reflexief Onderwijs mediawijs? Verdwijnt de kindertijd De theorie van het eierdopje Woord en beeld verschilt fundamenteel Begrijpt u wat u ziet?

FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS JAARGANG 4

>

NUMMER 1

>

APRIL 2005

reflexief Onderwijs mediawijs? T H E M A : D E R E L AT I E S C H O O L E N O M G E V I N G

PAGINA 4

Verdwijnt de kindertijd PAGINA 8

De theorie van het eierdopje PAGINA 12

Woord en beeld verschilt fundamenteel PAGINA 16

Begrijpt u wat u ziet? PAGINA 20

Media zijn niet waardevrij PAGINA 23

Beeldenstorm PAGINA 24

Dweilen met de kraan open

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

TEN GELEIDE

Onderwijs mediawijs? Recent heeft de NKSR zijn beleidsplan voor de periode

de verschillende media hebben? Met andere woorden:

2005-2008 gepubliceerd. De NKSR zal meer dan voorheen

zijn zij voldoende mediawijs?

‘slechts’ kaderstellend, opiniërend en conceptvormend werkzaam zijn op die terreinen waar samenwerking van

De mediatisering van de samenleving lijkt ook een ver-

lidorganisaties binnen NKSR-verband zinvol en nodig

schuiving met zich mee te brengen naar een beeldcultuur

is: profilering van identiteit, versterking van legitimiteit

die zich kenmerkt door snelheid en vluchtigheid. Televisie,

en ontwikkeling van de eigen visie ten behoeve van de

film, foto, reclame, video en computergames verbeelden

katholieke richting in het Nederlandse onderwijsbestel.

op een eigen, vaak emotioneler wijze het ‘ware, het scho-

Nog meer dan in het verleden wil de NKSR daarom een

ne en het goede’. Met andere woorden: ook de beeldcul-

verbindend en versterkend forum bieden. Deze forum-

tuur heeft een eigen rationaliteit, esthetiek en creativiteit.

functie krijgt in het beleidsplan een uitwerking in een

Met name voor jongeren is de beeldcultuur attractief.

vijftal thema’s. De vraag is welke verantwoordelijkheid het onderwijs Reflexief, het tijdschrift van de NKSR, vormt sinds zijn

hier voor zichzelf ziet weggelegd. Het onderwijs sluit nog

start in 2002 een belangrijk middel om deze forumfunc-

altijd sterk aan bij ‘geletterdheid’ in de klassieke beteke-

tie gestalte te geven. Nog sterker dan eerst zal Reflexief

nis, terwijl maatschappelijk ‘geletterdheid’ steeds minder

direct thema’s uit het beleidsplan behandelen. In dit

afhankelijk is van letters en woorden alleen, maar sterker

eerste nummer ‘nieuwe stijl’ verkennen we het thema

beïnvloed wordt door visuele vaardigheden.

‘mediatisering en onderwijs’ met enkele deskundigen.

Heeft het onderwijs mogelijkheden om bij kinderen mediageletterd te ontwikkelen? Wat moet er op school

De media vervullen een belangrijke rol in onze samen-

gebeuren om het zo ver te brengen? Levert mediagelet-

leving. In woord, beeld, geschrift en geluid zijn zij alom

terdheid een bijdrage aan burgerschap, democratisch

aanwezig. Iedereen gebruikt en ondergaat de invloed

functioneren, consumentenweerbaarheid, waarde- en

van de media. Naast gezin, school en leeftijdgenoten zijn

normbesef, interreligieuze dialoog, spiritualiteit?

de media een invloedrijk opvoedingsmilieu geworden.

DE REDACTIE

Hoe invloedrijk? Daarover zijn de meningen verdeeld. Een belangrijke vraag is of jongeren door de bomen het

Reflexief

bos nog kunnen zien, weten zij hun weg te vinden in het

In een volgend nummer staat media-educatie in de

enorme aanbod en kunnen zij beoordelen welke waarde

schoolpraktijk centraal.

FORUM VOOR KATHOLIEK ONDERWIJS

Reflexief = ‘door reflectie kennend’, synoniem van bespiegelend. Dat laatste is afgeleid van het substantief ‘reflex’ wat ondermeer weerschijn, weerspiegeling, spiegelbeeld betekent. Reflexief is op zoek naar de achtergronden bij actuele ontwikkelingen in onderwijs en samenleving, signaleert trends en tendensen en probeert deze te duiden vanuit een kritische èn katholieke invalshoek. PAGINA 2

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

INHOUD

PA G I N A 4

Wilbert van Walstijn Mediatisering, informatisering en onderwijs Inleidend artikel

PA G I N A 8

Gerrit-Jan Meulenbeld Het ontbreken van mediapedagogiek in Nederland is een gemiste kans Interview met theoloog, eerste hoogleraar communicatiewetenschappen in Nederland en mediagoeroe Anne van der Meiden.

PA G I N A 1 2

Tjeu van den Berk Woord en beeld, twee onherleidbare correlaten Theoloog en filmbeschouwer Van den Berk over de kracht van het beeld.

PA G I N A 1 6

Ad van Dam Begrijpt u wat u ziet? Over de mogelijkheden van media-educatie in het onderwijs.

PA G I N A 2 0

Kees Klop Pluriformiteit van de media belangrijker dan media-educatie Bijzonder hoogleraar politieke ethiek Klop over het algemeen maatschappelijk belang van media-educatie.

PA G I N A 2 3

Anneke Smelik Beeldenstorm Column

PA G I N A 2 4

Peter Nikken Kind en media-opvoeding: dweilen met de kraan open? Wat zijn de positieve en negatieve invloeden van de media op kinderen?

PAGINA 3

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

P E DA G O G I S C H , C U LT U R E E L E N L E V E N S B E S C H O U W E L I J K V R A A G S T U K

Mediatisering, informatisering en onderwijs Verdwijnt de kindertijd? Is er nog sprake van een generatiekloof of worden de grenzen tussen de leefwereld van het kind en van de volwassene meer en meer geslecht? Een auteur die als een van de eerste een antwoord formuleerde op de gestelde vragen, is de Amerikaan Neil Postman. In zijn boek ‘the Diappearance of Childhood’ (1982) houdt hij vooral de moderne media verantwoordelijk voor deze ontwikkeling. Opvoeders hebben nauwelijks meer controle op wat hun kinderen te horen en te zien krijgen. Kinderen worden in ‘het informatieparadijs’ al vroeg deelgenoot van een volwassen wereld, staan bloot aan opvattingen, gebruiken en verleidingen die soms wel, maar vaak ook niet op de kinderlijke maat zijn toegesneden. Nederlandse jongeren vanaf 14 jaar beschikken al in meerderheid over een eigen computer en tv op hun eigen kamer (zie kader: recente onderzoekgegevens).

