••••••••••••••••• -
URBAN
-
INCISIONS
• ••••••••••••••••
• • • • • • • • • • • • • • • • •
URBAN INCISIONS Stedelijke porositeit in de negentiende eeuwse gordel van Antwerpen Urban Design and Planning Afstudeeratelier OFF THE MAP
Afstudeercommissie Prof. Dr. Ir. Bruno De Meulder Dplg. Sophie Rousseau Ir. Oswald Devisch
J.U.M. Seghers
s 0494537 maart 2007
• • • • • • • • • • • • • • • • •
VOORWOORD Voor u ligt een gids van Antwerpen. Deze gids is gemaakt voor mijn afstudeerwerk in het atelier "alf the map'. Er wordt een uiteenzetting gegeven van mijn fascinatie voor bepaalde plekken in Antwerpen; een fascinatie die ontstaan is toen ik wandelingen ging maken door de stad op zoek naar een afstudeeronderwerp, een fascinatie die gegroeid is tot wat te lezen is in deze gids en een fascinatie die zal blijven groeien en ontwikkelen. Mijn dank gaat uit naar mijn begeleiders, prof. dr. ir. Bruno de Meulder, dplg. Sophie Rousseau en ir. Oswald Devisch.
5
VOORWOORD
• • • • • • • • • • • • • • • • •
SAMENVATIING
In de negentiende eeuwse gordel van Antwerpen, het gebied tussen de Leien en de Ring,
Pathologisch onderzoek vindt plaats volgens een strikt protocol: eerst vindt er een
laat de stad zich van een andere kant zien. Hier zijn de dingen waarmee Antwerpen zich
uitgebreide uitwendige analyse plaats, die gevolgd wordt door een nauwkeurige
naar de buitenwereld profileert onzichtbaar geworden. Toch heeft ook dit Antwerpen haar
inwendige analyse. Pathologisch onderzoek maakt het mogelijk om achteraf vragen te
schoonheid; een schoonheid die alleen gevonden kan worden wanneer je de taal van
beantwoorden die voorafgaand aan het onderzoek onmogelijk te beantwoorden bleken.
de stad begrijpt.
Uiteindelijk wordt er een reconstructie gemaakt van wat zich in de laatste levensstadia
Het ogenschijnlijk perfecte systeem van gesloten bouwblokken dat de negentiende
heeft afgespeeld.
eeuwse gordel kenmerkt vertoont scheuren en kieren. Het zijn de braakliggende terreinen, gesloopte panden en bouwrijpe kavels zonder plannen. De ontstaansgeschiedenis
De antropoloog steltdat de stad meer is dan een fysieke verschijning. Enkel een ruimtelijke
van deze plekken is voornamelijk gebaseerd op onduidelijkheid. Enerzijds is er
analyse volstaat niet om een plek volledig te begrijpen, omdat de gebruikers en de plek
onduidelijkheid met betrekking tot regelgeving: er is geen bestemmingsplan voor deze
die de ruimte in hun dagelijkse levens inneemt buiten beschouwing worden gelaten.
zone in Antwerpen. Soms worden kavels bouwrijp gemaakt terwijl de plannen vervolgens
Antroplogisch onderzoek gaat op zoek naar de verhalen, mythes en herinneringen om zo
worden afgekeurd, waarna de kavel vervolgens jarenlang braak blijft liggen. Anderzijds
een multivocale representatie van de plek te kunnen geven.
is er onduidelijkheid over wie de eigenaar van een opengevallen ruimte is: terreinen zijn van meerdere eigenaren of door erfenissen is de werkelijke eigenaar zoekgeraakt.
De snede van de stad is een combinatie van ruimtelijke en sociale factoren, aangevuld
Speculatie is de laatste grote oorzaak van de grote mate van leegstand van deze ruimtes
met een persoonlijke interpretatie van mijn kant. De snede toont een oneigenlijke
in het stedelijk weefsel.
zelfwaarneming van de stad. De elementen die de stad maken tot wat ze is worden
Wanneer de negentiende eeuwse gordel gescand wordt op de aanwezigheid van
zichtbaar. Stedelijke contrasten komen als gelijkwaardigen naast elkaar te staan.
deze opengevallen plekken, blijkt dat het geen incidentele gevallen zijn, maar dat er sprake is van een fenomeen, waarbij er twee gebieden binnen de gordel zijn waar de
Wanneer je je bewust bent van de aanwezigheid van snedes in de stad, zul je de taal van
'gatendichtheid' het hoogst is: de Tumhoutse Poort en de KievitbuurtiBleekhofbuurt.
de stad kunnen lezen en wellicht ook spreken.
Deze twee deelgebieden worden uitgeplozen op verschillende manieren. Allereerst vindt er pathologisch onderzoek plaats, dat gevolgd wordt door antropologisch onderzoek. Tot slot vindt er een synthese plaats in het hoofdstuk "de snede van de stad".
• • • • • • • • • • • • • • •I. •
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING
9
PATHOLOOG -ANATOOM
15
ANTROPOLOOG
35
SNEDE VAN DE STAD
47
SLOT
57
LITERATUURLIJST
59
• • • • • • • • • • • • • • • • •
INLEIDING
Antwerpen: 't Stad, stad aan de Schelde, stad mei de havens en de dokken, de Rubensstad, stad mei de Zoo, de markl, de Groenplaats en de Meir. Dat zijn de dingen waarmee Antwerpen zich wil profileren, waarmee toeristen gelokt worden. Net buiten de leien laat Antwerpen zich van een andere kant zien; deze aanblik is vooral bekend bij de lokale bevolking. Hier is Antwerpen de secundaire stad; het lijkt alsof de dingen die net niet goed genoeg bevonden zijn om zich binnen de leien te laten zien hier hun plaats gevonden hebben. Desondanks heeft dit Antwerpen ook haar schoonheid; een schoonheid die alleen gevonden kan worden wanneer je de taal van de stad begrijpt.
9
•••••••••••••••••
.• " ~
•
-
..
.
