b b , száz é v m ú l­ v a , g o n d o lta m , m id ő n é p p a k ü s z ö b re é rte m , a n ő k n e m le s z n e k t ö b b é v é d e tt n e m . É rte le m s z e rű e n ré sz t f o g n a k k é r n i m in d e n o ly a n te v é k e n y s é g b e n és e rő fe s z íté s b e n , m e ly e t e g y s z e r m e g ta g a d ta k t ő ­ lü k . A d a d a m a jd sze n et h o r d . A z e la d ó n ő m a jd m o z d o n y t v e z e t. A d in d en fe lte v é s , m e ly o ly a n té ­ n y e k e n a la p u l, a m e ly e k e t m é g a k k o r je g y e z te k fö l, a m ik o r a n ő k v é d e t t n e m v o lt a k , e l f o g tű n n i a d d ig —m in t p é ld á u l az is (e g y szakasz k a to n a m a s íro z o tt v é g ig az u tc á n ), h o g y a n ő k , a p a p o k és a k e rté s z e k n a g y o b b k o r t é rn e k m e g , m in t m ás e m b e re k . S z ü n te s sü k csak m e g a v é d e tts é g e t, t e g y ü k csak k i a n ő k e t a z o n o s e rő fe s z íté s e k n e k és te v é k e n y s é g e k ­ n e k , c s in á lju n k b e lő lü k k a to n á t, m o z d o n y v e z e tő t, d o k k m u n k á s t, és a k k o r , v a jh , n e m fo g n a k - e a n n y i­ v a l fia ta la b b a n , a n n y iv a l g y o rs a b b a n e lh u lln i a fé r ­ fia k n á l, h o g y az e m b e r e k m a jd ú g y m o n d já k : „ lá t­ ta m m a e g y n ő t ” , a h o g y n e m ré g ib e n a zt m o n d tá k m é g : „ lá tta m e g y r e p ü lő g é p e t” P B árm i m e g tö r té n 57

lie t, a m ik o r az a ssz o n y isá g m á r n e m lesz tö b b é v é ­ d e tt fo g la lk o z á s , g o n d o lta m , és k in y it o t t a m az a j­ t ó t. D e m i k ö z e m in d e n n e k az én d o lg o z a to m tá r ­ g y á h o z , a N ő k h ö z és a R e g é n y h e z ? — k é rd e z te m b e fe lé m e n e t.

Ilia rm a d ih f e j e z e t

B o ss z a n tó v o l t e g y e tle n fo n to s k ije le n té s , e g y e tle n h ite le s t é n y n é lk ü l v is sz a té rn i este. A n ő k szeg é­ n y e b b e k , m in t a fé r fia k , m e r t —h á t e z é rt v a g y a z é rt. T a lá n jo b b v o ln a f ö lh a g y n i azzal, h o g y az ig az sá g u tá n k u t a k o d ju n k , s fe jü n k e t t o v á b b r a is a rász a k a ­ d ó v é le m é n y e k z u h a ta g a a lá ta rts u k , m e ly tü ze s, m in t a lá v a , és z a v a ro s , m in t a m o s o g a tó ié . J o b b v o ln a b e h ú z n i a f ü g g ö n y ö k e t ; k iz á rn i a n y u g ta la n í­ tó k ö r ü lm é n y e k e t ; m e g g y ú jta n i a lá m p á t; leszű ­ k íte n i a n y o m o z á s t, és m e g k é r n i a tö rté n é s z t, a k i n e m v é le m é n y e k e t, h a n e m té n y e k e t je g y e z g e t, h o g y ír ja le , m ily e n fe lté te le k k ö z ö t t é lte k a n ő k , n e m is m in d e n k o r o k b a n , h a n e m csak A n g liá b a n , m o n d ju k , E rz s é b e t k ir á ly n ő id e jé b e n . M e r t ö r ö k ö s r e jté ly , h o g y m ié r t n e m í r t e g y e tle n n ő sem e g y e tle n s z ó t a b b ó l a r e n d k ív ü li ir o d a lo m ­ b ó l, a m ik o r , ú g y tű n ik , m in d e n e m b e r fia egész d a­ lo k r a és s z o n e tte k re v o l t k ép es. M ily e n fe lté te le k k ö z ö t t é lte k a n ő k , k é rd e z te m m a g a m t ó l; m e r t a r e g é n y , a k é p z e le t s z ü lö tte , n e m p o tty a n ú g y o d a a f ö ld r e , m in t e g y k a v ic s, a h o g y a t u d o m á n y o d a p o t t y a n h a t ; a re g é n y e s m ű o ly a n , m in t a p ó k h á ló ­ ja , m e ly h a m é g o ly le h e le tfin o m is, d e o d a v a n k ö t ­ v e az é le th e z m in d a n é g y sa rk á n . G y a k r a n a lig v e n ­

n i észre e z t a k ö té s t; S h a k e sp e a re d a ra b ja i p é ld á u l m in th a c sa k m a g ia k tó l fü g g n é n e k o tt. D e h a a h á ló t fé lre h ú z z á k , szé lé b e k a p v a , k ö z e p é t sz é tsz a g g a tv a , a k k o r az e m b e r n e k r ö g t ö n eszéb e ju t , h o g y az e ffa j­ ta h á ló k a t n e m te ste tle n lé n y e k s z ö v ö g e tik a p u sz ta lé g b e n , h a n e m s z e n v e d ő e m b e ri lé n y e k m ü v e v a la ­ m e n n y i, és o ly a n v a s k o s a n y a g is á g o k h o z k ö tő d n e k , m in t az egészség , a p é n z és a h á z , a m e ly b e n é lü n k . O d a m e n te m te h á t a p o lc h o z , m e ly e n a tö r té n é ­ szek á lln a k , és le v e tte m az e g y ik le g u tó b b it, T r e v e ­ ly a n p r o fe s s z o r tó l az A n g lia történelm ét. X Jjra f e l­ ü tö tte m a N ő k n é l, o t t a z t ta lá lta m , h o g y h e ly ­ z e te ” , és á tla p o z ta m a je lz e tt o ld a la k ra . „ A fe le s é g ­ v e ré s — o lv a s ta m — e lis m e rt jo g a v o l t a fé r fin a k , és s z e m é rm e tle n ü l g y a k o r o lt á k is m in d a fe ls ő b b , m in t az a lsó b b k ö r ö k b e n . . . H a s o n ló k é p p — f o l y ­ ta tja a tö rté n é s z —az o ly a n le á n y z ó , a k i m e g ta g a d ta , h o g y fé r jh e z m e n je n a szü lei á lta l k is z e m e lt ú r ie m ­ b e rh e z , k ite tte m a g á t a n n a k , h o g y b e z á rjá k , ü tle ­ g e ljé k és v é g ig ru g d o s s á k a szo b án a n é lk ü l, h o g y a k ö z v é le m é n y r e e z m e g re n d ítő e n h a t o t t v o ln a . A h ázasság n e m a sz e m é ly e s é rz e lm e k k é rd é se v o l t , h a n e m a család i k ap zsiság é, k iv á lt a ’lo v a g ia s ’ f e l­ ső b b o s z t á ly o k b a n . . . A z e lje g y z é s t g y a k r a n a k k o r k ö tö t té k , a m ik o r m é g m in d k é t fé l a b ö lc s ő b e n v o l t , a h á z a ssá g o t p e d ig a k k o r , a m ik o r é p p h o g y k in ő t ­ te k a d a jk á k fe lü g y e le te a ló l.” í g y v o l t ez 1 4 7 0 tá ­ já n , n e m s o k k a l C h a u c e r k o r a u tá n . A k ö v e tk e z ő u ta lá s a n ő k r e v a g y k étszáz é v v e l k é s ő b b tö r té n ik , a S t u a r to k id e jé n . „ M é g m in d ig r itk a s á g n a k sz á m iöt?

to tt a fe lső és k ö z é p o s z tá ly o k k ö ré b e n , h o g y a n ő m a g a vá la szth a ssa m e g a fé r jé t, és a m in t a fé r je t k i­ je lö lt é k , ő le tt az ú r és a g a zd a , le g a lá b b j o g és sz o ­ kás sz e rin t. E n n e k e lle n é re — fe je z i b e X r e v e ly a n p ro fe s s z o r — sem S h a k e s p e a re n ő a la k ja i, sem az o ly a n h ite le s tiz e n h e te d ik század i e m lé k ir a to k aszs z o n y a i, m in t a V e r n e y v a g y a H u tc h in s o n csalá­ d o k é , lá th a tó a n n in c se n e k h íjá v a l az e g y é n is é g n e k és a je lle m n e k .” Szó* a m i szó , K le o p á tr á b a n , h a j ó l m e g g o n d o lju k , le h e te tt n é m i e ltö k é lts é g ; L a d y M a c b e th , h a fe lte v é s ü n k n e m csal, k e re s z tü l tu d ta v in n i az a k a r a t á t ; R .o sa lin d a , h a szab ad í g y k ö v e t ­ k e z te tn ü n k , ig a z á n v o n z ó lá n y le h e te tt. X r e v e ly a n p ro fe s s z o r n e m á llít tö b b e t, csak az ig a z sá g o t, a m i­ k o r m e g je g y z i, h o g y S h a k e sp e a re n ő a la k ja i n e m v o lt a k h íjá v a l az e g y é n is é g n e k és je lle m n e k . H a az e m b e r n e m tö rté n é s z , m é g to v á b b is m e h e t, és o ly a s m it is á llíth a t, h o g y a n ő k je lz ő tű z k é n t lo b o g ­ ta k m in d e n k ö lt ő k m in d e n m ű v é b e n az id ő k k e z ­ d e te ó ta — K lü ta im n é s z tr a , A n tig o n é , K le o p á tr a , L a d y M a c b e th , P h a e d ra , G re ssid a , R o s a lin d a , D e s d e m o n a , az A m a lf i h e r c e g n ő a d r á m a ír ó k n á l; a p r ó z a ír ó k n á l M rlla m a n t, O larissa, B e c k y S h a rp , A n n a K a re n in a , E m m a B o v a r y , M a d a m e d e G u e rm a n te s —s e re g le n e k s o rra e lm é m b e n a n e v e k , m e ly e k n e m é p p e n o ly a n n ő k e t id é z n e k , a k ik h íjá ­ v a l le t te k v o ln a az e g y é n is é g n e k és je lle m n e k . A m i a z t ille ti, h a n ő n e m lé te z n e e g y e b ü tt, csu p án a f é r ­ fia k á lta l í r o t t m ű v e k b e n , a k k o r ú g y k e lle n e e lk é p ­ z e ln ü n k , m in t h a lla tla n u l je le n té k e n y sz e m é ly is é ­

61

g e t, a k i r o p p a n t s o k s z ín ű ; h ő sies és a lja s ; r a g y o g ó és o c s m á n y ; h a tá r ta la n u l szépséges, és fö r te lm e s a v é g ­ le t e k ig ; n a g y s z e rű , m in t e g y fé r fi, n é m e ly e k sze­ r in t m é g a n n á l is n a g y s z e rű b b .6 D e h á t e z a n ő a k i­ ta lá lt tö r té n e te k b e n él. A v a ló s á g b a n , m in t T r e v e ­ ly a n p ro fe s s z o r k im u ta tta , b e z á rtá k , ü tle g e lté k és v é g ig r u g d o s t á k a szo b án . Ig en k ü lö n ö s , ö ssze tett lé n y á ll e lő ily e n fo r m á n . A k é p z e le tb e n m é r h e te tle n f o n t o s ; a g y a k o rla tb a n te lje se n je le n té k te le n . E le jé tő l v é g ig á th a tja az egész k ö lté s z e te t; a tö r té n e le m b ő l jó s z e r é v e l h iá n y z ik . R e g é n y e s h is tó r iá k k ir á ly a in a k és h ó d ító in a k éle­ té n u r a lk o d ik ;v a ló já b a n ra b s z o lg á ja az e lső k ö l y ö k n e k , a k in e k a szü le i k a r ik a g y ű r ű t e rő s z a k o ln a k az

6 „ K ü lö n ö s és ú g y s z ó lv á n m e g m a g y a rá z h a ta tla n té n y , h o g y A t h é n é v á ro s á b a n , a h o l a n ő k sz in te k e le ti ra b sz o lg a sá g b a n n y ö g ­ te k m in t h á r e m h ö lg y e k v a g y H a m u p ip ő k é k , a szín h á z o ly a n ala­ k o k a t te r e m te tt, m in t K lü ta im n é s z tra , K a ssz a n d ra és A n tig o n é , m i n t P h e d ra , IVlédeia és a tö b b i h ő s n ő , a k i a ’n ő g y ű lö l ő ’ E u rip i­ d é sz d a ra b ja in a k eg ész s o rá n u r a lk o d ik . D e e n n e k a v ilá g n a k a p a r a d o x o n a —h o g y a n a p i é le tb e n e g y tisz te le tre m é lt ó h ö lg y az u tc á r a se m ig e n lé p h e te tt k i e g y e d ü l, m íg a s z ín p a d o n a n ő e g y e n ­ r a n g ú v o l t a f é r fiv a l, v a g y ép p fe le tte á llt —so sem k a p o t t m é g k i­ e lé g ítő m a g y a r á z a to t. A z ú jk o r i tra g é d iá b a n is m e g v a n ez a f ö l é ­ n y e . Iv íín d e n e se tre e g y e tle n fu t ó p illa n tá s S h a k e sp e a re m u n k á ira ( v a g y ‘W e b s te ré ire , d e n e m M a r l o w - é i r a , v a g y J o n s o n é ira ) ele­ g e n d ő , h o g y k id e r ü ljö n , m ik é n t ta r t to v á b b a n ő k n e k e z a z u r a l­ m a , k e z d e m é n y e z ő e re je R o s a lin d á t ó l L a d y Ma.cbeth.~ig. U g y a n ­ í g y R _ a c in e-n á l; h a t tra g é d iá ja v is e li h ő s n ő je n e v é t ; és m e ly ik fé r fis z e re p lő jé t á llíth a tju k o d a H e rm io n é és A n d r o m a c h é , 33é ré n ic e és R .o x a n , P h e d ra és A tá lia m e llé ? Ib sen n él s z in t íg y ; m e ly ik férfi, le h e tn e p á ija S o lv e jg n e k és N ó r á n a k , H e d d á n a k és H ild a 'W a n g e ln e k v a g y R e b e c c a " W estn ek ?” (F. L . L u c a s: .4 tragédia, p p . 1 1 4 —1 1 5 .)

u jjá ra . A z ir o d a lo m b a n a le g lá tn o k ib b sz ó z a to k , a le g m é ly e b b g o n d o la to k b a g y já k e l a jk á t; az é le t­ b en o lv a s n i is a lig tu d , b e tű t v e t n i is a lig tu d , és a fé rje b ir t o k t á r g y a . K é t s é g k ív ü l id é tle n s z ö r n y s z ü le te tt a b b ó l, H og y az e m b e r e lő b b e lo lv a s ta a tö rté n é s z e k e t, a zu tá n e l­ o lv a s ta a k ö lt ő k e t —j i o lm i sasszá rn y ú -gílisy.t-a ; a7 és a szépség; t ü n d é r e —am in t a k n n y b i b a n fao-gv a b ir k á t. C s a k h o g y az e ffa jta s z ö rn y e k , b á rm i s z ó ra k o z ta tó a k is a k é p z e le tn e k , a v a ló s á g b a n n e m lé te z ­ n e k . H o g y é le tre k e lth e ss ü k e z t a n ő t, e g y s z e rre , e g y a z o n p e rc b e n k e ll k ö lt ő ile g és p ró z a ila g e l­ g o n d o ln u n k , s í g y k a p c so la tb a n m a r a d h a tn i a v a ló ­ ság g a l — te h á t, h o g y M rs . M a r tin n a k h ív já k , h a r ­ m in c h a t é v e s, k é k r u h á t, fe k e te k a la p o t és b a rn a c ip ő t v is e l; és a re g é n y e s s é g e t se m té v e s z te n i sze m e lő l —te h á t, b o g y o ly a n e d é n y ő , m e ly b e n m in d e n ­ fé le s z e lle m e k és e r ő k k e r in g e n e k és á ra m la n a k sz ü n te le n ü l. M ih e ly s t a z o n b a n e z t a m ó d s z e rt az E r z s é b e t-k o r i n ő r e p r ó b á lju k a lk a lm a z n i, a m e g ­ v ilá g ítá s g y e n g ü l; n e h é z s é g e k e t o k o z a té n y e k szű ­ k ö sség e. INFem tu d u n k r ó la s e m m it, a m i e lé g g é ré sz ­ letes, s e m m it, a m i tö k é le te s e n ig a z és ta rta lm a s v o ln a . A tö r t é n e le m is a lig e m líti. Es ú jr a T r e v e ly a n h o z f o r d u lt a m , h o g y m e g n é z z e m , m it is je le n t a tö r t é n e le m a p ro fe s s z o rn a k . A fe je z e tc ím e k b e n m e g ta lá lta m , m it je le n t n e k i: ,,A m a jo rs á g és a g a z d á lk o d á s a k ö z ö s f ö ld e k e n . . . A c is z te rc itá k és a b ir k a te n y é s z té s . . . A k ereszte s h a d já r a t o k . . , A z e g y e te m e k . . . A z a ls ó h á z . . . A szá zéves h á b o r ú . . .

A ró z s á k h á b o r ú ja . . . A ren esz án sz tu d ó s a i. . . A sz e rz e te sre n d e k felo szla tá sa . . . A g r á r k ü z d e lm e k és v a llá s h á b o r ú k . . . A z a n g o l te n g e ri h a ta lo m e re ­ d e te . . . A n a g y a r m a d a . . . ” és í g y to v á b b . E se te n ­ k é n t e g y n ő s z e m é ly é t is e m líti, e g y E rz s é b e te t v a g y e g y M á r i á t ; e g y k ir á ly n ő t v a g y n e m e s ú r n ő t. D e a k i i e k rs u p á n az esze és a je lle m e á llt re n d e lk e z é s é r e : e g y e tle n k ö z é p o sztá ly b e li n ő se m v e h e te tt s e m m i m ó d o n ré sz t a z o k n a k a n a g y m o z g a lm a k n a k v a la m e ly ik é b e n , m e ly e k n e k e g y ü tte s é b ő l a m ú lt k é p e a tö rté n é s z sz á m á ra k ia la k u lt. N e m ta lá lu n k rá e g y e tle n a n e k d o ta g y ű jte m é n y b e n sem . A u b r e y a lig e m líti. Ő m a g a so sem ír ja le az é le té t, n e m ig e n v e z e t n a p ló t ; csak e g y m a r é k le v e le lé te z ik . N e m m a r a d t u tá n a d rá m a v a g y k ö lte m é n y , a m ib ő l m e g ­ íté lh e tn é n k . A m i h iá n y z ik , g o n d o lta m — és v a jo n m ié r t n e m g o n d o s k o d ik r ó la a N e w n h a m v a g y a G ir t o n e g y te h e tség es h a llg a tó ja ? —, az e g y n a g y h a lo m i n f o r m á c i ó : h o g y m ik o r m e n t f é r jh e z ; r e n ­ d esen h á n y g y e re k e t s z ü lt; m ily e n h á z b a n é lt ; v o lt - e sa já t s z o b á ja ; m a g á n a k k e lle tt- e f ő z n ie ; ta r t ­ h a t o t t - e cse lé d e t ? M in d e z e k a té n y e k fe lte h e tő e n o t t v a n n a k v a la h o l az a n y a k ö n y v e k b e n és a család i k ö n y v e lé s e k b e n ; az á tla g o s E r z s é b e t-k o r i n ő é le te m e g v a n v a la h o l szan aszét s z ó rv a , csak össze tu d n á sze d n i az e m b e r, h o g y k ö n y v e t ír jo n b e l ő le ! B á ­ to r s á g o m a t m e g h a la d ó a m b íc ió v o ln a , g o n d o lta m , m íg sz e m e m o ly a n k ö n y v e k u tá n k u ta to tt a p o lc o ­ k o n , m e ly e k n e m v o lt a k o tt, h o g y h íre s e g y e te m e k d iá k ja in a k én a já n lja m fig y e lm é b e , m ik é n t ír h a t ­

64

n á k á t a tö r té n e lm e t, p e d ig m e g v a llo m , n é h o l kis­ sé k ü lö n ö s n e k lá tsz ik , v a ló tla n n a k , fé lo ld a la s n a k ; d e h á t m ié r t n e to ld h a tn á n k m e g e g y m e llé k le tte l e zt a tö r té n e lm e t ? — v a la m i o ly a n fe ltű n é s m e n te s c ím a la tt p e rs z e , h o g y a n ő k is ille d e lm e s e n h e ly e t fo g la lh a s s a n a k b e n n e ? M e r t az e m b e r m e g - m e g p illa n tja ő k e t a n a g y o k é le té b e n , a m in t g y o rs a n v issz a su h a n n a k a h á tté rb e , h o g y e lre jts e n e k , g o n ­ d o lo m n é h a , e g y - e g y k ac sin tást, n e v e té s t, n e tá n k ö n n y c s e p p e t. Es v é g r e is e le g e n d ő é le tr a jz u n k v a n m á r J a n e A u s t e n r ő l; ú g y te tsz ik , a lig h a szü kséges ú jra m e g v iz s g á ln i, h o g y a n h a to tta k J o a n n a B a illie tra g é d iá i E d g á r A lla n P o e k ö lté s z e té r e ; és e n g e m c se p p e t se m z a v a rn a , h a M a r y R u s s e ll JV Iitford összes h á z a it és la k ja it e g y j ó é v sz á z a d ra b e z á rn á k a k ö z ö n s é g e lő tt. A z t v is z o n t g y á s z o s n a k ta lá lo m , fo ly ta tt a m , m iu tá n ú jfe n t k ö r ü ln é z te m p o lc a im o n , h o g y s e m m it n e m tu d u n k a n ő r ő l a tiz e n n y o lc a d ik század e lő tt. N in c s e lő tte m s e m m ily e n k é p , h o g y le g a lá b b tu d n á m , m e r r e in d u lja k . C s a k k é rd e z ő s ­ k ö d ö m itt, h o g y m ié r t n e m ír ta k a n ő k k ö lte m é ­ n y e k e t az E rz s é b e t-k o rb a n , s k ö z b e n n e m tu d h a ­ to m p o n to s a n , m ily e n v o l t a n e v e lé s ü k ; ta n íto ttá k -e ő k e t e g y á lta lá n í r n i ; v o l t - e saját n a p p a liju k ; h á n y á n sz ü lte k m á r h u s z o n e g y é v e s k o r u k e lő t t ; r ö v id e n s z ó lv a : m it m ű v e lt e k r e g g e l n y o lc t ó l este n y o lc ig . P é n z ü k n y i lv á n v a ló a n n e m v o l t ; T r e v e ly a n p r o ­ fesszo r s z e rin t, te tsz e tt v a g y n e m te tsz e tt, fé rjh e z m e n te k , m ie lő t t k in ő tte k v o ln a a g y e re k s z o b á b ó l, v a ló s z ín ű le g te h á t tiz e n ö t-tiz e n lia t é ves k o ru k b a n .

65

Ig a zá n r o p p a n t fu rc sa is le n n e , v e g y ü k csu p á n a fe n ti b iz o n y o s s á g o t, b a v a la m e ly ik ü k v á r a tla n u l m e g ír ta v o ln a S h a k e sp e a re d a ra b ja it, á lla p íto tta m m e g , és a rra az ú r r a g o n d o lta m , a k i m á r m e g h a lt, d e a d d ig p ü s p ö k v o lt , h a j ó l e m lé k s z e m , s a k i k ije ­ le n te tte , h o g y s e m m ily e n n ő b e n n e m le h e te tt, n e m le h e t és a jö v ő b e n sem lesz m e g S h a k e s p e a re lá n g ­ e lm é je . A z ú js á g o k b a n ir k á it e r r ő l. A z t is k ö z ö lte o t t e g y h ö lg g y e l, k i tő le k ív á n t fe lv ilá g o s u ln i, h o g y a m a c s k á k v a ló b a n n e m ju t n a k a m e n n y e k o rs z á g á ­ b a , jó lle h e t , te tte h o z z á , n e k ik is v a n v a la m ily e n le lk ű k . H á n y tö p re n g é s tő l k ím é lte k m e g e z e k az id ő s u r a k ! H o g y h ú z ó d ta k v issz a jö t t ü k r e a tu d a t­ la n s á g h a t á r a i ! A m a c s k á k n e m ju tn a k a m e n n y e k o rs z á g á b a . A n ő k n e m ír h a tjá k m e g S h a k e sp e a re d r á m á it. M in d a m e lle tt m a g a m sem g o n d o lh a tta m m ást, m íg S h a k e s p e a re m ű v e it s z e m lé lte m a p o lc o n , m in t h o g y a p ü s p ö k n e k le g a lá b b e b b e n ig a z a v o l t ; tö k é le te s és te lje s k é p te le n s é g le tt v o ln a , h o g y e g y n ő ír ja m e g S h a k e sp e a re d rá m á it S h a k e sp e a re k o ­ rá b a n . H a d d k é p z e lje m e l, h a m á r té n y e k r e o ly n e h e z e n b u k k a n u n k , m i tö r té n ik , h a S h a k e s p e a re n e k v a n e g y c so d á la to sa n te h e tsé g e s h ú ga, a k it, m o n d ju k , J u d ith n a k hívnaTET M aga~ ~ Shakespeare ig e n v a ló s z ín ű e n —m in t h o g y az a n y ja ö r ö k ö lt e g y k is v a g y o n t — k ö z é p is k o lá b a já r t , a h o l la tin t ta n u l­ h a t o t t —O v id iu s t, V e r g iliu s t, H o ra tiu s t —és a n y e lv ­ ta n m e g a lo g ik a a la p e le m e it. V a d f iú v o lt , m in t k ö z t u d o t t, n y u la k r a v a d á s z o tt o r v u l, ta lá n m é g e g y

66

sz a rv a st is e le jte tt, és e lő b b , m in ts e m k ív á n a to s le tt v o ln a , e l k e lle tt v e n n ie e g y k ö r n y é k b e li n ő t, a k i g y e re k e t s z ü lt n e k i, e lő b b , m in ts e m h e ly é n v a ló le tt v o ln a . E z a k a la n d k ü ld te L o n d o n b a sze re n csét p r ó ­ b á ln i. V o l t b e n n e h a jla m a sz ín h á z h o z ; ú g y k e z d te , h o g y lo v a k a t ő r z ö t t a b e já ra tn á l. H a m a ro sa n b e n t a szín h á z b a n k a p o tt m u n k á t, sik eres színész le tt, o t t é lt a v ilá g e g y e te m te n g e ly é b e n , m in d e n k iv e l ta lá l­ k o z o tt, m in d e n k it is m e rt, m ű v é s z e té t g y a k o r la to z ta tta a s z ín p a d o n , s z e lle m é t to rn á z ta tta az u tc á k o n , és m é g a k ir á ly n ő p a lo tá já b a is b e b o c sá tá st n y e r t . K ö z b e n az ő r e n d k ív ü l teh etség es h ú g a , té te le z z ü k f ö l, o tth o n m a r a d t. É p p ú g y te le v o l t k a la n d v á g y g y a l, k é p z e le tte l, tü re lm e tle n s é g g e l, m in t a b á ty ja . D e ő t n e m k ü ld té k isk o lá b a . N e m v o l t m ó d ja n y e lv t a n t és lo g ik á t ta n u ln i, h o g y H o ra tiu s és V e r ­ g iliu s o lv a s á s á ró l m á r n e is b e s z é ljü n k . O l y k o r ­ o ly k o r f e lv e t t e g y k ö n y v e t , a b á ty já é t ta lá n , és e l­ o lv a s o tt n é h á n y la p o t. D e a k k o r b e lé p te k a szü lei, és rá s z ó lta k , h o g y s to p p o lja m e g a h a ris n y á t, v a g y g o n d ja le g y e n a p ö r k ö lt r e , és n e á b rá n d o z z o n k ö n y ­ v e k m e g p a p iro s o k f ö lö t t . S z ig o rú a n sz ó lta k v o ln a , d e k e d v e s e n , m e r t te h e tő s e m b e r e k v o lt a k , a k ik tu dták., m ily e n fe lté te le k e t k ín á l az é le t e g y n ő n e k , és s z e re tté k a lá n y u k a t — b iz o n y , tö b b m in t v a ló ­ szín ű , h o g y J u d i t h v o l t az ap ja sze m e fé n y e . T a lá n te le is ir k á it n é h á n y la p o t f ö n t az a lm a p a d lá so n a la tto m b a n , d e v o l t a n n y ir a ó v a to s , h o g y e lre jts e v a g y elég esse. H a m a ro sa n a z o n b a n , m ie lő tt e lm ú lt v o ln a f ö lö t t e a m á s o d ik é v tiz e d , e lje g y e z té k e g y

67

sz o m sz é d o s g y a p jú k e re s k e d ő fiá v a l. Ő m e g sírt, h o g y a h á z a ssá g o t g y ű lö le te s n e k ta lá lja , s e z é r t az é d e s a ty ja k e m é n y e n m e g v e rte .. A z tá n n e m szid ta tö b b é a lá n y á t. C s a k k ö n y ö r g ö t t n e k i, h o g y n e sértse m e g , n e h o z z o n r á s z é g y e n t e b b e n a h ázas­ ság i ü g y b e n . K a p tő le e g y g y ö n g y n y a k lá n c o t v a g y e g y f in o m a ls ó s z o k n y á t, m o n d t a ; és k ö n n y e k ü lte k a sz e m é b e n . H á t h o g y n e e n g e d e lm e s k e d e tt v o ln a ? H o g y tű r h e tte v o ln a , h o g y m e g h a s a d jo n az a p ja s z ív e ? C s a k te h e ts é g é n e k k é n y s z e rítő e re je b ír ta rá . H o lm ijá b ó l kis b a t y u t k ö t ö t t , e g y n y á r i é jsza k á n k ö té le n le e re s z k e d e tt, és n e k iv á g o tt a lo n d o n i o r ­ sz á g ú in a k . T iz e n h é t é v e s v o lt . A s ö v é n y e n é n e k lő m a d a ra k b a n n e m v o l t a n n y i z e n e i é rz é k , m in t b e n ­ n e . A le g fü r g é b b k é p z e lő e r ő v e l v o l t m e g á ld v a , o ly a n te h e ts é g é lt b e n n e a sz a v a k m u z s ik á ja irá n t, m in t a b á ty já b a n . U g y a n o ly a n h a jla m a v o l t a szín ­ h á z h o z . O t t á llt a b e já r a tn á l; já ts z a n i a k a r, m o n d ta . A fé r fia k a sz e m é b e n e v e tte k . A d ir e k to r — k ö v é r , f it t y e d t a jk ú e m b e r — r ö h ö g ö t t . U g a t o t t v a la m it a r r ó l, h o g y h a az u s z k á r tá n c o ln i k e z d és a n ő já t ­ szan i —n a n e m , m o n d ta , n ő n e m le h e t színész. C é l­ z o tt a rra —k é p z e lh e tik m ire . ISTem te h e te tt h á t sz e rt g y a k o r la t r a a m e ste rsé g é b e n . Ivteg tu d ja e g y á lta lá n k e re s n i a v a c s o rá já t e g y k o c s m á b a n , v a g y é jf é lk o r is az u tc á k o n b o ly o n g ? D e z se n ije a k é p z e le t m ű v e i fe lé v o n t a , v á g y o t t a b ő tá p lá lé k ra , m e ly e t a fé r fia k és n ő k é le te , sz o k á sa ik m e g fig y e lé s e n y ú jt h a t o t t . V é g r e — m e r t n a g y o n fia ta l v o l t , a rc b a n k ü lö n ö s m ó d o n h a s o n líto tt S h a k e s p e a re -re , a k ö lt ő r e ,

68

u g y a n a z o k a s z ü rk e sz e m e k , í v e lt s z e m ö ld ö k —, v é g ­ r e N ic k G re e n e , a sz ín ig a z g a tó m e g k ö n y ö r ü lt r a j t a ; ő m e g te h e rb e n ta lá lta m a g á t u g y a n e ttő l az ú r tó l, ú g y h o g y — k i m é r h e tn é m e g a k ö lt ő i s z ív h e v é t s d ü h é t, m id ő n t ő r b e e jti s f o g v a ta r tja a n ő i te st ? — m e g ö lte m a g á t e g y té li éjszak án , és o t t fe k s z ik e l­ te m e tv e v a la m e ly ik k e re s z tú tn á l, a h o l m a az E le p h a n t a n d C a s tle e lő tt az o m n ib u s z o k m e g á lln a k . H á t tö b b é -4c evé sb é v a la h o g y í g y sz ó ln a a t ö r t é ­ n e t, g o n d o lo m , h a S h a k e sp e a re k o rá b a n e g y n ő b e n S h a k e s p e a re g én iu sz a la k o tt v o ln a . D e ré s z e m rő l e g y e té r te k az e lt á v o z o t t p ü s p ö k k e l, h a u g y a n az v o l t — e l sem k é p z e lh e tő , h o g y S h a k e sp e a re k o r á ­ b a n e g y n ő b e n S h a k e sp e a re g én iu sza la k o tt v o ln a . Iv íe rt az o ly a n g én iu sz , m in t S h a k e sp e a re -é , n e m s z ü le tik m e g r o b o t o ló , m ű v e le tle n , s z o lg a le lk ű e m ­ b e r e k k ö z ö tt. N e m s z ü le te tt m e g A n g liá b a n a szá­ sz o k és a b r ite k k ö z ö tt. N e m s z ü le tik m e g m a a m u n k á s sá g k ö ré b e n . H o g y a n s z ü le th e te tt v o ln a m e g te h á t a n ő k k ö z ö tt, a k ik e t, T r e v e ly a n p ro fe s z s z o r sz e rin t, m á r sz in te a g y e re k s z o b á b a n m u n k á r a f o g o t t a s z ü lő i k é n y s z e r, s a k ik e t e r r e k ö te le z e tt a t ö r v é n y és a m e g s z o k á s ? D e v a la m ifé le g én iu sz a z é rt e z e k b e n a n ő k b e n is k e lle tt h o g y é lje n , a h o g y a m u n k á s s á g k ö r é b e n is é lt m in d ig . O l y k o r - o l y k o r f e lr a g y o g e g y j a n e A u s te n v a g y e g y R ó b e r t B u rn s , és b iz o n y ítja a je le n lé té t. C s a k h á t e n n e k re n d s z e rin t n e m s ik e r ü lt e lju tn ia a p a p írra . D e v a la h á n y s z o r az e m b e r a r r ó l o lv a s , h o g y e g y b o s z o r k á n y t m e g m á r to g a tta k , v a g y e g y a s sz o n y t m e g s z á llo tt az ö r d ö g ,

69

v a g y h o g y e g y ja v a s a s s z o n y f ü v e k e t á ru l, v a g y a k á r csa k e g y n a g y o n je le n tő s f é r fir ó l, a k in e k v o l t e g y é d e s a n y ja , a k k o r , a z t h isz e m , n y o m á b a n v a n e g y e lv e s z e tt r e g é n y ír ó n a k , e g y e lf o jt o t t k ö ltő n e k , e g y n é m a és d ic ste le n J a n e A u s te n n e k v a g y E m ily B r o n te n a k , a k i fő b e lő tte m a g á t o d a k ü n n a lá p o n , v a g y s z o m o r k o d o tt és s z e n v e d e tt az o rs z á g u ta k k ö ­ r ü l, t é b o ly u lt a n a k ín tó l, a m it sa já t te h e tsé g e m é r t rá . V a ló b a n , m é g a z t is m e g k o c k á z ta to m , h o g y az a N é v te le n , k i a n n y i k ö lt e m é n y t sz e rz e tt, d e n e m d a lo lh a tta e l so h a , g y a k ra n n ő v o lt . S n ő v o lt , g o n ­ d o lo m , az is, a k ire E d w a r d F itz g e ra ld ú g y e m lé k e ­ z e tt, h o g y b a lla d á k a t és n é p d a lo k a t sz e rz e tt, e z e k e t d ú d o lta a g y e rm e k e in e k , e z e k k e l szed te r á a p e r g ő r o k k a és a h o ssz ú té li e sté k u n a lm á t. V a g y ig a z m in d e z , v a g y n e m —k i tu d ja —, d e a n y n y i o k v e t le n ü l ig a z b e lő le , le g a lá b b is a S h a k e sp e a re h ú g á r ó l fa b r ik á lt tö r té n e te m e t á tn é z v e ú g y ta lá l­ ta m , h o g y e g y n ő , h a n a g y o n te h e tsé g e sn e k szü le ­ t i k a tiz e n h a to d ik szá zad b an , k é ts é g k ív ü l m e g ő r ü l, a g y o n lö v i m a g á t, v a g y e g y fa lu sz é li h á z ik ó b a n v é g z i m in t b o s z o r k á n y és v a já k o s , a k itő l m in d e n k i fé l, s a k it m in d e n k i g ú n y o l. JVLert k ü lö n ö s e b b lé le k ­ ta n i é rz é k n é lk ü l is b iz o n y o s a k le h e tü n k b e n n e , h o g y e fe le tté b b te h e tség es lá n y t, h a m e g p r ó b á l é ln i is p o é tá i te h e ts é g é v e l, ú g y g á n c so lt, ú g y a k a d á ly o ­ z o tt v o ln a m in d e n k i, s ú g y m e g k ín o z tá k , m e g s z a g ­ g a ttá k v o ln a sa]át fe le se lő ö s z tö n e i, h o g y m in d e n k é ts é g e t k iz á ró a n e l k e lle tt v o ln a v e s z íte n ie az e g é sz sé g é t és a jó z a n eszét. E g y e tle n le á n y sem sé tá l­