WILBERT VAN WALSTIJN

PAGINA 4

Postman is vooral na de verschijning van zijn ‘Amusing

heersende norm. Het christendom kende rond 700 tot 800

ourselves to death’ (1985) als een cultuurpessimist

een periode waarin in de Oosterse orthodoxie gestreden

beschouwd. Hij zag in de tv alleen maar opzettelijke mani-

is over het vervaardigen en vereren van afbeeldingen

pulatie, vervlakking en afstompend amusement. De ande-

(iconen). In de Rooms Katholieke Kerk is het niet tot een

re kant van het medium komt bij hem nauwelijks over

verbod op verbeelding gekomen, integendeel: de contro-

het voetlicht: de televisie als ‘beschavingsinstrument’ dat

verse met de protestanten hierover kwam tot uitbarsting

eigen wetten, codes en gebruiken kent. Televisiekijken

in een over Europa uitslaande beeldenstorm. Niettemin

is ook een door de kijker zelfgekozen manier om zich te

geldt in het algemeen ook voor het Christendom, de

informeren, te amuseren, en te oriënteren in de omrin-

katholieke traditie incluis, dat het woord, het vertoog met

gende cultuur. De televisie biedt de mogelijkheid in de

de rede is geassocieerd, terwijl het beeld met het gevoel

spiegel van het leven te kijken. De uitvinding van dit

associeert. En in ‘het verlichte denken’ gaat de ratio, het

medium (1927) wijkt hierin niet af van de uitvinding van

verstand uit boven het gevoel.

de boekdrukkunst (circa 1450). Het onderscheid zit hierin,

Volgens Anneke Smelik, hoogleraar visuele cultuur, geldt

dat door de boekdrukkunst het geschreven woord domi-

in onze cultuur nog steeds dat het beeld ‘geassocieerd

nant kon worden (ten koste van het gesproken woord),

wordt met vervlakking, hedonisme en zelfs met geweld.

terwijl door de televisie het beeld en het gesproken

Het beeld drukt emotie en lust uit. Het woord daaren-

woord belangrijker worden. Dit gaat weer ten koste van

tegen zou staan voor de verhevenheid van de geest.

het geschreven woord waardoor wij ons zorgen maken

(Schoolbestuur april 2004). Deze schematische voorstel-

over de ‘ontlezing’. Aanleiding voor de Raad voor Cultuur

ling is niet onjuist, maar toch niet geheel juist. In de

om te pleiten voor ‘een blijvende inspanning voor leesbe-

katholieke traditie valt zelfs de overeenkomst, de harmo-

vordering’(2005).

nie tussen beeld en woord, tussen beeld en geloof op. In

Vooral in de Joodse en Islamitische cultuur wordt het

de orthodoxe en de roomse katholieke traditie zijn de ver-

woord hoger geacht dan het beeld. In beide religies is

halen ook in beelden verteld. Door de eeuwen heen heb-

het verbod op het maken van afbeeldingen nog altijd de

ben de kerken een grote invloed gehad op de beeldende

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

kunst. Het beeld heeft als een krachtige bron gefungeerd

omdat woord en beeld – zie het artikel van Tjeu van de

voor de ontwikkeling van spiritualiteit en symbolisch

Berk – fundamenteel verschillen. Achtergrond van de

bewustzijn.

verschuiving kan gelegen zijn in de factor tijd, maar het is plausibel te veronderstellen dat de verschuiving

Verschuiving van woord naar beeld, van feit naar fictie?

ook iets te maken heeft met het grotere vertrouwen dat

Over de lange termijn bezien heeft het beeld een domi-

beeldinformatie geniet in vergelijking met informatie

nantere positie gekregen in onze cultuur. Debet aan deze

via het gedrukte woord. Zo worden nieuwsberichten

ontwikkeling zijn achtereenvolgens de uitvinding van de

betrouwbaarder als we ‘het nieuws’ te zien krijgen. Als

foto (1827), de film (1895) en de televisie (1927). Aardig

we ‘het nieuws’ lezen zijn we geneigd de informatie min-

om te vermelden is dat de eerste foto, de eerste film en

der betrouwbaar te vinden. ‘Zien is geloven’, kopte het

de eerste tv-uitzending steeds verbonden zijn met rea-

dagblad Trouw (3 februari 2005) boven grafieken die dit

lisme. De eerste foto van Niépce toont het uitzicht gezien

verschijnsel in beeld brachten.

Zien is geloven

vanuit zijn werkkamer; de allereerste beelden gemaakt door de gebroeders Lumière laten een trein zien die op

Deze ontwikkeling verdient de aandacht, omdat alleen al

een station aankomt; en de eerste televisiebeelden tonen

als gevolg van geavanceerde mediatechnieken (internet)

een toespraak van de Amerikaanse minister Howard

het heel goed mogelijk is om de grenzen tussen feit en

Hoover in Washington die driehonderd kilometer verder-

fictie, tussen heden en verleden, tussen gecanoniseerde

op in New York op een tv-schermpje met een duizendste

kennis en mening te vervagen of te overschrijden. Alle

seconde vertraging te volgen was. Het zegt iets over het

informatie, ook de informatie via beelden is geselecteerd

vermogen van deze ‘nieuwe’ media om de werkelijkheid

en geconstrueerd vanuit een bepaald gezichtspunt. Als

weer te geven door ‘feiten’ in beeld te brengen.

dat ergens zichtbaar wordt dan is het wel op het web.