8NIOl31NI
• • • • • • • • • • • • • • • • •
De stad Antwerpen met haar stadsgrenzen_bebouwd/onbebouwd
Zoom-in: de negentiende eeuwse gordel_bebouwd/onbebouwd
Binnen haar stads grenzen is Antwerpen voor het grootste deel
Binnen het aangegeven kader is een zoom-in te zien van een deel van
bebouwd; de stad heeft zich eerst op de rechteroever ontwikkeld en
de negentiende eeuwse gordel. Deze vergroting maakt het mogelijk
later ook in een veel kleinschaligere vorm op de linkeroever.
om individuele woningen van elkaar te onderscheiden. Hierdoor is
Alleen de rivier de Schelde, de havendokken en enkele groenstnucturen
waar te nemen dat het ogenschijnlijk perfecte systeem van gesloten
zorgen voor witte doorsnijdingen in het zwartgekleurde bebouwde
bouwblokken zijn onvolkomenheden kent. De oorspronkelijk gesloten
weefsel. Ook de historische fortengordel rond de kemstad, die de
bouwblokken zijn op veel plaatsen opengebarsten; op dit schaalniveau
binnenstad en de negentiende eeuwse gordel beslaat, laat zijn sporen
zijn gaten, kieren en spleten waar te nemen. Het zijn braakliggende
na in het bebouwde weefsel.
terreinen, gesloopte panden, bouwrijpe kavels zonder plannen.
De negentiende eeuwse gordel van Antwerpen_bebouwd/onbebouwd
De negentiende eeuwse gordel kent een een hoge bebouwingsdichtheid en een dicht netwerk aan kleine en smalle straten. Aan de oostzijde wordt ze begrensd door de Ring, aan de westzijde fungeren de Leien als afbakening. Hoewel de gordel zonder stedebouwkundig plan is ontwikkeld, lijkt ze te zijn opgebouwd uit een sluitend systeem van bouwblokken, waarbij de open nuimte tussen de bouwblokken enkel van infrastructurele aard is, met hier en daar een park of groenzone als uitzondering.
11
De vooruitgang van Antwerpen als havenstad en industriële groei pool, vergezeld door een crisis op het platteland, veroorzaakten in de negentiende eeuw een massale immigratie naar de stad.
De plannen voor een eventuele stadsuitbreiding hingen destijds nauw samen met militaire beslissingen, aangezien Antwerpen in deze tijd de titel 'nationaal reduit' met zich meedroeg. Dit hield in dat Antwerpen in tijden van oorlog het toevluchtsoord was voor leger en regering. Uiteindelijk werd de Spaanse omwalling afgebroken (de huidige Leien) en hiervoor in plaats de Brialrnont omwalling aangelegd (de huidige Ring).
De kern binnen de oude Spaanse omwalling was niet berekend op zo'n explosieve groei. Om het besmettingsgevaar van cholera te kunnen minimaliseren werd de kern opgedeeld in vier wijken, waarbij arm en rijk zorgvuldig van elkaar gescheiden werden. In de jaren die volgden was het geboortecijfer in de armere buurten zo hoog dat mensen zich ook buiten de oude omwalling begonnen te vestigen; dit werd het begin van de vijfde wijk.
De negentiende eeuwse gordel werd zonder stedebouwkundig plan
bouwblok met een opening
aagelegd, wat gepaard ging met een snelle en ongecontroleerde groei van het stedelijk weefsel. Het gesloten bouwiblok geldt als stereotype binnen de gordel. De huidige bevolking behoort voornamelijk tot de
autonoom object
lagere sociaal-economische klasse en bestaat voor een groot deel uit allochtonen.
volledig gesloten bouwiblok
IJ
• • • • • • • • • • • • • • • • •
.
•
De ontstaansgeschiedenis van de verschillende opengewerkte
' c;
plekken in de zogeheten vijfde wijk van Antwerpen ligt erg uiteen .
'". '"
0'>
De eigendomsstructuur in de gordel is zodanig dat het intiftëren van
,
,
nieuwe plannen bemoeilijkt wordt: een stuk grond is vaak van meerdere
" 'J!\ 0
eigenaren. Een andere bijkomstigheid is de onduidelijkheid over wie q
b
---
·0
q
""
de eigenaar van de grond überhaupt is: erienissen, verhuizingen en
\l
het overlijden van eigenaren liggen hieraan ten grondslag. Verder is er
.
"
O
. QJO
.\
.
in de gordel: voor dit gebied van Antwerpen is gekscherend genoeg
~
geen bestemmingsplan. Hier en daar is wel een deelplan waaraan
'"
.
1!,
geen helderheid over de regels en richtlijnen met betrekking tot bouwen
#
~
C-
-lurnhoutse Poort
.:IJ
0
.tI~~Q a : l ~ o • ',,,
l
[I.
0'
\'I'
rv ~
0
-.
j)
~
.0 IJ'
'bouwwerken mogen niet vloeken met de aangelegen bebouwing" zijn
.....- - - --1-- - - --+- - - - - -4
c'
.
/J~
.1>
"
,,
c;..
is geworden. Daarnaast is er nog de bebouwing die op last van de
~
"""
gedurende een aantal Jaren niets geïnitieerd word~
(~
"
De stad Antwerpen probeert door het heffen van kiotb81asting meer van dergelijke plekken in haar bezit te krijgen: als er voor een plek
0
'0 .
er wordt gewacht met initiatief nemen tot de grond meer waard
brandweer '!lordt afgebroken wegens instortingsgevaar.
<>
<7
.\)
de planningsfase van de nieuwbouw worden afgebroken, terwijl er nog
een oorzaak van het langdurig leegblijven van de genoemde plekken: • 0
ff I>
hierin voorzien. Als gevolg hiervan is te zien dat gebouwen al tijdens
volgt regelmatig een lange periode van leegstand. Ook speculatie is
Q"" • .; f·
IJ
~
geen duidelijkheid is over wat er daarna mee zal gebeuren. Hiema
,
"
onder een zeer globaal gewestplan uit de zestiger jaren. Hierin staat niets vermeld over hoogtes en dichtheden, slechts bevindingen als
=--
0 .0
nieuwe bouwwerken moeten voldoen, maar het grootste gedeelte valt
I ·~
.:
moet de eigenaar
een groot bedrag aan krotbelasting betalen. Wanneer de som van alle belastingsge lden de grondw:larda overstijgt, \'Iomt dE: stad vervolgens eigenaar van de grond.