70

h a to tt v o ln a b e L o n d o n b a , á llh a to tt v o ln a megí; a sz ín é sz b e já ró e lő tt, tö r h e te tt v o ln a u ta t m a g á n a k a d ir e k to r szín e e lé a n é lk ü l, h o g y e rő s z a k o t n e te g y e n m a g á n , s n e s z e n v e d je n v é g ig o ly a n g y ö tr e lm e k e t, m e ly e k e se tle g é rte lm e tle n e k —h isz e n , m e g le h e t, a tisztaság csak fétis, a m it n é m e ly tá rs a d a lm a k k iis­ m e rh e te tle n o k o k b ó l ta lá ln a k k i —, d e e ttő l m é g a le g k e v é s b é se m e lk e rü lh e tő k . A tisz ta sá g n a k a k k o r és a z ó ta is o ly a n á jta to s je le n tő s é g e v a n e g y n ő é le té ­ b e n , s a n n y ir a k ö r ü ls z ö v ik az id e g e k és az ö s z tö n ö k , h o g y k im e ts z e n i és n a p v ilá g ra h o z n i a le g k iv é te le sebb b á to rs á g g a l le h e t csak. S z a b a d o n é ln i k ö lt ő ­ k é n t és d r á m a ír ó k é n t L o n d o n b a n a tiz e n h a to d ik szá z a d b a n e g y n ő n e k : o ly a n id e g fe s z ü lts é g e t és v í ­ v ó d á s t je le n t e t t v o ln a , a m i a lig h a n e m m e g ö li. S h a s ik e rü l tú lé ln ie , b á r m it ír, az o l y to r z és a la k ta la n le tt v o ln a , m in t a m e g v is e lt és b e te g e s k é p z e le t m in ­ d en s z ü le m é n y e . És az sem k étség e s, g o n d o lta m a p o lc o t n é z v e , m e ly e n n e m v o l t e g y e tle n d rá m a sem n ő i s z e rz ő tő l, h o e—y✓ a m ű v e i n é v te le n e k m a ra d ta k . E n n y i m e n e d é k e t a z é rt k e re s e tt v o ln a . A tisztaság h a g y o m á n y á n a k e m lé k e n é v te le n s é g e t p a ra n c s o lt a n ő k r e m é g a k é ső tiz e n k ile n c e d ik század b an is. O u r r e r B e ll. G e o r g e E lio t, G e o rg e S a n d — v a la ­ m e n n y ie n b e ls ő k ü z d e lm e k á ld o z a ta i, m in t m ű v ü k b iz o n y ítja — fé r fin e v e t h a sz n á lv a p r ó b á ltá k e re d ­ m é n y te le n ü l e lfá t y o lo z n i m a g u k a t. í g y r ó ttá k le az a d ó t a n n a k a k o n v e n c ió n a k , m e ly e t ta lá n a m á sik n e m o l t o t t b e lé jü k , v a g y le g a lá b b is h a rs á n y a n h e ­ ly e s e lt (a n ő le g fő b b d icső ség e, h a n e m b esz éln e k i s

71

ró la , m o n d á P e rik lé sz , a k ir ő l p e d ig e lé g so k a t b e ­ széltek ) : h o g y a n v i I v ó n o _ A n é v te le n s é g a v é r ü k b e n v a n . A v á g y , h o g y fá t y o lb a b u r k o ló d d z a n a k , m é g m in d ig h a ta lm á b a n ta rtja ő k e t. JVÍég m a sem fo g la lk o z ta tja ő k e t o l y m é r té k b e n a h ír n e v ü k épsége, m in t a fé r fia k a t; és á lta lá b a n v é v e s ír k ö v e k m e g e m lé k tá b lá k m e lle tt ú g y s z o k ta k e lm e n n i, h o g y n e m tá m a d le k ü z d h e te tle n v á g y u k fe lv é s n i o d a a n e v ü k e t, a h o g y a n A lf , B é r t v a g y C h a s v i ­ sz o n t k é n y te le n ily e n fo r m á b a n e n g e d e lm e s k e d n i az ö s z tö n n e k , m e ly e g y r e csak a z t m o r m o lja b e n ­ n ü k , v a la h á n y s z o r e g y k ö z e le d ő szép n ő t lá tn a k , v a g y a k á r csak e g y e b e t : C e chien est a m o i* Es p e r ­ sze le h e t az m á s is, m in t e b , g o n d o lta m , e m lé k e z v é n a P a r la m e n t té r r e , a G y ő z e le m s é tá n y ra és m á s su­ g á r u ta k r a ; le h e t az e g y d a ra b f ö l d is, "vagy e g y g y a p ja s fe k e te h a jú fé r fi. N ő n e k le n n i tö b b e k k ö ­ z ö t t a z é rt r o p p a n t e lő n y , m e r t e g y csin os n é g e r lá n y m e lle t t is e lm e h e tü n k a n é lk ü l, h o g y a n g o llá a k a r ­ n á n k te n n i. A z a n ő te h á t, a k i n a g y k ö lt ő i te h e ts é g g e l sz ü le ­ te tt a tiz e n h a to d ik század b an , b o ld o g ta la n n ő v o l t , o ly a n n ő , a k i h a rc b a n á llt ö n m a g á v a l. É le té n e k m in d e n k ö r ü lm é n y e , ső t a tá la id o n ö sz tö n e i is e l­ le n sé g e se n s z e g ü lte k sze m b e a z z a l a le lk iá lla p o tta l, v m e ly m e g k ív á n ta , h o g y sz a b a d já ra e n g e d je n m in ­ d e n t, a m i a fe jé b e n v a n . D e m ily e n le lk iá lla p o t fe le l m e g le g in k á b b az a lk o tá sn a k ? —k é rd e z te m . S z e r e z * E z a k u t y a az e n y é m .

72

h e tü n k v a la m i fo g a lm a t a r r ó l az á lla p o tr ó l, m e ly e lő s e g íti, le h e t ő v é teszi e z t a k ü lö n ö s te v é k e n y s é ­ g e t ? Itt k in y it o t t a m e g y k ö n y v e t , m e ly S h a k e ­ sp eare tra g é d iá it ta rta lm a z ta . M ily e n v o l t S h a k e ­ sp eare le lk iá lla p o ta , a m ik o r p é ld á u l a.L ear-t v a g y az A nton iu s és C le o p a trá -t írta ? K é ts é g k ív ü l a v a la h a lé te z e tt le g k e d v e z ő b b le lk iá lla p o t v o l t e z a k ö lt é ­ sze tre n é z v e . D e S h a k e sp e a re n e m m o n d o t t r ó la s e m m it. M e llé k e s e n és v é le tle n ü l tu d ju k csak , h o g y „ so sem t ö r ö lt k i e g y e tle n s o r t s e m ” . A m ű v é s z v a ­ ló já b a n s e m m it sem m o n d o t t a le lk iá lla p o tá r ó l ta ­ lá n e g észen a tiz e n n y o lc a d ik század ig . T a lá n R o u s ­ seau k e z d te . M in d e n e s e tre a tiz e n k ile n c e d ik szá­ z a d ra m á r ú g y k if e jlő d ö t t ez az ö n tu d a t, h o g y az írá s tu d ó k n a k sz o k á su k k á v á lt b e s z á m o ló t a d n i a le lk ű k r ő l, v a llo m á s o k b a n v a g y ö n é le tra jz o k b a n . A z é le tü k e t is m e g ír tá k , és le v e le ik e t is k in y o m t a t ­ tá k a h a lá lu k u tá n . í g y a ztán n e m tu d ju k , m in m e n t át S h a k e s p e a re , m íg a L ear-1 írta , d e azt tu d ju k , m in m e n t á t C a r ly le A fra n c ia forrad alom írása k ö z b e n ; m in m e n t á t F la u b e rt, a m ik o r a B o varyn é-1 í r t a ; m in m e n t á t K e a ts , a m ik o r v e rs e k e t í r t a k ö z e lg ő h a lá l és a v ilá g k ö z ö n y ö s s é g e e lle n . S a v a llo m á s o k és ö n b o n c o lá s o k e h a ta lm a s m o ­ d e rn ir o d a lm á b ó l az s z ű rh e tő k i, h o g y zsen iális m ű ­ v e t ír n i m in d ig csak b á m u la to s n e h é z sé g e k á rá n le ­ h e te tt. M in d e n az e lle n sz ó lt, h o g y é p e n és eg é szb en k e rü lh e sse n k i az í r ó le ik é b ő l. Á lta lá b a n az a n y a g i k ö r ü lm é n y e k s z ó lta k e lle n e . K u t y á k u g a tn a k ; e m ­ b e re k a lk a lm a tla n k o d n a k ; p é n z t k e ll k e re s n i; az

73

eg észség m e g g y e n g ü l. T o v á b b á e z a v a r o k fe le rő s í­ tése és n e h e z e b b e lv is e lh e tő s é g e v é g e tt o t t v a n m é g a v ilá g m e g r ö g z ö t t k ö z ö n y e . A v ilá g se n k it n e m k é r a rra , h o g y v e rs e k e t, r e g é n y e k e t és tö r té n e lm i m ű v e k e t í r jo n ; n in cs r á ju k szü k sé g e. N e m é rd e k li, h o g y F la u b e rt m e g ta lá lja -e a h e ly e s k ife je z é st, és h o g y C a r ly le m i ly a g g á ly o s á n b iz o n y g a tja e z t v a g y a z t a t é n y t. Es p e rsz e n e m f o g fiz e tn i a z é rt, a m ire n in cs szü k sé g e. í g y a ztán az ír ó , K e a ts, F la u b e rt, C a r ly le e ls z e n v e d h e ti, k iv á lt ifjú s á g a te r m é k e n y é v e ib e n m in d a z t, a m i z a v a r ó és e lk e d v e tle n ítő h a ­ tás csak é rh e ti. Á t o k és h a lá lh ö rg é s szó l a z o k b ó l az ö n b o n c o ló és v a llo m á s o s k ö n y v e k b ő l. „ S z é p p o é ­ ta , s o rs o d d ö g h a lá l’? —ez a r e fré n je a d a la ik n a k . H a b á r m i lé tr e jö n m in d e z e k u tá n , az cso d a, és v a ló s z í­ n ű , h o g y e g y e tle n k ö n y v sem sz ü le te tt o ly a n te l­ je s n e k és é p n e k , a m ily e n n e k fo g a n t. C s a k h o g y a n ő k sz á m á ra , g o n d o lta m az ü re s p o l­ c o k a t s z e m lé lv e , e ze k a n e h é z sé g e k m é g ré m e s e b ­ b e k v o lt a k . E lő s z ö r is, h o g y s a j át sz o b á ja le g y en — n y u g a lm a s s z o b á ró l, z a jm e n te s sz o b á r ó l n e is b e ­ s z é ljü n k —, az egészen a t iz e n k ile n c e d ik század e le j é i g szó b a sem jö h e te tt, h a csa k a s z ü lő k nem . v o lt a k k iv é te le s e n g a z d a g o k v a g y n a g y o n e lő k e lő k . M i ­ v e l a zse b p é n z e, m e ly az a ty ja jó in d iila tá tó l f ü g g ö tt, csak a rra v o l t e lég , h o g y f ö l tu djon, ö ltö z n i, m e g v o l t fo s z tv a az o ly a n k ö n n y e b b s é g e k tő l, m e ly e k m é g K e a ts n e k , T e n n y s o n n a k , C a r ly le - n a k is és m in d e n s z e g é n y fé rfin a k k iju to tta k — g y a lo g t ú r á k ­ tó l, k is fra n c ia o rsz á g i u ta k tó l, fü g g e tle n la k á stó l,

74

m e ly , h a k e llő e n n y o m o rú s á g o s v o l t is, le g a lá b b e l­ re jte tte ő k e t a c sa lá d ju k k ö v e te lő z é s e és z sa rn o k sá g a e lő l. R e tte n e te s e k v o lt a k e z e k az a n y a g i n eh éz sé ­ g ek , d e ro ssz a b b a k v o lt a k az a n y a g ta la n o k . A v ilá g k ö z ö n y e , m e ly e t K e a ts , F la u b e rt és m ás z se n ik o ly n eh ez en e lv is e lh e tő n e k ta lá lta k , az ő e se té b e n n e m k ö z ö n y v o lt , h a n e m ro s s z in d u la t. A v ilá g n e m a z t m o n d ta n e k i, a m it a z o k n a k m o n d o tt, h o g y : „ ír j, ha n a g y o n a k a rs z ; n e k e m é d e s m in d e g y .” A v ilá g azt m o n d ta r ö h ö g v e : „ í r n i ? A z tá n m i lesz a b b ó l, ha te írsz ? ” I tt m á r a N e w n h a m és a G ir t o n p s z ic h o ­ ló g u sa i a s e g íts é g ü n k re jö h e tn é n e k , g o n d o lta m , is­ m é t csak a p o lc o k f o g h íjá t n é z v e . M e r t ig a z á n id e ­ je , h o g y m e g m é r jé k , m ik é n t h a t az e lk e d v e tle n íté s a m ű v é s z le lk é re , a h o g y a te jü z e m b e n is lá tta m , m e g m é rik , m ik é n t h a t a k ö z ö n sé g e s te j és az e lső o s z tá ly ú te j a p a tk á n y s z e rv e z e té re . K e tr e c b e z á rn a k k é t p a tk á n y t e g y m á s m e lle tt, s a k e ttő k ö z ü l az e g y ik a la m u s z i, fé lé n k és p ic i, a m á s ik m a jd k ic sa t­ tan , b á t o r és n a g y . T e h á t m iv e l e te tjü k a n ő k e t és a m ű v é s z e k e t ? — k é rd e z te m , és fe lte h e tő e n e sz em b e ju t o t t az az e b é d az aszalt s z ilv á v a l m e g a s o d ó v a l. V á la s z g y a n á n t e lé g v o l t k in y itn i az esti ú js á g o t, és e lo lv a s n i, m ik é n t v é le k e d ik L o r d B ir k e n h e a d a — c s a k h o g y én m o s t n e m f o g o m a zz a l fá ra sz ta n i m a ­ g a m , h o g y id e m á s o lja m , m ik é n t v é le k e d ik L o r d B irk e n h e a d a z o k r ó l a n ő k r ő l, a k ik írn a k . És h a ­ g y o m b é k é b e n a z t is, a m it In g e esp eres m o n d . A H a rle y S tr e e t s z a k é rtő je n y u g o d ta n fe llá rm á z h a t­ ja a H a r le y S tre e te t, e g y e tle n szál h a ja m sem f o g é g 75

n e k á lln i. M r . O s c a r B r o w n in g o t a z o n b a n id é z e m , m e r t M lr. O s c a r B r o w n in g e g y id ő b e n n a g y v a la k i v o l t C a m b r id g e - b e n , és a N e w n h a m m e g a G ir t o n h a llg a tó it v iz s g á z ta tta . M r . B r o w n in g n a k szo k ása v o l t k ije le n te n i, h o g y ,,a v iz s g a d o lg o z a to k b á r ­ m e ly c s o p o r tjá t á tn é z v e az a b e n y o m á s a tá m a d t, * fü g g e tle n ü l az a d o tt o s z tá ly z a to k tó l, h o g y a le g ­ jo b b n ő is a la tta m a r a d in te lle k tu á lis a n a le g ro s z szab b f é r fin a k ” . M iu tá n í g y sz ó lt, M r . B r o w n in g v is s z a m e n t a la k o s z tá ly á b a — és ez a f e jle m é n y teszi ő t s z e re te tre m é lt ó v á és b iz o n y o s m é r té k ig n a g y ­ szab ású , k iv á ló e m b e r i je le n s é g g é —, v is sz a m e n t a la k o s z tá ly á b a , a h o l a k a n a p é n f e k v e o t t ta lá lt e g y is tá lló fiú t — „ p u sz ta c so n tv á z , az o rc á ja b e e s e tt és fa k ó , a f o g a fe k e te , s ú g y tű n t, a ta g ja in a k n e m v o l t I e g é sze n u r a . . . ’E z A r t h u r ’ (m o n d ta M r . B r o w ­ n in g ). ’Ig a zá n k e d v e s fiú , és r e n d k ív ü l n a g y le lk ű .’ ” A k é t k é p s z á m o m ra v a la h o g y m in d ig k ie g é sz íti e g y m á s t. És sz e re n c sé re az é le tra jz írá s e k o rs z a k á ­ b a n a k é t k é p re n d s z e rin t k i s z o k ta e g y m á s t e g é szí­ te n i, ú g y h o g y a n a g y e m b e re k v é le m é n y é t n e m ­ csak a z z a l é rte lm e z h e tjü k , a m it m o n d ta k , h a n e m a zz a l is, a m it te tte k . D e m e r t ez m a m á r leh etség es, a z é rt ö t v e n é v v e l e z e lő tt m é g n a g y e m b e r e k sz á já b ó l az ily e n v é le ­ k e d é se k e lé g g é e lre tte n tő e k le h e tte k . T é te le z z ü k f ö l, h o g y e g y ap a a le g n e m e se b b in d íté k k a l e lle ­ n e z te , h o g y a lá n y a e lm e n je n h a z u lr ó l, és ír ó , fe s tő v a g y tu d ó s le g y e n . „ N é z d , m it m o n d M ír. O sc a r B r o w n i n g ” —m o n d ta v o ln a ; és n e m c sa k M r . O sc a r 76

B r o w n in g v o l t o tt, h a n e m a Saturday R e v ie tu i s ; o t t v o l t ív ír. G r e g is — „a n ő lé té n e k a la p ja s lé n y e g e — m o n d ta M x . G r e g ig e n n a g y h a n g s ú lly a l —, h o gy a fé rfib a n nyer tá m a szt, és ő t s z o lg á lja ” — és o t t v o l t a fé rfia s v é le m é n y e k egész tö m e g e , m e ly m in d csak a rra m e n t k i, h o g y sz e lle m ie k b e n a n ő k t ő l n in cs m it v á r n i. H a az a p a n e m o lv a s ta v o ln a f ö l e v é le ­ m é n y e k e t, b á r m e ly lá n y e lo lv a s h a tta m a g a i s ; és az o lv a sá s m é g a tiz e n k ile n c e d ik század b an is n y ilv á n le tö r te az é le tk e d v é t, és m e g lá ts z o tt a m u n k á já n . „ T e e h h e z n e m é rtesz, te a rra k é p te le n v a g y ” : m in d u n ta la n e z e lle n tilta k o z h a to tt, e z t k e lle tt le ­ g y ű r n ie . A r e g é n y ír ó r a v a ló s z ín ű le g m á r k e v é ssé v e sz é ly e s ez a b a k té riu m , m e r t v o lt a k m á r é rd e m ­ teljes n ő i r e g é n y ír ó k . D e a fe s tő k e t m é g m e g tá m a d ­ h a tja ; a m i p e d ig a z e n e s z e rz ő k e t ille ti, e l tu d ó in k é p z e ln i, m ily e n v é g z e te s e n a k t ív és m é r g e z ő m o s t is. A z e n e sz e rz ő n ő o t t á ll je le n le g , a h o l a szín észn ő á llt S h a k e s p e a re id e jé b e n . N ic k G re e n e , g o n d o l­ ta m , e m lé k e z v é n a S h a k e s p e a re h ú g á r ó l k ita lá lt m e sé m re , a z t m o n d ta , h o g y e g y sz ín p a d o n já ts z ó n ő a tá n c o ló k u t y á t ju tta tja eszéb e. J o h n s o n k é t­ száz é v v e l k é s ő b b m e g is m é tli e z t a k ife je z é s t a rra a n ő re , a k i p ré d ik á l. Es ím e , m o n d ta m fe lü t v e e g y zen ei k ö n y v e t , u g y a n e z e k e t a s z a v a k a t a lk a lm a z ­ z ák m a is, az Ú r n a k e z e rk ile n c s z á z h u s z o n n y o lc a d ik e sz te n d e jé b e n , a rra a n ő re , a k i z e n é t szerez. „ M iié G erixtain e T a ille fe r r e - r e l k a p c so la tb a n az e m b e r csak d r. J o h n s o n v e r d ik t jé t ism é te lh e ti a p ré d ik á ló n ő rő l, le fo r d ít v a a z e n e n y e lv é r e . ’U r a m , h a e g y n ő 77

z e n é t szerez, az o ly a n , m in t a m ik o r e g y k u ty a a h á tsó lá b á n sétál. N e m csin álja jó l, d e m e g le p ő , h o g y e g y á lta lá b a n k ép es r á .’ ” 7 Ily e n p o n to s a n is­ m é tli m a g á t a tö r té n e le m . E z e k sz e rin t, á lla p íto tta m m e g b e c s u k v a M x . O s­ c a r B r o w n in g é le tra jz á t, és fé lr e to lv a a tö b b it, e lé g n y ilv á n v a ló , h o g y a n ő t m é g a tiz e n k ile n c e d ik szá­ z a d b a n sem b á to r íto ttá k a m ű v é s z e tre . E lle n k e z ő ­ le g , le to r k o lt á k , p o fo n v e r té k , le c k é z te tté k , m e g ­ in te tté k . S z e lle m é t m in d e n b iz o n n y a l e lcsig á zta , é le tk e d v é t e la p a s z to tta a k é n y s z e r, h o g y m in d e z z e l sz e m b e sz á lljo n , m in d e z t elu tasítsa. M e r t itt m e g in t csa k a n n a k a r o p p a n t é rd e k e s és k étes é r te lm ű fé r fi­ k o m p le x u s n a k a te re p é re ju tu n k , m e ly o l y n a g y h atással v o l t a n ő k m o z g a lm á r a ; a h h o z a m é ly e n g y ö k e r e z ő v á g y h o z , h o g y v o lta k é p p e n n e m is a n n y ir a a n ő n e k k e ll a ls ó b b re n d ű n e k le n n ie , m in t in k á b b a fé r fin a k k e il fe ls ő b b re n d ű n e k m a ra d n ia , s a m e ly , b á r m e r r e n é z z ü n k , n e m c sa k a m ű v é s z e te k ­ n e k á llítja ő t az é lv o n a lá b a , h a n e m e lz á rja á lta la a p o litik á h o z v e z e tő u ta t is, b á r m ily je le n té k te le n itt a f é r fi k o c k á z a ta , s b á r m ily alázato s és o d a a d ó a k é ­ r e lm e z ő . M é g L a d y B e s s b o ro u g h is, ju t o t t e sz e m ­ b e , h iá b a h e v ü lt ú g y a p o litik á é r t, m e g k e lle tt h a ­ jo ljo n , s im ig y e n k e lle tt, h o g y ír jo n L o r d G r a n v ille L e v e r s o n - G o w e r n e k d a c á r a m in d e n p o litik a i h e v e s k e d é s e m n e k , és h o g y a n n y it b e sz é lte m e r r ő l a t á r g y r ó l, tö k é le te se n o s z to z o m az Ö n v é le m é n y é ­ 7 V á z la t a kortárs zen éről, C e c il G r a y , p . 2 4 6 .

78

b e n : e g y e tle n n ő n e k sin csen jo g a m a g á t e b b e v a g y m ás fo n to s k é rd é s e k b e b e le á rta n ia a z o n fe lü l, h o g y v é le m é n y é t e lm o n d ja (h a m e g k é rd e z ik ) .” És ú g y f o ly ta t ja , h o g y o t t é li k i le lk e se d é sé t, a h o l s e m m i­ fé le a k a d á ly b a n e m ü tk ö z h e t, e g y m é r h e te tle n f o n ­ to ssá g ú té m á b a n , m e ly n e m e g y é b , m in t L o r d G r a n v ille szű z b e szé d e az a lsó h á z b a n . A m u t a t v á n y v a ló b a n m e g le p ő , g o n d o lta m . A fé r fia k e lle n á llá sa a n ő k e m a n c ip á c ió já v a l sz e m b e n ta lá n s o k k a l é rd e ­ k eseb b m a g á n a k az e m a n c ip á c ió n a k a h is tó riá já n á l is. S z ó r a k o z ta tó k ö n y v e t le h e tn e á m c sin á ln i b e lő le , h a a N e w n h a m v a g y a G ir t o n v a la m e ly ik i f jú h a ll­ g a tó ja p é ld á k a t g y ű jte n e , és le v e z e tn e b e lő lü k e g y te ó riá t — csak v a s ta g k e s z ty ű t h ú z z o n a k e z é re , és t ö m ö r a r a n y r u d a k r a is szü k sé g e lesz, h o g y m e g ­ v é d e lm e z z é k . D e a m it m o s t m u la ts á g o s n a k ta lá lu n k , ju t o t t e sz em b e, a m in t b e c s u k ta m a k ö n y v e t L a d y Bessb o r o u g h le v e lé n é l, a z t e g y s z e r h a lá lo sa n k o m o ly a n v e tté k . A v é le m é n y e k , m e ly e k e t m a e g y K u k u r ik ú ú ú fe lir a tú fü z e tb e s z o k tu n k b e ra g a sz ta n i, h o g y n y á r i e sté k e n z á r t k ö r b e n ta rts u n k b e lő le f e lo lv a ­ sást, e g y s z e r, b iz to s íth a to m ö n ö k e t, k ö n n y e k e t fa ­ k a s z to tta k . N a g y a n y á in k és ü k a n y á in k k ö z ü l so ­ k a n a s z e m ü k e t is k is írtá k . F lo re n c e N ig h tin g a le h a n g o s a n s ik o lto z o tt fá jd a lm á b a n .8 A z o n fe lü l, az m in d n a g y o n szép, h o g y ö n ö k , a k ik m á r e g y e te m r e já r h a tn a k , és saját n a p p a liju k a t —v a g y csu p án é jje l­ 8 L ásd F lo re n c e N ig h tin g a le : C assandra, m e g je le n t R_. S tr a c h e y A.Z. Ü gy c ím ű k ö n y v é b e n .

n a p p a liju k a t? — é lv e z ik , azt m o n d já k , h o g y a zsen i csak eressze el a fü le m e lle tt az e ffa jta v é le m é n y e k e t ; a zsen i fe le tte á ll a n n a k , h o g y tö r ő d jö n v e le , m it b e s z é ln e k r ó la . C s a k h o g y sa jn á la to s m ó d o n é p p a zsen iális fé r fia k és n ő k t ö r ő d n e k a le g in k á b b azz a l, h o g y m it b e s z é ln e k r ó lu k . Ju s s o n e sz ü k b e K leats. Ju s sa n a k e sz ü k b e a s írjá ra v é s e tt sz a v a k . Ju s s o n e sz ü k b e X e n n y s o n ; ju sso n e sz ü k b e — d e ta lá n n e m szü k ség es to v á b b s z a p o ríta n o m a p é ld á k a t a m a ta g a d h a ta tla n és fe le tte sz e re n c sé tle n té n y b iz o n y í­ tásá ra , h o g y a m ű v é s z b iz o n y h a jla m o s eg é sze n szélső ség es m ó d o n a s z ív é re v e n n i, a m it r ó la b e ­ sz é ln e k . A z ir o d a lo m te le v a n s z ó rv a o ly a n e m b e ­ r e k ro n c s a iv a l, a k ik az in d o k o ltn á l n a g y o b b m é r ­ té k b e n t ö r ő d t e k m á s o k v é le m é n y é v e l. É s az ő é rz é k e n y s é g ü k k é tsz e re se n is sze re n csét­ le n , g o n d o lta m , a m in t v is s z a fo rd u lta m k iin d u ló k é rd é s e m h e z , m e ly a z t k u ta tta , m ily e n lé le k á lla p o t fe le l m e g le g in k á b b az a lk o tá s n a k ; u g y a n is a m ű ­ v é s z s z e lle m é n e k a h h o z , h o g y b á m u la to s e rő fe s z í­ téssel, e g é sz e n és m a r a d é k ta la n u l k isza b a d íth assa a b e n n e é lő m ű v e t , o ly a n fe h é r izzásb an k e ll le n n ie , a m ily e n b e n S h a k e s p e a re s z e lle m e v o lt , g y a n ít o t ­ ta m , m íg n é z te m a k ö n y v e t , m e ly o t t f e k ü d t az A n to n iu s és C le o p a tr d -n á l fe lü tv e . N e m le h e t b e n n e s e m m i p o rs z e m , n e m le h e t b e n n e k ié g e te tle n id e ­ gen an yag . ív íe r t b á r a z t m o n d ju k , n e m tu d u n k s e m m it S h a k e s p e a re le lk iá lla p o tá ró l, m á r e zz e l is S h a k e ­ sp e a re le lk iá lla p o tá r ó l á llítu n k v a la m it. H o g y o ly a n 50

k e v e s e t tu d u n k S h a k e s p e a re -rő l —D o n n e - h o z , B e n J ó n so rih o z , M ilt o n h o z k é p e s t —, az ta lá n a z é rt v a n , m e r t az 6 n e h e z te lé se i, d ü h e i, e lle n s z e n v e i r e jt v e m a r a d n a k e lő ttü n k . ISFem á ll az u tu n k b a s e m m i „ k in y ila tk o z ta tá s ” , h o g y a s z e rz ő re e m lé k e z te sse n . M in d e n v á g y , h o g y tilta k o z z é k , ig é t h ird e sse n , se b e k e t tá r jo n e lő , r é g i s é r e lm e k é rt m e g fiz e sse n , s a v ilá g o t v is z o n ta g s á g o k és fá jd a lm a k ta n ú já u l h ív ja , k ié g e tt b e lő le és m e g s e m m is ü lt. E z é rt á ra d b e lő le sz a b a d o n és a k a d á ly ta la n u l a k ö lté s z e t. H a e m b e ri lé n y n e k s ik e rü lt v a la h a é p e n és e g é sz b e n lé tre h o z ­ n ia a m ű v e t , m e ly b e n n e é lt, az S h a k e sp e a re v o lt . H a lé te z e tt v a la h a sz e lle m , m e ly fe h é re n iz z o tt, s a la k ta la n u l, g o n d o lta m is m é t a k ö n y v e s p o lc fe lé f o r d u lv a , az S h a k e sp e a re s z e lle m e v o l t .

A7e g y e d i k f e j e z e t

N y i lv á n v a ló k é p te le n s é g , h o g y a k á r e g y e tle n n ő t is ily e n le lk iá lla p o tb a n ta lá lh a tn á n a k a tiz e n h a to d ik szá z a d b a n . G o n d o lju n k csak az E rz s é b e t-k o ri sír­ k ö v e k r e , a s o k té rd e p lő , ö ssz e k u lc so lt k e z ű g y e r ­ m e k r e ; k o r a i h a lá lu k r a ; n é z z ü k m e g a z o k a t a h á ­ z a k a t, a sö té t, s z ű k sz o b á k a t, és r á jö v ü n k , m ié r t n e m í r t a k k o r e g y e tle n n ő sem k ö lt ő i m ű v e k e t. L e g fe l­ je b b a b b a n r e m é n y k e d h e tü n k , h o g y v a la m iv e l k é ­ s ő b b h á th a ta lá lu n k e g y fő r a n g ú h ö lg y e t, a k i v i ­ s z o n y la g o s sza b ad ság át és k é n y e lm é t k ih a s z n á lv a m e g je le n te t v a la m it a saját n e v é n , v á lla lv a a k o c ­ k á z a to t, h o g y s z ö rn y e te g n e k ta rtjá k . A fé r fia k te r ­ m é sz e te se n n e m s z n o b o k , f o ly ta tta m , g o n d o s a n e l­ h a t á r o lv a m a g a m R e b e c c a "West „ b ita n g fe m in iz ­ m u s á tó l” ; d e t ö b b n y ir e r o k o n s z e n v v e l fo g a d já k , h a e g y g r ó fn ő p r ó b á lk o z ik ve rsírással. B íz v á s t f ö l ­ te h e tő , h o g y e g y e lő k e lő h ö lg y lé n y e g e s e n n a ­ g y o b b b á to rítá s ra ta lá l, m in t e g y is m e re tle n Ivíiss A u s te n v a g y Pvliss B r o n té ta lá lt v o ln a a b b a n az id ő ­ b e n . D e az is fö lte h e tő , h o g y a h ö lg y s z e lle m é t z a v a r t t á te sz ik o ly a n fe le se lő é rz e lm e k , m in t a fé le le m és a g y ű lö le t , és h o g y a k ö lte m é n y e in m e g lá ts z ik e z a v a r n y o m a . Itt v a n p é ld á u l L a d y 'W in c h ilse a , g o n d o lta m , és le v e tte m a v e rs e it. 1 6 6 1 - b e n sz ü lc -

52

t e t t ; fő n e m e s v o l t szü letés és h ázasság s z e rin t; g y e r ­ m e k te le n ; v e rs e k e t ír t, és é p p csak b e le k e ll la p o z ­ n u n k a v e rs e ib e , r ö g t ö n a z o n k a p ju k , m in t t ö r k i b e lő le a m é lta tla n k o d á s a n ő k h e ly z e te m i a t t : J a j f á ld o z a tu l rossz sz a b á ly za tok n a k nem s z ü le ttü n k : ú g y n eveltek bolondnak ; ha m ódunk nincsen é p ü ln i soha, rendeltetésünk : „ le g y e n ostoba” , s habar k ö z tü n k nem egy olyan akad, k it k é p z e le t és becsvágy szárnyra kap, e llen felü n k o ly k o n o k és kem ény, fé ln ü n k lehet csak, s nem marad rem ény.

V ilá g o s , h o g y s z e lle m é b ő l n e m „ é g e tt k i m in d e n id e g e n a n y a g ” , n e m v o l t „ fe h é re n iz z ó ” . E lle n k e z ő ­ le g , h a r a g tó l és f á jd a lo m tó l ű z ö tt és z a k la to tt. A z e m b e ri n e m az ő sz e m é b e n k é t p á rtr a szak ad . A f é r ­ fin e m „ k o n o k és k e m é n y e lle n fé l” ; a fé r fia k a t g y ű ­ lö ln i és fé ln i k e ll, m e r t v a n rá h a ta lm u k , h o g y m e g ­ a k a d á ly o z z á k a b b a n , a m it sz e re tn e — és ez az írás. B iz o n y , ha no to lla t f o g n i m erész, „ p ö ffe s z k e d ik ” , s z ó l a z íté lk e zé s , s m eg cá foln i m inden erény kevés. K io k ta tn a k , m i a n ő i szerep ; k eltem , d iv a t, ru h a , tánc, é lv e z e t : sz á m u n k ra en n él nincs m agasztosabb ; írás, olvasás, fü r k é s z g o n d o la t szépséget f e l h o z , és id őt rabol

83

virágkorunk, h ód ításaitól; egy hajbókoló h á z a t e lv e z e tn i : minden h aszn un k s m űvészetünk csak ennyi. V a ló já b a n a zz a l k e ll írá s ra b á to ríta n ia m a g á t, H o g y ú g y v é li, so sem je le n ik m e g , a m it í r ; ily e n s z o m o 5rú é n e k e k b e n k e re s e n y h ü lé s t: C sak barátnak, s csak mert bánkódsz, d alolj ; hom lokod babér nem érintheti : v á la s z d a m ély h om ályt s ö rü lj neki. D e az is v ilá g o s , b o g y h a k ép es le tt v o ln a m e g sz a b a ­ d íta n i s z e lle m é t a g y ű lö le t t ő l és a fé le le m tő l, s n e m h a lm o z r á k e s e rű sé g e t és n e h e z te lé s t is, le tt v o ln a b e n n e tű z b ő v e n . I d ő r ő l id ő re a tiszta k ö lté s z e t so rai buknak e lő : bűvös ró z sá t fakó selyem soha nem m in tázh at nekem —m e ly e k e t jo g g a l d ic sé r JVÍr. M u r r y , és e m á s ik s o r­ p á r e m lé k e á llító la g P o p e -n á l is v is s z a té r: K a n á rid a ltó l zsong a csöppnyi ag y, s á ju ld o z u n k , o sztván a kínokat. N a g y k á r , h o g y e g y n ő , a k i ily e t t u d o t t írn i, a k in e k a s z e lle m e e n n y ir e h o z z á tu d o tt h a n g o ló d n i a t e r ­ m é sz e th e z és az e lm é ly e d é s h e z , h a ra g ra és k e s e r ű 84

ség re k é n y s z e rü lt. D e h o g y a n s e g íth e te tt v o ln a m a ­ g án ? —k é rd e z te m , és e lk é p z e lte m a v ig y o r g á s o k a t, a n e v e té s t, a ta lp n y a l ó k h íz e lg é s é t és a h iv a tá s o s k ö l­ tő k fa n y a lg á s á t. A lig h a n e m b e z á r k ó z o tt e g y sz o b á ­ b a v a la h o l v id é k e n , és fu r d a lta a k e se rű sé g m e g a k étség , b á r a fé r je ig a z á n k e d v e s v o lt , és h á z a sé le tü k m a g a a t ö k é ly . „ A lig h a n e m ” , m o n d o m , m e r t h a az e m b e r té n y e k e t k e re s L a d y "W inchilsea é le té re v o n a tk o z ó la g , m o s t is csak o d a ly u k a d k i, h o g y j ó ­ s z e riv e l s e m m it sem tu d n i r ó la . Is z o n y ú a n szen ­ v e d e tt a b ú s k o m o r s á g tó l, a m it le g a lá b b is b iz o n y o s m é r té k ig in d o k o ltn a k ta lá lh a tu n k , m id ő n e lm o n d ­ ja n e k ü n k , sz o ro n g á sá b a n m ik e t k é p z e l: . . .g ú n y o ljá k versem , s kedvtelésem et m in d ön te lt h ób ortk én t b é ly e g z i m eg.