Uit onderzoek blijkt dat er in tijdsbesteding een verschui-

Via internet creëert menige groepering haar eigen waar-

ving is van het gedrukte woord naar het bekeken beeld.

heid: was aanvankelijk de gedachte dat internet gelijk zou

Een ontwikkeling die voor het onderwijs belangrijk is,

staan met het beeld van een ‘open samenleving’, meer PAGINA 5

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

300 250 246

265

200 200

200

183

in minuten per dag

150 131

136

6-12 jaar

13-24 jaar

100 50 0

totaal bevolking

25-34 jaar

35-49 jaar

KIJKTIJD

en meer vertoont het medium de trekken van een wel

stelling dat kinderen (multi)mediaal vaardiger zijn dan

toegankelijke, maar niettemin ‘gesloten samenleving’

volwassenen en welhaast spelenderwijze orde scheppen

waar groepen zich opsluiten in ‘getto’s op het web’ (NRC,

in de veelheid (volgens sommigen in de chaos) van infor-

8 januari 2004). Porno en terrorisme zijn hier sprekende

matie, meningen, verleidingen en suggesties wel juist?

toepassingen van. Soms zijn gezichtspunten waaronder beelden worden

De Nederlandse reclamecode (art. 13.2) bepaalt dat recla-

geconstrueerd en geselecteerd zo cultureel bepaald dat

me op televisie minderjarigen niet tot aankoop van een

we het ons nauwelijks bewust zijn (vrouwen worden

bepaald product mogen aanzetten door te profiteren van

erotischer in beeld gebracht dan mannen). Soms storen

hun onervarenheid of hun goedgelovigheid. Reclame op

we ons aan beelden omdat ze botsen met onze eigen

televisie mag minderjarigen niet rechtstreeks aanzetten

gezichtspunten (het tonen van geweld).

tot het overreden van ouders of anderen tot de aankoop

Ligt hier niet een schone taak, zeg maar gerust een nood-

van producten waarvoor reclame wordt gemaakt.

zakelijke taak voor het onderwijs! Lees- en luistervaardig-

Patti Valkenburg, hoogleraar Kind en Media UVA, gaat in

heid zijn nooit beperkt tot technisch goed kunnen lezen;

haar boek ‘Beeldschermkinderen’ (2002) in op de kennis

het gaat ook om tekstinterpretatie. Bij het ‘lezen van

en vaardigheden van de kinderconsument. Zij conclu-

beelden’ kan het evenmin alleen gaan om een technische

deert dat kinderen pas rond hun twaalfde levensjaar alle

vaardigheid. Nodig is dat leerlingen leren ‘geletterd’ te

kenmerken vertonen die nodig zijn om als consument

kijken naar beelden.

informatie op een goede manier te beoordelen en te verwerken. Wel zijn jonge kinderen zeer beïnvloedbaar en

Alles is toegankelijk, maar ook begrijpelijk?

ontvankelijk voor commercie en zij geven blijk de logo’s

Door nieuwe technologische ontwikkelingen vervagen

van merken heel goed te kennen. Zij ondernemen ook

de grenzen tussen diverse media. Woord, beeld en niet

actie om behoeften en wensen te bevredigen.

te vergeten geluid zijn samengebracht en onafhankelijk

Kinderen zijn in de welvaartsmaatschappij een niet te ver-

van plaats en tijd inzetbaar. Zo loopt er een experiment

onachtzamen economische factor geworden. Zij hebben

met geschiedenisles met inzet van een mobiele telefoon.

zelf flink wat te besteden of er wordt aan hen besteed.

Terwijl leerlingen een middeleeuwse wandeling door

Agnes Kant, lid Tweede Kamerfractie SP, heeft begin 2003

de stad maken, zijn zij verbonden met een docent die

de regering verzocht een experiment te houden met een

opdrachten en historisch beeldmateriaal kan verstrekken.

reclamevrij jeugdblok. Medy van der Laan, de huidige

Door de alomtegenwoordigheid, de snelheid en de toe-

staatssecretaris voor Cultuur heeft daarop afwijzend gere-

gankelijkheid van de moderne media is het volle, echte

ageerd. Zij vreest dat door een reclamevrij jeugdblok de

leven voor ‘de nieuwe leerling’ altijd dichtbij, zichtbaar,

kwaliteit van de programma’s zal worden aangetast. De

en ervaarbaar. Wordt echter niet te gemakkelijk veron-

staatssecretaris is voorstander van aanscherping van de

dersteld dat het dan ook hanteerbaar is? Is de veronder-

reclamecode, een verbetering van de zelfregulering van

PAGINA 6

50-64 jaar

65-plus

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

250 228

229

50-64 jaar

65-plus

200 196

202

204

25-34 jaar

35-49 jaar

in minuten per dag

150 140 100 50 0

totaal bevolking

13-24 jaar

Bron: Jongeren en de publieke omroep (2004), SCP (2005)

LUISTERTIJD

de reclame- en mediabranche door het bijdragen aan

>

Jongeren hebben toegang tot een groot scala aan audiovisuele

mediaopvoeding met lespakketten voor scholen en het

media, die allemaal strijden om de aandacht. Om niets te hoeven

vergroten van de weerbaarheid van kinderen.

missen worden in toenemende mate verschillende media gelijktijdig gebruikt. Met een half oog of oor wordt een tweede of zelfs derde

Afgezien van de methode gaat de staatssecretaris er van

medium gevolgd. Zodra het andere medium interessanter wordt

uit dat de school zelf een belangrijke actor moet zijn om

verschuift de aandacht. Veel mediagebruik staat in dienst van het

leerlingen op te voeden tot ‘geletterde’ gebruikers van

onderhouden van sociale contacten.

mediaboodschappen. Scholen hebben hierin een verantwoordelijkheid mits zij hun primaire taak – vorming en ontplooiing van leerlingen – onverkort trouw willen

>

Jongeren besteden in de week meer tijd aan internetactiviteiten dan

blijven. Het slechtste wat de scholen kunnen doen is leer-

aan televisiekijken. Maar ook al wordt er niet meer de meeste tijd

lingen onvoorbereid over te laten aan de ‘logica van de

aan besteed, televisie blijft het medium met de grootste impact.

media’. Scholen kunnen zich verzekerd weten van steun van de ouders wanneer zij hier werk van maken. De Grote Wereld met Grote Zaken ligt voor leerlingen open; is makkelijker toegankelijk geworden. Maar… wat toegankelijk is, is niet vanzelf altijd begrijpelijk en hanteerbaar. Laat het onderwijs hier zijn verantwoordelijkheid nemen, hetzij als ‘educatie door de vakken heen’, hetzij in een apart vak ‘mediakunde of mediageletterdheid’ en in ieder geval tot de ‘kritische burger’ waarvoor Klop pleit. Mediageletterdheid is dunkt me in elk geval een interdis-