'>
In de negentiende eeuwse gordel geldt het gesloten bouwblok als de normatieve typologie. Uiteraard zijn hierop altijd uitzonderingen te vinden; elementen die sowieso buiten elke klassering van een bouwblok vallen en derhalve volledig autonoom zijn. In het geval van Antwerpen is er buiten deze inherente afwijking nog een andere deviatie te bemerken. Veel van de oorspronkelijk gesloten bouwblokken behoren niet langer tot deze klassering: een opening in de rooilijn vraagt om een nieuwe typologische klasse. Vaak is deze opening niet voorzien van een geplande functie, maar is zij volledig overgelaten aan haar eigen ingevingen . Het stedelijk weefsel erodeert. Een scan die de aanwezigheid van dergelijke gaten en openingen in de gesloten bouwblokken onderzoekt, laat zien dat het niet om incidenteel aanwezige open plekken gaat, maar dat er daadwerkelijk van een fenomeen gesproken kan worden. In de noordelijk gelegen delen van de gordel is de toestand schrijnender dan in de meer zuidelijke gebieden; in het zuiden is niet alleen de gatendichtheid lager dan in het noorden, maar worden er ook sneller initiatieven geopperd door de gemeenschap die een omgangsregeling voorstellen met betrekking tot de open plekken. Een grid over de gehele negentiende eeuwse gordel maakt duidelijk dat er twee gebieden uitspringen waarvan de gatendichtheid hoger is dan de elders gelegen gebieden: Tumhoutse Poort en de KievitsbuurtJ Bleekhofbuurt.
• • • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • • • • • • •
PATHOLOOG -ANATOOM
Pathologisch onderzoek verloopt volgens strikte regels en in een vaste volgorde om te voorkomen dat de patholoog-anatoom iets over het hoofd ziet. De bevindingen worden nauwkeurig vastgesteld, desnoods voorzien van foto's, om zo andere deskundigen te kunnen consulteren. Eerst wordt een uitgebreide uitwendige analyse gedaan, die gevolgd wordt door een nauwkeurige inwendige analyse.
In de eerste plaats is pathologisch onderzoek bedoeld om zaken naar voren te brengen waar niemand aan heeft gedacht. Aan de hand van de onderzochte onderdelen vindt er meestal een reconstructie plaats. Er kan duidelijkheid verschaft worden over wat er in de laatste levensstadia gebeurd is. Het onderzoek en de rapportage zijn dusdanig nauwkeurig dat achteraf vaak nieuwe vragen beantwoord kunnen worden.
15
• ••••••••••••••••
lI\J001'v'N'v' - 80010Hl'v'd
• • • 7IIf • _1.1.-. • • • ... • • ~ \~"l • -• • • • ~ • I • "'j • • ~
E :I
8
I
9
~
~
10
~.~
\.
.,.~
-
..,......J"
11
.-w.'
,,'
2
12
3
4
13
I .J=
I JLI lI,. ~_ .1
"IJ 17
19 20
21
22
23
6
t~-
7
I. '
1
15
!I
26
27 28
18 _
5
14 1
fI
25
~:t .--.
I
.,~
'? -IJ
,'
29
~
ir
.
~
U4
1: Provinciestraat - Plantin- en Moretuslei 2: Plantin- en Moretuslei 3: Stierstraat 4: Provinciestraat 5: Leeuwerikstraat 6: Baron Joostenstraat - Plantin- en Moretuslei 7: Lentes traat 8: Lentestraat - Provinciestraat 9: Borgerhoutsestraat 10: Borgerhoutsestraat 11: Borgerhoutsestraat 12: Bleekhofstraat 13: Bleekhofstraat 14: Somersstraat 15: Wipstraat 16: Bleekhofstraat 17: Bleekhofstraat 18: Van der Meydenstraat 19: Bleekhofstraat 20: Bleekhofstraat 21: Bleekhofstraat 22: Bleekhofstraat 23: Bleekhofstraat 24: Bouwenstraat 25: Bouwenstraat 26: Bouwenstraat 27: Provinciestraat 28: Korte van Ruusbroecstraat 29: Plantin- en Moretuslei 17
Deelgebieden_KievitsbuurtlBleekhof
De twee gebieden met de hoogste dichtheid aan open gaten zijn de KievitsbuurtlBleekhof en de Turnhoutse Poort. De oorzaak van het ontstaan van de vele openingen in de bouwblokken onderscheidt de gebieden van elkaar.
De Kievitsbuurt en de Bleekhof liggen aan de westzijde van de negentiende eeuwse gordel, waarbij het spoor aan de westkant als dUidelijke begrenzing werkt. Een grote verkeersader, de Plantin· en Moretuslei, doorsnijdt het gebied van oost naar west.
Dit gebied is een van de dichtstbevolkte gebieden in de negentiende eeuwse gordel. De aanwezigheid van vele kleine en smalle straatjes is een erfenis uit de tijd dat Antwerpen een sterke verdedigingsrol toebedeeld had gekregen : deze infrastructurele opzet moest de inname van de stad bemoeilijken.
In de Kievitsbuurt speelt grondspeculatie een grote rol. Dit gebied staat onder hoge druk door de komst van een tweede slationstoegang ten zuiden van het cenlraal Station. Deze interventie doet de waarde van de grond stijgen; in de laatste twee jaar bedraagt deze stijging reeds 12 procent.
• • • • • • • • • • • • • • • • •
• • ~~ • • • I • ~~ • :, • • • 35 ~ • • • • • • ~ • 31
',.
39
"Y"
40
32
..f-
..
e,
42
34
37
.