A z i m í g y k ifo g á s o lt k e d v te lé s p e d ig , a m e n n y ir e s e jth e tő , n e m e g y é b , m in t e g y k is á rta tla n b o ly o n ­ gás a ré te k e n és az á b rá n d o z á s : S z o k a tla n ra k e z e m k e d v v e l ta p in t, nem jár■, m in t másé, közönségesen ; bűvös róz sá t f a k ó selyem soha nem m in tá z h a t nekem.

T e rm é sz e te se n , h a ily e s fa jta szo k ásai v o lta k , és ily e s m ib e n le lte ö r ö m é t , csak n e v e té s t v á r h a t o t t ; és e n n e k m e g fe le lő e n , m in t m o n d já k , P o p é és G a y k i is g ú n y o lt a „ m in t k é k h a r is n y á t, a k ib e n v is z k e t 55

v a la in i f ir k á lh a tn é k ” . V é lik , h o g y o is m e g s é rte tte G a y t, m e r t k in e v e tte . A z t m o n d ta , G a y b e b iz o n y í­ to tta a T riv ia -'v al, h o g y „ jo b b a n ille n é k a h o r d sz é k e t n e k i v in n i, m in ts e m b e n n e ü ln ie ” . Á m m in d ­ ez b iz o n y ta la n p le ty k a , és, m o n d ja M r . M x irry , „ é r d e k te le n ” . C s a k h o g y e b b e n m á r n e m é r te k v e le e g y e t, m e r t én szíve se n v e n n é m , h a m é g tö b b ily e n b iz o n y ta la n p le t y k á t is m e rh e tn é n k , a m ib ő l le g ­ a lá b b k ik e r e k íth e tn é k v a la m ifé le k é p e t e r r ő l a b ú s k o m o r h ö lg y r ő l , a k i sz e re te tt a ré te k e n sé tá ln i és s z o k a tla n d o lg o k k a l fo g la lk o z n i, s a k in e k o l y m e g ­ g o n d o la tla n u l, o l y b a lg á n k e v é s v o l t „ e g y h a jb ó k ló h á z a t e lv e z e tn i” . V é g ü l te rje n g ő ssé v á lt , m o n d ja M r . M u r r y . T e h e ts é g é t eg é sze n b e n ő tte a d u d v a , b e fo n ta a v a d ró z s a . N e m m a r a d t e sé ly e , h o g y o ly a n f in o m és k iv é te le s te h e ts é g k é n t m u ta tk o z z o n m e g , a m ily e n v o lt . E s íg y , v is s z a h e ly e z v e ő t a p o lc ra , a m á s ik f ő r a n g ú h ö lg y h ö z fo r d u lta m , a h e r c e g n ő ­ h ö z , a k it L a m b ú g y sz e re te tt, a k ó ty a g o s és k ü lö n c M a r g a r e t o f N e w c a s tle -h e z , ak i id ő se b b v o l t a g r ó fn ő n é l, d e a k o rtá rs a . N a g y o n k ü lö n b ö z te k , m é g is e g y e z te k a b b a n , h o g y m in d k e ttő n e m e s n e k s z ü le te tt, m in d k e ttő g y e rm e k te le n m a r a d t, és m in d k e ttő a le g jo b b fé r je t k a p ta a h ázasság b an . M in d k e tte jü k b e n u g y a n a z a k ö ltő i s z e n v e d é ly élt, és m in d k e t t ő jü k u g y a n a b b ó l az o k b ó l to r z u lt és f o r m á t la n o d o t t el. N y is s u k k i a h e r c e g n ő m ű v e it, és r ö g t ö n o t t ta lá lju k u g y a n a z t a d ü h k itö r é s t: „ A s s z o n y é le t b a g o ly lé t, / B a ro m s o rs és f é r e g v é g .” M a r g a r e tb ő i is le h e te tt v o ln a k ö lt ő ; n ia n a p sá g az 5^

ily e n a k tiv itá s , m in t az ö v é , v ih e tn e v a la m ir e . D e a k k o rib a n m i k ö tö tte , s z e líd íte tte v o ln a m e g , m i m ű v e lte v o ln a k i e m b e r i c é lo k r a e z t a v a d , t ú l­ c so rd u ló , ta n u la tla n s z e lle m e t ? Ú g y á ra d t k i b e lő ­ le, re n d e tle n ü l, a m in t j ö t t , r ím ö z ö n b e n és p ró z á b a n , k ö lté sz e tb e n és filo z ó fiá b a n , s m in d e z m o s t o t t á ll n e g y e d ré t és í v r é t a la k ú k ö te te k b e n , m e ly e k e t sen ­ k i sem o lv a s . M ik r o s z k ó p o t k e lle tt v o ln a a k e z é b e n y o m n i. M e g k e lle tt v o ln a ta n íta n i, h o g y a csilla­ g o k a t v iz s g á lja , és é r v e lje n tu d o m á n y o s a n . A m a ­ g á n y és szab ad ság m e g z a v a r tá k a jó z a n eszét. S e n k i sem e lle n ő riz te . S e n k i sem ta n íto tta . A p ro fe s s z o ro k h íz e le g te k n e k i. A z U d v a r g ú n y o ló d o t t ra jta . S ir E g e rto n B r y d g e s p e d ig a g o r o m b a s á g r a p a n a sz ­ k o d ik , „ m e ly a z o k n a k a m a g a s r a n g ú n ő k n e k a sa­ já tja , a k ik az U d v a r b a n n e v e lő d t e k ” . M a r g a r e t b e z á rk ó z o tt ’W re lb e c k b e , e g y e d ü l. A m a g á n y és a lázad ás m ic so d a lá to m á s á t id é z i M a rg a r e t C a v e n d is h a la k ja e lé n k ! — m in th a e g y óriás u b o r k a f u t o t t v o ln a f ö l a k e r t ró z sá ira és sze g ­ fű ire , és m e g f o jt o t t a v o ln a v a la m e n n y it . M ic s o d a p azarlás, h o g y az a n ő , a k i sz e rin t „ a z o k a le g jo b b fa jta a s s z o n y o k , k ik n e k e lm é je k a le g s z e líd e b b ” , ú g y fec sérelje e l n a p ja it, h o g y ő rü lts é g e k e t fir k á l, s e g y r e m é ly e b b e n s ü lly e d a h o m á ly b a és a b o lo n d é riá b a , m íg v é g ü l ö s s z e v e rő d n e k az e m b e r e k a h in tó ja k ö ­ rü l, h a k ih a jta t. N y i lv á n v a ló , a b o g a ra s h e rc e g n ő o ly a n k ís é rte tté v á lt, a k iv e l az o k o s lá n y o k a t r io g a t­ ni le h e te tt. M e r t n é z z ü k csak, ju t o t t eszem b e, m i­ után e lte tte m a h e r c e g n ő t, és fe lü tö tte m D o r o t h y 57

O s b o rn e le v e le z é s é t, m it is ír D o r o t h y T e m p le -n e k a h e r c e g n ő ú j k ö n y v é r ő l ? „ B iz o n sz e g é n y a ssz o n y e g y k itsin sé g m e g ta lá la z a v a r o d n i, e g y é b b k é p p e n n e m v e t e m ü lt v o ln a o lla n n e v e ts é g re , H o g y k ö n y ­ v e k e t írn a és b o z z á m e g v e rs e k b e , h a én m a sta n k é t h é t ig n e m a lu n n á m sem b ír n é k e rr e jö n n i .” És í g y , m iv e l é rte lm e s és e rk ö lc sö s n ő k ö n y v e t n e m ír h a t, D o r o t h y , a k i é rz é k e n y és b ú s k o m o r , a h e r c e g n ő v e l e lle n k e z ő v é r m é r s é k le t, n e m í r se m ­ m it. A le v é l n e m sz á m ít. L e v e le t e g y n ő a k k o r is ír h a t, h a az a p ja b e te g á g y a m e lle tt ü l. A tű z m e lle tt is írh a tja , m íg a fé r fia k b e s z é lg e tn e k , s n e m z a v a rja v e le ő k e t. C s a k az a k ü lö n ö s , g o n d o lta m , v é g ig ­ p ö r g e t v e D o r o t h y le v e le it, h o g y m ily e n te h e tsé g e v o l t e n n e k a ta n u la tla n , m a g á n y o s lá n y n a k a m o n ­ d a to k m e g fo rm á lá s á h o z , e g y - e g y je le n e t k im u n k á ­ lá s á h o z . H a llg a ssu k c sa k : „ E b é d u tá n ü lü n k és ts e v e g ü n k m íg n e m B . Ú r r a f o r d u l a szó én a k k o r k im e n e k . a n a p n a k h é v sza k ­ j á t v a g y o lv a s g a tv á n v a g y m u n k á lk o d v á n t ö lt ö m és h a t v a g y h é t ó ra k o r k i s é tá lo k a h á z tu l n e m t á v o l le g e llő r e h o l s o k p a ra sz t le á n y k á k v ig y á z z á k a b ir g é k e t és a I v ía rh á k o t és az á rn y a s ré s z e k b e ü lv é n B a lla d á k a t é n e k e ln e k ; o d a m e n e k h o z z á jo k és h a n g z a tty a ik a t v a la m in t S z é p sé g e k e t ö s z v e h a s o n lí t g a t o m a ré g is é g e g g y s m á s P á sz to r le á n n y á jé v a l k ir ü l o lv a s ta m , és n a g y s o k k ü lö m b ö z é s t ta n á lo k d e m e g h id d ú g y g o n d o lo m e z e n le á n y k á k is ép o lla n á rta tla n k á k m in t a m a z o k le h e tte k . B e sz é lle k is v é le k és ú g y ta n á lo m , a h o z h o g y ő k a F ö ld ö n a

88

lé g b o ld o g a b b a k le n n é n e k n e m k é v á n n a k e g y é b b s e m m it csak a tu d á st h o g y ez í g y v a g y o n , k ö z ö n s é ­ gessen m id ő n a lé g jo b b a n v a g y u n k a tá rsa lk o d á sb a el m e r ü lv e e g g y ik ü k k ö r n y ü l p ís la n tv á n észbe veszi h o g y az ő M a r h á ja m é n n e k i a V e té s n e k , e ttü l m in d tsa k e l sz a la d n a k m in t h a s z á rn y v o ln a a s a rk o ­ k o n . É n n e m lé v é n o lla n sebes h á tu l m a r a d o k , és m id ő n lá to m h o g y ’ te r e lik a n y á ja t m á r h a z a fe lé azt g o n d o lo m n é k e m is v é g r e n y u g o n n o m k e lle tik . M in e k u tá n a m e g v a c s o r á lta m , m e n e k a K e r tb e s a v é g é b e ts e r g ő P a ta k p a r tty á r a h o l is le ü lö k és a rra ó h a jto z o m ts a k itt le n n é l v e le m . . . ” A z e m b e r e s k ü d n i m e r n e rá , h o g y m e g v o lta k b e n n e az ír ó i a d o tts á g o k . D e „ h a én m a sta n k é t h é tig n e m a lu n n á m sem b ír n é k e rr e jö n n i ’5 — le ­ m é rh e tő , m ic s o d a e lle n á llá s é r z ő d ö tt a le v e g ő b e n az ír o g a t ó n ő v e l sz e m b e n , h a m é g e g y j ó írásk é sz ­ ség g e l m e g á ld o tt n ő is e lh ite tte m a g á v a l, h o g y k ö n y v e t ír n i n e v e tsé g e s, ső t z a v a r o d o tts á g r a m u ­ tat. És í g y é rk e z ü n k el, fo ly t a t t a m , v is sz a té v e D o r o t h y O s b o rn e le v e le in e k e g y e tle n és v é k o n y k ö te ­ tét a p o lc ra , MLrs. B e im h e z . M xs. B e h n n e l u tu n k ig e n fo n to s á llo m á s á h o z é rk e z tü n k . O t t h a g y ju k p a r k ja ik és fó liá n s a ik k ö ­ z ö tt a m a g á n y o s a ris z to k ra ta h ö lg y e k e t, a k ik k ö ­ zö n sé g és k r itik a h íjá n a m a g u k g y ö n y ö r ű s é g é r e íro g a tta k . A v á r o s b a m e g y ü n k , és ö ssz e m e le g ­ szü n k az u tc a e m b e r é v e l. 2vírs. B e h n u g y a n is o ly a n n ő v o lt , a k i a k ö z é p o s z tá ly h o z ta r to z o tt, s re n d e l­ k ez ett a n n a k m in d e n e r é n y é v e l, h u m o ré rz é k é v e l,

89

é le te re jé v e l és b á to r s á g á v a l; o ly a n n ő , a k it a fé rje lia lá la és b iz o n y o s sze re n csétlen k a la n d o k r á k é n y s z e ríte tte k , h o g y az e sz é v e l k eresse m e g a k e n y e ré t. H a s o n ló fe lté te le k k ö z t d o lg o z o tt, m in t a fé rfia k . N a g y o n k e m é n y m u n k á v a l m e g k e re s e tt a n n y it, a m e n n y ib ő l m e g é lh e te tt. E n n e k a té n y n e k a h o r d e re je m essze n a g y o b b , m in t b á rm ié , a m it tu la jd o n ­ k é p p e n m e g ír t , b e le é r tv e a r a g y o g ó „ H a lá lb a ű z ­ te m e z r e k e t” és „ D ia d a lt ü lt a s z e re le m ” k e z d e tű t, m e r t e z z e l n y ílik m e g a sz e lle m szab ad ság a, v a g y p o n to s a b b a n az a le h e tő sé g , h o g y id ő v e l a sz e lle m sz a b a d o n k im o n d h a s s o n b á r m it, a m in t k e d v e ta r t­ ja . .M iv e l m o s t, h o g y im m á r A p h r a B e im n e k sik e­ r ü lt , a lá n y o k o d a m e h e tte k sz ü le ik h e z , és í g y s z ó l­ h a tt a k : „ N e m k e ll z se b p é n z t a d n o to k , m e g k e r e ­ se m a t o lia m m a l.” P ersze a v á la s z m é g é v e k ig ez m a r a d t : „ H o g y n e í, h a ú g y élsz, m in t az A p h r a B e h n ! A k k o r in k á b b a h a lá l!” —és az a jtó h a m a ra b b v á g ó d o t t b e , m in t e d d ig b á r m ik o r . A z a m é ly s é g e ­ sen iz g a lm a s té m a a já n lk o z ik itt m e g v ita tá s ra , h o g y m ié r t tu la jd o n íta n a k a k k o r a é rté k e t a fé r fia k a n ő k szű zi á rta tla n sá g á n a k s a n n a k a h a tá sn a k , m e ­ ly e t ez a n e v e lő d é sü lc re g y a k o r o l —e b b ő l e g y é rd e k ­ fe s z ítő k ö n y v r e fu tn á , h a a N e w n h a m v a g y a G ir t o n b á r m e ly h a llg a tó ja h a jla n d ó le n n e e lm e r ü l­ n i az a n y a g b a n . L a d y D u d le y , a m in t o t t ü l fe lg y é m á n t o z v a a s k ó t m o c s a ra k s z ú n y o g fe lh ő jé b e n , a k á r c ím la p k é n t is sz o lg á lh a tn a . „ L o rd D u d le y —í r ­ ta a Times L a d y D u d le y h a lá lá n a k m á s n a p já n — ig e n csiszo lt ízlésű , széles m ű v e lts é g g e l b ír ó , j ó -

90

jn d u la tú és b ő k e z ű e m b e r v o lt , d e e g y b e n szeszé­ lyes z sa rn o k . R a g a s z k o d o tt h o z z á , h o g y n e je m in ­ d e n k o r d ís z ö ltö z e te t v is e lje n , a F e lfö ld le g e ld u g o t­ tab b v a d á s z la k ja ib a n is ; e lh a lm o z ta p o m p á s ék sze­ r e k k e l — és í g y to v á b b — m in d e n t m e g a d o tt n e k i — csupán a fe le lő ss é g n e k so h a e g y m o rz s á já t s e m .” A z tá n L o r d D u d le y t m e g ü tö tte a g u ta , és a fele sé g e á p o lta , s r itk a r á te rm e tts é g g e l e lig a z g a tta a b ir t o ­ k o k a t a ttó l k e z d v e m in d v é g ig . E z a szeszélyes z sa r­ n o k sá g is a tiz e n k ile n c e d ik század b an v o lt . D e t é r jü n k vissza a tá r g y r a . A p h r a B e h n ig a z o l­ ta, h o g y az írással is le h e t p é n z t k e re sn i, le g fe lje b b tán b iz o n y o s k e lle m d ú s tu la jd o n s á g o k fe láld o z á sa szükséges h o z z á ; és í g y az írás lassacskán m á r n e m ­ csak b o lo n d s á g és a z a v a r t e lm e je le , h a n e m g y a k o r ­ la ti je le n tő s é g g e l b ír ó te v é k e n y s é g le tt. A fé rj m e g is h a lh a t, v a la m i csapás m in d ig é rh e ti a csal á d i t A m in t e lk ö z e lg e tt a tiz e n n y o lc a d ik század, a n ő k csa p a to stu l k e z d te k el z se b p é n z ü k k ie g é szítésé re v a g y c s a lá d ju k m e g m e n té s é re fo rd ítá s o k a t csin áln i, és sz á m ta la n ro ssz r e g é n y t ö ssz e irk á ln i, m e ly e k e t m a m á r a k é z ik ö n y v e k sem e m líte n e k , d e r á ju k b u k k a n h a tu n k m ég; a C h a rin s : C ro s s R o a d o n a n é g y p e n n y s re k e s z e k b e n . A r e n d k ív ü li sz e lle m i m e g é lé n k ü lé s , m e ly a tiz e n n y o lc a d ik század b an a n ő k k ö ré b e n ta p a s z ta lh a tó v o l t — h o g y tá rs a lo g n i k e z d te k , ö s s z e jö v e te le k re já r ta k , esszék et írta k S h a k e s p e a re -rő l, f o r d ít o t t á k a k la ssz ik u so k a t —, azo n a té n y e n a la p u lt, h o g y az írással p é n z t tu d ta k k eresn i. A p é n z m é ltó s á g o t ad a n n a k , a m i m e r ő

91

lé h a sá g , m íg n e m fiz e tn e k é rte . T o v á b b r a is sza­ b a d v o l t le fity m á lm a „ k é k h a ris n y á k a t, a k ik b e n v is z k e t v a la m i f ir k á lh a tn é k ” , d e a z t m á r n e m le h e ­ te tt le ta g a d n i ^többé, h o g y p é n z t tu d n a k g y ű jte n i a tá r c á ju k b a J í g y a tiz e n n y o lc a d ik század v é g é r e o ly a n v á lto z á s á llt e lő , m e ly e t, h a tö rté n é s z le n n é k , : s o k k a l ré s z le te se b b e n k e lle n e le ír n o m , és s o k k a l je ­ le n tő s e b b n e k k e lle n e ta rta n o m , m in t a k eresztes h a d já r a t o k a t v a g y a ró z s á k h á b o r ú já t. A k ö z é p _ o s z tá ly b e li n ő ír n i k e z d e tt. M e r t h a a Büszkeség és balhéiét sz á m ít, h a a M iddlem arch és a V iliette és az Ü v ö ltő szelek sz á m ít, a k k o r m é g s o k k a l in k á b b szá­ m ít, m in ts e m e g y ó r á s é rte k e z é sse l b iz o n y íta n i tu d ­ n á m , h o g y ¡im m á r n e m c sa k a v id é k i h á z a ik b a n f o j liá n s á ik és t a lp n y a ló ik k ö z é b e z á rt, m a g á n y o s a risz 4 to k r a tá k , h a n e m a n ő k á lta lá b a n r á k a p ta k az írásra . E z e k n é lk ü l az e lő f u tá r o k n é lk ü l J a n e A u s te n , a 13r o n t e n ő v é r e k és G e o rg e E lio t n e m ír h a tta k v o ln a tö b b e t, m in t S h a k e sp e a re ír h a t o t t v o ln a M a r lo w e n é lk ü l, v a g y M a r lo w e C h a u c e r n é lk ü l, v a g y C h a u c e r a z o k n é lk ü l az e lfe le d e tt k ö lt ő k n é lk ü l, a k ik az u ta t k ik ö v e z té k , és m e g s z e líd íte tté k a n y e lv e re d e n ­ d ő v a d s á g á t. M e r t a r e m e k m ű v e k n e m e g y e d i, m a g á n y o s s z ü le m é n y e k , m in d ig s o k é v e s e g y ü t t ­ g o n d o lk o d á s g y ü m ö lc s e i: ily e n fo r m á n tö m e g e k ta p a s z ta la ta v a n o t t m in d e n m a g á n y o s h a n g m ö ­ g ö tt. J a n e A u s te n n e k m e g k e lle tt v o ln a k o s z o rú z ­ n ia F a n n y B u r n e y sírjá t, G e o r g e E lio t h ó d o la tta l t a r t o z o t t v o ln a E liz a C a r t e r ro b u s z tu s s z e lle m a la k ­ já n a k —e n n e k a h ősies ö re g a s s z o n y n a k , aki c se n g ő t 92

k ö t ö z ö t t az á g y a v é g é r e , h o g y j ó k o r fe lk e lh e s s e n g ö r ö g ö t ta n u ln i. És az összes n ő n e k e g y ü t t k ö te le s ség e le n n e v ir á g o k a t h in ten í^Za p h ra B r j - ^ ^ í r j á r a ; m e ly fe le tté b b m e g b o trá n k o z ta tó a n , d e aytéxt m é g ­ iscsak eg é sze n h e ly én v a ló a n a " W estm in ster A b b e y b e n ta lá lh a tó , m iv e l ő v o l t az, a k i m e g s z e re z te n e ­ k ik a jo g o t , h o g y ő sz in té n szó lh assan a k . Ó az - a g y a n ú s és sz e re lm e s te rm é s z e t —, a k in e k k ö s z ö n h e ­ tő e n n e m h a n g z ik tá n eg é sze n fa n ta sz tik u sa n , h a a z t m o n d o m ö n ö k n e k m a e ste : K e re s s e n e k m e g é v i ö tsz áz f o n t o t az e sz ü k k e l. --- ------f g y a ztá n elé r k e z tü n k —a - tiz e n k ile n c e d i k század elejére,.JE s itt ta lá lk o z u n k im m á r egész p o lc o k k a l, v~ m e ly e k k iz á ró la g o s a n a n ő k m u n k á in a k v a n n a k fe n n ta r tv a .. D e m ié r t, v o lt a m k é n y te le n m e g k é r ­ d e z n i, m íg s z e m e m v é g ig f u t o t t ra jtu k , m ié r t - v o l_ta k e z e k o l y k e v é s k iv é te lle l m in d r e g é n y e k ?_Az-e4— ső in d ítá s a,Jc ö lté s z e r-fe lé .-v itt. „ A d a lo k n a k d ic ső fo r r á s a ” e g y k ö lt ő n ő v o l t . A k ö lt ő n ő k F ra n c ia o r­ szá g b a n és A n g liá b a n is m e g e lő z té k a r e g é n y ír ó ­ n ő k e t. És a z tá n , g o n d o lta m a n é g y h íre s n e v e t v iz s g á lv a , m i k ö z e v o l t G e o r g e E lio tn a k E m ily B r o n t é h o z ? V a jo n C h a r lo t t e B r o n t e n e m á llt-e J a n e A u s te n n e l s z e m b e n tö k é le te se n é rte tle n ü l ? K i ­ v é v e a z t a v a ló s z ín ű le g je le n té k e n y k ö r ü lm é n y t, h o g y e g y ik ü k n e k sem v o l t g y e re k e , a lig h a ta lá l­ k o z h a to tt v o ln a n é g y össze n e m illő b b k a ra k te r e g y a z o n sz o b á b a n —o ly a n n y ir a , h o g y csáb ító le n n e e lk é p z e ln i e z t a ta lá lk o z ó t s a k ö z tü k z a jló b eszélg e­ tést. D e v a la m ily e n fu rc sa o k m é g is a rra k é n y sz e ­

93

r íte tte ő k e t, h o g y h a m á r írn a k , v a la m e n n y ie n re ­ g é n y t írja n a k , ^ k a p c so la tb a n v o l t e z v a jo n azzal, h o g y a k ö z é p o s z tá ly b ó l s z á rm a z ta k ? — k é rd e z ­ te m —. és az z a l ..a—té im y e l. a m it V a la m iv e l k é ső b b M iss E m ily D a v ie s o l y m e g le p ő e n b iz o n y ít o t t , h o g y e g y k ö z é p o s z tá ly b e li c salád e g y e tle n , k ö z ö s n a p p a liv a l re n d e lk e z e tt a tiz e n k ile n c e d ik század e le jé n ? H a e g y n ő írt, e b b e n a k ö z ö s n a p p a lib a n k e lle tt írn ia . É s, m in t JVLiss N ig h tin g a le o l y h e v e s e n p a n a s z o lja —_,,a n ő k n e k so sem adiódik e g y fé ló rá c s —- k á ju k sem . . . a m it eg észen a m a g u k é n a k m o n d h a t­ n a k ” —, s z ü n te le n ü l fé lb e sz a k íto ttá k ,. JVLég m in d ig k ö n n y e b b le h e te tt íg y p ró z á t és r e g é n y t ír n i, m in t v e rs e t v a g y d rá m á t. K is e b b k o n c e n trá c ió k e lle tt h o z z á . J a n e A u s te n é lete v é g é ig í g y írt. „ B á m u la ­ to s, m ik é p p e n tu d ta e z t m e g v a ló s íta n i — írja e m ­ lé k e z é s e ib e n az u n o k a ö c c s e —, h iszen n e m v o l t k ü ­ lö n d o lg o z ó s z o b á ja , a h o v a v is s z a h ú z ó d h a to tt v o l ­ n a , és m u n k á ja ja v á t a k ö z ö s n a p p a lib a n k e lle tt e l­ v é g e z n ie , k it é v e m in d e n fa jta v á r a tla n z a v a rta tá s ­ n a k . G o n d o s a n ü g y e lt rá , h o g y e lfo g la lts á g á t se a c se lé d e k , se a lá to g a tó k v a g y b á r k i a c salád i k ö r ö n k ív ü lá lló s z e m é ly n e g y a n íth a s s a .” 9 J a n e A u ste n r e jte g e tte a k é z ira ta it, v a g y le ta k a rta ő k e t e g y ita ­ tó s p a p írra l. T o v á b b m e n v e , e g y n ő ir o d a lm i já rta s ­ sága a tiz e n k ile n c e d ik század e le jé n a b b ó l á llt, h o g y já r ta s v o l t a je lle m e k m e g fig y e lé s é b e n és az é rz e l9 E m lékeim J a n e A u s te n -L e ig h .

94

A u sten rői,

ír ta

u n o k a ö c c se , Ja m e s- B d w a rd

m e k e le m z é sé b e n . É rz é k e n y s é g é t a szá z a d o k so rán k im ű v e lté k a k ö z ö s n a p p a lib ó l é rk e z ő h a tá so k . A z e m b e re k é rz e lm e i b e le v é s ő d h e tte k ; az e m b e ri k a p ­ c s o la to k o t t v o lt a k á lla n d ó a n a szem e e lő tt. E z é rt a ztán a k ö z é p o s z tá ly b e li n ő , a m in t r á k a p o tt az írás­ ra, te rm é sz e te se n r e g é n y e k e t írt, m é g a k k o r is, h a , m in t e lé g n y ilv á n v a ló , a fe n t n e v e z e tt n é g y h íre s n ő k ö z ü l k e t tő n e m is v o l t r e g é n y ír ó a te rm é sz e te sze­ rin t. E m ily B r o n té n a k k ö ltő i s z ín m ű v e k e t k e lle tt v o ln a írn ia ; G e o rg e E lio tn a k p e d ig tág as e lm é je b ő fe le sle g é t, h a m á r az a lk o tó ö s z tö n k im e r ü lt, t ö r ­ té n e ti m u n k á k b a és é le tra jz o k b a k e lle tt v o ln a ö n ­ te n ie . Tvlégis m in d r e g é n y e k e t í r t a k ; ső t to v á b b is m e h e tü n k , m o n d ta m , le v é v e a p o lc r ó l a Büszkeség és b alítélet-et, s k ije le n th e tjü k , h o g y j ó r e g é n y e k e t írta k . A n é lk ü l, h o g y h e tv e n k e d n é n k , v a g y b o s z szan tan i ó h a jta n á n k a m á sik n e m e t, k ije le n th e tjü k , h o g y a Büszkeség és balítélet j ó k ö n y v . M in d e n e s e tre az e m b e r n e k n e m k e lle tt v o ln a e ls z é g y e lln ie m a g á t, h a r a jta k a p já k , a m in t é p p a Büszkeség és halítélet-cx írja . D e ja n e A u s te n ö r ü lt, h a n y i k o r g o t t e g y s a ro k vas, m e r t e lre jth e tte a k é z ira to t, m ie lő tt b á rk i b e ­ lé p h e te tt v o ln a . J a n e A u s te n v a la m ik é n t sz é g y e n le ­ tesn ek ta lá lta , h o g y a Büszkeség és balítélet-et írfa . És a z o n tö p r e n g te m , jo b b r e g é n y le n n e -e a B üszke­ ség és balítélet , h a J a n e A u s te n n e m ta rtja szü kséges­ n ek e lre jte n i a k é z ir a to t a lá to g a tó k e lő l. P ró b a k é p ­ p en e lo lv a s ta m p á r o ld a lt, d e se m m i je lé t n e m lá t­ tam a n n a k , h o g y a k ö r ü lm é n y e i a le g c se k é ly e b b m é rté k b e n á r t o t ta k v o ln a m ű v é n e k . E z ta lá n a le a -

95

n a g y o b b c so d a b e n n e . A d v a v a n e g y n ő 1 8 0 0 k ö r ü l , a k i csak ír, g y ű lö le t n é lk ü l, k e se rű sé g n é lk ü l, fé le ­ le m n é lk ü l; n e m p ro te s tá l és n e m p ré d ik á l. É p p e n í g y í r t S h a k e s p e a re is, g o n d o lta m , á tp illa n tv a az A n to n iu s és C leopatrá-ra. ; és b a v a la k i ö ssz e h a so n lítja ^ S h a k e s p e a re -1 és J a n e A u s te n t, e zz e l v a ló s z ín ű le g azt a k a r ja m o n d a n i, b o g y m in d k e tte jü k sz e lle m é ­ b ő l k ié g e tt m in d e n id e g e n a n y a g ; és e z é rt n e m is­ m e r jü k J a n e A u s te n t, és n e m is m e r jü k S h a k e s p e a r e - t; és e z é rt v a n o t t J a n e A u s te n m in d e n sz ó ­ b a n , a m it csak le ír t, és u g y a n íg y S h a k e sp e a re is. H a J a n e A u s te n s z e n v e d e tt v a la m ik é p p a k ö r ü lm é n y e i­ t ő l, a k k o r az az é le te k é n y s z e rű szű k ö ssé g e le h e te tt. - K é p te le n s é g v o l t , h o g y e g y n ő e g y e d ü l m á s z k á l­ jo n . S o s e m u ta z o tt, so sem h a jto tt á t L o n d o n o n e g y o m n ib u s z te te jé n , és n e m e b é d e lt e g y e d ü l e g y b ü f é ­ b e n . D e ta lá n J a n e A u s te n n a k o ly a n is v o l t a te r m é ­ szete, b o g y n e m v á g y o t t a rra , a m ire n e m le h e te tt m ó d ja . T e h e ts é g e és k ö r ü lm é n y e i tö k é le te se n ö sz s z e ille tte k . K é t le m a z o n b a n , h o g y u g y a n e z ig a z l<2t t v o l n a C h a r lo t t e B r o n të r a , m o n d ta m , a m in t f e lü t ö t t e m a J a n e E y re -t, és o d a fe k te tte m a B üszke­ ség és balhéiét m e llé . 1 A tiz e n k e tte d ik fe je z e tn é l v o l t n y it v a , és p illa n ­ tá s o m a t m e g ra g a d ta e z a k ife je z é s : . .a m ié r t ta ­ lá n s o k a n m e g s z ó ln a k .55 ív íié rt s z ó ln á k m e g C h a r ­ lo t t e B r o n t ë t ? — tö p r e n g te m . Es e lo lv a s ta m , h o g y s z o k o tt v o l t J a n e E y r e fö lm e n n i a te tő re , a m ik o r M rs . F a ir fa x b e fő tte t csin ált, és h o g y n é z te a m e sz sze ség b e n y ú ló ré te k e t. Es o ly a n k o r a rra v á g y o t t 96 \ !

— e z é rt s z ó lh a ttá k m e g —, h o g y „ m é g tö b b e t lássak. A n a g y v ilá g o t s z e re tte m v o ln a lá tn i, id e g e n v á r o s o ­ k at, o rs z á g o k a t, a m e ly e k r ő l s o k a t h a llo tta m , és a m e ly e k e t m é g n e m is m e rte m . T a p a s z ta la to k a t sz e re tte m v o ln a szerezn i, m ás e m b e r e k k e l é rin tk e z ­ n i, n e m c s a k a z o k k a l, a k ik k ö r ü lö t t e m v o lta k . N e m m in th a le k ic s in y e lte m v o ln a iVírs. F a ir fa x és A d e le jó tu la jd o n s á g a it, d e tu d ta m , h o g y m á sfé le , e le v e ­ n eb b jó s á g is v a n a v ilá g o n , és a z t is sz e re tte m v o ln a m e g is m e rn i. K i v e t r á m k ö v e t e z é rt ? K é ts é g te le n ü l s o k a n ; rá m fo g já k , h o g y e lé g e d e tle n te rm é s z e t v a g y o k . N e m te h e te k r ó l a : v é re m b e n v a n a n y u g ta la n s á g , és n é h a n a g y o n k í n o z . . . K ö n n y ű a zt m o n d a n i, h o g y é r jü k b e a n y u g a ­ lo m m a l. A z e m b e r n e k m o z g a lm a s s á g k e ll. S h a n in cs, te r e m t m a g á n a k . T u d o m én , h o g y m illió k v a n n a k n a g y o b b té tle n s é g re k á r h o z ta tv a , m in t én, de e z e k a m illió k b iz o n y á ra lá z o n e a n a k , h á tito k b a n is. K i tu d ja , h o g y a p o litik a i fo r r a d a lm a k o n k ív ü l h á n y csen des f o r r a d a lo m te r je d a f ö ld n é p e i k ö ­ z ö tt ! A n ő k e t á lta lá b a n n y u g o d tn a k , csen d esn ek ta rtjá k , p e d ig a n ő k é p p ú g y s z e re tik k ép esség e ik et, te h e ts é g ü k e t p r ó b á r a te n n i, m in t f iv é r e ik . Ó k is é p p ú g y s z e n v e d n e k , h a tú lsá g o sa n m e g k ö tik ő k e t, ha té tle n s é g re v a n n a k k á r h o z ta tv a , m in t a fé rfia k , és k ic sin y e ssé g a z t k ív á n n i az a s s z o n y o k tó l, h o g y e lé g e d je n e k m e g a fő zéssel és h a risn y a k ö té ss e l, a k alim p á lá ssa l és a h ím z é sse l. ív le g g o n d o la tla n s á g e l­ ítéln i v a g y k in e v e tn i az a s s z o n y o k a t, h a tö b b e t

a k a r n a k te n n i v a g y ta n u ln i, m in t a m e n n y it a szo­ k á s o k a n ő i n e m n e k k isz a b ta k . A m i k o r e g y e d ü l sé tá lg a tta m a H arm ad ik e m e le ti f o ly o s ó n , g y a k r a n h a llo tta m G ra c e P o o le n e v e té ­ sét . . . E z b iz o n y su ta d ö c c e n ő , g o n d o lta m . M e g z a v a r , h o g y m in d e n e lő z m é n y n é lk ü l G ra c e P o o le - b a ü t­ k ö z ü n k . A fo ly a m a to s s á g m e g sz a k a d . A z t m o n d ­ h a tn á n k , f o ly t a t t a m le té v e a k ö n y v e t a Büszkeség és halítélet m e llé , h o g y az a n ő , a k i e z e k e t a la p o k a t ír ta , n a g y o b b zsen i v o l t , m in t J a n e A u s t e n ; d e h a v é g ig o lv a s s u k , és m e g é r e z z ü k b e n n e e z t a g ö rc sö s rá n d u lá s t, e z t a h á b o rg á s t, a k k o r azt is lá tju k , h o g y so se m k é p e s o ly a n é p e n és e g é szb en k ife je z n i a zse­ n ijé t. M in d ig d ü h ö d te n f o g írn i, m ik o r p e d ig h ig ­ g a d ta n k e lle n e írn ia . E s z te le n ü l f o g írn i, m ik o r p e ­ d ig b ö lc s e n k e lle n e írn ia . M a g á r ó l f o g írn i, m ik o r p e d ig a h ő s e ir ő l k e lle n e írn ia . H a rc b a n á ll a so rsá­ v a l. H o g y is n e h a lt v o ln a m e g fia ta lo n , k ib ic s a k lo tta n és e lto r z u lta n ? A z e m b e r n e m á llh a tja m e g , h o g y e g y p illa n a tra e l n e já ts sz o n az ö t le t t e l: m i le tt v o ln a , h a C h a r lo tte B r o n t é re n d e lk e z ik , m o n d ju k , é v i h á ro m s z á z z a l —d e h á t az e sztelen n ő s z e m é ly m in d e n t o v á b b i n é l­ k ü l e la d ta e z e rö ts z á z é rt a r e g é n y e i k iad ási jo g á t —; h a b ő v e b b ism e re te i v a n n a k a te v é k e n y v ilá g r ó l, a v á r o s o k r ó l és a te lje s é le t tá ja ir ó l; h a tö b b g y a k o r ­ la ti ta p a s z ta la tta l b ír, tö b b e t é rin tk e z ik a fa jtá já v a l, * R a iz itsk a jM ária fo rd ítá sa .