100%

86%

ciplinaire aangelegenheid: het geletterd kijken gaat over taal, over informatie, over maatschappij en cultuur, over

81%

265

75% 60% 60%

kunst en religie, over waarden en normen. Het heeft een vormende en een vormgevende kant, zoals Ad van Dam

91%

90%

80%

40%

elders laat zien. Katholiek onderwijs kan krachtens de traditie waarin het staat goed gedisponeerd zijn om dit ‘vak’

televisie

20%

computer

op te nemen: juist omdat bij mediageletterdheid het gaat om een oefening in het zoeken naar het ware, het schone

0%

12-14 jaar

15-19 jaar

20-24 jaar

en het goede. Een offensief tegen de ‘verhyping en sloganisering’ van de samenleving! (Van der Meiden).

BESCHIKKING OVER EIGEN APPARATUUR

PAGINA 7

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Het ontbreken van een media-agogiek in Nederland is een gemiste kans Is er sprake van een verschuiving, een omslag van een

GERRIT-JAN MEULENBELD

woord- naar een beeldcultuur? Anne van der Meiden was de eerste hoogleraar

Dat is onzin. Het woord blijft de bindende kracht tussen beelden. Heel veel beelden kunnen niet zonder het

Communicatiewetenschappen in Nederland. Voor com-

woord. Beelden staan zelden op zichzelf, hooguit schilderijen of foto’s en dan nog zijn er bijschriften. Woord en

municatiewetenschappers en communicatieadviseurs is

beeld ondersteunen elkaar. Behalve dat is er nog er steeds een sterke leescultuur,

hij een begrip. Hij is ook theoloog en predikant. Zo was

ook bij jongeren. Onderzoek laat zien dat jongeren niet uitsluitend stripverhalen lezen of achter de tv of de com-

hij voorganger bij het huwelijk van prins Bernhard jr.

puter zitten. Ook de verkoopcijfers van (kinder)boeken groeien nog steeds. Er zijn nog steeds verwoede lezers en

Als vurig pleitbezorger van de Twentse taal is hij de

daarnaast zijn er verwoede televisiekijkers. Ook vroeger gebruikten we in het onderwijs al beelden.

drijfveer achter de vertaling van de Bijbel in het Twents.

Het is net zo min een omslag als de uitvinding van de boekdrukkunst was. Dat was de uitvinding van de losse

Een veelzijdig man en een uitgelezen gespreks-

letter, waardoor de letters vaker gebruikt konden worden en informatie veel breder en sneller verspreid kon wor-

partner over media en hun invloed.

den. Het drukken van boeken was al ouder, maar daarvoor moest elke pagina in hout uitgestoken worden. Diezelfde rol heeft het beeld ook. Het heeft gezorgd voor een nieuwe versnelling in de informatieverspreiding. De foto is een tussenvorm tussen het schilderij en de werkelijkheid. Echt snel is het gegaan met de uitvinding van de

Verhyping leidt tot

film. Daarmee is het ook interessanter geworden. De tv is een elektronische afleiding van de film. De invloed van de media zit dus vooral in de snelheid van

een zekere leugenachtigheid

de overdracht van informatie over de wereld, maar dat geldt voor beeld en woord. Dat je via de tv op hetzelfde moment kunt zien wat elders gebeurt, dat is heel bijzonder.

PAGINA 8

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Welke implicaties heeft dat voor een samenleving? De invloed van de media is sinds 1920 onderwerp van onderzoek geweest. In die eerste periode was de conclusie dat de media ‘the hypodermic needle’ waren, dat wil zeggen het werkt zoals het erin komt, als een injectie, een op een. In dat geval is de invloed dus enorm. De ommekeer ligt in het midden van de Tweede Wereldoorlog met onderzoeken van de Amerikaan Lazarsfeld e.a. die zegt dat de boodschap nauwelijks van a naar b gaat, maar via een omweg of met ruis. De mens wordt dus meestal indirect beïnvloed. Vanaf de uitvinding van de tv zeggen we dat die in ieder geval twee dingen kan: initiëren, dat wil zeggen dingen aan de orde stellen. Dat doet de tv nu met een enorme onbeschaamdheid. Ik kan me een uitzending herinneren van de NCRV van Henk Mochel over euthanasie. Daarin verscheen een gereformeerde arts die stervende was en vertelde dat hij zelf zou bepalen hoe en wanneer hij zou sterven. De volgende ochtend lag het werk stil, zo’n schokgolf ging er door het land. Dat initieren kan dus heel sterk zijn. Het tweede wat tv kan is de discussie over een onderwerp versnellen. Vroeger kwam

(04-06-1929) studeerde na zijn

een discussie langzaam op gang via allerlei netwerken,

ANNE VAN DER MEIDEN

nu is iedereen er onmiddellijk bij betrokken. Negatief

gymnasiumopleiding in Enschede, theologie en communica-

daaraan vind ik de ‘verhyping’, een onderwerp is kort-

tiewetenschappen aan diverse universiteiten. Hij studeerde af op

stondig verschrikkelijk belangrijk, maar daarna niet meer

een doctoraalstudie met als thema De ethiek van de reclame en pro-

en de ‘versloganisering’, een item in een actualiteitenru-

moveerde in 1972 in de wijsgerige ethiek op een proefschrift over de

briek bijvoorbeeld mag hooguit vijf minuten duren. Dat

Ethiek van de Propaganda (Mensen Winnen, 1972). Gedurende 20

betekent dat er geen mogelijkheid meer is voor uitvoerige

jaar bekleedde hij diverse functies in de voorlichting, de publiciteit en

toelichting of nuance. Het item lijkt daarmee algemene

de public relations. Hij doceerde eerst aan enkele HBO-instellingen

geldigheid te krijgen. Verhyping en versloganisering lei-

en van 1973 tot 1987 massacommunicatie en public relations aan

den tot een zekere leugenachtigheid, de waarheid wordt

de RU te Utrecht. Aan diezelfde universiteit doceerde hij (part-time)

geweld aangedaan.