41 '"
33
36
~ .
,
43
~
Q
30: Van de Poelstraat 47 . .
31 : Florastraat 32: Leningstraat
48
I
33: Vooruitzichtstraat 34: Florastraat 35: Gijselsstraat - Gravinstraat
49 ~
36: Statielei 37: Tumhoutsebaan 38: Gijselsstraat 39: Tumhoutsebaan 40: Tumhoutsebaan - Stenen brug
50 . - .
~'CJ .,..,..
51 '_ ~ ,~
41: Turnhoutsebaan - Sint Jan Straat 42: Bothastraat 43: Turnhoutsebaan - Hogeweg 44: Turnhoutsebaan 45: Turnhoutsebaan 46: Stenen Brug - Engelselei 47: Zegelstraat 48: Hogeweg
.,Alt,.
~
44 ~
49: Hogeweg 50: Hogeweg 51 : Hogeweg - Engelselei
45
46 / .
ol"" ..~
38
19
.1
Deelgebieden_Turnhoutse Poort Het deelgebied ligt aan de oostzijde van de negentiende eeuwse gordel en wordt aan die zijde sterk begrensd door het spoor en de ringweg rond Antwerpen. De Turnhoutse baan is de grootste infrastructurele ader in het gebied, lopend van west naar oost, waar hij uiteindelijk de gordel verlaat. In het gebied de Turnhoutse Poort is er sprake van een ontstaand vacuüum: de afname van de economische en sociale druk in het gebied heeft tot gevolg dat de initiatiefvorming erg laag is. De vele braakliggende terreinen en krotten worden gelaten voor wat ze zijn: niemand weet wat ermee te doen.
29 De erosie van het stedelijk weefsel is tegelijkertijd te zoeken in het feit dat hier een grote toegang ligt die het verkeer binnen en buiten de ring met elkaar verbindt. De grote verkeersstromen en verloedering verbrokkelen beetje bij beetje de typerende stedelijke structuur.
13
• • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • • • • •
BE
..-:
/'
,/'
"
~ ... 1
, :
,
, , h
'
re,,
,, ,,, ''
.
,.......... , "'.,, ,, ,, ,, ,
,...
.
.
:,...........................'
.
,,
,. ~..,~ ,
,
,'
,,
... I
(
,,'. ,, ,, ,, , , ,,
..
..._
/'" ........... ..
...
. .....,
\,
'...... '
, ". ,
.
............ . ..
.•...
,"
• • • • • • • • • • • • • • • •
, .....
i- ,!' .....
."
,-- -
,.. ---.
. " ,'
"
Q)
c
." .."
a; Q)
> ~
a; "0
~
Q)
c C
"0
~
Q)
"0 C
~
co 2: co co Q)
-""
•
Q)
~
~
c .l!l
co a;
.8
ti .l!l .!:
·2
.l!l
E
·2
"0
Q)
.c
:::> :::>
t
Cl
a;
Q)
Cl
Q)
C
0
Cl.
"i5. cQ)
Q)
..><
.- .- '\ r ..- ) .- .-
"
Q) Q)
.!: c
0
0 "0
"E
0 ~ "0
Q) Q)
0
Cl.
Q)
c
co .c
~
2i E 2
'0
Q)
0
:; :~ .c
E
0;
"0
Q)
Cl
.2' C co co
C
Q)
.l!l
a; g1 êi; "0
.8
CD
c
CD "0
~
Q)
"0
~
c
co co ~
Q)
..><-
0
Cl.
Q)
"i5. c
E
Q)
N
Q)
"0 Cl
.2' C co co Q)
"0
Q)
E
0;
""u~ .l!l .!:
c
C
co a;
c .l!l
A \> \\ . Q)
ti co ~ a;
E
C
Cl
E
0;
"0
Q)
.2' C co co
Q)
"0
Q)
·2
.l!l .!: .8 .l!l .2' C
(ij ~ Q)
c "0
~
c
Q)
"0 C
co 2: co co ~
Q)
"i5. cQ)
-"" Cl.
0
Q)
0
"i5. c Cl.
-~
. ..... ,
,.
,.- -,..... -
'
on
N
.
, , ,
,
., , i
I
, I
... - :_"'; t- ....
-- .. -
,,
~;'~-~;~/."-""'"
-
:....... ..,. _~ ..
:.-. :
'
.. ,. _-~ .....
,
Een open plek in een bouwblok heeft niet alleen betrekking op de gebouwde omgeving; ook de aangelegen openbare ruimte wordt hierdoor beïnvloed. Net zoals het voelbaar is wanneer je een stad nadert, door de aanwezigheid van bedrijventerreinen, reclameborden en verkeersdrukte, zo is het ook voelbaar wanneer je in de buurt van een open plek komt. Vanaf een gegeven punt is een dergelijke plek te percipiëren; niet alleen doordat de betreffende plek daadwerkelijk zichtbaar is, maar ook doordat er sporen te vinden zijn die duiden op de aanwezigheid van zo'n plek. Waar de Kievitsbuurt veel meer een aaneenschakeling van ad hoc momenten is, wordt de Tumhoutse Poort bijna volledig beïnvloed door de presentie van gaten in bouwblokken.
• • • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • • • • • • •
RECONSTRUCTIE 8Jentestraat - provinciestraat
De naar de verbeelding sprekende dialoog tussen de restanten van de deels staande muur en de groene weelde wordt bruut verstoord door de aanwezigheid van de houten schutting. De schutting is rigide in haar verschijning; ze dient de rooilijn te handhaven, maar heeft grote moeite het onstuimige karakter van de plantage in bedwang te houden. In de winter, wanneer het gebladerte geslonken is, wordt een sleigerconstructie zichtbaar die probeert te bemiddelen in de verstoorde relalie tussen de twee aangrenzende gevels. De uit hout vervaardigde erfafscheiding ondergaat enigszins mistroostig de functie van openbaar prikbord; een wisselend scala aan berichten wordt hier achtergelaten. Oe inhoud en vorm van deze berichten lopen erg uiteen; een serieuze melding van een aanvraag tot stede bouwkundige vergunning wordt afgewisseld door een graffiti-tag met de mededeling "kill cops'. De presentie van enkele spiekgaaljes in het planket wakkert de nieuwsgierigheid aan te onldekken wat erachter gaande zou zijn.