98

és v á lto z a to s a b b e g y é n is é g e k k e l k e r ü l ism e re tsé g ­ be. E lő b b i s z a v a iv a l p ontosaid r á ta p in t n e m is csu p án saját r e g é n y e in e k h iá n y o s s á g á ra , H anem egész n e ­ m é n e k a k k o r i g y ö n g é jé r e . T u d ta , m in t sen k i m ás, h o g y z se n ijé n e k m e k k o r a H asznára le t t v o ln a , Ha n e m fe c s é rlő d ik e l a m esszeség b e n y ú ló r é te k f ö lö t t i m a g á n y o s m e r e n g é s e k b e n ; h a m e g a d a tik n e k i a tap asztalás, e m b e r i é rin tk e z é s, u tazás. D e n e m ad a­ to tt m e g e g y ik s e m ; m in d m e g t a g a d t a t o t t ; és n e k ü n k e l k e ll fo g a d n u n k a té n y t, h o g y a V ille tte -e t, az E m m a-1, az Ü v ö ltő sz e le k -e t és a M id d lem arch -ot >lyan n ő k ír t á k , a k ik n e k n e m v o l t e g y é b ta p a sz ta a tu k az é le tr ő l, csak a n n y i, a m e n n y i e g y p a p ia k b a n ■lfér; és e tis z te le tre m é ltó h á z k ö z ö s n a p p a lijá b a n írtá k ő k e t, o ly a n n ő k , a k ik n e k s z e g é n y s é g é b ő l n e m fu to tta tö b b r e , m in t h o g y a lk a lm a n k é n t n é h á n y í v a p írt v e g y e n e k , a m in to v á b b ír h a t já k az Ü vö ltő z e le k -e t v a g y a J a n e E y re -t. Ig az, e g y ik ü k , G e o rg e E liot n a g y le lk i s z e n v e d é se k á rá n e lm e n e k ü lt, de ;sak e g y fé lre e s ő v illá ig ju t o t t S t. J o h n ’s'W ro o d b a n . ~>tt a ztá n szé p en m e g h ú z ó d o tt a v ilá g ro ssz allásá Aa k á rn y é k á b a n . „ S z e re tn é m , h a m e g é r te n é k — í r a —, h o g y so se m f o g o k m e g h ív n i se n k it m a g a m h o z , ¡.ki n e m m a g a k é r i a m e g h ív á s t” ; m e r t v a jo n n e m é lt-e b ű n b e n e g y h á z a s e m b e rre l, s v a jo n n e m r o n t ­ ja - e m e g ez a lá t v á n y Jvlrs. S m it h e ré n y e it, v a g y b á rk ié t, a k i fe l ta lá ln á k e re sn i ? A lá k e ll v e tn ü n k m a g u n k a t a tá rs a d a lm i sz o k á s re n d n e k , és ú g y m a ­ ra d n u n k , „ k ik ö z ö s ítv e a b b ó l, a m it v ilá g n a k n e v e z ­ n e k ” . T ö r t é n t p e d ig u g y a n e b b e n az id ő b e n , H ogy

99

E u ró p a m á s ik v é g é n e g y fia ta le m b e r é lte v ilá g á t c ig á n y lá n y o k k a l és e lő k e lő H ö lg y e k k e l; H áb o rú k ­ b a n f o r g o t t : s a k a d á ly ta la n u l és ro s sz a llá s tó l n em k ís é r v e g y ű jt ö g e t t e az e m b e re k é le té rő l a z o k a t a v á lto z a to s ta p a s z ta la to k a t, m e ly e k aztán o l y r a g y o ­ g ó a n s z o lg á ltá k , m id ő n e lk e z d te írn i a k ö n y v e it. É lt v o ln a c sa k T o ls z to j is a Z á rd á b a n , e lv o n u lta n e g y férges a ssz o n y m e lle tt, „ k ik ö z ö s ítv e a b b ó l, a m it v ilá g n a k n e v e z n e k ” I — b á r m e n n y ir e é p ü le te s le tt v o ln a is az e rk ö lc s i ta n u lsá g , k ö t v e H iszem , H ogy m e g ír ta v o ln a a H á b o rú és b ék é -t. D e ta lá n k issé m é ly e b b e n is m e g v iz sg á lH a tn á n k a r e g é n y ír á s t és a z t a k é rd é st, m ily e n H atással v a n a r e g é n y ír ó r a a n e m e. P ia b e c s u k ju k a s z e m ü n k e t, és á lta lá n o ss á g b a n a r e g é n y re g o n d o lu n k , o ly a n k é p ­ z ő d m é n y t lá tu n k , m e ly b iz o n y o s tü k ö rk é p s z e rű H a so n ló ság o t m u ta t az életHez, noH a te rm észe tese n v a n b e n n e e g y sz e rű síté s és to rz ítá s , n e m is k evé s. M in d e n e s e tre o ly a n sze rk ez et, m e ly v a la m i a la k ­ z a to t f o r m á z le lk i sz e m e in k e lé, Hol n é g y sz ö g le te s t, Hol p a g o d a f o r m á jú t, h o l o ly a t, m e ly n e k s z á rn y é p ü le te i és á rk á d s o ra i v a n n a k , Hol p e d ig testesen t ö m ö r és k u p o lá s , m in t a Irlagia ScpH ia sz é k e se g y ­ h á z K o n s ta n tin á p o ly b a n . E z az a la k z a t p e d ig , g o n ­ d o lta m , e m lé k e z e tb e n v é g ig f u t v a b iz o n y o s h íres r e g é n y e k e n , o lyan fa-jta é rz e lm e t v á lt k i az e m b e r­ b ő l, m e ly illi k h o z z á . D e ez az é rz e le m r ö g tö n m ás é r z e lm e k k e l e le g y e d ik , m e r t az „ a la k z a to t” n em a k ő és k ő k ö z ö t ti k a p c so la t t e r e m t i , lia n c i 11 az cmi ibér és e m b e r k ö z ö t t i k a p c so la t. M iá lta l a r e g é n y m in 100

fé le e lle n tm o n d ó és fe le s e lő é rz e lm e k e t v á lt k i b e n n ü n k . Á z é le t m e g ü tk ö z ik v a la m iv e l, a m i n e m élet. E z é rt o ly a n n e b é z b á r m i e g y e z s é g re ju tn u n k a r e g é n y e k ü g y é b e n , és e z é rt v a n a k k o r a H atalm a ra jtu n k a sz e m é ly e s e lő íté le te k n e k . E g y fe lő l a z t é r e z z ü k : n e k e d —J o h n n a k , a b ő s n e k — é ln e d k e li m é g , k ü lö n b e n én a k é ts é g e k fe n e k é re z u h a n o k . JVlásfelől a z t é re z z ü k : fá jd a lo m , J o h n , m o s t m e g k e ll h a ln o d , m e r t a k ö n y v fo r m á ja e z t k ö v e te li. A z é le t m e g ü tk ö z ik v a la m iv e l, a m i n e m é le t. D e m e rt a r e g é n y ré sz b e n m é g isc sa k é let, ú g y íté ljü k m e g , m in t az é le te t. J a m e s o ly a n fa jta e m b e r, a k it m é ly sé g e se n m e g v e te k , m o n d ju k . V a g y : ez m e r ő sü letlen ség . É n u g y a n n e m é rz e k so h a s e m m i ily e s ­ m it. A z egész sz e rk e z e t, e fe lő l s e m m i k é tsé g , g o n ­ d o lja n a k b á r m e ly ik h íre s r e g é n y re , e g y e tle n v é g ­ te le n ü l b o n y o lu lt s z ö v e d é k , m e r t lá m , h á n y és h á n y k ü lö n b ö z ő íté le tb ő l, h á n y és h á n y k ü lö n b ö z ő érzés­ b ő l é p ü l f ö l. C s o d a , h o g y e g y k ö n y v , a m e ly í g y á ll össze, e g y - k é t é v n é l to v á b b is e g y b e n m a ra d , és fe l­ te h e tő e n u g y a n a z t tu d ja je le n te n i e g y a n g o l o lv a s ó ­ n ak, a m it az o ro s z n a k v a g y a k ín a in a k je le n t. D e id ő n k é n t f ig y e le m r e m é ltó a n e g y b e n m a ra d n a k . S a m i a tú lé lé s e r itk a e se te ib e n ö ssz e ta rtja ő k e t (a H á b o rú és béké - r e g o n d o lta m ) , azt ú g y n e v e z h e t­ jü k , h o g y in te g ritá s , b á r e h h e z s e m m i k ö z e a b e ­ csü letb eli a d ó ssá g k ie g y e n líté s é n e k és a v é s z h e ly ­ zetb en ta n ú s íto tt b á to r m a g a ta rtá s n a k . A z In te g ri­ tás e g y r e g é n y ír ó e se té b e n a z t a te lje s m e g g y ő z ő ­ dést je le n ti s z á m u n k ra , a m it á ta d n e k ü n k , h o g y : Jen

101

e z az ig a z sá g . Ig e n , é re z z ü k , so sem g o n d o lta m v o l ­ n a , h o g y e z í g y le h e t; so sem is m e rte m e m b e re k e t, a k ik í g y v is e lk e d n e k . D e m e g g y ő z ö tt r ó la , h o g y í g y v a n , í g y t ö r té n ik . A z e m b e r m in d e n k ife je z é st, m in d e n je le n e te t o d a ta rt a fé n y b e , a m íg o lv a s — m e r t a T e rm é s z e t, ú g y tű n ik , fu rc sa m ó d o n e llá tta v a la m i b e ls ő v ilá g ítá ssa l, m e ly n e k fé n y é b e n m e g ­ íté lh e ti a r e g é n y ír ó in te g ritá s á t v a g y a n n a k h iá n y á t. V a g y ta lá n in k á b b , k iis m e rh e te tle n sz e sz é ly e f o l y ­ tá n , a T e rm é s z e t lá th a ta tla n tin tá v a l e lm é n k fa lá ra je g y z e t t e g y e lő é rz e te t, m e ly e t e z e k a n a g y m ű v é ­ szek ig a z o ln a k ; e g y v á z la to t, m e ly e t c sa k a g én iu sz fé n y é b e k e ll ta rta n u n k , h o g y lá th a tó v á le g y e n . És a m in t az e m b e r í g y á tv ilá g ítja , és lá tja , a h o g y é le tre k e l, e lra g a d ta to tta n fe lk iá lt: „ D e h á t ez az, a m it m in d ig is é re z te m , tu d ta m és k í v á n t a m !” Es f o r r b e n n e az iz g a lo m , és ú g y c su k ja b e a k ö n y v e t , o ly a n m e g b e c sü lé sse l, m in th a n a g y é r té k le n n e , h ű tá m a sz , m e ly h e z m in d ig m e g té rh e t, a m íg csak él, és vissza teszi a p o lc ra , m o n d ta m , a m in t f o g ta m a H áború és béké-t, s e lte tte m a h e ly é re . H o g y h a e lle n ­ b e n e s z e g é n y k ife je z é se k , m e ly e k e t m e g f o g u n k és m e g v iz s g á lu n k , e le in te k iv á lta n a k u g y a n b e n n ü n k é lé n k s z ín e ik k e l és le n d ü le te s g e sz tu sa ik k a l e g y fa jta g y o r s és m o h ó v á la sz t, d e a tu d o m á n y u k e z z e l aztán k i is m e r ü l, m e r t v a la m i e la k a sz tja a k ite lje se d é sü ­ k e t ; v a g y h a c su p án e g y e lm o s ó d o tt f ir k á t tá rh a t­ n a k a fé n y b e e m ia tt, e g y p a c á t a m á sik s a ro k b a n , a m o tt, és s e m m i sem je le n ik m e g , a m i ép és egész, a k k o r az e m b e r b ő l fe ltö r a k iá b rá n d u lá s só h aja, 102

és íg y s z ó l: ú ja b b cső d . E z a r e g é n y tö n k r e m e n t v a ­ la m itő l. É s az e se te k tö b b s é g é b e n , p e rsz e , a r e g é n y e k tö n k r e s z o k ta k m e n n i v a la m itő l. A k é p z e le t b o tla ­ d o z v a j á r a s z ö rn y ű te r b e k a la tt. A z á tb a tó te k in te t e llc ö d ö s ü l; n e m tu d im m á r k ü lö n b s é g e t te n n i ig a z és b a m is k ö z ö t t ; n in c s m á r e re je , h o g y fo ly ta s s a a h a ta lm a s m u n k á la to t, m e ly m in d e n p illa n a tb a n szám o s k ü lö n fé le k é p e ssé g e g y id e jű m ű k ö d te té s é t ig é n y e ln é . D e m i k ö z e m in d e h h e z a r e g é n y ír ó n e ­ m é n e k , tö p r e n g te m , és n é z te m a J a n e E yre-1 m e g a tö b b ie k e t. B e le s z ó lh a t v a jo n n e m é n e k p u sz ta té n y e a r e g é n y ír ó n ő in te g ritá s á b a — az in te g ritá s b a , m e ly s z á m o m ra n e m m ás, m in t az í r ó g e rin c e ? N o s , a z o k b a n a ré s z e k b e n , m e ly e k e t a J a n e E yre- b ő i id é z te m , v ilá g o s , h o g y a h a ra g b iz o n y b e le b a b rá lt v a la m e ly e s t a r e g é n y ír ó C h a r lo t t e B r o n té in te g ­ ritásáb a. F a k é p n é l h a g y ta a tö r té n e te t, p e d ig e n n e k k e lle tt v o ln a sz e n te ln ie m in d e n h ű s é g é t, és n e k iá llt á p o lg a tn i a sa já t s é re lm e it. E széb e ju to tt, h o g y k i­ fo r g a ttá k m in d e n é lm é n y b ő l, m e ly jo g o s a n m e g il­ le tte v o ln a — h o g y o t t r o s to k o lh a t e g y p a p ia k b a n , és h a ris n y á k a t s to p p o l, a m ik o r sz e re tn e sz a b a d o n já r n i- k e ln i a n a g y v ilá g b a n . K é p z e le te m e g b ic s a k ­ lo tt a m é lta tla n k o d á s tó l, és m i é sz re v e ssz ü k e z t a m e g b ic sa k lá st. D e v o l t e g y é b h a tás is, n e m c sa k a h a ra g , a m i b e le b a b r á lt a k é p z e le té b e és k ité ríte tte a p á ly á já ró l. A tu d a tla n sá g , p é ld á n a k o k á é rt. R o ­ c h e ste r p o r t r é já t sö té tb e n fe s te tte . E re z z ü k ra jta m é g a fé le le m h a tá s á t; u g y a n ú g y , a h o g y f o ly v á s t

103

é rz ik v a la m i csíp ős szag is, a m i az e ln y o m o tts á g b ó i e r e d ; e g y e lte m e te tt k ín p a rá z s lik m é g s z e n v e ­ d é ly e m é ly é n , e g y re ]te tt g y ű lö ls é g , m e ly fá jd a l­ m as g ö rc s b e rá n d ítja e z e k e t a k ö n y v e k e t , b á r m i­ ly e n r a g y o g ó a k . S m in t h o g y a r e g é n y b e n m e g v a n ez az ö s s z e fü g ­ gés a v a ló é le tte l, az é rté k e i is b iz o n y o s f o k i g a z o ­ n o s a k a v a ló é le t é rté k e iv e l. D e n y i lv á n v a ló , b o g y a n ő k é rté k r e n d je ig e n g y a k ra n e lté r a ttó l az é rté k ­ r e n d t ő l, m e ly e t a m á s ik n e m a la k íto tt k i ; te rm é s z e ­ tes, h a í g y v a n . Á m a fé r fia k érté k ren d tje u ra lk o d ik . D u r v á n s z ó lv a : a fu tb a ll és a s p o rt „ fo n to s ” ; a d iv a t­ ra jo n g á s és a ru h a v á s á rlá s „ é r d e k te le n ” . És e z e k e t az é r té k r e n d e k e t az é le tb ő l ó h a ta tla n u l á t v is s z ü k a r e g é n y e k r e is. E z fo n to s k ö n y v , té te le z i f ö l a k r i t i ­ k u s, m e r t h á b o r ú v a l fo g la lk o z ik . E z je le n té k te le n k ö n y v , m e r t a zzal fo g la lk o z ik , m it é re z e g y n ő a tá rs a lg ó b a n . E g y c sa ta té re n já ts z ó d ó e p iz ó d f o n ­ to s a b b , m in t e g y b o lti je le n e t —m in d e n b e n és m é g s o k k a l fin o m a b b a n is é rv é n y e s ü l az é rté k e lé s n e k ez a kü lö n b ség re. A k o r a tiz e n k ile n c e d ik századiban te h á t a r e g é n y e k egész é p ü le té t — h a az e m b e r n ő v o l t — o ly a n s z e lle m h ú z ta f ö l, m e ly k issé le té r t az e g y e n e s ú tr ó l, és a k ü lső te k in té ly e lő tt m e g h a jo l­ v á n m ó d o s íto tta a m ű tiszta lá to m á s á t. E lé g , h a c sak b e le la p o z u n k a z o k b a a r é g e lfe le d e tt r e g é n y e k ­ be, és a rra f ig y e lü n k , h o g y m ily e n h a n g n e m b e n ír ó d t a k , m á ris m e g s e jtjü k : az í r ó e lé b e m e g y a k r i­ t ik á n a k : e z t m o s t k ih ív á s n a k szán ja, e z t m o s t e n g e sz te lé sn e k . M e g e n g e d i, h o g y „ ő csak e g y n ő ” ,

v a g y ó v á s t e m e l, m e r t „ é r a n n y it, m in t e g y f é r f i 5'. Ú g y m e g y e lé b e a k ritik á n a k , a b o g y a v é r m é r s é k ­ le te d ik tá lja , ta rtó z k o d á s s a l és m e g a d ó a n v a g y h a ­ ra g g a l és n y o m a té k o s a n . .M in d e g y , h o g y a n t e s z i; m in d e n k é p p m á s ra g o n d o l, m in t m a g á ra a d o lo g r a . Ú g y z ú d u l r á n k a k ö n y v e , m in t a sz id a lo m . A k ö ­ z e p é b e n o t t a h ib a . A tö m e g r e g é n y r e g o n d o lta m , m e ly e k e t n ő k írta k , s m e ly e k ú g y h e v e r n e k szan a­ szét a lo n d o n i a n tik v á r iu m o k b a n , m in t g y ü m ö l­ csösben a s o k k is ra g y á s a lm a . A k ö z e p ü k b e n o t t a h ib a , a m e ly t ő l m e g ro h a d ta k . M e g h a jo lv á n a m á ­ s o k v é le m é n y e e lő tt, a n ő m ó d o s íto tta az é rté k ­ re n d jé t. D e h á t m ily e n k é p te le n s é g is le tt v o ln a , h o g y se jo b b ra , se b a lra e l n e m o c c a n ja n a k . M ic s o d a zsen it, m ic so d a in te g ritá s t k ö v e t e lt v o ln a , h o g y m in d a z o k ­ n ak a k r itik á k n a k e lle n é b e n , a n n a k a tisz tá n p a t­ ria rc h á lis tá rs a d a lo m n a k a k e llő s k ö z e p é n is r e n ­ d ü le tle n k ita rts a n a k a m e lle tt, a m ily e n n e k a d o lg o ­ k at lá ttá k . C s a k J a n e A u s te n és E m ily B r o n té v o l t rá k ép es. E z is d ic s ő s é g ü k re v á lik , s ta lá n ez a le g ­ in k á b b . Ú g y ír ta k , a h o g y a n ő k írn a k , és n e m ú g y , a h o g y a fé r fia k . A b b ó l az e z e r n ő b ő l, a k i a k k o rib a n re g é n y e k e t í r t, csak ő k k e tte n tu d tá k s e m m ib e v e n ­ ni az ö r ö k p e d a g ó g u s sz ű n n i n e m a k a r ó in te lm e it —h o g y ír d e z t, g o n d o ld azt. C s a k ő k k e tte n v o lt a k sü k e tek e r r e a k it a r t ó h a n g r a , m e ly h o l zsém b es, h o l le e re s z k e d ő , h o l fe n n h é já z ó , h o l fá jd a lm a s, h o l m e g re n d ü lt, h o l h a ra g o s , h o l ö r e g u r a s ; e r r e a h a n g ­ ra, m e ly n e m h a g y ja b é k é n so h a a n ő k e t, fo ly v á s t

105

a n y o m u k b a n v a n , m in t e g y tú lo n tú l le lk iis m e re te s n e v e lő n ő , és ü n n e p é ly e s e n f e l- m e g fe lk é r i ő k e t, h o g y le g y e n e k e lő k e lő k , m in t S ir E g e rto n B r y d ges, m ik ö z b e n b e le rá n c ig á lja a k ö lté s z e tk ritik á b a a n e m e k k r it ik á já t ;10 s v a la h á n y s z o r csak, fe lte s z e m , k ié r d e m e ln é n e k v é g r e v a la m i fé n y e s e b b ju ta lm a t, a rr a in ti ő k e t, h o g y m a r a d ja n a k m e g szé p en b iz o ­ n y o s k o r lá t o k k ö z ö tt, m e ly e k e t n e v e z e tt ú rie m b e r h e ly é n v a ló n a k g o n d o l — „ a n ő n e m ű r e g é n y ír ó k e re sse a z z a l a t ö k é ly t , h o g y b á tra n b e is m e ri n e m e k o r lá t a it ” .13 D ió h é jb a n í g y fo g la lh a tó össze a d o lo g , és h a m o s t n é m i m e g le p e té s ü k re e lá ru lo m , h o g y e z t a m o n d a t o t n e m 1 8 2 8 a u g u sz tu sá b a n , h a n e m 1 9 2 8 a u g u sz tu sá b a n írtá k , g o n d o lo m , e g y e té r te ­ n e k v e le m a b b a n , h o g y b á r m ily e n m u la ts á g o s is ez m a n e k ü n k , m é g isc sa k o ly a n tö m e g v é le m é n y t k é p ­ v is e l — s d e h o g y a k a r o k e z z e l ré g e lü lt in d u la to k a t ú jr a f e lk o r b á c s o ln i; csak a r r ó l b esz éle k , a m i Qtt ú s z ik a fe lsz ín e n —, m e ly v é le m é n y m é g s o k k a l e le ­ v e n e b b és h a rs á n y a b b v o l t e g y é v sz á z a d d a l e z e lő tt. L e á n y le h e te tt a ta lp á n , a k i 1 8 2 8 - b a n fé lr e tu d ta sö­ p ö r n i az ú tjá b ó l e z t a s o k v á ll v e r e g e tő le e re sz k e . .m e ta fiz ik a i c é lra tö r , és ez v e sz e d e lm e s m e g sz á llo ttsá g , k i v á l t e g y n ő n é l, m e r t a n ő k b e n r itk á n v a n m e g a fé r fia k egész­ séges v o n z ó d á s a a re to rik á h o z . K ü lö n ö s h iá n y a ez a n n a k a n e m ­ n e k , m e l y m á s d o lg o k b a n a n n á l p r im itív e b b és m a te ria lis tá b b .” (bJeiv C riterio n , 1 9 2 8 . jú n iu s .) „H a a tu d ó s ító h o z h a so n ló a n ú g y v é ljü k , a n ő n e m ű re g é n y író k e re sse a z z a l a t ö k é ly t , h o g y b á tra n b e is m e ri n e m e k o rlá ta it (J a n e A u s te n b e m u ta tja , m ily e n g ra c iő z b á jja l h a jth a tó v é g r e ez a g e sz tu s . . . ) . ” (Life and Letters, 1 9 2 8 . au gu sztu s.)

106

elést, p ir o n g a tá s t és m é z e s m a d z a g o t. R e b e llis in ­ d u la t k e lle tt h o z z á , b o g y a z t m o n d ja m a g á b a n : „ Ó , d e m á r az ir o d a lm a t n e m tu d já k á m m e g v á s á ­ r o ln i. A z ir o d a lo m m in d e n k ié . N e m e n g e d e m m e g n e k e d , h a a P e d e llu s v a g y is, h o g y le k e rg e ss a g y e p ­ r ő l. Z á r já to k csak b e a k ö n y v t á r o t o k a t , a h o g y j ó l ­ esik ; d e n in cs az a z á r és az a la k a t, m e lly e l az én szel­ le m e m e t b ö r t ö n b e tu d n á to k c s u k n i.” A m b á r m ily e n h atással v o l t is írá s a ik ra az e lk e d ­ v e tle n íté s és a k r itik a — a z t h isz e m , n a g y o n n a g y h atással v o l t —, ez m é g m in d s e m m i a h h o z a m á s ik n e h é z sé g h e z k é p e st, m e lly e l a k k o r k e lle tt sz e m b e ­ n é z n iü k (m é g m in d ig a k o r a tiz e n k ile n c e d ik szá­ zad i r e g é n y ír ó k r ó l b e sz é le k ), a m ik o r v é g r e n e k i­ á llta k v o ln a le ír n i a g o n d o la ta ik a t —ez p e d ig ab b a n re jle tt, h o g y n e m v o l t h a g y o m á n y a h á tu k m ö g ö t t , ille tv e o l y r ö v i d és részleg e s v o l t csak, h o g y s o k se­ g ítsé g e t n e m n y ú jt h a t o t t . M e r t h a n ő k v a g y u n k , az a n y á in k r é v é n e m lé k e z ü n k . H asztalan f o r d u lu n k a n a g y f é r fiír ó k h o z se g ítsé g é rt, b á r m e ly g y a k ra n f o r d u lu n k is h o z z á ju k é lv e z e té rt. L a m b , B r o w n e , T h a c k e r a y , N e w m a n , S te rn e , D ic k e n s , D e Q u in c ey —v a g y le g y e n b á r k i m ás —n e m se g íth e te tt so h a e g y e tle n n ő n sem , m é g h a az e lta n u lh a to tt is t ő ­ lü k n é h á n y fo g á s t, és a lk a lm a z ta a m a g a c é lja ira . A n n y ir a k ü lö n b ö z ik a fé r fi g o n d o la ta in a k s ú ly a , ira m a , ü te m e az ö v é t ő l, h o g y n e m c se n h e t el tő le sik eresen s e m m it, a m i lé n y e g b e v á g ó . A m a jo m tá ­ v o la b b v a n a n n á l, h o g y u tá n o z z o n . A m i n t a n ő le te tte a t o lla t a p a p írra , e lő s z ö r is a z t ta lá lh a tta ,

107

h og ry e g y e tle n k ö z ö n sé g e se n h a sz n á la to s m o n d a t sem a lk a lm a s az 6 c é lja ira . M in d e n o ly a n n a g y r e ­ g é n y ír ó , m in t T h a c k e r a y , D ic k e n s és B a lz a c , te r ­ mészetes p ró z á b a n í r t ; g ö r d ü lé k e n y e n , d e n e m p o n ­ g y o lá n , k ife je z ő e n , d e n e m p re c iő z e n ; h o z z á a d tá k a m a g u k sz ín e it, d e a z é rt to v á b b r a is k ö z k in c s m a ­ ra d t. A r r a a m o n d a tra a la p o z tá k , m e ly az ő id e jü k ­ b e n h a sz n á la to s v o l t . A z a m o n d a t, m e ly a tiz e n ­ k ile n c e d ik század e le jé n h a sz n á la to s v o l t , v a la h o g y í g y h a n g o z h a t o t t : „ Iv tű v e ik n ag;ysága a ta n ú , h o g y id ő n e k e lő tte m e g n e m á llta k , és h a la d á n a k to v á b b . M a g a s a b b ö s z tö n ü k és e lé g té te lü k n e m v a la , h a ­ n e m c sa k m e s te rs é g ü k n e k g y a k o rlá s a és az ig a z n a k s s z é p n e k v é g n é lk ü l v a ló te re m té se . A s ik e r s a rk a ll az e rő fe s z íté s re ; a m e g sz o k á s e lő m o z d íta n d ja a si­ k e r t .” E z e g y fé r fim o n d a t ; o t t lá tju k m ö g ö tte J o h n s o n t, G ib b o n t m e g a tö b b it. A z ily e n m o n d a t nem . v o l t a lk a lm a s n ő i h a sz n á la tra . C h a r lo t t e B r o n t e r a g y o g ó p ró z a i te h e tsé g e e lle n é re is b o tla ­ d o z o t t és e le se tt e zz el az o r m ó tla n f e g y v e r r e l a k e ­ z é b e n . G e o r g e E lio t o ly a n a ttro c itá s o k a t k ö v e t e t t el e lle n e , h o g y az m in d e n k é p z e le te t fe lü lm ú l. J a n e A u s te n m e g n é z te , k in e v e tte , és m a g á n h a s z n á la tra m e g t e r v e z e t t e g y tö k é le te se n te rm é sz e te s, fo rm á s m o n d a to t, m e ly t ő l n e m tá g íto tt so h a. í g y k iseb b í r ó i te h e ts é g g e l is m é r h e te tle n ü l tö b b e t tu d o t t e l­ m o n d a n i, m in t G h a r lo tte B r o n te . V a ló ig a z , h a a k ife je z é s szab ad ság a és te ltsé g e a m ű v é s z e t lé n y e ­ g é h e z t a r to z ik , a k k o r az e s z k ö z ö k n e k ez a szű k össé­ g e és a lk a lm a tla n s á g a b o rz a s z tó a n m e g k e lle tt h o g y

108

lássák a n ő k írá sa in . IVIi tö b b , e g y k ö n y v n e m e g y ­ m ás n y o m á b a ra k o s g a to tt m o n d a to k b ó l k é sz ü l, h a n e m h o g y e g y k é p p e l seg ítsek , á rk á d o k k á és k u ­ p o lá k k á é p ü lő m o n d a to k b ó l. És e z e k e t a fo r m á k a t is fé r fia k h o z tá k lé tre , a saját sz ü k sé g le te ik sz e rin t a saját c é lja ik ra . S e m m i o k u n k azt h in n i, h o g y az e p o sz v a g y a k ö lt ő i d rá m a fo r m á ja jo b b a n illik a n ő h ö z , m in t a m o n d a t. D e m in d e n ré g e b b i ir o d a l­ m i fo r m a m e g s z ilá rd u lt és g y ö k e r e t v e r t m á r , m ir e a n ő e lk e z d e tt írn i. A r e g é n y v o l t csak e lé g fia ta l, h o g y m é g k é p lé k e n y m a r a d jo n a k e z é b e n — ez is e g y é r v ta lá n a m e lle tt, h o g y m ié r t í r t r e g é n y t. D e k i á llíth a tn á m é g m a is, h o g y a „ r e g é n y ” (az id é z ő ­ je lle l é rz é k e lte te m , m e n n y ir e n e m t a r to m m e g ­ fe le lő n e k e z t a s z ó t), k i á llíth a tn á , h o g y ez a le g h a j­ lé k o n y a b b f o r m a is a lk a lm a sa n h o z z á id o m u lt m á r a c é lja ih o z ? N e m k é tle m , h o g y e g y s z e r m a jd h o z z á illő f o r m á r a k a la p á lja , h a v é g r e sza b a d o n h a sz n á l­ h a tja t a g ja i t ; és lé tre h o z v a la m i iij k ö z v e títő e s z k ö z t, n e m s z ü k sé g k é p p v e rs e t, a b e n n e é lő k ö lté s z e t szá­ m á ra . Ivíert a k ö lté s z e t az, a m e ly n e k m é g m in d ig nincs a lk a lm a m e g n y ilv á n u ln i. Es el tö p r e n g te m azo n , h o g y írn a m e g m a n a p sá g e g y n ő e g y ö t f e lv o násos k ö lt ő i tr a g é d iá t ? V e rs b e n írn á ? —n e m p r ó z á t h aszn áln a in k á b b ? D e e z e k n e h é z k é rd é s e k , s v á la s z u k a t a j ö v ő h o ­ m á ly a r e jti. H a g y o m is ő k e t, h a m á s é rt n e m , h á t azért, m e r t a r r a k é sz te tn e k , h o g y t á r g y a m t ó l e l­ k a la n d o z z a m , s o lvy a n ú tta la n re n g <_->e te g o e k fe lé ." m e ly e k b e n el f o g o k té v e d n i, és v a ló s z ín ű le g fö lfa ln a k

109

a v a d á lla to k . N e m a k a r o m , s r e m é le m , ö n ö k sem k ív á n já k t ő le m , h o g y e lő v e z e s se m e z t a s z ö rn y ű té m á t, a r e g é n y j ö v ő j é t ; í g y c su p á n e g y e tle n p illa ­ n a tra á lln é k i t t m e g , h o g y f ö lh ív ja m a f ig y e lm ü k e t a rra , m ily e n n a g y sz e re p e t f o g já ts z a n i a jö v ő b e n , m á r a m i a n ő k e t ille ti, a fiz ik a i á lla p o t. A k ö n y v n e k v a la h o g y a n a lk a lm a z k o d n ia k e ll a te s tü n k h ö z , és a z e m b e r m e g k o c k á z ta tja a z t a k ije le n té s t, h o g y a n ő k k ö n y v e i n e k r ö v id e b b n e k és s ű ríte tte b b n e k k e ll le n n iü k , m in t a fé r fia k k ö n y v e in e k , és o ly a n a lk a ­ tú n a k , m e ly n e m ig é n y li a h o ssz ú ó r á k o n á t ta r tó f o ly t o n o s és z a v a r ta la n m u n k á t. IVÍert z a v a r ó k ö r ü l­ m é n y e k m in d ig le sz n e k . A z tá n m e g az id e g e k , m e ­ l y e k az a g y a t tá p lá ljá k , m e g le h e t, h o g y k ü lö n b ö z ­ n e k a n ő k b e n és a fé rfia k b a n , s h a a zt a k a r ju k , h o g y a le g jo b b a n és a le g k e m é n y e b b e n d o lg o z z a n a k , m e g k e ll ta lá ln u n k s z á m u k ra a m e g fe le lő b á n á s m ó ­ d o t — e z e k n e k az e g y e te m i e lő a d á s o k n a k a re n d je , p é ld á u l, m e ly e t a sze rz ete sek sz a b ta k m e g v é lh e ­ tő e n é v s z á z a d o k k a l e z e lő tt, m e g fe le l- e v a jo n n e ­ k i k ? —, m e g k e ll ta lá ln u n k , h o g y a m u n k a és p ih e ­ n és m ily e n ritm u s á t ig é n y lik , a p ih e n é se n n e m sem ­ m itte v é s t é r t v e , h a n e m te v é k e n y s é g e t, d e m á s fa jta te v é k e n y s é g e t ; s h o g y m it je le n ts e n ez a m á s fa jta ? M in d e z t m e g k e lle n e v ita tn i, és k i k e lle n e t a lá ln i; m in d e z h o z z á ta r to z ik a n ő k és a r e g é n y k é rd é sé h e z . És v a io n a m a i n a p ig , fo ly t a t t a m a k ö n y v e s p o lc fe lé in d u lv a , h o l t a lá lo k e g y o ly a n a lap o s lé le k ta n i ta­ n u lm á n y t a n ő k r ő l, m e ly e t n ő í r t ? A v a g y ta lá n , 110

h a n e m tu d n a k fu tb a llo z n i, m á r az o r v o s t u d o ­ m á n y t sem m ű v e lh e t i k . . . G o n d o la ta im n a k a z o n b a n sze re n csére ú j f o r d u ­ la to t a d o tt v a la m i.