als bijzonder hoogleraar vanaf 1978 tot 1994. Hij schreef een twin-

Verhyping heeft nog een andere kant. Wat in de Randstad

tigtal boeken over theologische onderwerpen, reclame, propaganda

gebeurt, wordt een landelijke gebeurtenis. Hier in

en public relations. Daarnaast publiceerde hij enkele streekromans

Overijssel heeft bijvoorbeeld maar 7-8% op Fortuyn

(Twente), korte verhalen en preken in de Twentse streektaal.

gestemd. De verschillen tussen de Randstad en de regio’s

Hij adviseert organisaties en bedrijven inzake PR-vraakstukken.

zijn groot. Dat wordt wel eens vergeten. Ons probleem in

Een belangrijk deel van zijn dagelijks werk bestaat uit het verrichten

Overijssel is niet de integratie van allochtonen, maar ver-

van onderzoek en het houden van lezingen.

trekkende boeren. De school van mijn jeugd is nog steeds dezelfde school. De leerkrachten zijn modern, maar er heerst nog steeds een vanzelfsprekende discipline. Het is ondenkbaar dat een leerkracht gepest wordt. Dat wordt door de ouders niet getolereerd.

PAGINA 9

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Zijn de media allesbepalend geworden voor de beleving

op zichzelf. Een boek of encyclopedie is dat wel, die kun-

van de werkelijkheid?

nen je de weg wijzen.

Nee, we kunnen niet spreken van een mediacratie, de

Hetzelfde geldt voor het onderwijs. De docent moet de

media bepalen niet alles. Mensen krijgen ook informatie

leerling wegwijs maken. Ik kan me niet voorstellen dat

van mensen in hun omgeving. Zij halen hun informatie

een leraar het zoekproces volledig aan de leerling over-

maar voor een deel uit de media en dan ook nog eens uit

laat. Dat kan niet. De leraar moet duiden, kaders aange-

verschillende media, de krant, de tv etc. Eenzijdige beïn-

ven, aan de hand waarvan leerlingen kunnen zoeken.

vloeding is er alleen wanneer iemand gebruik maakt van slechts één bron. Maar ik zie wel een ommekeer. Mensen

Ik ben een aanhanger van de theorie van het eierdopje.

hechten steeds minder geloof aan wat ze voorgeschoteld

Mensen willen van iets dat hen toch treft, de lokale poli-

krijgen.

tiek bijvoorbeeld, meestal maar een eierdopje weten. Er zijn er een paar met een beker die naar de gemeenteraadsvergadering gaat en een enkeling loopt met een emmer rond die eindeloos doorzeikt.

Ik ben een aanhanger van

In mijn studententijd hoorde ik al dat mensen van een preek misschien drie zinnen meenemen.

de theorie van het eierdopje

Is het wenselijk dat kinderen tegen risico’s van geweld in de media en videospelletjes beschermd worden? Ik vind het terecht dat ouders zich druk maken over wat

Toch is er op dit moment veel aandacht voor de cultural-

kinderen allemaal tot zich nemen. Het blijft belangrijk

indicator theorie van Gerbner en Rosengren. Hij zegt dat

dat je als ouder erbij bent om het uit te leggen. Ik moet

wij de dingen die de media ons tonen als vanzelfsprekend

denken aan het onderzoek van Howitt en Cumberbatch.

gaan achten. Dertig jaar geleden vroegen kinderen bij de

Zij hebben schoolklassen Rambofilms laten zien. Een klas

dood van opa en oma naar de ziekte waaraan ze zijn over-

zonder leraren. Dat veroorzaakte nogal wat ellende. In

leden, nu ‘wie heeft hem vermoord?’. Geweld en crimi-

een andere klas zaten er twee leraren bij die om de twee

naliteit zijn vanzelfsprekend en onvermijdelijk geworden.

minuten opmerkingen maakten als ‘Ha, hij heeft een puk-

Dus kijken we niet meer op bij de vijfde of zesde die in

kel op zijn neus’ of ‘Je kunt gewoon zien dat het een plas-

elkaar getrapt wordt en de zevende krijgt geen stille tocht

tic pistool is’. Die kinderen hebben er geen enkele invloed

meer.

van ondervonden, maar waren woedend op de leraren. De conclusie is dat je erbij moet zijn om te kunnen rela-

PAGINA 10

Hoe moeten we met de stroom aan informatie omgaan?

tiveren. Ik deed het vroeger ook met mijn kinderen. Bij

Hoe beoordeel je de informatie?

een film met geweld zei ik dan dat er een cameraman

De hoeveelheid informatie die op ons afkomt is griezelig.

verveeld een broodje stond te kauwen en naar huis wilde.

Op een congres sprak ik een internist van de VU die als

Mijn oudste zoon is nu vijftig. Hij weet het nog en zegt

specialisme bloeddruk heeft. Hij vertelde dat over dat

dat ie het verschrikkelijk vond.

onderwerp 22.000 artikelen per jaar verschijnen en dat hij

Die relativering is nu veel minder mogelijk omdat je er

er 20 per jaar kan lezen. Dus had hij besloten zich alleen

niet steeds bij bent. Ook in het onderwijs werd op die

nog met de bovendruk bezig te houden. Dus allereerst

manier naar film gekeken. Dat gebeurt niet meer.

moet je keuzes maken: lees ik een boek, kijk ik tv enz.