27
\
\
• ••
• • • • • • • • • • • • • • • • •
RECONSTRUCTIE 6_baron joostenstraat plantin~n
moretuslei
Een bedroevend reclamebord kondigt de komst van nieuwe en modeme appartementen aan. Enkele sprietige uitgroeisels steken boven de omheining uit en verraden dat de bouwwerkzaamheden nog niet begonnen zijn. De begroeiing van het binnengebied lijkt zich te hebben neergelegd bij de regels die zijn opgesteld door de aanwezigheid van de houten afscheiding. Toch probeert ze aan het regime te ontsnappen door onopvallend onder de schutting door te sluipen: de erfgrens wordt ietwat diffuus. De afbakening tussen openbare ruimte, braakliggend terrein en bebouwing is voorzien van de tekst "no borders no nations". Enige zelfreflectie lijkt op zijn plaats. Hoewel de direct aangelegen gevels zich lijken te distantiëren van hetgene wat zich afspeelt op de open plek, trachten enkele elektriciteitskabels de plek toch betrokken te houden bij het stedelijk netwerk.
29
••• •
• • • • • • • • • • • • • • • • •
RECONSTRUCTIE 16_bleekhofstraat
"", Een stalen hek met een zelfgefabriceerd verbodsbord probeert krampachtig de achtergelegen ruimte van meerwaarde te voorzien. Tevens tracht de aan het hek bevestigde brievenbus je ervan te overtuigen dat het hier daadwerkelijk om een bestaand adres gaat. Oe gevels en de binnenplaats zijn gelijkgestemd over de materialisering: stenige verharding en kale betonnen platen maken het geheel tot een zakelijk vertoning. Het terrein doet dan ook niet vervreemdend aan als het zich laat zien in de functie van parkeerveld. Oe grote heester probeert hier nog verandering in te brengen door zich trots op de voorgrond te paraderen alsof er desondanks wel plaats is voor gezelligheid, echter de pas aangeplante boom op de achtergrond voelt aan dat er voor zulke gedachten eigenlijk geen plaats is.
31
••••••
• • • • • • • • • • • • • • • • •
RECONSTRUCTIE 45_turnhoutsebaan
Hetlerrein is herkenbaar ingericht en lijkt te wachten tot het daadwerkelijk in gebruik genomen zal worden. Het hek bevat de entree naar het terrein dat voornamelijk gemarkeerd wordt door de aanwezigheid van de ingang van een ongebruikte metrolijn. Oe gevels met redameborden en een betonnen bankje proberen de plek een gevoel van waardigheid mee te geven, passend bij de functie van metrotoegang. Tegelijkertijd is er sprake van een contradictie: de uitnodiging van het hek staat in schril contrast met de waarschuwing "verboden voor onbevoegden". Hoewel de open plek verdeeld is in een gedeelte dat binnen het hek valt en een gedeelte dat er buiten valt, worden beide delen op een zelfde manier gebruikt. Graffiti-teksten ondermijnen het verwachte respect dat het hek en de verbodsborden op het metrogebouwtje zouden moeten afdwingen.
1-'I~tI
33
• • • • • • • • • • • • • • • • •
ANTROPOLOOG Een ruimtelijke analyse is vaak niet voldoende om een plek volledig te kunnen begrijpen , aangezien de gebruikers van een dergelijke plek en het belang van deze plek in hun alledaagse levens buiten beschouwing wordt gelaten. De stad is meer dan een fysieke verschijning: het is een levend wezen . Het lokale verleden, verhalen en mythes, evenals herinneringen en conversaties geven een multivocale representatie van de plek. Veldwerk is de meest gehanteerde methode binnen de antropologie: gegevens worden verzameld via interviews, informele gesprekken, waarnemingen, sporen-analyses en deelname aan sociale activiteiten.
De antropoloog is flexibel in de toepassing van zijn methoden en stemt deze af op het
studie~bject,
de omstandigheden en het doel van het
onderzoek. Een antropoloog is in staat waar te nemen en te analyseren zonder direct te oordelen vanuit zijn eigen, cultuurgebonden, perspectief.
35
• f
I
(9
o o--I
o CL o
«
hondenuitlater woont dicht in de buurt van de open plek
frequentie gebruik:
dagelijks
gebruikssporen:
hondendrollen
Veel van de braakliggende terreinen worden door buurtbewoners
!
gebruikt om hun hond uit te laten. Op een aantal van deze plekken vindt dusdanige overlast plaats dat er met behulp van verbodsborden
,
wordt geattendeerd op het feit dat deze plaatsen niet voor dit doeleind gebruikt dienen te worden. Ook wanneer een open plek wordt begrensd door een hek of schutting is het vaak te zien dat de 'kantlijn' van de open ptek alsnog door de hondenuitlater in gebruik wordt genomen.
0::
IZ
gebruiker: relatie tot open plek:
De hondenuitlater is makkelijk herkenbaar, wordt vaak gedoogd en is bekend bij de overige buurtbewoners.
.
• • • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • • • • • • •
I
i
I
tJ }
-
~
i7" ü:G
,~
gebruiker:
graffiti spuiter
relatie tot open plek:
bewoner van Antwerpen
frequentie gebruik:
eenmalig tot enkele malen
gebruikssporen:
graffiti-tags en graffiti-murals
De erfafscheidingen van de open plekken en soms ook de gevels van de betreffende plek worden door de graffititspuiter gebruikt om slogans te uiten. In bijna alle gevallen gaat het om de zogenoemde 'tags', korte "
~
.
~ ~
.11
parafen en symbolen, en 'murals', waarbij een veelal maatschappijkritische inhoud naar voren komt. De graffitispuiter is vaak anoniem en moeilijk te traceren.