Ötö di k f e j e-zet

* K a la n d o z á s a im so rá n e lju to tta m v é g r e a z o k h o z a p o lc o k h o z , m e ly e k e n az é lő k m ű v e i á lln a k ; n ő k és fé r fia k v e g y e s t ; m e r t m a jd n e m a n n y it ír t n ő , m in t a m e n n y it fé r fi. V a g y h a ez m é g n e m is eg észen ig a z , h a a h ím n e m m é g m in d ig b ő b e sz é d ű b b is, a n n y i b iz o n y o s , h o g y a n ő k m á r n e m csu p án r e g é n y e k e t írn a k . O t t v a n n a k Ja n e H árrisom k ö n y v e i a g ö r ö g r é g é s z e tr ő l; V e r n o n L ee e sz té tik a i m ű v e i ; G e r tr u d B e ll k ö n y v e i P e rz s iá ró l. És o t t v a n n a k a k ö n y v e k m in d e n fé le o ly a n té m á ró l, m e ly h e z e g y n e m z e d é k ­ k e l e z e lő tt a n ő iio z z á sem n y ú lh a to tt. V a n v e rs , d rá m a és k r i t i k a ; v a n tö r té n e le m és é le tra jz , ú ti­ r a jz és tu d o m á n y o s k u ta tá s o k a t ö sszeg ező m u n k a ; m é g e g y k e v é s filo z ó fia i, te rm é s z e ttu d o m á n y i és k ö z g a z d a s á g i k ö n y v is v a n . A r e g é n y u g y a n m é g u r a lk o d ik , d e h á t a r e g é n y is jó c s k á n m e g v á lto z h a ­ t o t t a m á s te rm é s z e tű k ö n y v e k társa sá g á b a n . A z ősi e g y s z e rű s é g , a n ő i ir o d a lo m e p o sz i k o r a e lm ú lt. A z o lv a sá s és a k r itik a szélesebb lá t ó k ö r t és m é ly s é g e t a d h a to tt. A z ö n é le tra jz i k észte tés k im e r ü lő b e n le­ h e t. A n ő ta lá n e lk e z d h e ti m ű v é s z e tk é n t a lk a lm a z n i az írá st, im m á r u e m az ö n k ite jté s e sz k ö z e k é n t. E zek k ö z ö t t az úi r e g é n y e k k ö z ö tt ta lá n v á la sz t n y e r h e ­ tü n k s o k k é rd é s ü n k re . 112

Ö tle ts z e rű e n e m e lte m le az e g y ik e t. A p o lc le g ­ v é g é n á llt, az v o l t a c ím e , h o g y A z élet kaland ja v a g y ily e s m i, JVIary C a r m ic h a e l írta , és id é n o k tó b e r b e n je le n t m e g . A lig h a n e m az első k ö n y v e , m o n d ta m m a g a m b a n , d e a z é rt ú g y k e ll o lv a s n i, m in th a e g y v is z o n y la g h o ssz ú s o ro z a t u to ls ó k ö te te le n n e ; m in th a v e le fo ly ta tó d n á n a k a z o k a k ö n y v e k , m e ­ ly e k e t é rin te tte m — L a d y ~W inchilsea k ö lte m é n y e i, A p h r a B e h n d rá m á i és a n é g y n a g y r e g é n y ír ó r e ­ g é n y e i. I'VÍert a k ö n y v e k f o ly t a t já k e g y m á s t, te k in ­ te t n é lk ü l a rra a sz o k á su n k ra , h o g y k ü lö n - k ü lö n m o n d u n k r ó lu k íté le te t. S e z é rt ú g y k e ll e z t is —e z t az is m e re tle n t — n é z n e m , m in th a le s z á rm a z o ttja v o ln a a z o k n a k a n ő k n e k , a k ik n e k a k ö r ü lm é n y e it v iz s g á lta m , és lá tn o m k e ll, h o g y m it ö r ö k ö lt v o n á ­ s a ik b ó l m e g a k o r lá t a ik b ó l. í g y , n a g y o t s ó h a jtv á n , m e r t a re g é n y e k b e n tö b b n y ir e m é r e g v a n , n e m p e ­ d ig e lle n m é re g , és z sib b a d t sz e n d e rg é st h o z n a k rá n k a h e ly e tt, h o g y tü zes p a rá zz sa l ű z n é k e l sze­ m ü n k b ő l az á lm o t, n e k iü lte m e g y je g y z e tfü z e tte l és e g y c e r u z á v a l, h o g y k isü ssek v a la m it JVIary C a rm ic h a e l e ls ő r e g é n y é r ő l, A z élet k alan d ja-r ó l. E le in te f ö l- a lá fu tk o s o tt sz e m e m a la p o n . KLi a k a ro m is m e rn i a m o n d a to k c s ín já t-b ín já t, m o n d ­ ta m , m ie lő t t a g y o n te r h e ln é m a m e m ó r iá m a t a k é k m e g a b a rn a s z e m e k k e l és azzal, h o g y m ifé le v i ­ sz o n y b a n le h e t e g y m á s s a l C h lo e m e g R o g e r . E rre rá é re k a z u tá n is, h a m á r k id e r íte tte m , p isz k a v a sa t ta rt ez a n ő a k e z é b e n v a g y to lla t. í g y h á t íz le lg e tn i k e z d te m e g y - k é t m o n d a to t. R ö g v e s t k id e r ü lt,

113

h o g y n in c s m in d e n eg észen re n d b e n . A m o n d a to k sim a h u llá m z á s a m e g tö r t. V o l t b e n n ü k v a la m i, a m i s e b z e tt, v a la m i, a m i h o r z s o lt ; e g y - e g y k iló g ó szó n é h o l é g ő f á k ly a k é n t c sa p o tt a sz e m e m b e . „ E le re sz ­ te t te ” m a g á t, a h o g y ré g i d a ra b o k b a n m o n d já k . M in th a v a la k i g y u f á t a k a rn a g y ú jta n i, d e az csak n e m a k a r fe llo b b a n n i, g o n d o lta m . M ié r t, k é rd e z ­ te m tő le , m in th a je le n le tt v o ln a , m ié r t n e m felel m e g J a n e A u s te n m o n d a ta in a k a f o r m á ja ? M u sz á j m in d n e k o ly a n d ercé sen sz ó ln ia , csak m e r t E m m a és M x . W o o d h o u s e m á r m e g h a lt ? F á jd a lo m ! — só­ h a jt o t ta m , h a m u sz á j. M e r t m íg; J a n e A u s te n d a l­ la m r ó l d a lla m ra v á lt o t t , m in t M o z a r t d a lr ó l d a lra , a d d ig e z t az írá s t o lv a s n i o ly a n érzés, m in t k in t h á ­ n y ó d n i a te n g e re n e g y n y i t o t t c só n a k b a n . H o l f ö l­ d o b , h o l le e jt. E z a tö m ö rs é g , e z a k ifu lla d ó szag g a ­ to tts á g a z t je le n ti, h o g y fé l v a la m i t ő l; fé l, h o g y „ é r­ z e lm e s n e k ” fo g já k t a lá ln i; v a g y eszéb e ju t o t t , h o g y a n ő k írá sa it t ú l v irá g o s n a k ta rtjá k , és e z é rt r a k a m a g á é ra a k e lle té n é l tö b b t ü s k é t ; d e a m íg n e m o l­ v a s ta m e l fig y e lm e s e n e g y je le n e te t, n e m tu d h a ­ to m , h o g y v é g ü l is ö n m a g a -e v a g y v a la k i m ás. M in d e n e s e tre n e m ve sz i e l az e m b e r é le tk e d v é t, g o n d o lta m , s e g y r e fig y e lm e s e b b e n o lv a s ta m . D e t ú l s o k t é n y t h o r d össze. A f e lé v e l sem f o g tu d n i m it k e z d e n i e g y e k k o ra k ö n y v b e n . ( K ö rü lb e lü l fe le o lyan , h o sszú , m in t a J a n e E yre.) M in d e n e s e tre v a la m ily e n ú to n -m ó d .o n csak s ik e rü lt ö sszeh o zn ia m in d a n n y iu k a t — R o g e r t , C h lo é t , O liv iá t, T o n y t és M r . B ig h a m e t —e g y c só n a k b a n , m e ly fe lfe lé ta rt

114

a f o ly ó n . V á r ju n k csak, m o n d ta m h á tr a d ő lv e a szé­ k e m b e n , a la p o sa b b a n m e g k e ll g o n d o ln o m az egész d o lg o t, m ie lő tt t o v á b b m e g y e k . M a jd n e m b iz o n y o s v a g y o k , m o n d ta m m a g a m ­ b a n , h o g y M a r y C a rm ic h a e l m e g a k a r tr é fá ln i b e n n ü n k e t. O ly a n é rz ésem v a n , m in th a e g y h u l­ lá m v a s ú to n ü ln é k , a h o l a k o c si, a h e ly e tt, h o g y le fe ­ lé sik la n a , m in t v á r ju k , ú jra fe lfe lé ló d u l v e lü n k . M a r y m e g k e v e r i az e lv á r t s o rre n d e t. E lő b b a m o n ­ d a to k a t tö r d e lte szét, m o s t m e g a s o rre n d e t. H e ­ ly e s, m e g v a n h o z z á m in d e n jo g a , s z é ttö rh e ti m in d a k e ttő t, fe lté v e , h a n e m a d ú lás k e d v é é r t, h a n e m az a lk o tá s k e d v é é r t teszi. H o g y m e ly ik é r t teszi, azt p e d ig n e m tu d h a to m , m íg sze m b e n e m n éz —v a la ­ m ily e n h e ly z e tte l. É n tő le m igazán szabad k e z e t k a p , m o n d ta m , m e g v á la s z th a tja , m i le g y e n ez a h e ly ­ z e t; t ő le m ö s sz e h o z h a tja ó n k a n n á k b ó l m e g ré g i üs­ tö k b ő l is, csak g y ő z z ö n m e g a r r ó l, h o g y h isz e n n e k a h e ly z e tn e k a v a ló s á g á b a n , s a ztán , h a m á r össze­ h o z ta , n é z z e n is v e le sze m b e . U g o r jo n n e k i. És e ltö k é lte n , h o g y m in t o lv a s ó én m e g f o g o m te n n i a k ö te le s s é g e m e t, h a ő is m e g te sz i m in t í r ó a m a g á ­ ét, la p o z ta m e g y e t, és a z t o lv a s t a m . . . S a jn á lo m , d e a z o n n a l m e g is k e ll á lln o m . N in c s it t v é le tle n ü l e g y e tle n fé r fi sem ? B iz to s íta n a k r ó la , h o g y n e m r e jtő z ik e se tle g o t t a v ö r ö s f ü g g ö n y m ö g ö t t S ir C h a r tre s 13iro n s z e m é ly e ? B iz to s íta n a k a r r ó l, h o g y v a la m e n n y ie n n ő k v a g y u n k ? M e r t a k k o r m e g s ú g ­ h a to m ö n ö k n e k , h o g y m ik v o lt a k a z o k a sz a v a k , m e ly e k e t le g e lő b b m e g p illa n to tta m : „ C h lo e sze­

115

re tte O li v i á t . . . ” NFe tessék m e g ré m ü ln i. NFe tessék e lp iru ln i. í g y m a g u n k k ö z ö tt n y u g o d ta n bevvaIl­ ii a tjü k , m e g e s ik o l y k o r az ily e s m i. N ő k o ly k o r sz e re tn e k n ő k e t. „ C h lo e sz e re tte O li v iá t ” — o lv a s ta m . És a k k o r b e lé m d ö b b e n t a fe lism e ré s, b o g y m ic so d a h a ta l­ m a s f o r d u la t o t je le n t ez. C h lo e ta lá n e lő s z ö r sze re t­ te m e g O liv iá t , m ió ta csak ir o d a lo m lé te z ik . C le o p a tr a n e m sz e re tte O c ta v iá t. M e n n y ir e m ás is • le n n e az A n to n iu s és C leop atra, h a sze re tte v o ln a I íg y v is z o n t, g o n d o lta m — fé lő , h o g y k issé e lk ó b o r o lv a A z élet k a la n d já -tó l az egész d o lo g e g y s z e rű és k o n v e n c io n á lis , a z t m o n d h a tn á n k , a k é p te le n s é g ig az. M a g a s a b b -e n á la m ? M ily e n a fr iz u r á ja ? A d a­ ra b n a k ta lá n n in c s is szü k ség e tö b b r e . D e m ily e n é rd e k e s le t t v o ln a , h a a k é t n ő k ö z ö t t kissé b o n y o ­ lu lta b b a v is z o n y . E z e k a n ő k k ö z ö tti v is z o n y o k , g o n d o lta m , seb esen v é g ig p illa n tv a a k é p z e le tb e li n ő k fé n y e s g a lé riá já n , m in d tú.1 e g y ü g y ű e k . A n n y i le h e tő s é g h iá n y z ik b e lő lü k , a n n y i m in d e n n in c s k i­ p r ó b á lv a . És ig y e k e z te m o lv a s ó i e m lé k e im k ö z ö tt o ly a n e se te k re b u k k a n n i, a m ik o r k é t n ő ú g y je le ­ n ik m e g , m in t b a rá t. A keresztutah JDiándjá- b á n v a n rá tö r e k v é s . R a c in e - n á l és a g ö r ö g tra g é d iá k b a n v a n n a k b iz a lm a s o k . H é b e -h ó b a a n y á k és lá n y o k . D e ú g y s z ó lv á n k iv é te l n é lk ü l a fé r fia k h o z v a ló v i ­ s z o n y u k b a n á b rá z o ljá k ő k e t. K ü lö n ö s g o n d o la t, h o g y J a n e A u s te n k o r á ig az ir o d a lo m n a g y n ő a la k ­ ja it n e m p u sz tá n a m á sik n e m s z e m s z ö g é b ő l á b rá ­ z o ltá k , h a n e m k iz á r ó la g a m á s ik n e m m e l v a ló k ap ­ 116

c s o la tu k b a n . D e m ily e n k ic s in y része ez e g y n ő é le ­ té n e k ; és m é g e r r ő l is m ily e n k e v e s e t tud. e g y fé r fi, aki a z o n a s ö té t v a g y ró z sa sz ín s z e m ü v e g e n k e re sz ­ tü l lá tja csak, m e ly e t n e m i h o v a ta rto z á s a b ig g y e s z t az o r rá r a . T a lá n e ttő l o ly a n k ü lö n ö s a k ö lt ö t t n ő k te rm é s z e te ; e z é rt v a n m e g b e n n ü k a szép ség és a f e r t e le m m e g d ö b b e n tő szé lső sé g e ; e z é rt c s a p o n g n a k az a n g y a li jó s á g és p o k o lb é li r o m lo tts á g v é g le te i k ö z ö tt —í g y lá tja ő k e t a sz e re tő , h a sz e re lm e p irk a d v a g y a lk o n y u l, b o ld o g v a g y b o ld o g ta la n . P ersze, a tiz e n k ile n c e d ik század i r e g é n y ír ó r a ez k e v é s b é áll. N á la a n ő m á r v á lto z a to s a b b és b o n y o lu lta b b . T a lá n é p p en a v á g y , h o g y írh a ssa n a k v é g r e a n ő r ő l, az b ír ta r á a fé rfia k a t, h o g y o d a h a g y já k a k ö ltő i d rá m á t, m e ly n e k e rő sz a k o s v ilá g a n e m s o k ra m e h e ­ te tt v e le , és e z é rt ta lá ltá k k i a lk a lm a sa b b e d é n y é ü l a re g é n y t. D e m é g í g y is k ite tsz ik , m é g P ro u s t ír á ­ saib ó l is, m e n n y ir e k o r lá t o lt és ré s z re h a jló a fé r fia k tudása a n ő k r ő l —a k á rc sa k a n ő k é a fé r fia k r ó l. A z is e g y r e n y ilv á n v a ló b b , f o ly ta tt a m , ú jra b e le ­ n é z v e a k ö n y v b e , h o g y a n ő k e t, m ik é n t a fé rfia k a t, sok .m in d en m á s is é rd e k li a családi é le t ö r ö k k é v a ló é rd ek esség ein k ív ü l. ,,C h lo e sze re tte O liv iá t. K ö ­ zösen b é r e lte k e g y l a b o r a t ó r i u m o t . . . ” T o v á b b o lv a sta m , és m in t k id e r íth e tte m , a k é t i f jú h ö lg y azzal v o l t e lfo g la lv a , h o g y m á ja t v a g d a lta k e g y ü tt, am i, ú g y tű n ik , j ó h atással v a n a vészes v é rs z e g é n y ­ ség re; p e d ig e g y ik ü k fé r jn é l v o lt , és — azt h isz e m , n em té v e d e k — v o l t k é t k icsi g y e rm e k e . M á rm o s t ez u tó b b i k ö r ü lm é n y el k e lle tt h o g y s ik k a d jo n , s

117

e tt ő l a k é p z e le tb e li b ö lg y r a g y o g ó p o r t r é ja v é g ü l is fe le tté b b e g y s ík ú ra és e g y h a n g ú ra sik e re d e tt. JVIert k é p z e ljé k c sa k e l, m i le tt v o ln a , h a a fé rfia k k iz á r ó la g ú g y je le n h e tn e k m e g az iro d a lo m b a n , m in t a n ő k sz e re lm e se i, ú g y p e d ig so h a , m in t m ás fé r fia k b a rá ta i, k a to n á k , g o n d o lk o d ó k és á b rá n d k e r g e t ő k ; m ily e n k e v é s sz e re p e t le h e te tt v o ln a r á ju k o sz ta n i S h a k e s p e a re d a ra b ja ib a n ; m e k k o r a ve sz ­ te sé g é rte v o ln a az ir o d a lm a t! A k k o r le n n e e g y se re g O t h e l l o ; j ó n é h á n y A ia to n iu s ; d e n e m len n e e g y fia C a e s a r, B ru tu s , H a m le t, L e a r és J a c q u e s sem — az iro d a lo m , p e d ig elképesztőben s z e g é n y le n n e , m in t a h o g y az ir o d a lo m v a ló b a n m é r h e te tle n ü l s z e g é n y , h á la á s o k c s u k o tt a jtó n a k , m e lly e l k iz á rtá k b e lő le a n ő k e t. A k a r a tu k e lle n é re fé r jh e z k é n y s z e ­ r ít v e , e g y s z o b á b a n , e g y fo g la la to s s á g h o z k ö t v e él­ te k —h o g y a d h a to tt v o ln a r ó lu k g a zd a g , é rd e k e s és ig a z b e s z á m o ló t e g y d rá m a író ? A s z e re le m m a ra d t az e g y e tle n le h etség e s to lm á c s . A k ö lt ő p e d ig a rra k é n y s z e r ü lt, h o g y sz e n v e d é ly e s le g y e n v a g y epés, h a c sa k n e m v á lt s o k k a l sz ív e se b b e n „ n ő g y ű lö lő v é ” , a m i az e se te k lé n y e g e s e n n a g y o b b ré sz é b e n a n n y it je le n te tt, h o g y n e m r a jo n g ta k é rte tú lz o tta n a h ö l­ gyek. os, h a C h lo e sze re ti O liv iá t , és k ö z ö s e n b é re l­ n e k e g y la b o r a tó r iu m o t, a m i m á r ö n m a g á b a n gaz­ d a g g á és ta rtó ssá te h e ti b a rá ts á g u k a t, m e ly í g y n em m a r a d p u sz tá n sz e m é ly e s je lle g ű ; h a JVIary C a r m i­ c h a e l tu d írn i, m á rp e d ig stílu sá n a k b iz o n y o s v o n á ­ sait h a tá r o z o tta n é lv e z n i k e z d te m ; h a v a n e g y saját

118

szo b ája, a m ib e n n e m v a g y o k e g észen b iz to s ; h a v a n é v i ö tsz á z fo n tja , a m i csak az ö v é — d e ez m é g n in cs b e b iz o n y ítv a —, a k k o r , a z t h is z e m , v a la m i e g észen n a g y je le n tő s é g ű d o lo g tö r té n t. M e r t h a C h lo e sz e re ti O liv iá t , Iv la ry C a rm ic h a e l p e d ig k i is tu d ja e z t fe je z n i, a k k o r fá k ly á t g y ú jt o t t a b b a n a h a ta lm a s ü re g b e n , m e ly b e n m é g n e m já r t sen k i se m . C s u p a f é lh o m á ly e z az ü re g , és te le v a n á rn y é k k a l, m in t a z o k a k a n y a r g ó s b a rla n g o k , m e ­ ly e k b e g y e r t y á v a l s z o k tu n k b e h a to ln i, és össze­ vissza p illo g u n k , m e r t n e m tu d ju k , h o v á is lé p ­ jü n k . Es ú jra n e k ilá tta m o lv a s n i ; a z t o lv a s ta m , h o g y C h lo e O li v iá t n é z te , m íg az f ö lr a k o t t e g y e d é n y t a p o lc ra , és a z t m o n d ta , id e je m á r h a z a m e n n ie a g y e re k e ih e z . I ly e t se lá ttu n k m é g , m ió ta a v ilá g v ilá g , á lla p íto tta m m e g . Es f ig y e lt e m is, m é g h o z z á ig e n k ív á n c s ia n . M e r t lá tn i a k a rta m , m ik é n t f o g h o zz á M a r y C a r m ic h a e l, h o g y m e g ra g a d ja a z o k a t a fe lje g y z e tle n m o z d u la to k a t, a z o k a t a k i sem m o n ­ d o tt v a g y f é lig m o n d o t t s z a v a k a t, m e ly e k n e m f o r ­ m á ló d n a k m e g k é z z e lfo g h a tó b b a n , m in t a p illé k á rn y é k a a m e n n y e z e te n , a m ik o r a n ő k e g y m á s k ö ­ z ö tt v a n n a k , s n e m g y ú jtjá k k i ő k e t a m á sik n e m sze­ szélyes, színes fé n y e i. V issz a k e ll ta rta n ia a lé le g z e ­ tét, m o n d ta m o lv a sá s k ö z b e n , h a a z t a k a rja , h o g y ez s ik e r ü ljö n ; m e r t o l y g y a n a k v ó k a n ő k m in d e n é rd e k lő d é sse l sz e m b e n , m e ly m ö g ö t t n e m á ll n y i l­ v á n v a ló szá n d ék , ú g y m e g s z o k tá k a re jtő z k ö d é s t és az e lh a llg a tá s t, h o g y n y o m b a n e lilla n n a k a r á ju k fig y e lő sze m e g y e tle n re b b e n é sé re . N e m s ik e rü lh e t

119

m á s k é n t m e g c s in á ln o d , g o n d o lta m , M a r y C a r m ic h a e lh o z fo r d u lv a , m in th a o t t le tt v o ln a , csak ú g y , h a m á s r ó l b eszélsz, m in d v é g ig k in é z e l az a b la k o n , és e k ö z b e n je g y z e d le, n e m c e ru z á v a l e g y je g y z e t­ la p ra , h a n e m a leg seb eseb b g y o rsírá ssa l, m é g alig ta g o lt s z a v a k k a l, h o g y m i tö r té n ik , a m ik o r O liv ia — ez az o rg a n iz m u s , m e ly e t e g y szik la á r n y é k a ta­ k a r t é v m illió k so rá n —m e g é rz i, h o g y rá e sik a fé n y , és lá tja , h o g y v a la m i k ü lö n ö s f o r m á jú tá p lá lé k k ö ­ z e le g fe lé je — a tu d á s, a k a la n d , a m ű v é s z e t. És ú g y k e ll u tá n a k a p n ia , g o n d o lta m a. p a p ír r ó l fe ln é z v e , o ly a n ú i m u n k a m e g o s z tá s b a n k e ll e g y e s íte n ie m ás c é lo k r a m á r p a z a ru l k ife jle s z te tt e rő it, h o g y az ú jat z a v a rta la n u l fo g a d ja b e a r é g i, és m e g n e b o m o ljé k a s z e rv e z e t v é g te le n ü l fin o m , b o n y o lu lt e g y e n ­ s ú ly a . D e , ó , j a j ! , a z t te tte m , a m it h a tá r o z o tta n n em a k a r t a m : m e g g o n d o la tla n u l b e le té v e ly e d te m saját n e m e m d ic sé re té b e . „ P a z a ru l k ife jle s z te tt” , „ v é g ­ te le n ü l f in o m ” — e z e k b iz o n y ta g a d h a ta tla n u l di­ c sé rő sz a v a k , m á r p e d ig sa já t n e m ü n k e t dicsérni m in d ig g y a n ú s és b a lg a d o lo g ; n e m is b e s z é lv e ar­ r ó l, h o g y a je le n esetb en u g y a n m iv e l is le n n e iga­ z o lh a tó . A z e m b e r n e m á llh a t od.a e g y té rk é p elé, h o g y k ije le n ts e , C o lo m b u s fe d e z te f ö l A m e rik á t, és C o lo m b u s n ő v o l t ; n e m m u ta th a t f ö l e g y alm át, h o g y m e g á lla p íts a , N e w t o n fe d e z te f ö l a tö m e g ­ v o n z á s t ö r v é n y é t , és N e w t o n n ő v o l t ; n e m nézhet f ö l az é g re , h o g y k ö z ö lje , r e p ü lő g é p e k szállnak o d a fö n n , és a r e p ü lő g é p e k e t n ő k ta lá ltá k fe l. N em

je lz i v o n á s az a jtó fé lfá n , h o g y p o n to s a n m ily e n m a ­ gasak a n ő k . N in c s e g y cen tis sz a k a sz o k ra g o n d o s a n fe lo s z to tt m é te r r u d u n k , m e ly r ő l le o lv a s h a tn á n k e g y j ó a n y a tu la jd o n s á g a it, e g y le á n y g y e r m e k ra ­ jo n g á sá t, e g y n ő v é r h ű s é g é t v a g y e g y g a z d a ssz o n y rá te rm e tts é g é t. K e v é s n ő sz e rz e tt m in d m á ig e g y e ­ tem i f o k o z a t o t ; a fő b b é le th iv a tá s o k — a h a d s e re g , a h a d ite n g e ré s z e t, a k e re s k e d e le m , a p o litik a és a d ip lo m á c ia —e sk ü d tsz é k e e lő t t m é g a lig tá r g y a ltá k az ü g y ü k e t. S z ó v a l, e g y e lő r e ú g y s z ó lv á n re n d s z e re z h e te tle n e k . M íg h a a rra v o ln é k k ív á n c s i, m i m in d e n t tu d h a t m e g e g y e m b e r i lé n y , te sz e m azt, Sir H a w le y B u t ts r ó l, csak f e l k e ll ü t n ö m B u rlc e v a g y D e b r e t t a lm a n a c h já t, és o t t m e g ta lá lo m , h o g y ilyen és ily e n f o k o z a t o t s z e rz e tt; v a n e g y k a s t é ly a ; van e g y ö r ö k ö s e ; m in is z te ri tan ácso s v o l t ; K a n a ­ dában k é p v is e lte N a g y - B r it a n n iá t ; k a p o tt ik sz szá­ m ú o k le v e le t, h iv a ta lt, é rd e m re n d e t és k itü n te té s t, m iáltal m ú lh a ta tla n é rd e m e itő l fé n y e s a n e v e . E n ­ nél tö b b e t m á r csak a G o n d v is e lé s tu d h a t S ir H a w le y B u tts r ó l. H a te h á t o ly a s m it m o n d o k a n ő k k e l k a p c so la t­ ban, h o g y „ p a z a ru l k ife jle s z te tt” , „ v é g te le n ü l fin o m ” , a k k o r n e m ig a z o lh a to m s z a v a im a t sem W h ita k e r, se m D e b r e tt a lm a n a c h ] á v a l , sem. az Egyetemi É v k ö n y v -v e i. M it is te h e tn é k ily e n h e ly ­ zetben ? Ú jr a a k ö n y v e s p o lc r a n é z te m . O t t v o lt a k az é le tr a jz o k ; J o h n s o n , G o e th e , C a r ly le , S te rn e , C o w p e r, S h e lle y , V o lt a ir e , B r o w n in g m e g a tö b ­ bi. És g o n d o lk o z n i k e z d te m e z e k rő l a n a g y fé r fia k ­ é i

r ó !, a k ik v a la m ily e n o k n á l f o g v a a m á sik n e m v a la ­ m e ly ik ta g já t im á d tá k , k is z e m e lté k , b iz a lm u k b a fo ­ g a d tá k , n e k i u d v a r o lta k , v e le é lte k , r ó la ír ta k , b e n ­ n e H ittek, s irá n ta o ly a s m it é re z te k , a m it n e m írh a ­ tu n k le m á s k é n t, m in t a n n a k sz ü k sé g e k é n t, h o g y tő le fü g g je n e k . H o g y e z e k a k a p c s o la to k m e rő b e n p lá tó ia k le tte k v o ln a , azt n e m m e r n é m te lje s h a tá ­ ro z o tts á g g a l á llíta n i, és S ir 'W illia m J o y s o n H icks v a ló s z ín ű le g ta g a d n á . D e ig e n m é lta tla n u l já rn á n k e l e k iv á ló fé r fia k k a l sz e m b e n , h a ra g a s z k o d n á n k a h h o z, h o g y sem m i eg y eb e t n em n y e rte k ezekb ől a s z ö v e ts é g e k b ő l, m in t k é n y e z te té s t, h íz e lg é s t és a test ö r ö m e it. A m i t k a p ta k , k é ts é g k ív ü l o ly a s m i v o l t , a m it a sa já t n e m ü k tő l n e m v á r h a t t a k ; és ta­ lá n n e m e lh a m a rk o d o tta n h a tá r o z n á n k e z t m eg k ö z e le b b r ő l ú g y —m e llő z v e a k ö lt ő k ta g a d h a ta tla ­ n u l fe lle n g z ő s k ife je z é se it —, m in t v a la m i ö sz tö n ­ zést, az a lk o t ó e r ő k m e g ú jítá s á t, a m ih e z csak a m á ­ sik n e m n e k v a n te h e tsé g e . A fé r fi, m o n d ju k , b e n y it a n a p p a li v a g y a g y e re k s z o b a a jta já n , g o n d o lta m , és o t t ta lá lja a n ő t g y e re k e i k ö z ö tt, v a g y e g y h ím ­ zéssel a té rd é n —m in d e n e s e tre m in t az é le t e g y m ás­ fa jta re n d jé n e k és h á ló z a tá n a k k ö z é p p o n tjá t és az e lle n té t, m e ly e v ilá g és a sa já tja —a lk a lm a s in t a tö r ­ v é n y s z é k v a g y az a lsó h á z — k ö z ö tt v a n , m in d já rt fe lfris s íth e tn é és m e g p e z s d íth e tn é ; k é s ő b b a le g ­ e g y s z e rű b b b esz élg e tés s o rá n is o ly a n term észetes v é le m é n y k ü lö n b s é g e k a d ó d n á n a k , m e ly e k kiszá­ r a d t e sz m é it ú jr a m e g te r m é k e n y íth e tik ; s h a látja, m ik é n t a lk o t az ö v é t ő l o l y k ü lö n b ö z ő közegben a

122

m á sik , a sa já t a lk o tó e r ő i is fe ls e rk e n h e tn e k , te r m é ­ k e tle n a g y a é s z re v é tle n te re m n i k e z d ism é t, és m e g ­ ta lá lja a sz ó t v a g y a je le t, a m i m é g h iá n y z o tt, m ik o r v e tte a k a la p já t és e lin d u lt az a ssz o n y h o z . M in d e n Jo h n s o n n a k v a n e g y ily e n T h r a je -je , a k ih e z ily e s ­ fa jta o k o k b ó l ra g a s z k o d ik , és a m ik o r ez a X h ra le fé rjh e z m e g y e g y o lasz z e n e ta n á rh o z , J o h n s o n fé lig r u e g té b o ly o d ik a d ü h tő l és az u n d o r tó l, n e m c sa k azé rt, m e r t h iá n y o z n a k n e k i a s tre a th a m i k e lle m e s esték, h a n e m m e r t é le té n e k fé n y e im m á r „ m in te g y k ih u n y t ” . És n e m k e ll a h h o z d r. J o h n s o n n a k v a g y G o e th é ­ n e k v a g y C a r ly le - n a k v a g y V o lt a ir e - n e k le n n i, h o g y é re z z ü k , h a m á s k é n t is, m in t e z e k a n a g y e m ­ b e re k é re z té k , a n n a k a te r e m tő k é sz sé g n e k a b o n y o ­ lu lt te rm é s z e té t és e re jé t, m e ly a n ő k b e n él. A z e m ­ b er b e m e g y a sz o b á b a — c s a k h o g y n y e lv ü n k le le ­ m é n y e s sé g é t n a g y o n is p r ó b á r a k e lle n e te n n i, és sza v a k e g ész v o n u ló r a ja in a k k e lle n e t ö r v é n y t e le n k ö ltö z ő ú tju k o n á ts z á rn y a ln i a lé tez ésb e a h h o z , h o g y e g y n ő e lm o n d h a s s a , m i t ö r t é n ik , a m ik o r b e m e g y a szo b á b a . A . s z o b á k o l y s o k m in d e n b e n k ü lö n b ö z ­ n e k ; n y u g o d tá k T v a g y v i h a r o s a k ; a te n g e rr e n y íln a k v a g y , e lle n k e z ő le g , b ö r t ö n u d v a r r a ; m o s o tt ru h a szárad b e n n ü k , v a g y o p á ltó l és s e ly e m tő l fé n y ié ­ n e k ; d u r v á k , m in t a ló s z ő r, v a g y p u h á k , m in t a p i­ he — csak m e n je n b e az e m b e r b á r m e ly ik u tc á b a n b á rm ily e n sz o b á b a , és a n ő je le n lé té n e k h ih e te tle n ü l ö sszetett e r ő ib e ü tk ö z ik . H o g y a n is le h e tn e m á s­ k én t ? H iszen az e lm ú lt é v m illió k so rá n a n ő k f c l y -

123

to n csak o tth o n ü lte k , és te r e m tő e r e jü k m á ig ú g y á tita tta a fa la k a t, h o g y a té g la és a h a b a rc s tö k é le te ­ sen t e lít ő d ö t t v e le , e z é rt c s o rd u l t o v á b b m ás ir á n y ­ b a, m e g t ö lt i a to lla k a t és e c se te k e t, a k e re sk e d é st és a p o litik á t. C s a k h o g y ez a t e r e m tő e r ő n a g y o n k ü ­ lö n b ö z ik a fé r fia k te r e m tő e r e jé tő l. És a rr a a k ö v e t ­ k e z te té s r e k e ll ju tn u n k , h o g y m é r h e te tle n k á r v o l ­ n a, h a g á ta k b a ü t k ö z v e e lfe c s é re lő d n e , h isz e n az é v ­ s z á z a d o k a la tt a le g h a té k o n y a b b fe g y e le m r e n e v e ­ lő d ö t t , és n in cs se m m i, a m i a h e ly é b e lép h essen . M é r h e te tle n k á r v o ln a , h a a n ő k ú g y írn á n a k , m in t a fé r fia k , ú g y é ln é n e k , m in t a fé r fia k , ú g y n é z n é n e k k i, m in t a fé r fia k , h isz e n a v ilá g r o p p a n t te r je d e l­ m é h e z és v á lto z a to s s á g á h o z m é r v e m é g k é t n e m is k e v é s n e k tű n ik , h o g y le h e tn é n k m e g a k k o r e g y e t­ le n e g g y e l ? N e m az v o ln a a n e v e lé s d o lg a , h o g y in ­ k á b b a k ü lö n b s é g e k e t e m e lje k i és e rő sítse , m in t­ sem a h a s o n ló s á g o k a t ? M e r t m á r í g y is tú lsá g o sa n e g y f o r m á k v a g y u n k ; és a lig h a te n n e v a la m i n a ­ g y o b b s z o lg á la to t az e m b e ris é g n e k , m in t az, h a e g y s z e r e g y fe lfe d e z ő o ly a n h ír r e l té rn e m e g , h o g y v a n n a k m á s n e m e k is, m e ly e k m á s fá k á g ai k ö z ö tt m á s fa jta e g e t lá tn a k ; a k k o r rá a d á su l m e g le n n e az a g y ö n y ö r ű s é g ü n k is, h o g y v é g ig n é z h e tn é n k , m i­ k é n t szalad "X p ro fe s s z o r a m é te r r ú d já é r t „ fe ls ő b b ­ re n d ű s é g é t'5 ig a z o ln i. M .a ry C a rm ic h a e l, g o n d o lta m , m é g m in d ig b i­ z o n y o s m a g a ssá g b a n k ö r ö z v e a la p f ö lö t t , k é n y te ­ le n lesz t á v o l ta rta n i m a g á t a m ű v é t ő l, m in th a p u sz­ ta m e g f ig y e lő le n n e , és fé le k , e l f o g c sá b u ln i, h o g y