Bovendien bieden de films en videospelletjes zelf niet

Het beoordelen van de informatie is lastiger. Wat je op

meer de ruimte voor relativering. Het gaat achter elkaar

internet tegenkomt is natuurlijk rijp en groen. Er is geen

door. Dat komt omdat het business is. Er wordt goud geld

kwaliteitsnorm. Het is een prachtig hulpmiddel, zeker van-

mee verdiend. Internet is een miljardenaangelegenheid.

uit sociaal standpunt, maar het is geen bron van kennis

Er is geen macht in de wereld die die knop kan omdraai-

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

en. De samenleving moet als een mak, idioot lam achter

Maar het klopt dat we in een sterk hedonistische wereld

die business aanlopen. En ga je daar tegenin dan wordt

leven, brutaal hedonistisch. Alles wat het genieten in de

meteen geroepen ‘vrijheid van meningsuiting’. Dat is de

weg staat, moet opzij. Grote en kleine pijnen, tegenslag,

grootste leugen, want er staat een komma achter: ‘behou-

weg ermee. Alles moet leuk zijn, tot een begrafenis aan

dens ieders verantwoordelijkheid voor de wet’. Die wet

toe. Maar dat is niets nieuws. Dat is iets van de laatste

zou aangescherpt moeten. Als iemand met zijn program-

dertig jaar. De politiek draagt daar ook een belangrijke

ma of videospelletje ellende veroorzaakt, dan moet hij

verantwoordelijkheid. Dat alle ellende uit de samenleving

aangepakt kunnen worden. Het zijn bedervers van onze

zou verdwijnen en we een mooi en gezellig leven zouden

cultuur. We proberen onze kinderen waarden en normen

krijgen. Maar wanneer we alles hebben, blijkt dat we niet

bij te brengen. Is geld dan voldoende om dat onderuit te

meer weten hoe we moeten leven.

halen? Ik vind het absoluut onverantwoordelijk. Er is ook niets meer dat een journalist tegenhoudt, nie-

Zouden kinderen in het onderwijs vaardigheden moeten

mand op een redactie zegt nog ‘dit kan niet’. De legitima-

leren in het gebruik en de omgang met verschillende

tie is tegenwoordig ‘als wij het niet doen, zou een ander

media?

het gedaan hebben’. Kranten verhufteren en versporten,

Absoluut. Dat heb ik de onderwijswereld altijd zeer

op maandagmorgen zijn paginagrote sportfoto’s eerder

kwalijk genomen. We hadden in Nederland een hele

regel dan uitzondering. Dat was vroeger ondenkbaar. Dat

goeie op het terrein van mediapedagogiek, maar in de

kostte je abonnees. En niemand kan mij garanderen dat

Nederlandse onderwijswereld kreeg hij geen voet aan de

de foto van gisteren is. We worden aardig ingepakt.

grond. Dat is een geweldig gemis. Het enige dat we hebben is ‘krant in de klas’. Maar echte mediapedagogiek aan

U pleit voor meer verantwoordelijkheid bij media?

de hand van film, tv, internet, hebben we dus niet. Daar

Niet alleen bij de media, ook de overheid zou meer kun-

kun je die relativering inbrengen.

nen doen. Die heeft de plicht iedereen te beschermen

Het is vergelijkbaar met het vak communicatie. Dat

tegen schadelijke informatie. Ook de overheid brengt de

wordt nergens gedoceerd, terwijl 70% van de dag wordt

mediawereld niet tot beheersing. De reclamewereld heeft

besteed aan communicatie. Al die leerlingen komen

een eigen gedragscode, maar de mediawereld wil dat

terecht in functies waar de intermenselijke en de mas-

niet. Nederland is een van de weinige landen die de Code

samediale communicatie van het grootste belang zijn.

van Bordeaux niet ondertekend heeft. En wij vinden toch

Communicatie wordt niet als volwaardig gezien, wordt

dat we een hoogstaande media-ethiek hebben. Natuurlijk

nog steeds beschouwd als de vorm waarin de inhoud

speelt de consument zelf ook een rol. Die wil veel sport

wordt gegoten. Onzin, vorm en inhoud zijn niet los van

en porno. En komt pas in het geweer als het de eigen kin-

elkaar te zien. Het is toch essentieel dat de inhoud over-

deren betreft.

komt. Als het om de inhoud zou gaan dan zou op de kansel het oude Hebreeuws voorgelezen moeten worden.

Reclame en soaps geven vaak een eendimensionaal beeld

Dat doen we toch ook niet. Een predikant is geroepen het

van de werkelijkheid, van succes en gezondheid. Wat doet

te vertalen en zo te spreken dat het overkomt. Dat geldt

dat met kinderen?

voor iedereen, ook voor de onderwijzer.

Het is vaak een hedonistisch mensbeeld dat getoond wordt. Auto’s worden nog steeds verkocht met het beeld van halfnaakte, mooie vrouwen. Toch zou ik het niet overschatten. Kinderen discussiëren met elkaar over soaps en vormen groepjes met verschillende meningen. De ene groep vind het belachelijk en de andere groep wil er wel voor sterven. Een klas is geen eenheid. En bovendien hoe ouder ze worden, des te beter kunnen ze relativeren. PAGINA 11

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Woord en beeld, twee ‘Woord en beeld zijn ten opzichte van elkaar onherleidbaar. Hoezeer men ook onder woorden brengt wat men ziet – wat men ziet huist nooit in wat men zegt.’ (Michel Foucault)

TJEU VAN DEN BERK

Devaluatie van het materiële beeld

gorie van beelden, de zogenoemde ‘verbale beelden’ die

is theooog, godsdienstpedagoog

Velen van ons zijn opgegroeid in een tijd waarin levens-

we aantreffen in de beeldende taal, in poëzie en proza,

en bij een select publiek bek-

beschouwelijke standpunten verbonden waren met de

in beschrijvingen en vergelijkingen. Hoe relevant ook, ik

end als filmrecensent van KFA

taal van het woord. Het was een type woord dat steeds

laat ze bewust terzijde. Ik stel dit met een zekere nadruk

Filmbeschouwing

op zoek was naar een objectieve waarheid, beredeneerd

omdat het talloze keren gebeurt dat wanneer deze drie

volgens een logica die stelde dat iets van tweeën maar

typen van beelden door elkaar lopen in de discussie, dik-

één kon zijn: dit of dat, waar of onwaar, goed of fout. Een

wijls het materiële beeld daarbij in de verdrukking komt

derde mogelijkheid was er niet. En het kon niet anders

en als tweederangs wordt afgeschilderd. Men meent al

dan dat daaruit een fundamenteel wantrouwen tegen

een heel eind te zijn als men van het platte alledaagse

het beeld ontstond. Het beeld immers laat zich nooit

woord afstand neemt en de zogeheten ‘tweede taal’ aan-

herleiden tot óf dit óf dat, en zeker niet tot iets waars of

prijst, of dat men een pleidooi houdt voor de verbeelding

onwaars. Het devalueerde zo tot een onzekere en twee-

en het symbolisch bewustzijn. Nogmaals, dit zijn zeer

slachtige factor in de verkondiging. Het gaf zogezegd de

belangrijke zaken, men is dan echter bij lange na nog niet

werkelijkheid alleen maar gesluierd weer. Dat daarin juist

toe aan de thematiek die hier aan de orde is.