• 37
•
~ ~' ,
...
....,. j
t
I ::'~
--
e
Y
~
~
"
~
,
.~
i/'
•
I
I ~I
P
t.
r
I
•-
,
\
" 'i,#"-
\
.~ .ta...,
pj~
~
gebruiker:
sluikstorter
relatie tot open plek:
woont dicht in de buurt van de open plek
frequentie gebruik:
wekelijks, maandelijks
gebruikssporen:
klein en groot afval
Op veel plekken zijn de sporen van sluikstorten te zien. Dit probleem
I
veroorzaakt grote overlast; zeker op plekken die niet opgeruimd worden verergert het probleem zich. De sluikstorler is eerder geneigd zijn afval te dumpen op plekken die al vuil zijn dan op schone plekken.
~
~
Tevens is te zien dat wanneer er een kleine vuilnisbak geplaatst wordt, hier misbruik van gemaakt wordt doordat er te groot en te veel afval ingegooid wordt. De sluikstorter is anoniem en moeilijk traceerbaar.
~ ..;l
--
•V
.I.'
i' ~
• • • • • • • • • • • • • • • • •
j I
l~j
f
-..,.
t
"
I
~
gebruiker:
reclamebeheerder
relatie tot open plek:
economische relatie
frequentie gebruik:
eenmalig tot enkele malen
gebruikssporen:
grote reclameborden
Veel plekken worden gekenmerkt door de aanwezigheid van grote billboards. Deze worden op het binnenterrein van de open plek geplaatst of bevestigd aan de aangrenzende gevels. De billboards
,
~
~ .~
~
.
1";','
PI
zijn vaak van een veel grotere schaal dan passend is voor de plek.
• • • • • • • • • • • •
De persoon of maatschappij die deze borden plaatst en beheert voelt zich, buiten de ecnomische relatie, niet betrokken bij de betreffende
•
locaties.
• • • •
.,
_ _ lmI9f11111ll1. . .IIlMIMIIIlIIIKtJllli1OO»lllElIl.lfMlJlMfl1tIl\IIlIIJI.'U!WIlIIIIIIII!III•
•
"loel< mee naar oplossing voor braakgronden"
, Antweroen Studente zoekt toekomst voor kankerplekken
"Op deze plek moeten gewoonweg appartementen
"Krotten zijn teken dat stad een geschiedenis heeft"
gebouwd worden; In de buurt is de woningnood zeer
0. krolt"" l.'n bf,.Jkgroni.ll!!l o eÎfIl~n een ~ ~ .J;antrt>-.k-
hoog. "
"Rekening houdend met de vernielzucht van de mensen kan alleen een betonnen bunker hier nog overleven: '
kn1j;,
"m. ""0 No!d.~ !wdeo·
"Wege ns pl aatsge br ek : re st af va l pl aats om z i ch op te zoe kt stor ten"
!t> ..Z l" h (.'h~1 e\." 1 ztkt'!l"
\ urn tuJt t.1nd~1 k de ~H ~ nf"El" J,.JfI t"eTl JUf"tf\...-e It.ilrkOII!S! v(~)t tlt.", JctUl
("hiJrrn(\
W\~1\l :ut m ~t
Kri~~~ n~H.'~
t Nfdd:t"r....:l' 1: r\Jlllt," ~.
"Als je hier een kleine vuilnisbak plaatst
hrr.:i ~'I(fp. ..,., Urhim1lr'·'QIJD (sttdclljt.. ',vrmrngl UI Iiilldlr>l~_ m.ur 0fII"'-' IC""""'" do-SCho'.dosud om h.uf , '.d",·rk
proberen mensen hun kapoHe bed en hun oude koelkast erin te krijgen."
O\ft' di· rn.u<'O'""iI. \I'I)I.ltw,·! ,'qf!:rt'M"'I.(-tj gfi WO"." '" bT"'~gg
tm", .,,~ IJ), N<
dll'll"1"j nd !lief"' ...~ u idf'I!Jk l 7J.' ,.1n 'l'rtk.'rb J1Lj zou lJ,J'n ,Ud-:> Il,kl' ~\a bbs ml'Il'~tl \Ua;r.l u'I.\'.Ir'lÏ \~ I1f' den Dl'! mt"t'~tt sl rdtnbou'olk utitjlf,l'n llrhw.... rn 7J} n plfkjb"
"'' ''',1
/t1.!,I!
ik
\'m ll
d.i.
l.'; r;. '!1
d mlllt= b;ebbt.""f! 'h ~IJn Je h,'l!;f'oIIcn dil' 1\fH'."'M'JR-'n ~I ft!1rId,\h~ n.iI: ~ft DI' 't.tret ';'lYteÎc hJ ~tfJ olud.t'l'1*I' J~de ~!
~ .mkcr plt"'ko l 1/1
T~r1
t1t- ~ l1r\w rl~.f
Kle~.ltb uurI1 d.' Borr;trhOUIk Rk'ddlof t'1l1k l:rr~,·l Ollllil"tJlIetr cl '! pl;l1Rr"'OClilN 'lU.....:-markl uU li,,-
!un i lrlL1fl
,~, r
lO""""
1.r~
pr.d tUf.
lrft'fldrQlilnlPmjtXl
"n~
_,1.uJ ",~, """ ;aml"
nn" wil 10<\' (1l<1 dr t. ..l l t _ Ir. ('("fl..F1r.:dl'llr. djt'ÇJJ.fIk'j~t-, JI),k", ~, pf'.\äLY,,{']I IJ!h 11111:1 ~lU t,\~1
den ' W:...
"tri""I ' Ut>
t\oek V.1I1 d~ Tllnlho\lI'Sil'b,1,lrt .~ n :1m!· f..l ll''lTIII.H ~"lf.t\!t twa l .l.w·
,1.A ww cLt1lt
"Ga door! Er zijn nog plantgaten te zien van een poging om klimplanten te laten woekeren: je bent niet alleen! Is er een steunfonds?"
mntllt.- lt":t'l,lli Ill..-il V('W'f'tj,.