124

v a ló b a n azzá is v á ljé k , a m it én e fa jta le g é r d e k te le n e b b a lfa já n a k t a r t o k — n a tu ra lis ta r e g é n y ír ó lesz, n e m s z e m lé lő d ő . A n n y i ú j t é n y m e r ü lt f ö l, a m it m in d szá m b a k e ll v e n n ie . N e m k e ll im m á r a fe ls ő k ö z é p o s z tá ly tisztes b á z a ira k o rlá to z n ia m e g f ig y e ­ lé se it. S z ív é ly e s s é g és le e re sz k e d é s n é lk ü l, a te s tv é r i­ ség é rz é s é v e l lé p b e t b e a z o k b a az a p ró , illa to s szo ­ b á k b a is, m e ly e k b e n a k u r tiz á n o k és a sz a jh á k ü l­ n e k , v a g y a la d y k az ö le b e ik k e l. D u r v a tu c a tö ltö ­ z é k e k b e n ü ln e k o tt, m e ly e k e t a fé r fi ír ó v o l t k é n y ­ te le n a n y a k u k b a k a n y a r íta n i. D e I v ía ry C a r m i­ c h a e l m a jd e lő v e s z i az o lló t, és p o n to s a n id o m a ik ­ h o z szab ja a r u h á t. É rd e k e s lá t v á n y lesz, h a s ik e r re l já r , o ly a n n a k lá tn i e z e k e t a n ő k e t, a m ily e n e k , d e a d d ig v á r n u n k k e ll e g y k e v e s e t, m e r t M a r y C a r m ic h a e lt is b é n íta n i f o g ja m é g a d ac, m e ly e t a „ b ű n ” p a ra n c s o l rá , sze x u ális b a rb á rs á g u n k ö rö k s é g e . A z ő lá b á n is o t t v a n n a k m é g o s z tá ly á n a k ó sd i, v a c a k b é k ly ó i. M in d a z o n á lta l a n ő k tö b b s é g e n e m szajh a és n e m k u r tiz á n ; és n e m a zz a l tö lti a n y á r i d é lu tá n o k a t, h o g y e g y ö le b e t s z o ro n g a t p o r o s b á rs o n y r u h á já ­ h o z . A k k o r v is z o n t m it c sin ál ? — s a k é rd é s re f e lr é m le tt le lk i s z e m e im e lő tt e g y u tc a , v a la h o l a f o ­ ly ó t ó l d é lre , a h o l tö m é r d e k n é p la k ja a v é g h e te tle n h á z s o ro k a t. K é p z e le te m m e g p illa n to tt e g y ig e n id ő s h ö lg y e t , a k i e g y k ö z é p k o r ú a ssz o n y , ta lá n é p p a lá n y a k a rjá ra tá m a s z k o d v a k e lt á t az ú tte s te n ; tisztes c ip ő jü k és b u n d á ju k a rra u ta lt, h o g y a d é l­ u tán i ö ltö z k ö d é s t sz e rta rtá s k é n t v é g z ik , és r u h á ju -

125

k á t é v r ő l é v r e k á m fo rs z a g ű s z e k ré n y e k m é ly é n ta r t já k a n y á r i H ó n ap o k b an . A. lá m p á k é p p k íg y ó i ­ n a k , a m in t á tk e ln e k az ú tte ste n (m e rt az a lk o n y a k e d v e s ó r á ju k ) , s í g y tö r t é n ik e z b iz o n n y a l m á r b o s sz ú é v e k ó ta . A z id ő s e b b ik n y o lc v a n k ö r ü l le b e t ; d e b a m e g k é rd e z n é n k , m it je le n te tt sz á m á ra az é le t, a z t v á la s z o ln á , h o g y e m lé k s z ik az u tc á k ra , m e ly e k e t k iv ilá g íto tta k a b a la c la v a i csata tisz te le ­ té re , v a g y h o g y h a llo tta a H y d e P a r k b ó l az á g y ú ­ sz ó t a z o n a n a p o n , m e ly e n V II. E d w a rd m e g s z ü le ­ te tt. És h a a z t k é rd e z n é n k tő le , d á tu m m a l és é v a d ­ d a l v á g y v á n m e g rö g z íte n i v a la m e ly p illa n a to t, h o g y u g y a n m it c sin ált 1 8 6 8 . á p rilis ö tö d ik é n v a g y 1 8 7 5 . n o v e m b e r m á s o d ik á n , csak é r te tle n ü l n ézn e, és a z t m o n d a n á , n e m j u t az eszéb e s e m m i. JVIert m in d e n e b é d e t m e g fő z ö tt m á r , m in d e n t á n y é r t és p o h a r a t e lm o s o t t; m in d e n g y e re k e is k o lá b a m e n t, és k ir a jz o tt a v ilá g b a . N e m m a r a d t s e m m i sem . E l­ e n y é s z e tt m in d e n . N in c s é le tra jz , n in cs tö r té n e le m k ö n y v , m e ly e g y e tle n s z ó v a l is e m lé k e z z é k rá . És a r e g é n y e k , n e m szá n d ék o san b á r, d e sz ü k sé g k é p p hazudnak. E zt az összes, tö k é le te se n n é v te le n é le te t is le k e ll je g y e z n e d , m o n d ta m JVEary C a rm ic h a e lh e z f o r d u l­ v a , m in th a je le n le tt v o l n a ; és g o n d o la tb a n to v á b b r ó t ta m a lo n d o n i u tc á k a t, k é p z e le tb e n m a g a m o n é re z te m e z t a n y o m á s t, a fe lg y ü le m le tt je lte le n éle­ te k n é m a sá g á t, az a s s z o n y o k é t, a k ik k a rb a te tt k éz­ z e l á lln a k a s a rk o n , k ö v é r , p ü ffe d t u jju k b a v á g ó d ik a k a r ik a g y ű r ű , és o ly a n ta g le jté sse l d isk u rá ín a k ,

126

h o g y az S h a k e s p e a re sz a v a in a k le n d ü le té t id é z i; v a g y a v irá g á ru s o k é t, a g y u fa á r u s o k é t, a k a p u a lja k ­ b an strá z sá ló v é n sé g e s b a n y á k é t; v a g y a s o d ró d ó fia ta l lá n y o k é t, a k ik n e k a rc á n ú g y tü k r ö z ő d n e k a s z e m b e jö v ő fé r fia k és n ő k s a k ir a k a to k v i llo g ó fé ­ n y e i, m in t a h u llá m o k h á tá n a n a p v a g y a fe lh ő k . M in d e z t fe l k e ll tá rn o d , m o n d ta m M a r y C a r m ic h a e ln e k , s z o rítsd csak b iz to s k é z z e l a z t a f á k ly á t. A z o n fe lü l m é g b e k e ll v ilá g íta n o d a m a g a d le lk é t is, m é ly s é g é t és s e k é ly sé g é t, h iú s á g á t és n a g y v o n a lú ­ ságát, k i k e ll m o n d a n o d , m it je le n t s z á m o d ra a szép ség ed v a g y a sz ü rk e sé g e d , és h o g y m i k ö z ö d a k e s z ty ű k , c ip ő k és s z ö v e te k s z ü n te le n ü l v á lto z ó v ilá g á h o z , m e ly o t t r in g a v e g y é s z e k le p á r ló c s ö v e i­ b ő l á ra d ó s z o lid illa to k h u llá m a in , a d iv a to s z tá ly b o lto z a ta és m ű m á r v á n y p a d ló z a ta k ö z ö tt. M e r t k é p z e le tb e n m á r b e té rte m e g y ü z le t b e ; fe h é r és fe ­ k ete la p o k k a l v o l t k ir a k v a , s m e g le p ő ízlésesen szí­ nes s z a la g o k k a l d ísz íte tté k . M a r y C a r m ic h a e l is v e ­ te tt v o ln a rá e g y p illa n tá s t, h a e lm e g y m e lle tte , g o n d o lta m , h isz az e ffa jta lá t v á n y é p p ú g y to lir a k í­ v á n k o z ik , m in t e g y h a v a s h e g y c sú c s v a g y e g y szik ­ lás s z u rd o k az A n d o k b a n . Es itt is á ll e g y lá n y a p u lt m ö g ö tt —é p p o ly szíve se n v e n n é m é le te h ű tö r té n e ­ tét, m in t N a p ó le o n ö tv e n e d ik é le tra jz á t, v a g y a h e tv e n e d ik t a n u lm á n y t a r r ó l, h o g y m ik é n t h asz­ nálta Bleats a m ilto n i in v e r z ió t, a m ir ő l é p p m o s t í r az ö r e g Z p ro fe s s z o r m e g a tö b b i. Es n a g y o n ó v a to ­ san, szin te lá b u jjh e g y e n (m e rt ily e n g y á v a v a g y o k , és m é g m in d ig fé le k az o s to r tó l, m e lly e l e g y k o r

127

h a js z á l h íjá n v é g ig c s ö r d íte tte k az én h á ta m o n is) azt s u tto g ta m , h o g y v a jh a v é g r e m e g ta n u ln a M a r y C a r m ic h a e l k e s e rű sé g n é lk ü l n e v e tn i a m á s ik n e m h iú sá g a in - v a g y is h á t, m o n d ju k íg y , sajáto sság ain , lé v é n e z k e v é s b é b á n tó k ife je z é s. M e r t m in d ig v a n az e m b e r ta r k ó já n e g y f o lt , a k k o r a , m in t e g y tíz s h illin g e s , a m it m a g a so h a n e m lá t. Es a n n y i sz o lg á ­ la t o t m in d ig te h e t az e g y ik n e m a m á s ik n a k , h o g y le ír ja a z t a tíz s h illin g e s n a g y s á g ú f o lt o t o t t a t a r k ó ­ já n . G o n d o lju k c sa k e l, m i m in d e n t ta n u lh a tta k a n ő k J u v e n a lis m e g je g y z é s e ib ő l; S tr in d b e r g k r iti­ k á já b ó l. G o n d o lju n k csak a rra , m ic s o d a m é ly sé g e s e m b e rs é g g e l és é le s e lm é jű s é g g e l v ilá g ít o t t a k rá a f é r fia k a le g ő s ib b k o r o k t ó l f o g v a a m a s ö té t f o ltr a a m i ta r k ó n k o n ! H a lv d a ry b e n v a n e le g e n d ő b á to rs á g és tisztesség , m o s t a h á ta m ö g é k e r ü l a m á s ik n e m ­ n e k , és e lm o n d ja , m it lá to tt. N e m a lk o th a tu n k ad d ig ig a z k é p e t az e m b e r e g é sz é rő l, a m íg a n ő n e m ír ta le a z t a tíz s h illin g m é r e tű f o lt o t . .M r. W o o d h o u s e és M r . C a s u a b o n p o n to s a n ily e n m é r e tű és te rm é s z e tű f o lt o k . E p ésszel p e rsz e s e m m ik é p p sem ta n á c s o lh a tja n e k i az e m b e r, h o g y le n é z ő le g y e n és g ú n y o ló d jo n — az ir o d a lo m m e g m u ta tta , m ily e n te r m é k e tle n , a m i i l y en s z e lle m b e n ír ó d o t t . L é g y ig a z sá g o s, m o n d a n á in k á b b az e m b e r, s m eg lá sd , a z e r e d m é n y m e g le p ő e n é rd e k e s lesz. B iz o n n y a l te lje se b b lesz a k o m é d ia . B iz o n n y a l ú j té n y e k r e fo g f é n v d e r ü ln i. < > D e id e je v o l t m á r te k in te te m e t ú jfe n t a k ö n y v la p ja ira ir á n y ít a n o m . A h e ly e tt, h o g y la to lg a to m ,

m ir ő l írh a tn a M a r y C a rm ic h a e l, és m ir ő l k e lle n e írn ia , a já n la to s a b b e lo lv a s n i, h o g y v a ló já b a n m ir ő l ír . O lv a s n i k e z d te m h á t ú jra . E m lé k e z te m , v o lt a k r á b iz o n y o s p a n a sz a im . S z é ttö rte J a n e A u s te n m o n ­ d a tá t, s í g y n e m a d o tt rá m ó d o t, h o g y fe d d h e te tle n íz lé s e m m e l, k é n y e s h a llá s o m m a l k é rk e d h e sse m . M e r t a n n a k s e m m i é rte lm e sem v o l t , h o g y e ffé lé k e t m o n d ja k : „ Jó , j ó , e z m in d n a g y o n szép , d e J a n e A u s te n s o k k a l jo b b a n í r t n á la d ” — h a e g y s z e rű e n n e m v o l t k ö z ö t t ü k s e m m i r o k o n v o n á s . A z tá n m e g e n n é l is to v á b b m e n t, s z é ttö rd e lte a s o rre n d e t —• az e lv á r t s o rre n d e t. T a lá n ö n tu d a tla n u l te tte , csak te r ­ m észetes s o r re n d jü k b e n h e ly e z te e l a d o lg o k a t, a h o g y e g y n ő c sin áln á , h a ú g y írn a , a h o g y a n ő k írn a k . D e a h a tá sa n é m ik é p p z a v a r b a e jtő v o l t ; az e m b e r n e m lá t o t t e g y e tle n f e lt o r n y o s u ló h u llá m o t, e g y e tle n k ríz ist, m e ly o t t v á r a k ö v e t k e z ő s a rk o n , í g y n e m k é r k e d h e tte m a zz a l sem , h o g y m ily e n m é ly e k az é rz e lm e im , és m ily e n tö k é le te s e n ism e ­ re m az e m b e ri s z ív e t. M e r t v a la h á n y s z o r a szo kásos d o lg o k a t k e z d te m v o ln a é p p e n á té re z n i a sz e re le m ­ m el, a h a lá lla l k a p c so la tb a n , a k i á llh a ta tla n te re m té s m in d ig to v á b b r á n g a to tt, m in th a a d o lo g lé n y e g e kissé o d é b b le tt v o ln a . És í g y le h e te tle n n é te tte szá­ m o m ra , h o g y e lő s o r o lja m a h a n g z a to s frá z is o k a t az „ a la p v e tő é r z e lm e k r ő l” , az „ á lta lá n o s e m b e ri ta r ta lm a k ró l” , az „ e m b e ri s z ív m é ly s é g e ir ő l” , és azo k a t a to v á b b i frá z is o k a t, a m e ly e k k e l a lá tá m a s z th a tju k m e g g y ő z ő d é s ü n k e t, m is z e rin t n e m ­ csak h o g y m in d e n n e k a te te jé b e n m é g o k o s a k is

129

v a g y u n k , h a n e m a la p já b a n ig e n k o m o ly a k , igen m é ly e n s z á n tó k és ig e n e m b e rie k v o ln á n k . E lle n ­ k e z ő le g , a z t é re z te tte v e le m , h o g y e se tle g n e m is v a g y o k o ly a n k o m o ly , m é ly e n s z á n tó és e m b e ri, h a n e m —m e n n y iv e l k e v é s b é c sá b ító g o n d o la t —r á ­ a d á su l m é g tu n y a és m e g r ö g z ö tt is v o ln é k . D e f o ly t a t t a m az o lv a sá st, és te lje g y e z te m b iz o ­ n y o s té n y e k e t. M a r y C a rm ic h a e l n e m v o l t zseni —ez n y i lv á n v a ló . N e m v o l t m e g b e n n e a n a g y e lő ­ d ö k — L a d y W in c h ils e a , C h a r lo t t e B r o n te , Ja n e A u s te n és G e o r g e E lio t — te rm é s z e tim á d a ta , tüzes k é p z e lő e re je , fé k te le n k ö ltő is é g e , sz ik rá z ó sze llem e, tű n ő d ő b ö lc s e s s é g e ; n e m tu d o tt o ly a n d a lla m o sa n és o ly a n m é ltó s á g g a l írn i, m in t D o r o t h y O s b o rn e — v á ló b a n n e m v o l t tö b b , csak e g y o k o s lá n y , a k in e k a k ö n y v e i t , n e m k étség es, tíz é v m ú lv a b e z ú z a tjá k a k ia d ó k . M in d a z o n á lta l re n d e lk e z e tt n é m e ly e lő ­ n y ö k k e l, m e ly e k n e k m é g f é l é v század a is h íjá v a l v o l t a k a s o k k a l te h e tség ese b b n ő k . S z á m á ra a fé r ­ f ia k m á r n e m je le n te tte k „ k o n o k és k e m é n y e lle n ­ fe le t ” ; n e m k é n y s z e r ü lt a rra p o c s é k o ln i az id e jé t, h o g y p a n a s z o lk o d jé k e lle n ü k ; n e m k e lle tt a h á z ­ te tő r e m á sz n ia , és azzal d ú ln ia f ö l a le lk e b é k é jé t, h o g y u ta zá sra , tap asz talásra v á g y a k o z z é k , a v ilá g és az e m b e r e k m e g ism e ré sé re , m e ly b e n so se m le h e t része. A fé le le m és a g y ű lö le t ú g y s z ó lv á n e ltű n t b e ­ lő le , csak a n y o m á r a u ta lt m é g a szab ad ság ö r ö m é ­ n e k b iz o n y o s e ltú lzá sa , és az a h a jla m , h o g y in k á b b c síp ő s és sz a tirik u s le g y e n , m in ts e m re g é n y e s , h a a m á s ik n e m m e l fo g la lk o z ik . A f e lő l sem le h e te tt k é t­

130

ség, li o g y m in t r e g é n y ír ó is é lv e z e tt n é m e ly e ls ő ­ re n d ű , te rm é sz e te s e lő n y ö k e t. É rz é k e n y s é g e tág as v o lt , m o h ó és szab ad . A z ú g y s z ó lv á n észre sem v e ­ h e tő é rin té s e k re is re a g á lt. M in t e g y n ö v é n y , m e ly e t az im é n t te tte k k i a szab ad b a, ú g y itta a so k szín t és h a n g o t, a m i csak e lé r t h o z z á . K ité rje s z k e d e tt, m é g ­ h o z z á ig e n fin o m a n , a p ró lé k o s a n a szin te is m e re t­ le n , fe lje g y z e tle n d o lg o k te rü le té r e is ; r á v ilá g íto tt a k ic s in y d o lg o k r a , és m e g m u ta tta , h o g y ta lá n n e m is o ly a n k ic sik . E lte m e te tt d o lg o k a t á so tt k i, és tö p ­ re n g é s re in d ít o t t, h o g y v a jo n m ié r t k e lle tt e z e k e t e g y s z e r e lte m e tn i. F élsz eg v o l t u g y a n , és n e m v o l t m e g b e n n e az az ő si szárm azással já r ó ö n tu d a tla n tartá s, m e ly e g y X h a c k e r a y v a g y e g y L a m b m in ­ d e n fo r d u la tá n a k o l y p o m p á s csen g ést a d o tt, de —k e z d te m a z t h in n i - az e lső n a g y le c k é t m e g ta n u l­ ta ; ú g y ír t, a h o g y a n e g y n ő ír, d e m in t az a n ő , a k i e lfe le jte tte , h o g y n ő , és í g y la p ja in az a sajátság os n e m i je lle g á ra d t e l, m e ly csak a k k o r á ll e lő , h a a n e m ö n tu d a tla n n á v á lik . M in d e z a ja v á r a s z o lg á lt. D e az észlelés g a z d a g ­ sága, az é rz é k e lé s fin o m s á g a m é g k e v e s e t é r, h a az i llé k o n y b ó l és s z e m é ly e s b ő l n e m tu d o ly a n m a ra ­ d a n d ó é p ít m é n y t e m e ln i, m e ly e t s e m m i r o m b a n e m d ö n th e t. A z t m o n d ta m , v á r o k , m íg sze m b e n e m n é z e g y „ h e ly z e tte l” . Ú g y ’é rte tte m , a m íg a d o lg o k v is sz a id é z é sé v e l, e g y b e fo n á s á v a l, összeszesze d ésév el b e n e m b iz o n y ítja , h o g y n e m c sa k a f e l­ szín t s ú ro lta , h a n e m b e p illa n to tt a m é ly b e is. IVIíg azt n e m m o n d ja m a g á n a k e g y a d o tt p illa n a tb a n ,

131

h o g y it t az id ő , m o s t a n é lk ü l, h o g y b á rm in e rő sz a ­ k o t k e lle n e te n n e m , m e g m u ta th a to m , m it je le n t m in d e z . És n e k ilá tn a — m ily e n fé lre é r th e te tle n ez a fe ls e rk e n é s ! — vissz a id éz n i, e g y b e h ív n i m in d e n t, s fe ltá m a d n á n a k e m lé k e z e tü n k b e n a z o k a fé lig m á r fe le d e tt, ta lá n eg észen je le n té k te le n d o lg o k , m e ly e ­ k e t a k o r á b b i fe je z e te k so rán p o t y o g t a t o t t e l ú tk ö z ­ b e n . É s ú jr a é rz é k e lh e tő v é te n n é a je le n lé tü k e t, m i­ k ö z b e n v a la k i a le g te rm é sz e te se b b m ó d o n v a r r o g a t v a g y p ip á z g a t, s a z t é re z n é n k , m íg ő csak ír ja a m a ­ g á é t, h o g y f ö lh á g tu n k a csúcsra, és a v ilá g o t t te rü l e l eg ész fe n s é g é b e n a sz e m ü n k e lő tt. K ís é r le te t m in d e n e s e tre te tt rá . S m ik ö z b e n fig y e lt e m , m ik é n t h ú z z a -n y ú jtja ú jfe n t, h o g y p r ó ­ b á ra t e g y e az a n y a g o t, lá tta m , és n a g y o n re m é lte m , h o g y ő n e m lá tja , a p ü s p ö k ö k e t, a d é k á n o k a t, a d o k ­ to r o k a t , a p ro fe s s z o ro k a t, a p a tria rc h á k a t és a p ed a ­ g ó g u s o k a t, a m in t v a la m e n n y ie n in te lm e ik e t és ta ­ n á c s a ik a t h a r s o g já k n e k i. X e e h h e z n e m é rte sz , te a rra n e m v a g y k é p e s ! A g y e p a X ó g á tu s o k é és az Ö s z tö n d íja s o k é ! H ö lg y e k e t a já n ló le v é l n é lk ü l n e m b o c s á tu n k b e ! X ö r e k v ő , b á jo s r e g é n y ír ó n ő k , e rre , e r r e ! X Jg y s ü v ö ltö tte k , a h o g y a tö m e g s z o k o tt a ló ­ v e r s e n y e k e n e g y - e g y a k a d á ly e lő tt, s n e k i m o s t a so rsa m ú lt a z o n , h o g y n e n é z z e n se jo b b r a , se b a lra , csa k m e n je n n e k i az a k a d á ly n a k . H a m o s t leállsz k á r o m k o d n i, e lv e sz té l, m o n d ta m n e k i; a k k o r is, h a n e v e tn i állsz le . H a m e g in o g s z v a g y to p o g n i k e z d e sz , v é g e d . C s a k az u g rá s ra g o n d o lj, rim á n k o d t a m , m in th a f ö lte tte m v o ln a rá az egész v a g y o -

132

tt o m a t ; s ő ú g y m e n t á t a s o r o m p ó f ö lö t t , m in t a m a d á r. D e ú ja b b a k a d á ly á llt m é g e lő tte , s a z o n t ú l is m é t a k a d á ly . K é te lk e d te m , b o g y le sz -e m in d e h ­ h e z e le g e n d ő á lló k é p e ssé g e , h iszen a tap s és az ü v ö l ­ tés az id e g e k re m e n t. D e m e g te tte , a m it c sak t u d o tt. S te k in tv e , b o g y n e m v o l t zsen i, csak e g y is m e re t­ le n lá n y , a k i az e lső r e g é n y é t ír ja e g y b á ló - , n a p p a li és d o lg o z ó s z o b á b a n , és jó ré s z t n é lk ü lö z i a m a v á ­ g y o t t ja v a k a t, az id ő t, a p é n z t és a s e m m itte v é s t: n e m is c sin álta ro ssz u l, g o n d o lta m . A d ju n k n e k i m é g száz é v e t, s z ű rte m le az u to ls ó fe je z e tb ő l —e m b e r i p r o f ilo k és m e z te le n v á lla k v i l ­ la n ta k e lő a c silla g o s é g h á tte r é b ő l, m e r t v a la k i fé lre h ú z ta a f ü g g ö n y t a sz o b á b a n —, a d ju n k n e k i e g y s z o b á t és é v i ö tsz áz f o n t o t , h a d d m o n d ja e l, a m i a s z ív é t n y o m ja , h a g y ja k i a fe lé t a n n a k , a m it m a m é g b e le ra k , és a k k o r m a jd jo b b k ö n y v e t ír , m in t m o s t. A k k o r m é g , m o n d ta m v is s z a té v e a p o lc v é g é b e A z élet k ala n d ja -1, I v ía ry C a rm ic h a e lé t, m é g k ö lt ő is le h e t b e lő le , m a jd ú ja b b száz e sz te n d ő m ú l­ va.

133

H a to d ik f e je z e t

M á s n a p az o k t ó b e r i re g g e l fé n y e p o r n y a lá b o k a t v e t e t t b e az e lfü g g ö n y ö z e tle n a b la k o n , és a f o r g a ­ lo m z a ja b e b a lla ts z o tt az u tc á r ó l. L o n d o n te h á t ú jr a n e k ile n d ü lt ; a g y á r a k iz g a to tta n d o h o g ta k , a g é p e k e lin d u lta k . M in d e z a rra c sá b íto tt, h o g y a so k o lv a s á s u tá n a z e m b e r v é g r e k in é z z e n az a b la k o n , és s z e m ü g y r e v e g y e , m it csin ál L o n d o n 1 9 2 8 . o k ­ t ó b e r h u s z o n h a to d ik á n re g g e l. M e r t m it c sin ált L o n d o n ? É p p e n az é g v ilá g o n se n k i sem o lv a s ta az A n to n iu s és C íe o p a tra -t. L o n d o n tö k é le te s k ö z ö n y t m u t a t o t t S h a k e s p e a re d a ra b ja i irá n t. M in d e n k i f ü ­ t y ü l t — s m é g c sa k n e m is v á d o lh a tta m ő k e t — a_rgg é n y jö v ő jé r e , a k ö lté sz et h a lá lá ra , és a rra , h o g y a n fe jle s z ti k i az á tla g o s no _ a z t a p ró z a stílu st, m e lly e l k i tu d ja fe je z n i a g o n d o la ta it. H a az id e v á g ó n é z e te ­ k e t tö rté n e te s e n a z~ u tca k ő re je g y e z té k v o ln a fe l k r é tá v a l, se n k i n e m á ll m e g , h o g y e lo lv a ssa . Es a sie tő lé p te k h a n y a g u l le k o p ta tjá k e g y fé ló r a a la tt. Itt e g y k if u t ó f iú jö t t , o t t e g y k u t y á t s é tá lta tó aszs z o n y . A lo n d o n i u tc a m é g k é t e m b e r t sem tu d e g y ­ f o r m á n m e g ig é z n i; m in d e g y ik e t saját sz e m é ly e s v o n z a lm a ik k ö t ik le. J ö t t e k az ü z le te lő k k is a k ta tá s­ k á ik k a l: jö t t e k a lé z e n g ő k , a k ik v é g ig z ö r g e tik séta­ p á lc á ju k k a l a k e ríté s e k e t; jö t t e k a s z e re te tre m é ltó

134

fic k ó k , a k ik k e l az u tc a s z o lg á l a k lu b o k n a k is, ü d ­ v ö z lé s ü l k ik ia b á ln a k a k o c s iju k b ó l, és k é r e tle n ü l is o n tjá k a h íre k e t. És g y á s z m e n e te k is jö t t e k , m e ly e k ­ n e k az e m b e r e k — i l y v á r a tla n u l e m lé k e z n i k é n y ­ s z e rü lv é n te s tü k m ú la n d ó s á g á ra — m e g e m e lté k a k a la p ju k a t. V é g ü l e g y ig e n e lő k e lő ú rie m b e r j ö t t le a lé p c ső n , és m e g á llt, h o g y össze n e ü tk ö z z é k e g y te rje d e lm e s h ö lg g y e l, a k i v a la m ily e n o k b ó l e g y tü n d ö k le te s szé p sé g ű b u n d á t és e g y c s o k o r p á rm a i ib o ly á t m o n d h a to tt e g y s z e rre a m a g á é n a k . D e ú g y lá ts z o tt, m in d e lk ü lö n ü ln e k , m in d m a g á ra f ig y e l csu p á n és a m a g a ü g y e ir e . E p illa n a tb a n , m ik é n t az o l y g y a k ra n m e g e s ik L o n d o n b a n , a f o r g a lo m te lje se n e lsz e n d e rü lt, m e g ­ á llt. S e m m i n e m h a jt o t t v é g ig az u t c á n ; sen k i n e m já r t a rra . E g y e tle n p la tá n le v é l v á lt csak le á g á ró l az u tc a v é g é n , és e z a sz ü n e t, e z a m e g á llá s is le h u llt v e le e g y ü tt . V a la h o g y o ly a n v o l t , m in t je la d á s a z o k n a k az e rő k n e k , m e ly e k e t az e m b e r a d d ig n e m v e t t észre. M in th a v a la m i je lt a d o tt, a f o l y ó fe lé m u ta to tt v o ln a , m e ly lá th a ta tla n u l f o ly t a s a rk o n tú l, és h á tá ra k a p ta , e lra g a d ta az e m b e re k e t, a h o g y O x b r id g e - b e n is a h á tá ra v e tte az e g y e te m is tá t, a c só n a k o t és a le h u llo tt le v e le k e t. M o s t e g y lá n y t s o d o r t v é g ig á tló sa n az u tc á n , a k i la k k c s iz m á t v is e lt, m o s t e g y fia ta le m b e r t, a k in v ö r ö s b a r n a f e lö lt ő v o l t ; a ztá n e g y b é r k o c s it; v é g ü l m in d h á rm a t ö sz sz e h o z ta p o n to s a n az a b la k o m a la tt; itt a b é rk o c s i m e g á llt, a lá n y és a fia ta le m b e r is m e g á llt; b e sz á ll­

135

ta k a k o c sib a , a fiá k e r p e d ig e ls ik lo tt v e lü k , m in t­ h a m á s fe lé v o n n á az á r. A lá t v á n y e lé g m e g s z o k o tt v o l t ; k ü lö n ö s s é az a r itm ik u s re n d te tte , a m it a k é p z e le te m b e le v i t t ; v a ­ la m in t az a té n y , h o g y a k é t, b é rk o c s ib a sz á lló e m be/ p u sz ta lá t v á n y a is k i t u d o t t v a la m it fe je z n i n y i l­ v á n v a ló ö s s z h a n g ju k b ó l. L á tn i, h o g y k é t e m b e r jö n az u tc á n , és ta lá lk o z n a k a s a rk o n , ez v a la h o g y k ö n y n y í t a s z e lle m fe sz ü ltsé g e in , g o n d o lta m , m íg a tá ­ v o lo d ó k o c s it n é z te m . T a lá n k im e r ítő ú g y g o n d o l­ k o d n i a n e m e k r ő l, a h o g y én g o n d o lk o d ta m im m á r k é t n a p ja , e lv á la s z tv a e g y ik e t a m á s ik tó l. K ik e z d i a sz e lle m e g y s é g é t. D e m o s t m e g s z ű n t a fe sz ü ltsé g , az e g y s é g h e ly r e á llt a ttó l, h o g y lá tta m k é t e m b e r t, a k ik ta lá lk o z ta k , és b e ü lte k e g y b é rk o c s ib a . A szel­ le m b iz o n y n a g y o n r e jté ly e s e sz k ö z , e lm é lk e d te m , m ik ö z b e n v is s z a h ú z ó d ta m az a b la k b ó l, n e m tu d u n k r ó la az é g v ilá g o n s e m m it, p e d ig m e n n y ir e f ü g g ü n k tő le . Zvíiért v a n az az é rz ésem , h o g y a s z e lle m n e k é p p ú g y le h e tn e k tö ré s e i, fe sz ü ltsé g e i, a h o g y a n a te stn e k is a d ó d h a tn a k n y i lv á n v a ló o k o k b ó l s z á rm a ­ z ó to rz u lá s a i ? Jv lit é r tü n k a z o n , h o g y „a s z e lle m e g y s é g e ” ? —tö p r e n g te m , h iszen a sz e lle m o l y n y i l­ v á n v a ló e r ő v e l k é p e s b á r m e ly p illa n a tb a n b á r m ir e ö s sz p o n to su ln i, m in th a n e m is lé te z n e e g y e tle n r ö g ­ z íth e tő á lla p o ta . ív íe g te h e ti p é ld á u l, h o g y e lv á lik az u tc á n já r k á ló e m b e r e k tő l, és t ő lü k fü g g e tle n ü l ö n ­ m a g á n g o n d o lk o d ik e g y e m e le ti a b la k b a n , a h o n ­ n a n le n é z rá ju k . V a g y m e g te h e ti, h o g y ö n k é n te le ­ n ü l e g y ü t t g o n d o lk o z ik a tö b b ie k k e l, p é ld á u l e g y

136

tö m e g b e n , m e ly friss h ír e k r e v á r . A t y á in és a n y á in á t is v is s z a g o n d o lh a t a m ú ltr a , a h o g y az í r ó n ő k r ő l m o n d ta m , h o g y a n y á ik r é v é n e m lé k e z n e k . A z tá n m e g h a az e m b e r n ő , g y a k r a n m e g le p i az a v á r a tla n tu d a th a sa d á s, h o g y a m íg , m o n d ju k , v é g ig s é tá l a W h i te h a l Ion, e c iv iliz á c ió te rm é sz e te s ö r ö k ö s é b ő l e g y csap ásra az e lle n k e z ő je lesz, k ív ü lá lló , elle n sé g es és k ritik u s . N y ilv á n v a ló , h o g y a s z e lle m f o ly t o n v á lto g a tja a fó k u s z á t, és k ü lö n b ö z ő tá v la tb a h e ly e ­ z i a v ilá g o t . Á m a sz e lle m i á llá s p o n to k n é m e ly ik e , m é g h a Ö n k é n te le n ü l a d ó d n é k is, ú g y tű n ik , k é ­ n y e lm e tle n e b b a tö b b in é l. H o g y m é g is to v á b b él­ h e ssü n k v e lü k , ö n tu d a tla n u l v is s z a fo g u n k v a la m it, és ez az e lfo jtá s lassacskán k im e r íti az e m b e rt. D e v a n n a k o ly a n s z e lle m i á lla p o to k is, m e ly e k k im e r ü ­ lés n é lk ü l fe n n ta r th a to k , m e r t n e m szü k ség es se m ­ m it sem v is s z a fo g n i. És ta lá n e z a m o s ta n i, g o n d o l­ ta m az a b la k tó l e llé p v e , ily e n . M e r t a m in t m e g lá t­ ta m a b é rk o c s ib a ü lő p á r t, a s z e lle m e m k é ts é g k ív ü l a z t é re z te , h o g y a m e g o s z to tts á g u tá n v é g r e te r m é ­ szetes e g y s é g g é o lv a d h a t o t t ú jra . A n y i lv á n v a ló o k a z le h e t, h o g y a n e m e k s z á m á ra te rm é sz e te s az e g y ü ttm ű k ö d é s . A z e m b e rb e n m é ly sé g e s, á m b á r irra c io n á lis h a jla m él, h o g y h e ly e s e lje a zt az e lm é ­ le te t, m is z e rin t a fé r fi és a n ő e g y e s ü lé s é b ő l a le g ­ n a g y o b b k ie lé g ü lé s és a le g te lje s e b b b o ld o g s á g sz á rm a z ik . V is z o n t a k o c sib a ü lő k é t e m b e r lá t v á ­ n y a és a b e lő le s z á rm a z ó k ie lé g ü lts é g fe lv e te tte b e n ­ n e m a z t a k é rd é s t, h o g y lé te z ik -e v a jo n a sz e lle m v i ­ lá g á b a n is k é t n e m , a m e ly m e g fe le l a te sti n e r a e k -