zijn grote spirituele kracht lag, was onvoorstelbaar. Ook het beeld maakt abstractie van de werkelijkheid

PAGINA 12

Voor ik inga op de eigen intrinsieke waarde van het

Er bestaan hier veel misverstanden. Diametraal tegen-

beeld, is het wellicht van belang aan te geven dat het

overgestelde opvattingen worden gedebiteerd. Er zijn

mij hier met name gaat om wat we gewoonlijk ‘materiële

mensen die menen dat slechts in woorden kan worden

beelden’ noemen, beelden die voor oog en oor gelijkenis

meegedeeld wat werkelijk waar is en dat een beeld alleen

vertonen met wat ze representeren en die visueel, auditief

maar figuurlijk over de werkelijkheid een mededeling

of audiovisueel van aard kunnen zijn. Ze ontstaan op een

kan doen, én er zijn mensen die het tegenovergestelde

natuurlijke wijze of ze zijn door mensen vervaardigd.

beweren, namelijk dat juist het beeld pas de werkelijk-

Ik heb het dus niet over ‘mentale beelden’, de beelden in

heid representeert zoals zij is, en dat woorden daar

onze geest. Hoe belangrijk die ook zijn, onze voorstellin-

steeds abstractie van maken. Zo geformuleerd, is dit een

gen, herinneringen, fantasieën, onze archetypische beel-

schijntegenstelling. Want én woorden én beelden maken

den en droombeelden, zij zijn hier niet aan de orde.

abstractie van de werkelijkheid. Net zo min als je nat

En ik heb het ook niet over een belangrijke derde cate-

wordt van het wóórd ‘water’, word je nat van een klate-

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

onherleidbare correlaten rende waterval in beelden op een filmdoek. Ook in het

tot elkaar. Dit nu was niet waar. Hier werden we educa-

materiële beeld is de verbeelde werkelijkheid niet aanwe-

tief-didactisch op een verkeerd spoor gezet. Een beeld

zig! Woorden en beelden zijn in dit opzicht gelijk: ze re-

geeft altijd een concrete aap te zien, terwijl het woord

presenteren de werkelijkheid nooit adequaat.

‘aap’ een soortnaam is, dat op alle apen slaat, op het ‘aapachtige’ zo men wil. Een beeld is niet in staat en zal

Woorden en beelden verschillen fundamenteel

nooit in staat zijn, de aap-in-het-algemeen te laten zien

Maar komen ze hierin overeen, woorden en materiële

maar altijd slechts déze aap. Woorden kunnen dat wel.

beelden verschillen verder sterk van elkaar. Laten we

Ze hebben zich losgemaakt van de dingen waarnaar ze

die verschillen eens van nabij bekijken. Toen we vroeger

verwijzen, het zijn voorstellingsloze tekens geworden die

op een leesplankje het woord ‘aap’ zagen staan, met

een eigen leven zijn gaan leiden, onafhankelijk van de

daarboven de afbeelding van een aap, gaf men ons te

waarneembare buitenwereld. Men hoeft maar te denken

verstaan dat datgene wat we zagen, door dat woord werd

aan voeg- en bijwoorden zoals: indien, opdat, daarente-

weergegeven, dat die twee zaken dus herleidbaar waren

gen, misschien of desondanks. Dat zijn louter intellectuele middelen voor onze geest, geen zintuiglijke objecten buiten het bewustzijn.

Want én woorden én beelden maken abstractie van de werkelijkheid Een ‘verbaal beeld’ is een contradictio in terminis Ook wat men het ‘verbale beeld’ noemt, heeft weinig of niets met een materieel beeld van doen. Zeker, beeldspraak kan verrassend zijn, oorspronkelijk enzovoort, ze maakt de beschreven zaken daardoor niet toegankelijk zoals een tekening, een schilderij of een foto dat kunnen doen. Wat zouden wij ons al moeten voorstellen van de zin dat ons een ‘vriendelijke ontvangst in de schoot viel’, of ‘dat een vloed van weldaden over ons wordt uitgestort.’ Het gaat hier eerder om de verrassende formulering dan om de aanschouwelijke voorstelling. Het materiële beeld betreft steeds een zintuiglijke ervaring! Woorden worden natuurlijk ook wel gezien en gehoord maar de verbale signalen gaan meteen door naar ons bevattingsvermogen. ‘Verbaal beeld’ is eigenlijk een contradictio in terminis. Bij het lezen van lectuur gaat het niet om ‘materiële beelden’ zoals bij het kijken naar een film. PAGINA 13

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Zinnen als: ‘Iedere morgen ging hij om negen uur naar

gewaarwording heeft een grote irrationele component.

zijn werk’ of ‘Er verliep een half uur, doch er kwam nie-

En we kunnen daar nooit in woorden afstand van nemen.

mand terug’, daarin is de verbeelding natuurlijk wel aan

Of liever gezegd, dat kúnnen we wel, maar dan staan we

het werk maar is er geen sprake van een aanschouwelijk

daarmee ook op afstand! Je kunt in woorden nooit een

materieel beeld.

ervaring weergeven, op zijn hoogst kun je er een oproepen of ertoe aansporen.