:,rr::~':!f:~ll'~J{:~tJ:1 1:0:IIJ '~ QPftrn.;n ~11, 1lWrr rlIIDl'_~ICj.lltl)"lul1
,-urn
"Intwerpen heeft VBel braakliggende terralnen, "stadskankers". Het zUn verkrotte woningen of stinkende gebieden, mestvaalten waar nlats romantisch aan is."
41
Enkele posters verbeelden de huidige situatie in contrast met een eventuele toekomstige situatie, waarbij dit toekomstbeeld zodanig geconstrueerd is dat het vrijwel zeker reacties ontlokt bij ondeMaagden. Deze posters zijn opgehangen bij de betreffende plekken in Antwerpen.
Enerzijds zijn mensen aangesproken op straat, waarbij gevraagd werd naar hun relatie tot de plek, hun mening over lege plekken in Antwerpen, de verhalen in de buurt over zulke plekken en hun reactie op de poster. Anderzijds is ook gewerkt met reacties via email; door middel van het emailadres op de poster konden mensen contact opnemen om hun meningen en ideeën te spuien.
Reacties van journalisten hebben geleid tot twee artikelen in Antwerpse kranten, waarbij publicatie van het eerder genoemde emailadres weer gezorgd heeft voor reacties van lezers.
De uiteindelijke reacties betreffen een van
buurtbewoners,
journalisten,
publiek uiteenlopend buurtopbouwwerkers,
vastgoedondernemers en sociaal-maatschappelijk werkers.
ER • WAT GEBEURT OP DEZE PLEK? WAT. KAN ER PLAATSVINDEN. OP DEZE PLEK? • WAT IS HET VERHUl • ACHTER D E Z E P LEK ? HOE IS DEZE PLEK· ONTSTAAN?· HOE LANG ZAL DEZE PLEK • NOG BLIJVEN 111~S"'ll1-\N? • WAT IS DE TOEKOMST • VAN DEZE PLEK? HEEFT DEZE PLEK • BETEKENIS? WAT IS HAAR. PLAATS IN DE STAD? Voor mijn afstudeeronderzoek aan de Technische Universiteit te Eindhoven ben Ik op zoek naar ideeên, verhalen, meningen, ervaringen en betrokkenen die te maken hebben met deze plek of met andere, soortgelijke plekken In de stad Antwerpen. Kunt U mij helpen? Stuur mij dan een email voor meer Informatle! a n n e _ s e g h e r s @ h o t m a l l . com
• •
"Deze plek ligt er al jaren; ik was me eigenlijk niet zo van haar aanwezigheid bewust totdat u erover begon." "Ondanks de overh eersen de negatieve uitstraling vind ik dat ze ook een bepaalde charme met zich meedraagt: de oude muur die haar begrenst, die stamt al uit 1900." "Je hebt de hoek voor enkele dagen enorm opgefleurd met je affiche. AI jaren kom ik met grote regelmaat langs de plek en vraag me af wat de mogelijkheden zijn van deze hoek. Het hek is al eens vernieuwd , er worden wel eens plantjes aangeplant en er hangt wel eens een poster. Sta Ik aan de overkant bij de tramhalte, dan valt op hoe mooi de gevelkanten zijn van de huizen ernaast. Ze staan een beetje verlegen te wachten; misschien op een nieuwe buur? Is het stukje muur blijven staan om de buren te gerieven, of slechts om het houten schutsel te beperken? Is men blij met de lucht en het zicht, of geeft de afwezigheid van buren meer lawaai van de straat? Je poster is een positieve stap naar een gesprek dat de hoek deed leven. Totdat de storm en het water de hechting oplosten. 's Ochtends lagen de posters er nog, 's middags waren ze weg. Heeft een goede ziel ze opgeruimd? Dank je voor het korte levendige beeld; een vonk van wat de toekomst wellicht kan brengen." 43
-
j WAT •
GEBEURT ER • OP DEZE PLEK? WAT. KAN ER PLAATSVINDEN. OP DEZE PLEK? • WAT IS HET ACHTER D E Z E P LEK ? • HOE IS DEZE PLEK· ONTSTAAN?· HOE LANG ZAL DEZE PLEK • 1 NOG BLIJVEN 111~S,.'ll1'N? • I WAT IS DE TOEKOMST • VAN DEZE PLEK? HEEFT DEZE PLEK •
VERHAAl
BETEKENIS? WAT IS HAAR PLAATS IN DE STAD?· Voor mijn afstudeeronderzoek aan de Tedmlsche Unlve~elt te Eindhoven ben Ik op zoek naar Ideeën, verhalen, meningen, ervaringen en betrokkenen die te maken hebben met deze plek of met andere, soortgelijke plekken In de stad Antwerpen. Kunt U mij helpen? Stuur miJ dan een email voor meer Informatie! a n n e _s e g h e r s @ h o t m a l l
. com
•
•
•
•
« "Ook al hangen er plakkaten dat er nieuwbouw zal komen, ik moet het nog zien gebeuren dat de daad bij het woord gevoegd wordt." "ALS HET GEREG END H EEFT KUN JE HIER HAAST EEN BAD NEMEN . ZOVEE L WATER BLI JFT ER STAAN. DAT IS TOC H W EL EEN EI GENAA RDI G BEELD ."
"Als Borgerhoutenaar raak je gewend aan de aanwezigheid van deze plekken , evenals aan het feit dat er toch niets mee gebeurt. " "Op deze plek stond een jaar geleden een verkrotte Delhaize; misschien is het winkelkarretje dat er in het water ligt daar nog een stille getuige van? Geldgebrek heeft er voor gezorgd dat er niets gebeurt. We gaan er voor ijveren dat er op zijn minst een veilige oplossing komt."
"Zolang er een bouwvergunning is, moet er geen krotbelasting betaald worden . Of er nu daadwerkelijk gebouwd wordt of niet, de vergunning is de vrijgeleide." "Het zijn de grot e "bet o nboeren" , de projectont wikkelaars , die schaamteloos de buurten verpe sten met hun sloopwoede , waarna grote s tukken g rond blijkbaar voor de eeuwi g h eid l igge n t e v erloe deren en he t onveiligheidsgevoel v e r g r oten ."