137

n e k , s h o g y a te lje s k ie lé g ü lé s és b o ld o g s á g é rd e k é ­ b e n e z e k is ig é n y lik - e v a jo n az e g y e sü lé st ? És m ű ­ k e d v e lő k é n t e lk e z d te m m e g ra jz o ln i a lé le k té rk é ­ p é t, m é g p e d ig ú g y , h o g y v a la m e n n y iü n k e t k é t e rő ig a z g a t, e g y h ím n e m ű és e g y n ő n e m ű ; a fé r fi a g y á ­ b a n a fé r fi u r a lk o d ik a n ő fö lö t t , s a n ő a g y á b a n a n ő u r a lk o d ik a fé r fi f ö lö t t . A te rm é sz e te s és k é n y e lm e s á lla p o t az, a m ik o r a k e ttő ö sszh a n g b a n él, és szel­ le m ile g e g y ü tt m ű k ö d ik . H a v a la k i fé rfi, a k k o r a g y á n a k n ő i fe le is m e g k e ll f o g a n jo n ; h a p e d ig n ő , m e g k e ll te rm é k e n y ü ln ie a b e n n e la k o z ó fé r fitó l. T a lá n é p p e rr e g o n d o lt C o le r id g e , a m ik o r azt m o n d ta , h o g y a n a g y sz e lle m m in d ig a n d r o g ü n . C s a k h a ez az ö ssz e o lv ad á s lé tr e jö n , csak a k k o r lesz e g é sze n t e r m é k e n y a sze lle m , s csak a k k o r m ű k ö d ik m in d e n k ép esség e. A tisz tán h ím n e m ű s z e lle m ta ­ lá n é p p ú g y k é p te le n te re m te n i, m in t a tisz tán n ő n e ­ m ű , g o n d o lta m . D e h aszn o s le n n e , h a itt m e g á lln á n k , és n é h á n y k ö n y v se g ítsé g é v e l m e g v iz s g á l­ n á n k , m it is é rtü n k az o n , h o g y fé rfia s n ő ie sség , il­ le t v e n ő ie s férfia ssá g . A m i k o r C o le r id g e a n a g y sz e lle m e t a n d r o g ü n n e k m o n d ta , n y ilv á n n e m a rra g o n d o lt, h o g y ez a s z e lle m v a la m i sajátság os ro k o n s z e n v e t tá p lá l a n ő k irá n t, v a g y h o g y m a g á é v á teszi a n ő k ü g y é t, és an ­ n a k s z e n te li m a g á t, h o g y a sz ó sz ó ló ju k le g y e n . T a ­ lá n az a n d r o g ü n sze llem k e v é s b é is a lk a lm a s az e f­ fa jta m e g k ü lö n b ö z te té s re , m in t az e g y n e m ű szel­ le m . A r r a g o n d o lt ta lá n , h o g y az a n d ro g ü n sze llem v is s z h a n g z ó és f o g é k o n y ; h o g y a k a d á ly ta la n u l k ö z -

138

v e títi az é rz e lm e k e t; h o g y te rm é s z e te sz e rin t osz­ ta tla n ; fe h é rre n iz z ó és te r m é k e n y . T u la jd o n k é p ­ p en S h a k e sp e a re s z e lle m é re g o n d o lh a tu n k ú jra , h a az a tid ro g ü n , a n ő i- f é r fi sz e lle m p é ld á já t k eressü k , n o h a a r r ó l fo g a lm u n k sincs, h o g y m it g o n d o lt S h a k e sp e a re a n ő k r ő l. Es h a a tö k é le te se n fe jle tt - s z e lle m n e k v a ló b a n az az e g y ik is m e rte tő je g y e , h o g y n e m g o n d o lk o z ik k ü lö n - k ü lö n és fü g g e tle n ü l a n e m e k rő l, a k k o r m e n n y iv e l n e h e z e b b e z t az á lla ­ p o t o t e lé rn i m a n a p sá g , m in t e d d ig b á r m i k o r ! E zen a p o n to n az é lő s z e rz ő k k ö n y v e i u tá n n y ú lta m , és h a b o z v a e ltű n ő d te m , v a jo n n e m a fe n ti té n y v o lt - e a g y ö k e r e v a la m in e k , a m i ré g e s -r é g b o ssz a n to tt. E g y e tle n k o rb a n sem é lh e te tt o ly a n h a rs á n y a n a n e m i ö n tu d a t, m in t a m ié n k b e n ; e lé g b iz o n y íté k a B ritis h M u s e u m b a n az a m e g s z á m lá lh a ta tla n k ö n y v , m e ly e t m in d fé r fia k ír ta k a n ő k r ő l. A sz ü f­ ra z s e tte k m o z g a lm a k é ts é g k ív ü l v á d o lh a tó é rte . R e n d k ív ü l e rő s ö n é rv é n y e s íté s i v á g y a t k e lle tt h o g y k e ltse n a fé r fia k b a n ; r á k é n y szeri te tte ő k e t a rra , h o g y n y o m a t é k o t a d ja n a k n e m ü k n e k és n e m ü k je lle g z e te ssé g e in e k , a m in p e d ig n e m sp e k u lá lta k v o l ­ n a e n n y it, h a n e m d o b n a k n e k ik k e s z ty ű t. D e h a az e m b e r n e k k e s z ty ű t d o b n a k , m é g h a csak n é h á n y fe k e te sapkás n ő s z e m é ly is a k ih ív ó , a k k o r az e m ­ b e r m e g t o r o lja a s é re lm e t, és h a k o rá b b a n m é g so­ sem é rte ily e n sértés, k issé m é r té k te le n lesz a m e g ­ to rlá s. E z ta lá n m a g y a rá z a tta l s z o lg á lh a t n é m e ly s a já tsá g o k ra , m elyekkel e b b en a könyvben talál­ k o z ta m , g o n d o lta m , a m in t le v e tte m a p o lc r ó l e g y

139

r e g é n y t, M r . A - t ó i , a k i m o s t v a n é le te v irá g já b a n , és lá th a tó a n ig e n j ó l v é le k e d n e k r ó la a k ritik u s o k . K in y it o t t a m . A m i a z t ille ti, é lv e z te m , b o g y ú jra fé r fi írá s á t o lv a s h a to m . N a g y o n e ltö k é ltn e k , n a­ g y o n c é lr a tö r ő n e k h a t o t t a n ő k írásai u tá n . M e g ­ j á t s z o t t r a jta a s z e lle m i fü g g e tle n s é g , a sz e m é ly i szab ad ság , az ö n b iz a lo m . B iz o n y o s fiz ik a i jó é rz é s t á ra s z to tt e n n e k a j ó l tá p lá lt, j ó l n e v e lt, fü g g e tle n s z e lle m n e k a je le n lé te , a k it s o h a n e m g á n c so lta k , so h a n e m t o r k o lt a k le , h a n e m szü letése ó ta egészen sz a b a d o n n ö v e k e d h e te tt, a m e rre csak a k a rt. M in d ­ ez n a g y s z e rű v o lt . D e m iu tá n e lo lv a s ta m p á r fe je z e ­ te t, m in th a e g y á r n y é k v e t ő d ö t t v o ln a a la p ra . K e ­ re k d e d , s ö té t f o lt , o ly a n fo r m a á r n y é k , m e ly e t ez a k é t b e t ű v e t : „ é n ” . A z e m b e r jo b b r a - b a lr a c sa v a r­ g a th a tta a n y a k á t, h o g y a z é rt lásson v a la m it m ö ­ g ö tte a t á jb ó l is. H o g y e g y fa v o l t az o tt, v a g y e g y sé tá ló n ő , a z t n e m is s ik e rü lt e ld ö n te n e m . A f ig y e ­ le m m in d ig v is s z a s ik lo tt a k é t b e tű re . A z e m b e rn e k lassan e le g e le tt az „ é n ”- b ő l. N e m m in th a e z az „ é n ” n e m le t t v o ln a fe le tté b b tis z te le tre m é ltó „ é n ” ; b e c sü le te s és é rte lm e s ; k e m é n y , m in t a d ió ; tö b b é v sz á z a d o s j ó n e v e lé s és j ó é te le k c sisz o ltá k sim ára . S z ív e m m é ly é b ő l tisz te le m és c so d á lo m e z t az „ é n ” ~t. C s a k az a b a j —k e re s g é lv e la p o z ta m n é h á n y o ld a lt —, c sa k az a b a j, h o g y a k é t b e tű á rn y é k á b a n m in d e n o ly a n a la k ta la n , m in t a k ö d . F a az o tt ? 6 - N e m , e g y a ssz o n y . D e . . . v a la h o g y n in cs c so n t a te s té b e n , g o n d o lta m , a m íg n é z te m , h o g y a n sétál P h o e b e , m e r t í g y h ív tá k , a te n g e rp a rto n . És a k k o r

140

f ö lá llt A lá n , A lá n á rn y é k á b a n p e d ig P h o e b e v é g ­ k é p p e lm o s ó d o tt. A la n n e k u g y a n is m e g v o lt a k a m a g a n é z e te i, és P h o e b e b e le fa lt e n é z e te k te n g e ré ­ b e. A z tá n m e g , g o n d o lta m , A la n b e n s z e n v e d é ly e k is é ln e k ; és g y o rs a n la p o z ta m p á ra t, m e r t az v o l t az é rz é se m , b o g y itt v a la m i k ríz is k ö z e lg e t, a m in t h o g y ú g y is v o lt . A te n g e rp a rto n k ö v e tk e z e tt b e , a n a p o n . F e le tté b b n y ílta n . Es fe le tté b b e n e rg i­ k u sa n . T rá g á ra b b a n m á r n e m is le h e te tt v o ln a . D e . . . t ú l so k sz o r m o n d o m azt, h o g y „ d e ” . N e m le h e t szü n et n é lk ü l csak a z t m o n d a n i, h o g y „ d e ” . T e ssé k v a la h o g y b e fe je z n i a m o n d a to k a t, u ta s íto t­ ta m m a g a m re n d r e . J ó , h á t a k k o r b e fe je z e m : „ D e — u n o m !” D e m ié r t u n o m ? R é s z b e n az „ é n ” k é t b e tű jé n e k u ra lm a m ia tt, és a m ia tt a szárazság m ia tt, m e ly ú g y t e r ü l e l a la tta , m in t v é n b ü k k f a lo m b ja a la tt az á rn y é k . I tt u g y a n s e m m i n e m te re m m e g . R é s z b e n p e d ig m á s, re jte tte b b o k b ó l. Ú g y tű n t, JVir. A s z e lle m é b e n v a n v a la m i g á t, v a la m i id e g e n m assza, a m i e lt ö m i az a lk o t ó e r ő k fo rr á s á t, ille tv e n a g y o n szű k m e d e r b e te re li. E s fe lid é z v e az o x b r id g e - i e b é d e t, a c ig a re tta h a m u t m e g a fa rk a tla n m a c sk á t, T ^ n n y s o n t és O h ristin a R o s s e ttit e g y r a ­ k á so n , le h e tsé g e sn e k ta lá lta m , h o g y az a g á tló m assza v a la h o n n a n in n e n sz á rm a z ik . H a A lá n n e m z ü m m ö g h e ti a z t s z ó tla n u l, h o g y „ K ia p u m ra g o lg o ­ ta v ir á g k ö n n y e c se p p e n t le fé n y e s e n ” , m íg P h o e b e átsétá l a p a rto n , és h a P h o e b e nem . v á la s z o lh a tja A lá n k ö z e le d té re a zt, h o g y „ A s z ív e m d a lo ló m a ­ d ár, v íz i c se rjé n fé s z k e t r a k ó ” , a k k o r m it te h e t az

141

í r ó ? H a m á r b e c sü le te o ly m a k u lá tla n , m in t a h ó , és é rte lm e o l y r a g y o g ó , m in t a n a p , a k k o r csak e g y e tle n e g y e t tebet.|E s e z t m e g is teszi, ta rto z u n k e lis m e rn i, m á s t se m (á tp ö rg e tte m n é h á n y la p o t), m á st sem tesz, csak ezt. E z p e d ig , fű z te m h o z z á , j ó l tu d v a , h o g y m ily e n v issz a te tsz ő e k az e ffa jta v a llo ­ m á s o k , v a la h o g y u n a lm a s. S h a k e sp e a re trá g á rsá g a e z e r m á s d o lg o t is g y ö k e re s tü l f ö lf o r g a t a fe jü n k ­ b e n , és t á v o l r ó l se m u n a lm a s. S h a k e sp e a re é lv e z e t­ te l c s in á lja ; M r . A p e d ig , a h o g y az ó v ó n é n ik m o n ­ d a n á k , c sa k a zé rtis. T ilta k o z á s u l csin álja. T ilta k o ­ z ik a m á s ik n e m e g y e n ra n g ú s á g a e lle n , és b iz o n y ­ g a tja a m a g a fe ls ő b b re n d ű s é g é t. E z é rt lesz n e h é z ­ k es, g á tlá so s és ö n tu d a to s , a m i S h a k e s p e a re -re l is m e g tö r té n h e te tt v o ln a , h a m e g is m e ri M iss C lo u g h - t v a g y Míiss D a v ie s t. A z E rz s é b e t-k o ri i r o ­ d a lo m k é ts é g k ív ü l egészen m á s m ily e n v o ln a , m in t a m ily e n , h a a n ő k m o z g a lm a a tiz e n h a to d ik század ­ b a n ta lá l e lk e z d ő d n i, és n e m a tiz e n k ile n c e d ik szá­ zadban. H o g y a fé rfia ssá g ily e n ö n tu d a to ssá le tt, a b b ó l n e m m á s k ö v e tk e z ik , h a e lm é le tü n k a sz e lle m k e t­ tő s s é g é rő l ig a z n a k b iz o n y u l, m in t az, h o g y a fé r fia k m a n a p s á g ú g y s z ó lv á n csak az e g y ik a g y fé lte k é jü k ­ k e l írn a k . H a e g y n ő e lo lv a ssa , o k v e tle n ü l fé lre é r ti ő k e t, m e r t o ly a s m it fo g b e n n ü k k e re sn i, a m it n e m ta lá l m e g . A s u g a lló e rő az, a m it a le g in k á b b h iá ­ n y o lh a t u n k , g o n d o lta m , k e z e m b e v é v e JVÍr. B - t , a k r itik u s t, és n a g y o n fig y e lm e s e n , n a g y o n e n g e d e lm e s e n o lv a s n i k e z d te m , a m it a k ö lté s z e trő l írt.

142

Ig en liaszn o s v o l t m in d e n m e g je g y z é s e , éles e lm é jű és csupa tu d o m á n y , csak az v o l t a b a j, h o g y az é rz é ­ sei m á r n e m s z ó la lta k m e g ; m in th a sz e lle m e k is r e ­ k esze k b e zár/ilt v o ln a , és a re k e sz e k fa lá n n e m h a to lt á t e g y e tle n h a n g sem . E z é rt v a n az, h o g y h a s ik e rü l fö lf o g n u n k M r . B e g y m o n d a tá t, az n y o m b a n h o l­ ta n te r ü l el a f ö l d ö n ; d e h a s ik e rü l f ö lf o g n u n k C o le ­ rid g e e g y m o n d a tá t, az r o b b a n , és sz á m ta la n fé le m ás e sz m é t r ö p ít szan aszerte, s csak az ily e n írá sra m o n d h a tju k a zt, h o g y ism e ri az ö r ö k é le t titk á t. D e b á r m i le g y e n is az o k , az e r e d m é n y e n szán a­ k o z n u n k k e ll. M e r t azt je le n ti — é p p r á b u k k a n ta m M r . G a ls w o r t h y és M r . K ip lin g k ö te te in e k h o sszú s o rá ra —, h o g y le g n a g y o b b é lő ír ó in k le g ja v a m ű v e i részb e n sü k e t fü le k r e ta lá ln a k . E g y n ő , h a k ite sz i a le lk é t, a k k o r se m fo g ja fe lle ln i b e n n ü k az ö r ö k é le t fo rrá s á t, m e ly p e d ig a k ritik u s o k s z e rin t o tt b u z o g . N e m c sa k a r r ó l v a n szó, h o g y k iz á r ó la g a fé rfia s e ré n y e k e t ü n n e p ü k , a fé rfia s é rté k e k e t é rv é n y e s ítik és a fé r fia k v ilá g á t ír já k m e g , h a n e m a r r ó l is, h o g y az az é rz e le m , m e ly e z e k e t a k ö n y v e k e t á th a tja , e g y n ő s z á m á ra fö lfo g h a ta tla n . J ö n m á r , g y ü le m lik m á r , m in d já r t a n y a k u n k b a z ú d u l, é re z z ü k jó v a l a b e ­ fejez és e lő tt. A k é p m a jd az ö r e g J o l y o n fe jé re p o t y t y a n ; ő b e le h a l a m e g rá z k ó d ta tá s b a ; a v é n sz o lg a m o n d m a jd fe le tte p á r g y á s z o ló s z ó t ; és e g y id e jű le g a T e m z e összes h a tty ú ja d a lra fa k a d . D e m ie lő tt ez b e k ö v e tk e z n é k , az e m b e r in k á b b e lszalad és e lre j­ tő z ik az e g r e s b o k r o k k ö z ö tt, m e r t e z e k az é rz e lm e k ,

m elyek o ly m élyek, o ly szövevényesek és o ly szim143

b o lik u s a k e g y fé rfi sz á m á ra , a n ő b ő l le g fe lje b b c so ­ d á lk o z á s t v á lth a tn a k k i. U g y a n í g y M r . EZipling k a ­ to n a tis z tje i, a k ik d a c o ln a k ; M a g v e tő i, a k ik v e t ik a M a g o t ; F é rfia i, a k ik e g y e d ü l n é z n e k sze m b e a M ű ­ v e l ; és a Z á s z ló ja —ú g y e lp ir u lu n k e ttő l a s o k n a g y ­ b e tű tő l, m in th a r a jta k a p ta k v o ln a , a m in t a k u lc s ly u k o n p ró b á lu n k k ile sa i- ^ g y ^3sanxm irit. A z az ig a zsá g , h o g y M r . G a ls w o r th y b e n és M r . K ip li n g b e n n in c s e g y sz ik ra n ő sem . K é p e ssé g e ik e z é rt, h a szab ad á lta lá n o s íta n u n k , é re tle n e k és fa ra g a tla n o k a n ő k sz e m é b e n . H iá n y z ik b e lő lü k a s u g a lló e rő . És h a e g y k ö n y v b ő l h iá n y z ik a s u g a lló e rő , a k k o r b á r ­ m ily e n e r ő v e l üsse is a sz e lle m h é já t, a m a g já h o z n e m tu d h o z z á fé rn i. E b b e n a z a k la to tt k e d é ly á lla p o tb a n , m e ly b e n az e m b e r le v e s z e g y - e g y k ö n y v e t a p o lc r ó l, a ztán b e le se n é z v e visszateszi, ú g y r é m le tt f ö l e lő tte m a j ö v ő , m in t a s te ril, a g re ssz ív fé rfie s z m é n y k o r a , m e ly e t a p ro fe s s z o ro k írásai v e títe n e k e lő r e ( v e g y é k csak e lő S ir "W altér R a le ig h le v e le it), és m e ly e t O la sz o rsz á g v e z é re i m á r m e g is v a ló s íto tta k . M !ert le h e te tle n m a n e m é rz é k e ln i R ó m á b a n a h a m isíta tla n fé rfia ssá g le v e g ő jé t ; c s a k h o g y b á r m e k k o r a h a sz o n s z á rm a z ­ z é k is e b b ő l a h a m isíta tla n fé rfia s sá g b ó l az á lla m ra , a k ö lté s z e tre g y a k o r o lt h atása m e g k é rd ő je le z h e tő . M in d e n e s e tre az ú jsá g sz e rin t a r e g é n y so rsá t m á ris a g g o d a lo m k ísé ri O la sz o rsz á g b a n . A z a k a d é m ik u s u r a k ö ssz e ü lte k , h o g y ta n á c sk o z z a n a k „az o lasz re ­ g é n y fe jle s z té s é rő l” . A m in a p p e d ig „a ra n g , a tő k e , az ip a r és a fasiszta k o r p o r á c ió k h íre s k é p v is e lő i”

144

g y ű lt e k össze, h o g y m e g v ita s s á k a h e ly z e te t, és t á v ­ i r a t o t k ü ld te k a D ú c é n a k , m e ly b e n h a n g o t a d n a k a b b é li r e m é n y ü k n e k , h o g y „a fasiszta re n d h a m a r o ­ s a n é le te t f o g a d n i e g y h o z z á m é lt ó ir o d a lo m n a k ” . H a o s z to z n á n k is e b b e n az á jta to s r e m é n y b e n , a k ­ k o r is k étség es m a ra d , h o g y s z ü le th e t-e k ö lté s z e t in k u b á to rb a n . A k ö lté s z e tn e k u g y a n is a n y á ra is szü k ség e v a n , n e m c sa k ap ára. A fasiszta k ö lt e m é n y — az e m b e r m é g isc sa k ta r t tő le —fö r te lm e s k is to r z ­ s z ü lö tt lesz, o ly a n , a m ily e n e k e t v id é k i m ú z e u m o k ­ b a n s z o k ta k m u to g a tn i sp iritu sz b a n . M o n d já k , h o g y az ily e n s z ö rn y e te g n e m é l s o k á ig ; sen k i sem lá t o t t m é g ily e n c s o d a lé n y t le g e ln i a m e z ő n . K é t fe j e g y e tle n tö rz s ö n n e m g a ra n tá l h o ssz ú é le te t. M in d e n e s e tre a v á d , h a m in d e n á r o n v á d a s k o d n i a k a ru n k , n e m h á r íth a tó e g y ik n e m re se m n a g y o b b m é r té k b e n , m in t a m á s ik ra . M in d e n c sá b ító és re ­ f o r m e r f e le lő s : L a d Jv B e s s b o ro u<eZ>h is,7 a k i h a z u d o tt L o r d G r a n v ü le - n e k ; M iss D a v ie s is, a k i ig a z a t m o n ­ d o t t M !r. G re g n e k . M in d e n k it v á d ille t, a k i h o z z á ­ já r u lt a n e m i ö n tu d a tn a k e h h e z a k ié p ü lé sé h e z , ő k ű z n e k vissza e n g e m is, v a la h á n y s z o r o ly a n k ö n y v e t k e re se k , m e ly e n p r ó b á r a te h e te m az é rz é k e n y s é g e ­ m e t, a b b a a b o ld o g k o rb a , m e ly b e n m é g n e m é lt M iss D a v ie s és M iss C lo u e h , és a m i k o r az í r ó k m é g m in d a k é t a g y fé lte k é jü k e t h a sz n á ltá k . S h a k e s p e a re h e z k e ll te h á t f o r d u ln u n k , m e r t S h a k e s p e a re a n d r o g ü n v o l t , és az v o l t K e a ts és S te rn e , C o w p e r és L a m b és C o le r id g e is. S h e ile y n e k ta lá n n e m is v o lt n e m e . M ilto n b a n és B e n J o n s o n b a n a k e lle té n é l e g y

145

c s e p p n y iv e l tö b b v o l t a fé rfi. 'W o r d s w o r th - b e n és T o ls z to jb a n is. K o r u n k b a n P ro u s t v o l t tö k é le te se n a n d ro g ü n , v a g y ta lá n e g y á rn y a la tta l in k á b b n ő ies. U t ó b b i h ib a a z o n b a n tú l r itk a a h h o z , h o g y p an aszt e m e ljü n k e lle n e , m e r t az e ffa jta v e g y ü lé k e k h íjá n az in te lle k tu s e g y e d u r a lo m r a ju t , és a sz e lle m m in d e n e g y é b k ép esség e m e g fa g y és m e d d ő v é v á lik . M in d ­ a z o n á lta l v ig a s z t m e r íte tte m a b b ó l a g o n d o la tb ó l, h o g y e z az á lla p o t n y ilv á n m ú la n d ó ; s o k m in d e n t, a m it íg é re te m h e z h ív e n — h o g y k ö z re b o c s á to m g o n d o la ta im eg ész m e n e té t — m e g fo g a lm a z ta m , id ő s z e rű tle n n e k ta lá ln a k ; so k m in d e n t, a m i az én s z e m e m b e n a n a p n á l v ilá g o s a b b , k é tsé g e sn e k lá tn a k m á r ö n ö k is, ö n ö k , a k ik m é g n e m n a g y k o r ú a k . D e a k k o r is, a le g e lső m o n d a t, a m it le ír o k , m o n d ­ ta m , m ia la tt o d a m e n te m az író a s z ta lh o z , és k e z e m ­ b e v e t t e m a p a p írt, m e ly e n m é g m in d ig csak ez á l l t : A n ő k és a r e g é n y , s z ó v a l az első m o n d a t az lesz, h o g y v é g z e te s b á rk ir e , ak i ír, h a a n e m é re g o n d o l. V é g z e te s , h a csu p án csak fé r fi v a g y csu p án csak n ő ; az í r ó n ő —fé r fi v a g y f é r fi—n ő k e ll h o g y le g y e n . V é g ­ zetes e g y n ő re , h a b á r m e ly h a lk a n h a n g o t ad b á rm i p a n a sz n a k , h a b á r m e ly m é ltá n y o s a n b á r m i ü g y b e n ig a z s á g é rt p e r e l; h a b á rm ik é p p e n , d e ú g y b eszél, m in t e g y ö n tu d a to s n ő . És az, h o g y v é g z e te s , n e m m e t a f o r a ; m e r t a m it csak e z z e l az ö n tu d a to s e g y ­ o ld a lú s á g g a l írn a k , az h a lá lra v a n íté lv e . N e m te r­ m é k e n y ít m e g s e m m it. E g y n a p ig azt h isszü k , h o g y r a g y o g ó és m e s te ri, e rő te lje s és h atásos, a z tá n el­ f o n n y a d az éj le p le a la tt, és n e m h o z te rm é s t sen k i­ id

n e k a le lk é b e n . L é tre k e ll jö jjö n a sz e lle m b e n v a la m i e g y ü ttm ű k ö d é s a n ő és a fé r fi k ö z ö tt a b h o z , h o g y a te re m té s m ű v e te lje s le g y e n . A z e lle n té te k n e k v a la ­ m i nászi b e te lje sü lé sb e n k e ll m e g s z ű n n iü k . A szel­ le m e g é szé n e k m e g k e ll n y íln ia , h o g y a z t é re z z ü k , a z í r ó é lm é n y e és tap asztalása tö k é le te s te lje sség é t n y ú jt ja á t n e k ü n k . E h h e z szab ad ság k e ll és b é k e . N e m c s ik o rd u lh a t e g y e tle n k e ré k , n e m p is lá k o lh a t e g y e tle n f é n y sem.. A f ü g g ö n y ö k e t eg é sze n b e k e ll h ú z n i. A z ír ó , g o n d o lta m , h a k észen á ll m á r b e n n e az é lm é n y , d ő ljö n h a n y a tt, és e n g e d je , h o g y a s ö té t­ b e n n ászát ü lje a sz é lié in . N e m k e ll le s k e lő d n ie , és n e m k e ll k é rd e z ő s k ö d n ie , h o g y m i tö r té n ik . In ­ k á b b té p k e d je n s z irm o k a t e g y r ó z s á ró l, és n ézze, h o g y a n r in g n a k c se n d b e n a h a t t y ú k a f o ly ó n . És ú jr a lá tta m az á ra m ló v iz e t, m e ly to v á b b s o d o r ta az e g y e te m is tá t s a le h u llo tt le v e le k e t; a b é rk o c s i is f ö lv e t t e a f é r fit és a n ő t, g o n d o lta m , és ú jra lá tta m , a m in t a tú ls ó já r d á n ta lá lk o z n a k , és lá m , ő k e t is e l­ s o d o rta az á ra m lá s, g o n d o lta m , m ik ö z b e n h a llg a t­ ta m L o n d o n fo r g a lm á n a k m o ra já t, m a g á v a l s o d o r ­ ta e b b e a h a ta lm a s fo ly a m b a . M o s t te h á t, e z e n a p o n to n M a r y B e to n e lh a llg a t. E lm e sé lte ö n ö k n e k , m ik é n t j u t o t t a rra a k ö v e tk e z ­ te té s re —a rra a p ró z a i k ö v e tk e z te té s re —, h o g y s z ü k ­ s é g ü k lesz é v i ö tsz áz fo n tr a , e g y sz o b á ra és e g y z á rra az a jtó n , ha tö r té n e te k e t v a g y k ö lte m é n y e k e t a k a r­ n a k írn i. M e g p r ó b á lta fe ltá rn i a z o k a t a g o n d o la to ­ k a t és benyom ásokat, m elyek erre az eredm ényre

147

v e z e tté k . A r r a k é r te ö n ö k e t, k ö v e s s é k , a m in t a P e­ d e llu s k a rja ib a r o h a n ; e m itt e b é d e l, a m o tt v a c s o ­ rá z ik , k é p e k e t r a jz o l a B ritis h M u s e u m b a n , k ö n y ­ v e k e t v e s z le a p o lc r ó l, és k in é z az a b la k o n . M íg fe n ti d o lg a it v é g e z te , ö n ö k k é ts é g k ív ü l m e g fig y e l­ té k h ib á it, g y a rló s á g a it, és e ld ö n tö tté k , h o g y m i­ k é p p e n h a to tta k e z e k a v é le k e d é s é re . E lle n tm o n d ta k n e k i, és b e lá tá s u k sz e rin t k ie g é s z íte tté k , t o v á b b ­ g o n d o ltá k . í g y is k e lle tt tö rté n n ie , m e r t az o ly a n ­ fa jta k é rd é s b e n , m in t a m ié n k , c sa k a k k o r te h e tü n k sz e rt az ig a z sá g ra , h a a té v e d é s e k k e llő v á la s z té k á t s ik e rü l ö s s z e h o rd a n u n k . És m o s t im m á r sajá t sze­ m é ly e m b e n h a d d b ú c sú z z a m azz a l, h o g y e lő le g e ­ z e k k é t k r itik a i é s z re v é te lt, m e ly e k o l y k é z e n fe k v ő e k , h o g y v a ló s z ín ű le g ö n ö k b e n is ó h a ta tla n u l fe l­ m e r ü ln e k . N e m f o g a lm a z ó d o tt m e g s e m m ily e n v é le m é n y a r r ó l, m o n d já k m a jd , h o g y m ily e n v is z o n y la g o s é r d e m e k k e l r e n d e lk e z n e k a k é t n e m ta g ja i m in t ír ó k . S z á n d é k o s a n t ö r t é n t íg y , m e r t h a itt v o ln a is m á r az id e je e z e k n e k az é rté k e lé s e k n e k — á m d e e g y e lő r e s o k k a l fo n to s a b b a zt tu d n i, m e n n y i p é n ­ z ü k és h á n y s z o b á ju k v a n a n ő k n e k , m in ts e m e lm é ­ le te k e t g y á r ta n i a k é p e s s é g e ik rő l—, s z ó v a l h a m á r itt v o ln a is az id e je , a k k o r sem h isz e m , h o g y a te h e t­ ség e t, le g y e n az sz e lle m i v a g y je lle m b e li, ú g y tu d ­ ju k m e g m é r n i, a h o g y a c u k r o t v a g y a v a ja t sz o k á s: m é g C a m b r id g e - b e n sem f o g s ik e rü ln i, p e d ig o tt n a g y o n é rtik , h o g y a n k e ll o s z tá ly o k b a s o ro ln i az e m b e r e k e t, sa p k á t h ú z n a k a fe jü k r e , és m in d e n fé le

148

b e tű k e t írn a k a n e v ü k m e llé . A z t sem b isz e m , b o g y az A s z ta li Ü lé s re n d , m e ly e t V T h ita k e r A.ímanach~]a. k ö z ö l, az é rté k e k v é g s ő r a n g s o rá t fe je z n é k i, v a g y b o g y e g y e tle n é p k é z lá b é r v szó b ia a m e lle tt, b o g y a B a t h - r e n d lo v a g ja az ö r ö k k é v a ló s á g b a n is csak a F ő ce re m ó n ia m e s te r u tá n fo g la lh a t h e ly e t az asz­ ta ln á l. E z az eg ész n e m e k k ö z ö tti és k é p e ssé g e k k ö ­ z ö tti ö ssz e m é rő sd i, ez az egész fe ls ő b b re n d ű s é g g e l h iv a lk o d á s és a ls ó b b re n d ű s é g g e l le tr o m fo lá s az e m b e ris é g isk o lá s k o r á h o z ta r to z ik , a m ik o r m é g csu p a p u n o k m e g r ó m a ia k v a n n a k , és az e g y ik se re g m e g k e ll h o g y v e r je a m á sik a t, és m é g n in cs f o n t o ­ sab b d o lo g , m in t fö llé p n i az e m e lv é n y r e , és az Ig az­ g a tó sa já t k e z é b ő l v e n n i á t e g y r o p p a n t díszes ib r i­ k e t. A m i n t az e m b e r e k fe ln ő n e k , n e m h is z n e k m á r a p u n o k b a n m e g a r ó m a ia k b a n , sem az I g a z g a tó ­ b a n , se m a díszes ib r ik e k b e n . E g y s z ó v a l, a m i a k ö n y v e k e t ille ti, k ö z is m e rte n n e h é z fö la d a t ú g y ra g a s z ta n i r á ju k az é rté k ü k e t ta n ú s ító s z e lv é n y t, h o g y az v a la h o g y a n le n e jö jjö n o n n a n . V a g y a n a ­ p i k r itik á k ta lá n n e m az é rté k íté le t n e h é z sé g é n e k f o ly t o n o s illu s z trá c ió i ? „E z a n a g y m ű ” , „ ez a fé r c ­ m u n k a ” — h o l í g y h ív já k u g y a n a z t a k ö n y v e t , h o l ú g y . A d ic s é re t és az ó csárlás e g y a r á n t nexxi je le n t s e m m it. N e m , b á r m e n n y ir e k e lle m e s id ő tö lté s le ­ h e t n é m e ly e k n e k a m é ric sk é lé s, m é g isc sa k a le g ­ te rm é k e tle n e b b fo g la la to s s á g , és b e h ó d o ln i a m é r ic s k é lő k d ö n té s e in e k a le g s z o lg a ib b m a g a ta rtá s . A m í g a zt ír o d , a m it írn i a k arsz, a d d ig csak ez s z á m ít; és h o g y é v s z á z a d o k o n á t v a g y csak ó r á k ig f o g szá­

149

m íta n i, a z t senki sem tu d ja e lő r e . IDe k a csak h a jsz á l­ n y i t is fe lá ld o z o l a lá to m á s o d b ó l, h a sz ín e in e k csak e g y e tle n á rn y a la tá t fe lá ld o z o d az Ig a z g a tó m ia tt, a k i e z ü s tfa z e k a t t a r t a k e z é b e n , v a g y e g y p ro fe s s z o r m ia tt, a k i m é te r r u d a t d u g d o s a h á ta m ö g ö t t , az a le g n y o m o rú s á g o s a b b áru lás, és a v a g y o n u n k v a g y a sz ü z e ssé g ü n k e lv e sz té se , m e ly a le g is z o n y ú b b so rscsa p á sn a k m o n d a tik , e h h e z k é p e st csak b o lh a ­ csípés. M á s o d já ra , g o n d o lo m , a z t fo g já k k ifo g á s o ln i, h o g y e b b e n az egész ü g y b e n tú lz o tta n n a g y je le n ­ tő s é g e t tu la jd o n íto tta m az a n y a g i k é rd é s e k n e k . M é g h a n a g y le lk ű e n e n g e d é ly e z ü n k is a n n y i sza­ b a d m o z g á s t a je lk é p e k n e k , h o g y az é v i ö tsz á z f o n t a s z e m lé lő d é s re v a ló jo g o t je le n ts e , a z á r az a jtó n p e d ig a fü g g e tle n g o n d o lk o d á s jo g á t, a k k o r is azt m o n d h a tjá k , h o g y a s z e lle m n e k fe lü l k e ll e m e lk e d ­ n ie e z e k e n a d o lg o k o n ; m e g h o g y a n a g y k ö lt ő k á lta lá b a n s z e g é n y e m b e re k v o lt a k . H a d d id é z z e m te h á t fe jü k re az Ö n ö k iro d a lo m p ro fe s s z o rá n a k s z a v a it, a k i n á la m n á l s o k k a l jo b b a n tu d ja , m i k e ll a h h o z , h o g y v a la k ib ő l k ö lt ő le g y e n . S ir A r t h u r Q u ille r - C o u c li í g y í r : 12 „ M e ly e k az e lm ú lt száz e sz te n d ő n a g y k ö lt ő i n e v e i? C o le r id g e , W o r d s w o r t h , B y r o n , S h e lle y , L a n d o r, KLeats, X e n n y s o n , B r o w n in g , A r n o ld , M o r r is , R o s s e tti, S w in b u r n -• e n n y i ta lá n e lé g is. K e a ts, B r o w n in g és R o s s e tti k iv é t e lé v e l e g y e te m e t já r t e m b e r e k v o lt a k , és e h á 1 ^ S ir A r t h u r Q u ille r —C o u c h : A z : írás m űvészete.