45
• • • • • • • • • • • • • • • • •
SNEDE VAN DE STAD
De open plekken in de bouwblokken zijn de snedes van de stad. De snijlijn is robuust en rauw. Het is nog leesbaar waar doorheen gesneden is: gevels, trappen, ramen zijn verminkt maar nog herkenbaar. De snede toont een oneigenlijke zelfwaarneming van de stad. Zoals voor ons als consumenten tegenwoordig het productieproces van veel dingen onzichtbaar is geworden, zo wordt het stadsbeeld steeds vaker ontdaan van zijn onstaansgeschiedenis. De snede brengt daar verandering in: ineens wordt zichtbaar wat de elementen zijn die een stad maken tot wat ze is. Stedelijke contrasten worden als gelijkwaardigen naast elkaar geplaatst: binnen en buiten, inUem en anoniem, openbaar en privaat, voorkant en achterkant. De stad laat zich in een fractie van al haar kanten tegelijk zien. Alles krijgt een plek toebedeeld in het kader dat door de snede vormgegeven wordt. De intiemste delen van de stad worden tentoongesteld in de omlijsting van gevels, schuttingen en muren.
47
SNEDE VAN DE STAD
•
•
49
6_Baron Joostenstraat - Plantin- en Moretuslei
De snede van de stad ontstijgt haar eigen perceel; niet langer spelen alleen de elementen die aan de kavel van de open plek toebehoren een rol. Door de opengevallen plek in het bouwblok komen achtergelegen gevels ineens op de voorgrond te staan. Sommige gevels dragen deze functie met verve uit, andere lijken enigszins verrast door hun plotselinge plaats op het toneel. Het kader, gevormd door de gevels van de open plek in combinatie met de houten erfafscheiding, stelt de compositie samen; een verzameling contrasten die een representatie vormen van dat deel van de stad dat buiten de Leien ligt.
• • • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • • • • • • •
-
11
...
~
I
,. .1. I I I I
onberispelijk
fatsoenlijk
wanordelijk
onbehoorlijk
ontoelaatbaar
-~
- ~-
• • • • • • • • •
-~-
53
40_Tumhoutsebaan - Stenen Brug
Ook hier betreft de snede van de stad meer dan slechts de kavel die aan de open plek toebehoort. Een groot reclamebord staat midden op het perceel; vergezeld door een houten be schutsel wordt het perceel opgedeeld in een deel dat zichtbaar een toegankelijk is en een deel dat diep verscholen blijft liggen in het binnenste van het bouwblok. De gevels op de achtergrond zijn maar voor een klein gedee"e zichtbaar, maar desondanks spelen ze hun rol met trots, binnen de door de open plek gestelde voorwaarden.
• • • • • • • • • • • • • • • • •
• • • • • • • • • • • • • • • •
.onberispelijk
, I
I 'J 1IIIIIIIIIIIImllllllffilll] fatsoenlijk
0
wanordelijk
--
ï -
onbehoorlijk
J
ontoelaatbaar
• • • • • • • • • • • • • • • • •
SLOT
De snede van de stad; een combinatie van stedelijke contrasten, een inkadering en alledaagsheid. Hier is de stad puur en rauw, hier toont zich het alledaagse leven, inclusief de inherente zaken die als marginaal worden afgedaan. Hier komen dingen die normaliter onzichtbaar blijven ineens in de spotlight te staan. De vormgeving van de snede articuleert in meer of mindere mate haar eigen kwaliteiten.
Wanneer je je bewust bent van de aanwezigheid van sn edes in het stedelijk weefsel zal je waarschijnlijk geneigd zijn anders naar de stad te kijken. Misschien ga je van dingen de schoonheid zien, die je daarvoor meteen als wanstaltig had afgedaan. Je gaat de stad anders lezen en hopelijk blijft het niet bij lezen alleen, maar zul je haar taal ook gaan spreken.
57
SLOT
• • • • • • • • • • • • • • • • •
LITERATUURLIJST
Campi, M., Annäherend perfekte Peripherie Glaftaltstadt/Greater Zürich Area, Basel:
De negentiende eeuwse stadsuitbreiding van Antwerpen en de neogotiek, Leuven:
Birkhäuser Verlag, 2001
KADOC, 1991
Chase, J, en M. Crawford, J Kaliski, Everyday Urbanism, New Vork: The Monacelli
Klaske Havik, Archined, het lezen van de stad, 16 nov. 2006,
Press, 1999
http://www.archined.nl/archined/5732.hlml
Crawford, M., en M. Speaks, Everyday Urbanism, the Michigan debate on urbanism,
Maurice Halbwachs, Het collectief geheugen, aug. 2006,
New Vork, Distributed Arts Press, 2004
http://collectiefgeheugen.tripod.comfhalbwachs.htm
Hajer, M., en A. Reijndorp, Op zoek naar nieuw publiek domein, Rotterdam: NAI
Stadschromosomen, beeld van een stad, sms-project Antwerpen 2004, maart 2007,
Publishers, 2001
http://www.stadschromosomen.be/04.htm
Low, S. M., On the plaza, the politics of public space and culture, United States: University of Texas Press, 2000
Pars, H., e.a., Interfering, a col/ection of and about contex/ual interventions in urban space, Rotterdam: Rietveld & Yakici, 2003
Soenen, R., Het kleine ontmoeten, over het sociale karakter van de stad, Antwerpen: Garant Uitgevers, 2006
Soret, K., en P. Uyttenhove, Tussen kant en wal: de 1ge eeuwse gordel van Antwerpen:
elementen voor een cultuur van een stad, Antwerpen: Studio Open Stad, 1993 Vanreusel, J., en J. BusQuets, J Grieten, P. Lombaerde, Antwerpen Ontwerpen, Antwerpen: Blonde Artprinting International, 1990