150

r o m k ö z ü l is csak a fia ta lo n , é le te v ir á g já b a n e l­ h u n y t K e a ts v o l t k e v é s b é te h e tő s. K e g y e tle n n e k te ts z ik e z t m o n d a n i, és s z o m o r ú e z t m o n d a n i, d e t é n y és v a l ó : az e lm é le t, m e ly sz e rin t k ö lt ő o t t te ­ r e m , a h o l s z ü le tik , s z e g é n y e k k ö z ö t t és g a z d a g o k k ö z ö t t e g y a rá n t, n a g y o n k e v é ssé á ll m e g . T é n y és v a ló , h o g y tiz e n k e ttő k ö z ü l k ile n c e g y e te m e t j á r t e m b e r v o l t : azaz re n d e lk e z e tt a z o k k a l az e s z k ö z ö k ­ k e l, m e ly e k k e l b iz to s íth a tta m a g á n a k a le g jo b b n e ­ v e lé s t, a m it csak A n g lia n y ú jt h a t o t t . T é n y és v a ló , h o g y a fe n n m a ra d ó h á r o m k ö lt ő k ö z ü l B r o w n in g ­ r ó l tu d ju k , h o g y te h e tő s e m b e r v o lt , és m e g k o c k á z ­ ta to m , h a n e m le tt v o ln a te h e tő s , é p p ú g y n e m ju t h o z z á , h o g y m e g ír ja a S a u l- 1 v a g y A g y ű rű és a k ö n y v -e t, a h o g y R u s k in sem ju t h o z z á , h o g y m e g ­ ír ja a M odern fe s tő k -e t, h a az a ty ja k e v é s b é sik eres ü z le te m b e r. R o s s e ttin e k v o l t e g y k iseb b m a g á n jö ­ v e d e lm e , és a z o n k ív ü l fe ste tt. JVIarad csu p án K e a ts , a k it A t r o p o s z fia ta lo n ö lt m e g , d e m e g ö lte J o h n C la r e - t is a té b o ly d á b a n és Ja m e s T h o m s o n t is a la u d a n u m m a l, a m ik o r a k á b ító s z e r m á r n e m h a sz n á lt. S z ö r n y ű té n y e k e z e k , d e sz e m b e k e ll v e ­ lü k n é z n ü n k . V ilá sro s — b á r m e n n y ir e m e g a lá z ó is n e m z e tü n k r e —, h o g y n a g y k ö z ö s s é g ü n k b iz o n y o s h ib á i f o ly t á n a s z e g é n y k ö lt ő n e k se m a k k o r , sem az e lm ú lt k é tsz á z é v b e n a le g c s e k é ly e b b e s é ly e se m le ­ h e te tt. H ig g y é k e l n e k e m —k ö z e l tíz é v e t tö ltö tte m el azzal, h o g y h á ro m s z á z h ú s z e le m i isk o lá ra f e l­ ü g y e lte m —, b á r m e n n y it fe c s e g jü n k is d e m o k rá c iá ­ r ó l, v a ló já b a n e g y sz e g é n y a n g o l g y e re k n e k a lig v a n

151

a rra tö b b re m é n y e , m in t e g y a th é n i ra b sz o lg á n a k , h o g y fe le m e lk e d h e s s é k abba az in te lle k tu á lis sza­ b a d s á g b a , m e ly b ő l a r e m e k m ű v e k s z ü le tn e k .” N e m le h e t e n n é l v ilá g o s a b b a n m e g fo g a lm a z n i a d o lo g lé n y e g é t. „ A sz e g é n y k ö lt ő n e k sem a k k o r, sem az e lm ú lt k é tsz á z é v b e n a le g c s e k é ly e b b e sé ly e gém le h e te tt. . . e g y s z e g é n y a n g o l g y e r e k n e k alig v a n a rra tö b b r e m é n y e , m in t e g y a th é n i ra b s z o lg á ­ n a k , h o g y fe le m e lk e d h e s s é k a b b a az in te lle k tu á lis sza b a d sá g b a , m e ly b ő l a r e m e k m ű v e k s z ü le tn e k .” E rrő l v a n szó . A z in te lle k tu á lis sza b ad ság a n y a g i té n y e z ő k ö n m ú lik . A k ö lté s z e t p e d ig in te lle k tu á ­ lis sz a b a d sá g o n m ú lik . Es a n ő k m in d ig sz e g é n y e k v o lt a k , n e m c s a k az e lin ú lt k é tsz á z é v b e n , h a n e m az id ő k k e z d e te ó ta . A n ő k n e k te h á t k e v e s e b b in te l­ le k tu á lis szab ad ság a d a to tt, m in t e g y a th é n i ra b ­ sz o lg á n a k . A n ő k n e k k ö v e tk e z é s k é p p e n a le g cse ­ k é ly e b b e s é ly ü k se m le h e te tt a rra , h o g y k ö lté sz e te t te re m ts e n e k . E z é rt h a n g s ú ly o z ta m a n n y is z o r a p é n z t m e g a saját sz o b á t. M in d a z o n á lta l, h á la a m ú lt k e m é n y e n g ü r c ö lő n é v te le n a ssz o n y a in a k , a k ik r ő l jó le n n e tö b b e t tu d n i, és h á la — sajátság o s m ó d o n — k é t h á b o r ú n a k , a k r ím i h á b o r ú n a k , m e ly k iszab a­ d íto tta P lo re n c e N ig h tin g a le -t a n a p p a lib ó l, és a v ilá g h á b o r ú n a k , m e ly v a g y h a tv a n é v v e l k é ső b b az á tla g o s n ő k e z re ire is r á n y ito tta az a jtó t, ez a n e h é z sors m in th a k e z d e n e ja v u ln i. K ü lö n b e n ö n ö k n em le n n é n e k it t m a este. és az a — fé le k , m é g m in d ig e lé g g é in g a ta g —e sé ly , h o g y m e g k e re s s e n e k é v i ö t­ száz f o n t o t , egészen e le n y é s z ő v o ln a . 152

N o d e a k k o r , v e th e tn é k e lle n e m , m ié r t tu la jd o ­ n ít e k k o r a je le n tő s é g e t a n n a k , h o g y a n ő k k ö n y v e ­ k e t írja n a k , h a ez ö n sz e rin t o l y n a g y e rő fe sz íté st ig é n y e l, n e tá n a h h o z v e z e t, h o g y az e m b e r m e g ö lje a n a g y n é n jé t, ú g y s z ó lv á n b iz to sa n lekésse az e b é d e ­ k e t, és jó r a v a ló fic k ó k k a l v é re s e n k o m o ly v itá k b a k e v e re d je n . I n d íté k a im , m e g v a llo m , ré sz b e n ö n ö sek. M in t a le g tö b b m ű v e le tle n a n g o l n ő , én is sze­ r e te k o lv a s n i — ö m le s z tv e f a lo m a k ö n y v e k e t . A z u tó b b i id ő b e n é tre n d e m kissé e g y h a n g ú v á v á l t ; a tö r té n e le m k ö n y v e k b e n tú l s o k a h á b o r ú ; az é le t­ ra jz o k b a n t ú l s o k a n a g y e m b e r ; a k ö lté s z e t, azt h is z e m , a ste rilitá s je le it m u ta tja ; a r e g é n y p e d ig — n o d e m á r k e llő k é p p e n s ik e rü lt b e m u ta tn o m k r i­ tik u s i te h e ts é g te le n s é g e m e t, a m i a m o d e r n r e ­ g é n y t ille ti, ú g y h o g y e r r ő l n e m is m o n d a n é k tö b ­ b e t. E z é rt a z t a já n lo m ö n ö k n e k , h o g y írja n a k csak m in d e n fé le k ö n y v e k e t , és n e ria d ja n a k vissza a le g ­ je le n té k te le n e b b v a g y a le g b e lá th a ta tla n a b b té m á ­ t ó l sem . A k á r h o g y is, d e re m é le m , lesz m a jd e le g e n ­ d ő p é n z ü k , h o g y u ta zh assan ak , h e n y é lh e sse n e k , e lm é lk e d h e s s e n e k a v ilá g jö v ő jé n és m ú ltjá n , á lm o ­ d o z h a ssa n a k k ö n y v e k f ö lö t t , b ó k lá sz h assa n a k az u tc a s a rk o k k ö r n y é k é n , és k iv e th e s s é k a g o n d o lk o ­ dás h o r g á t a f o ly ó b a . M e r t s e m m ik é p p sem a k a ro m ö n ö k e t a r e g é n y h e z k ö tn i. I~ía ö r ö m ö t a k a rn a k n e ­ k e m sz e re z n i —és s o k e z re n v a n n a k h o z z á m h a so n ­ ló a k —, írja n a k k ö n y v e t az u ta z á s a ik ró l és k a la n d ­ ja i k r ó l és k u ta tá s a ik ró l, írja n a k tö r té n e lm e t és é le t­ r a jz o t os k r itik á t, filo z ó fia i és tu d o m á n y o s k ö n v v c -

153

k é t. í g y o ly a s m it teszn ek , a m ib ő l a r e g é n y n e k is h a sz n a sz á rm a z ik . M e r t a k ö n y v e k v a la h o g y a n h a t­ n a k e g y m á s ra . A r e g é n y jo b b lesz a ttó l, h a o t t áll m e lle tte a k ö lté s z e t és a filo z ó fia . R á a d á s u l, h a a m ú lt n a g y a la k ja ira g o n d o ln a k , o ly a n o k r a , m in t S z a p p h ó , M u ra s a k i, E m ily B r o n té , ú g y ta lá ljá k , h o g y v a la m e n n y ie n ö r ö k ö s ö k is, n e m c sa k k e z d e ­ m é n y e z ő k , és m ű v ü k csak a z é rt jö h e te tt lé tre , m e r t a n ő k k ö z ö t t e lte r je d t az a szo kás, h o g y te rm é s z e te ­ sen ír ja n a k ; í g y , h a csak a k ö lté s z e t e lő já té k a k é n t is, az ö n ö k ez ir á n y ú a k tiv itá s a fe lb e c s ü lh e te tle n v o l ­ n a. D e a h o g y n é z e g e te m e z e k e t a fe lje g y z é s e k e t, és b ír á lg a to m saját g o n d o la ta im , m e n e té t és k ife jté s é t, ú g y ta lá lo m , h o g y in d íté k a im a z é rt m é g s e m e g é ­ szen ö n ö s e k . M in d v é g ig o t t v a n e z e k b e n a fe jte g e ­ té se k b e n és k a la n d o z á s o k b a n az a m e g g y ő z ő d é s — v a g y ö s z tö n ö s se jte le m in k á b b ? —, h o g y a jó k ö n y v e k szü k ség esek , és a j ó ír ó k , n o h a az e m b e ri r o m lo tt s á g le g v á lto z a to s a b b e se teit p r o d u k á lj m é g isc sa k j ó e m b e re k . í g y a m ik o r azt k é re m , h o g y írja n a k m in é l tö b b k ö n y v e t , o ly a s m ire b u z d íto m ö n ö k e t, a m i ö n ö k n e k is j ó t tesz, és á lta lá b a n a v ilá g ­ n a k is j ó t tesz. F lo g y m ik é p p e n ig a z o lh a tn á m e z t az ö s z tö n ö s sejtést v a g y h ite t, azt n e m tu d o m , m e r t a filo z o fik u s k ife je z é s e k k ö n n y e n m e g tr é fá ljá k azt, a k i n e m j á r t e g y e te m r e . M it je le n t az, h o g y „ v a ló sá g ” ? V a la m it, a m i ig e n v á lto z é k o n y n a k és m e g b íz h a ta tla n n á k tű n ik —h o l e g y p o ro s u ta t, h o l e g y ú js á g p a p írt az u tc a k ö v é n , h o l e g y sárg a n á rc isz t a

154

n a p o n . E z a v a la m i v ilá g ítja m e g a sz o b á b a n ü lő tá rsa sá g o t, ez a d n y o m a té k o t e g y k ö z ö m b ö s m o n ­ d a tn a k . E z b o r u l az e m b e rre , a m in t h a z a fe lé sétál a c silla g o k a la tt, és tő le lesz ez a csendes v ilá g v a ló ­ d ib b , m in t a sz a v a k v ilá g a —s ú jra csak ez v a n o t t az o m n ib u s z o n , a P ic c a d illy lá rm á já b a n . N é h a o ly a n fo r m á k b a n la k ik , m e ly e k tá v o la b b v a n n a k tő lü n k , h o g y s e m fö lfo g h a tn á n k a te rm é s z e tü k e t. D e a k á r­ m it é rin t is m e g , a z t r ö g z íti és á lla n d ó v á teszi. És ez az, a m i m e g m a r a d , a m ik o r le h á n tju k a n a p rá n c o s h é já t, és a s ö v é n y r e h a jít ju k ; e z az, a m it r á n k h a g y a m ú lt, a s z e re lm e in k és a g y ű lö le te in k . M á r m o s t az ír ó n a k , ú g y g o n d o lo m , m e g v a n r á a m ó d ja , h o g y tö b b e t t a r t ó z k o d jé k e n n e k a v a ló s á g n a k a k özeié-| b e n , m in t m á s e m b e re k . A z a d o lg a , h o g y r á ta lá ljó n , ö s sz e g y ű jtse és m e g o ssz a v e lü n k , tö b b ie k k e l. L e g a lá b b is e r r e k ö v e tk e z te te k , h a a L ear-1 o lv a s o m v a g y azE m m a-t, v a g y a z s lla recherche du tempsp er d u -t. IVÍert h a e z e k e t a k ö n y v e k e t o lv a ss u k , az. ú g y lá t­ szik , fu rc sa és é s z re v é tle n m ó d o n b e le s z ó l az é rz é ­ k e in k m ű k ö d é s é b e ; v a la h o g y s o k k a l éleseb b en lá ­ tu n k u tá n a m in d e n t ; m in th a le k e r ü lt v o ln a a v i lá g ­ r ó l e g y h u z a t, és é lé n k e b b e n k e r in g e n e b e n n e az é le t. I rig y lé s re m é ltó k , a k ik ro ssz b a n v a n n a k a v a ­ ló tla n v ilá g g a l, és a z o k a s z á n a n d ó k , a k ik e t h a ju k ­ n á l fo g v a v o n s z o ln a k ö n tu d a tla n , m e g n e m g o n d o lt te tte ik . A m i k o r te h á t a rra k é r e m ö n ö k e t, h o g y k e ­ re sse n e k p é n z t, és sz e re z z e n e k e g y saját sz o b á t, v o l ­ ta k é p p e n a zt k é r e m , h o g y é lje n e k a v a ló s á g k ö z e ié ­ i t

b en , m e g lá tjá k , m ily e n p e z sd ítő é le t ez, a k á r s ik e rü l m e g o s z ta n iu k m á s o k k a l, a k á r n e m . Itt m o s t b e fe je z n é m , d e a h a g y o m á n y a z t írja e lő , h o g y m in d e n s z ó n o k la tn a k p e r o r á c ió v a l k e ll v é g ­ z ő d n ie . És e g y n ő k h ö z in té z e tt p e r o r á c ió n a k —g o n ­ d o lo m , e g y e té rte n e k v e le m —k ü lö n ö s e n fe le m e lő ­ n e k és n e m e s ítő n e k illik le n n ie . A r r a k e lle n e k é r ­ n e m ö n ö k e t, h o g y n e fe le d k e z z e n e k m e g k ö te le ssé ­ g e ik rő l, le g y e n e k n e m e s e b b e k , á ts z e lle m ü lte b b e k ; e sz ü k b e k e lle n e ju tta tn o m , h o g y m e n n y i m in d e n m ú lik ö n ö k ö n , m e k k o r a h a tá st g y a k o r o lh a tn a k a jö v ő r e . D e e z e k e t a b u z d ítá s o k a t, a z t h is z e m , n y u ­ g o d t lé le k k e l rá b íz h a to m a m á sik n e m re , m e ly , m i­ k é n t e d d ig , ú g y e z u tá n is s o k k a l é k e ss z ó ló b b a n és s o k k a l te rje d e lm e s e b b e n f o g ja m e g fo g a lm a z n i e z e k e t, m in t a h o g y tő le m te lik . H a saját le lk e m b e n k u ta to k , o t t n e m ta lá lo k o ly a s fa jta n e m e s é rz e lm e ­ k e t, h o g y b a jtá rs a k v a g y u n k , h o g y e g y e n lő k v a ­ g y u n k , m e g h o g y m i v e z é r e ljü k v é g s ő c é lja fe lé a v ilá g o t . A m i t ta lá lo k , az ig e n r ö v id e n és igen p ró z a ia n csak ú g y szó l, h o g y e n n é l s o k k a l f o n t o ­ sa b b , h o g y az e m b e r ö n m a g a , és n e m m ás. N e á b ­ r á n d o z z a n a k o ly a s m ir ő l, h o g y m a jd az e m b e ris é ­ g e t í o g já k v e z e tn i, m o n d a n á m , h a tu d n á m , h o g y le h e t e z t e m e lk e d e tt ia a n g n e m b e n m o n d a n i. H a g o n d o lk o d n a k , g o n d o lja n a k m a g á ra a d o lo g r a . IVleg a z tá n m ás is e szem b e j u t ; az ú js á g o k b ó l, re ­ g é n y e k b ő l és é le tr a jz o k b ó l m e r íte tt felszín es ism e ­ r e te im s z e rin t e g y n ő m in d ig t a r to g a t a v é g é r e v a la ­ m i n a g y o n u n d o k m e g je g y z é s t, h a n ő k k e l b eszél.

156

A n ő k m in d ig ro s sz m á jú a k a n ő k k e l. A n ő k — de m o n d já k , ö n ö k n e m u n já k m á r h a lá lo s a n e z t a s z ó t ? B iz to s íth a to m ö n ö k e t, é n ig e n . H á t a k k o r m a r a d ­ ju n k a n n y ib a n , h o g y e g y e lő a d ást, m e ly e t n ő ta rt, m é g p e d ig n ő k n e k , v a la m i k iv é te le s e n k e lle m e tle n m e g je g y z é s s e l illi k b e fe je z n i. M i lé g y e n az ? M it fu n d á lja k k i ? T u d n iillik az az ig az sá g , h o g y én s z o k ta m sz e re tn i n ő k e t. S z e re te m , h o g y n e m k o n v e n c io n á lis a k . S z e re te m , h o g y v a la ­ m i te lje sség v a n b e n n ü k . S z e re te m , h o g y n é v te le ­ n e k s z o k ta k m a ra d n i. S z e re te m — n o , d e n e m sza­ b a d e b b e az ir á n y b a e lm e n n e m . A r r a a s z e k r é n y re o t t — a z t m o n d já k , s z a lv é tá k a t ta r ta n a k b e n n e ; c s a k h o g y m i v a n a k k o r , h a S ir A r c h ib a ld B o d k in e lb ú jt a s z a lv é tá k k ö z é ? K é n y te le n v a g y o k sz ig o ­ r ú b b h a n g o n f o ly t a t n i. S ik e r ü lt- e s z a v a im n a k k e llő n y o m a té k k a i m e g s z ó la lta tn iu k az e m b e ris é g ö n ö k ­ h ö z sz ó ló fig y e lm e z te té s e it és ro ssz a llá sá t ? E lm o n ­ d o tta m , m ik é n t v é le k e d e tt ö n ö k r ő l M r . O s c a r B r o w n in g . J e le z te m , h o g y M u s s o lin i a z t g o n d o lja m a ö n ö k r ő l, a m it e g y k o r N a p ó le o n m á r g o n d o lt. És a rra az e se tre , h a r e g é n y ír ó i a m b íc ió ik tá m a d n á n a k , k ije g y e z te m ö n ö k n e k a k ritik u s ta n ác sá t, h o g y is­ m e r jé k el b á tra n n e m ü k k o rlá ta it. U ta lt a m X p r o ­ fe ssz o rra , és k ie m e lte m m e g á lla p ítá s á t, m is z e rin t a n ő k s z e lle m ile g , e rk ö lc s ile g és te stile g is a la c so n y a b b r e n d ű e k a fé r fia k n á l. Á ta d ta m ö n ö k n e k m in d a z t, a m it ú g y ta lá lta m , h o g y k u ta tn i sem k e lle tt utána* és m o s t, ím e , az u to ls ó fig y e lm e z te té s — M r . J o h n

157

L a n g d o n D a v ie s tő l.13 M r . J o h n L a n g d o n D a v ie s a r­ ra fig y e lm e z te ti a n ő k e t, h o g y ,,h a a g y e rm e k á ld á s m á r v é g k é p p n e m k ív á n a to s , a k k o r a n ő k r e m á r v é g k é p p s e m m i sz ü k sé g ” . R e m é le m , j ó l m e g je ­ g y e z té k . JVÍivel b á to ríth a tn á m m é g ö n ö k e t, h o g y v á g ja ­ n a k csak n e k i az é le tn e k ? I f jú h ö lg y e k , m o n d h a t­ n á m , és k é r e m , fig y e lje n e k , m e r t m o s t k e z d ő d ik a p e r o r á c ió , ö n ö k sz é g y e n le te se n tu d a tla n o k . S o se m te tte k e g y e tle n fe lfe d e z é st, a m in e k b á rm in e m ű je ­ le n tő s é g e le tt v o ln a . S o se m r e n d íte tte k m e g e g y b i­ r o d a lm a t, n e m v e z e tte k se re g e k e t csatára. N e m ö n ö k ír t á k S h a k e s p e a re d rá m á it, és m é g e g y e tle n b a r b á r tö rz z s e l se m is m e rte tté k m e g a c iv iliz á c ió á ld á sa it. V a n v a la m i m e n ts é g ü k ? K ö n n y ű a z t fe le l­ n i, m ik ö z b e n rá m u ta tn a k a f ö ld g o ly ó u tc á ira , te re i­ re , e rd e ire , a h o l fe k e te , fe h é r és te je sk á v é sz ín ű la ­ k ó k n y ü z s ö g n e k , a k ik m in d s e ré n y k eresk e d éssel, v á lla lk o z á s s a l és u d v a rlá ssa l v a n n a k e lfo g la lv a , h o g y : e g y é b d o lg u n k ak ad t. H a n e m v é g e z z ü k el, a te n g e re k e n n e m já r sen k i, a g a z d a g fö ld e k h e ly é n s iv a ta g v a n . j M l í sz ü ltü k , n e v e ltü k , m o s d a ttu k és ta ­ n ít o t t u k h a t- h é t é v es k o r á ig a z t az e g y m illiá r d h a ts z á z h u s z o n h á ro m m illió e m b e ri lé n y t, a k i a sta­ tis z tik á k sz e rin t p illa n a tn y ila g a v ilá g o n v a n , és ez, h a n é m e ly ik ü n k n e k v o l t is seg ítség e, id ő b e te lik . V a n a b b a n n é m i igazság , a m it m o n d a n a k —n e m tag -ad o m . D e u s v a n a k k o r h a d d h ív ja m f ö l a f i e v e i Z J j

«J

Jo h n Langdon D avies: A nők rövid története.

158

«—3 +

m ü lcet a rra , h o g y 1 8 6 6 ó ta k é t e g y e te m i k o l l é g i u m lé te z ik A n g liá b a n a n ő k s z á m á ra ; h o g y 1 8 8 0 ó ta e g y fé rje s a ssz o n y j o g s z e rin t is re n d e lk e z h e t saját v a g y o n n a l, és h o g y 1 9 1 9 - b e n —b iz o n y , m á r k ile n c e sz ten d eje — a n ő k sz a v a z a ti jo g o t k a p ta k . H a d d h ív ja m f ö l to v á b b á a rra is a fig y e lm ü k e t, h o g y a le g ­ tö b b fo g la lk o z á s k ö z e l tíz é v e n y i t v a á ll ö n ö k e lő tt. H a e lg o n d o lk o d n a k e z e k e n a r o p p a n t k iv á lts á g o ­ k o n , a z o n , h o g y m á r m ily e n h o sszú id ő ó ta é lv e z ­ h e tik , és a z o n is, h o g y p illa n a tn y ila g m á r n y i lv á n tö b b e z e r n ő m e g tu d ja k e re s n i v a la h o g y a n az é v i ö tsz áz a t, a k k o r e g y e té r th e tn e k v e le m a b b a n , h o g y a le h e tő s é g , k é p z e tts é g , b á to rítá s , szab ad id ő és p é n z h iá n y a m á r n e m le h e t é r v . A r r ó l n e m is s z ó lv a , h o g y a k ö z g a z d á s z o k s z e rin t JMrs. S e to n n e k tú lsá ­ g o sa n s o k v o l t a g y e rm e k e . S z ü ln iü k k e ll p e rsz e t o ­ v á b b r a is ő k e t, d e k e tte s é v e l és h á rm a s á v a l, n e m p e ­ d ig tíz e s é v e l és h ú sz a sá v a l. í g y h á t, k e z ü k b e n a m e g s p ó r o lt id ő v e l, fe jü k b e n a k ö n y v s z a g ú b ö lc s e lm e k k e l — h isz en a b b ó l a m á ­ s ik fa jta b ö lc s e s s é g b ő l m á r e le g ü k le tt, és k o llé g iu ­ m o k b a m e n n e k , h o g y m in t g y a n íto m , m ű v e le tle ­ n e b b e k le g y e n e k —, n y ilv á n n e k i k e ll v á g n iu k p á ­ ly a fu tá s u k m á s ik , ig e n h o sszú , ig e n fá ra d sá g o s és fe le tté b b k éte s szak aszán ak . E z e rn y i t o ll á ll k é sz e n ­ lé tb e n , h o g y e lő ír ja , m it k e ll te n n iü k , és m i lesz an ­ n a k az e re d m é n y e . A z én ja v a s la to m k issé e lk é p e sz ­ tő , b e is m e re m ; é p p e z é rt jo b b sz e re tn é m re g é n y e s fo r m á b a ö n te n i.

A z előadás során m ár elm ondtam önöknek, h o g y 159

S h a k e s p e a re -n e k é lt e g y n ő v é r e i s ; d e a z é rt n e k u ­ tassan ak u tá n a S ir S id n e y L e e -n é l, a k ö lt ő k é le tra j­ z ai k ö z t. M e g h a lt fia ta lo n , és —fa jd a lo m — n e m í r t e g y s z ó t sem . O t t v a n e lte m e tv e , a h o l m a az o m n i­ b u s z o k m e g á lló ja v a n , a z E le p h a n t a n d C a s tle e lő tt. N o s, én a z t h is z e m , h o g y ez a k ö lt ő , a k i e g y szó t sem ír t , és a k e re s z tú t m e lle tt te m e tté k e l, m é g m o s t is él. I tt é l b e n n e m , m e g ab b a n a s o k m á s a ssz o n y ­ b a n , a k ik n in c s e n e k it t m a este, m e r t e l k e ll m o s o ­ g a tn iu k a p is z k o s e d é n y t, és le k e ll f e k te tn iü k a g y e re k e k e t. D e a z é rt é l; a n a g y k ö lt ő k n e m h a ln a k m e g ; ö r ö k k é je le n v a n n a k ; csak az a lk a lo m r a v á r ­ n a k , h o g y h ú s - v é r a la k ju k b a n ú jr a i t t sé tá lja n a k k ö ­ z ö ttü n k . És e z t az a lk a lm a t, g o n d o lo m , ö n ö k m o s t m a jd m e g a d h a tjá k n e k i. M e r t m e g g y ő z ő d é s e m , h o g y h a m é g száz é v ig é lü n k — és m o s t k ö z ö s é le ­ t ü n k r ő l b e sz é le k , a v a ló sá g o s é le tr ő l, n e m a r r ó l, a m it k ü lö n - k ü lö n é lü n k v é g ig m in t e g y e d e k —, és m e g le sz az é v i ö tsz áz fo n tu n k m e g a sa já t s z o b á n k ; h a s z o k á s u n k k á v á li k a szab ad ság és a b á to rs á g , h o g y a z t ír ju k , a m it g o n d o lu n k ; h a s ik e rü l e g y k i­ csit e ls z a k a d n u n k a k ö z ö s n a p p a litó l, és n e m c sa k a z t v e s s z ü k észre, h o g y az e m b e r e k m ily e n k a p ­ c so la tb a n v a n n a k e g y m á ssa l, h a n e m a z t is, h o g y m ily e n v is z o n y b a n v a n n a k a v a ló s á g g a l; és h a ö n ­ m a g á b a n n é z z ü k az e g e t is, a fá k a t és m in d e n m á s t; h a k e re s z tü l tu d u n k n é z n i a M ilt o n t ó l m e g é n e k e lt k ís é rte te n , m e r t e g y e tle n e m b e r sem z á rh a tja e l a sza b a d k ilá tá s t; h a szem b e m e r ü n k n ézn i azzal a té n n y e l, m e r t té n y , h o g y n in c se n e k o lta lm a z ó k á ­ ló #

r o k , a m e ly e k b e b e le k a p a s z k o d h a tu n k , h a n e m e g y e d ü l m e g y ü n k , és h o g y n e m c sa k a fé r fia k és n ő k v ilá g á h o z v a n k ö z ü n k , h a n e m a v a ló s á g v i lá ­ g á h o z is — a k k o r e ljö n az a lk a lo m , h o g y a h a lo tt k ö lt ő , S h a k e s p e a re n ő v é r e ú jr a fe lö lts e te sté t, m e ­ ly e t m á r a n n y is z o r le k e lle tt v e tn ie . O , a k i é p p ú g y a n é v te le n e k tő l n y e r é le te t, m in t a b á ty ja , a z o k tó l, a k ik az e lő d e i v o lt a k , m e g f o g sz ü le tn i. M e r t e lő ­ k é s z ü le t n é lk ü l, a m i e rő fe s z íté s e in k n é lk ü l, e lt ö ­ k é lts é g ü n k n é lk ü l, h o g y m e g k e ll sz ü le tn ie , n e m r e m é lh e tjü k , h o g y m e g is s z ü le tik ; í g y le h e te tle n . D e f e n n ta r to m , h o g y e l f o g jö n n i, h a m u n k á lk o ­ d u n k é rte , és az ily e n m u n k á n a k sz e g é n y e n és n é v ­ te le n ü l is v a n é rte lm e .

161

V irginia W o o lf (18 8 2 -19 4 1)

A h u s z a d ik századi p ró z a ú t tö r ő je , a k é t v ilá g h á b o ­ r ú k ö z ö t t i a n g o l s z e lle m i é le t e g y ik le g tö b b e t v it a ­ t o t t és m é lta t o t t n a g y h a tá sú e g y é n isé g e . A p ja S ir L e slie S te p h e n filo z ó fu s , i r o d a lo m t u d ó s ; n ő v é r e V a n e ssa B e ll fe s tő m ű v é s z ; fé r je L e o n a rd " W o o lf k ö z g a z d á s z , p o litik u s , író . A tízes é v e k e le jé tő l o t t ­ h o n u k a p o lg á r i h u m a n iz m u s je le n tő s a lk o tó it, g o n d o lk o d ó it t ö m ö r ít ő , e sz té tiz á ló B lo o m s b u r y k ö r ta lá lk o z ó h e ly e . 1 9 1 7 - b e n a la p íto tt v á lla lk o ­ z ásu k , a H o g a r th Press a k o r e g y ik le g ra n g o s a b b , e x k lu z ív k ia d ó ja . V ir g in ia V / o o lf j ó h á r o m é v tiz e ­ d e n á t m in t s z e m le író és k r itik u s is s z á m o tte v ő e n h a t o t t az a n g o l ir o d a lm i é le tre (k o rtá rs a i m é g re g é ­ n y e in é l is tö b b r e é rté k e lik e ssz éíró i te v é k e n y s é g é t) . A z u t ó k o r e lő b b a k ís é rle te z ő , ú jító a lk o tó m ű v é s z t, P ro u s t és J o y c e r o k o n á t, a nouveau román e lő fu tá r á t m é lta tta b e n n e , m a jd in k á b b r e g é n y e in e k klasszi­ k u s é rté k é t, e sz m e i-e sz té tik a i ra n g já t. A z u tó b b i m á s fé l é v tiz e d b e n k e z d ik ú jra fe lfe d e z n i esszéinek és p a m fle tje in e k n e m csu p án stiláris, h a n e m sz e m ­ lé le ti é rté k e it is. A h e tv e n e s é v e k k ö z e p é tő l az ír ó a d d ig n e m ta ­ p a sz ta lt ren eszán sza in d u lt m e g , m e ly n e k k é ts é g ­ k ív ü l v a n v a la m e ly e s d iv a th u llá m je lle g e és n o sz ta l­ 163

g ik u s m e llé k z ö n g é je , d e a la p ja m in d e n k é p p e n a k u ltú r tö r té n e ti je le n s é g —n e m e g y s z e rű e n az ír ó és k ritik u s , h a n e m az e m b e r és a g o n d o lk o d ó —m e g ­ n ö v e k e d e t t a k tu a litá sa . A z é rd e k lő d é s k ö z é p p o n t­ já b a n im m á r ő á ll: a B lo o m s b u r y le lk e , a fe m in is ta , * a p a c ifista , a k o r a és sze m é ly isé g e s ö té t e r ő iv e l e l­ b u k v a is elegánsan, k ü z d ő , fü g g e tle n és c iv iliz á lt sz e lle m . T u d o m á n y o s társaság v iz s g á lja m ű k ö d é ­ sét, á lla n d ó f o ly ó i r a t k ö z li a k u ta tá s o k ú j e re d m é ­ n y e it, ü lé s s z a k o k o n e le m z ik , fe lo lv a s ó e s te k e n n é p ­ s z e rű s ítik m ű v e it, h a ta lm a s p é ld á n y s z á m b a n f o g y ö n é le tr a jz i írá sa in a k , n a p ló já n a k , le v e le z é s é n e k k i­ adása, 'W o o lf - b r e v iá r iu m o k , id é z e tg y ű jte m é n y e k je le n n e k m e g . S z ü le té sé n e k c e n te n á riu m á n Io n e sc o , R o b b e - G r ille t , N a th a lie S a rra u te játssza e g y e tle n já té k o s s z ín m ű v é n e k (F reshw ater) fő b b s z e re p e it a p á riz s i ő s b e m u ta tó n , s k ö z b e n L o n d o n tó l N e w Y o r k i g , K o p p e n h á g á ig k ir o b b a n ó s ik e rt a ra t E d n a O ’B r ie n d rá m á ja , a V irgin ia. N e v e m á r n e m csu p án ir o d a lm i tö r e k v é s e k je ls z a v a ; a n y u g a ti é rte lm is é g a n tiim p e ria lis ta m o z g a lm a i, a n e o fe m in is ta t ö r e k ­ v é s e k is e g y r e s ű rű b b e n id é z ik e sz m é it, le g k iv á lt a S a já t szoba a la p g o n d o la ta it. 1 9 2 8 o k tó b e r é b e n a c a m b rid g e -i e g y e te m m e g ­ h ív á s á ra k é t n a g y s ik e rű e lő a d ást t a r t o t t V ir g in ia " W o o lf a N e w n h a m és a G ir to n C o lle g e h a llg a tó i­ n a k „ A n ő k és a r e g é n y ” c ím m e l. A te rje d e lm e s sz ö ­ v e g e t e g é sz é b e n n e m o lv a s h a tta f ö l, í g y s z ü le te tt m e g e lh a tá ro z á s a , h o g y k ib ő v ít v e k ö n y v v é f o r m á l­ ja a g o n d o la tm e n e te t. A z ir o d a lm i esszén ek á lc a ­

164

z o tt, n e m c s e k é ly ö n ir ó n iá v a l „ re g é n y e s íte tt” f ilo ­ z o fik u s p a m fle t 1 9 2 9 m á rc iu sá b a n je le n t m e g . H a­ tása m é rs é k e lt v o l t , jo b b á r a a n e v e s í r ó m é lta tla n fe m in is ta b a llé p é s e k é n t k e z e lte a k o rtá r s k r it ik a ; k é s ő b b , j ó id e ig a fasiszta te r r o r és a h á b o r ú , m a jd az e lszá n t ú jjá é p íté s id ő sz a k á b a n o l y f r i v o ln a k te tsz ő , k ö n n ö n fo n ta n szellem es, le n d ü le te s e n c se v e g ő stí­ lu s m e g té v e s z tő f á t y la ta k a rta e l a k ö n y v tá rsa d a ­ lo m filo z ó fia i, iro d a lo m s z o c io ló g ia i, e sz té tik a i és a l­ k o tá s lé le k ta n i g o n d o la ta in a k je le n tő s é g é t és ig a z á t. M á r a a z o n b a n le g k e re s e tte b b , le g is m e rte b b m ű ­ v e in e k s o rá b a e m e lk e d e tt e z az ír ó ja sz e lle m i a rc u ­ la tá t m in d e n g y a r ló s á g á v a l és e r é n y é v e l o ly h ív e n tü k r ö z ő , b ö lc s e n k ö n n y e d írás. F ő b b m ű v e i: JS/Lrs. D a llo iu a y , 1 9 2 5 (re g éi To the Lighthouse, 1 9 2 7 ( „ A g fP P ó to ro n y ’ re g é n y ) O rlando : A. B iography, 1 9 2 8 f^ ^ |||-) T he W a v e s, 1 9 3 1 („ H u llá n jfe*“H S g é n y ) F lush : A B io g rap h y, 1 9 3 3 (r ;é n y ) .M ű v e i m a g y a r u l N írs. D a llo w a y , 1 9 7 1 A világítótorony („ T o th e L ig í O rlan d o , 1 9 4 3 H u llám o k ( „ T h e W a v e s ” ), 19| F lu sh , 1 9 4 7 É vek („ T h e Y e a r s ” , r e g é n y ), A p ille h alála ( v á l o g a t o t t e s s z é i

yjfce5’), 1 9 7 1

K iadta a z Európa Könyvkiadó A. kiadásért az r Európa K önyvkiadó igazgatója fe le l Szedte és nyomta a z A lföld i Nyomda A nyomdai rendelés törzsszám a : 6 8 5 3 .6 6 -1 4 - 2 K észült Debrecenben, 1986-b an A sorozatot B árt István szerkeszti Felelős szerk esztő: Várady Szabolcs A sorozatterv U öröm pő G abriella munkája M ű szaki szerkesztő : Liener K atalin Adűszaki vezető : Adiklósi Imre K észü lt 1 2 6 0 0 példányban, 6 ,8 2 (A / 5) ív terjedelemben IS B N 9 6 3 0 7 3 8 6 5 1