De kracht van het beeld ligt in zijn zwakheid Het materiële beeld heeft juist als eigenschap dat het

Woorden en beelden zijn onherleidbare correlaten. Het

vast blijft zitten aan de waarneembare wereld. Daarin

impliciete beeld kan daarom nooit expliciet verwoord

ligt zijn zwakheid maar tegelijk ook zijn kracht. Zijn zwak-

worden. En hier stoten we waarschijnlijk op een van de

heid omdat het niet in staat is het algemene weer te

belangrijkste karakteristieke verschillen tussen beide. De

geven, zijn kracht omdat het het unieke, het specifieke en

mededeling die een beeld geeft, is altijd impliciet van aard,

het persoonlijke kan weergeven. Het beeld blijft steeds

en die van een woord expliciet. Om dit te verduidelijken,

onderworpen aan de zichtbare, hoorbare en tastbare

het volgende voorbeeld. Ik probeer me twee situaties voor

wereld, het kan geen concepten weergeven zoals bij-

te stellen. In de ene zie ik op een schilderij een boom afge-

voorbeeld het concept ‘beeld’! Men kan in beelden niets

beeld. Een man loopt naar die boom toe. In de andere situ-

ontkennen, geen vragen stellen, geen twijfel uiten, geen

atie lees ik een zin waarin het woord ‘boom’ staat.

voorbehoud maken, geen wens uitdrukken, geen beloften

De mededeling ‘boom’ op het schilderij is impliciet van

doen of tijden aangeven. Een simpele zin als ‘Gisteren liet

aard. In tegenstelling tot een verbale monoloog bevat

Jan zijn hond uit’ kan als zodanig onmogelijk in beelden

een uiting in beelden geen ‘ik’, geen subject dat zich als

weergegeven worden. Een filmbeeld van een jongen die

oorsprong van een mededeling articuleert al kan men

zijn hond uitlaat, kan nooit terugvertaald worden in deze

in een beeldmededeling wel een eigen stijl aanvoelen.

zin van woorden. In dit verband heeft de kunstcriticus

Mijn ogen tasten het geheel af, gaan hun weg maar kun-

Gombrich eens de opmerking gemaakt dat een tekening

nen nooit het geheel overzien. Mijn geest krijgt ook geen

van een kat op een deurmat op talloze manier te ‘lezen’

expliciete boodschap meegedeeld. Ik kan niet anders dan

valt, zelfs als: ‘Er zit geen olifant op de mat.’

er zelf een mededeling aan ontlokken! Maar welke mededeling? Hoeveel zijn er niet mogelijk! Rationele en intuïtieve! Waarschijnlijk projecteer ik ook hele andere zaken in het schilderij dan de schilder bedoeld heeft? Zo meen

Het beeld spreekt de hele persoonlijkheid aan

ik de man in de richting van de boom te zien lopen. Maar dat is al een interpretatie. Misschien ‘ziet’ de man op het schilderij de boom niet eens staan, denkt hij er niet aan. Opeens besef ik ook dat de boom een populier is, en herinner ik me mijn vader die naast ons huis populieren plantte toen ik nog een kind was. En ik moet glimlachen

De ervaring van een beeld heeft steeds een irrationele en

om de Berk die een populier plantte! Zo kan ik aan het

impliciete component

impliciete karakter van het beeld ontelbare interpretaties

‘Wat men ziet huist nooit in wat men zegt.’ Men kan

ontlokken.

dit ook anders formuleren: wat men op een of andere

PAGINA 14

manier zintuiglijk erváárt, is nooit adequaat in woorden

Daarentegen is de mededeling van het woord ‘boom’ in

uit te drukken. Dit komt omdat in de ervaring steeds een

een zin steeds expliciet. Dat woord staat er op één wijze

niet-rationeel moment zit, iets dat ons overkomt. Elke

en in één context. Als ik lees: ‘De man raakt ontroerd

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

door de boom die zijn grootvader nog geplant heeft’, dan

onderwijsaanbod. In het kader van mijn voordracht kan ik

staat dít er en niet iets anders. Bij een woordmededeling

alleen maar stellen van hoe groot belang dat is. Beelden

in een zin leg ik steeds een lineaire weg af in de tijd, en

brengen de leerling zintuiglijk rechtstreeks in aanraking

op een bepaald moment kom ik het woord ‘boom’ tegen,

met de irrationele bronnen van hem of haar zelf, ja met

dat ik een moment later weer achter me laat om de zin af

de grond van hun bestaan. Het spreekt van zelf dat dit

te kunnen maken. Het beeld echter heeft steeds een inte-

dan vraagt om een eigen beelddidactiek. Hoe dikwijls

graal gelijktijdig karakter, het is een Gestalt, het ‘speelt

reduceert men in het onderwijs de beelden weer niet

zich af’ in een ‘eeuwig nu’. En ik speel er ook mee. Het

tot woorden of wordt impliciet aan de leerlingen door-

beeld heeft dan ook geen temporeel maar een cyclisch

gegeven dat wat ze op het leesplankjes ‘zien’, adequaat

karakter. Woorden zijn discursief, ze komen na elkaar,

in woorden ‘gezegd’ kan worden. Waar het woord de

maar beelden zijn concursief, ze vloeien ineen en uiteen,

plaats inneemt van het beeld, zegt Goethe, ontstaat een

ze focussen vele intenties en impulsen tegelijk.

kwaadaardig symbolisch-mystiek monster. De officiële kerk kent vele van deze monsters: lijken die letterlijk na

Juist het beeld geeft ruimte tot spiritualiteit

drie dagen uit het graf komen, magiërs die over water

Juist het impliciete karakter van het beeld geeft een mens

kunnen lopen, biologische maagden die moeder worden,

de ruimte om zijn persoonlijke weg te gaan, het beeld

het woord heeft hier in catechese en liturgie het beeld

dwingt hem zelfs daartoe. Daardoor krijgt het ook een

vermoord. In het onderwijs is het materiële beeld dikwijls

specifieke lading, wordt het uniek en persoonlijk. Ik kan

nog niet eens aan de orde. Daar meent men nog dat het

niet anders dan mij persoonlijk het beeld toe-eigenen.

leven enkel in woorden geleerd kan worden. ‘Non scholae

Het treedt op een of ander manier altijd binnen in mijn

sed vitae’, deze leus zal alleen maar kans van slagen heb-

zintuiglijke ervaringsruimte. Ik zie het, maar als ik het

ben als ‘vitae’ óók inhoudt: ‘imaginae’! Woorden wekken, zeker, maar voor-beelden trekken!1

wil ‘vatten’ dan kan dat niet zuiver rationeel. Ik moet mijn rationele bewustzijnsdrempel verlagen, en daarbij gewaarwordingen, gevoelens en intuïties toelaten. En juist omdat het beeld de gehele persoonlijkheid aanspreekt, bewust én onbewust, zintuiglijk en geestelijk, juist omdat psychische functies aangesproken worden ónder de bewustzijnsdrempel, weet het beeld de ondergrondse vertrekken van onder meer de spirituele waarneming direct te bereiken. En wat gebeurt er dan paradoxaal genoeg? Juist het onzichtbare verschijnt via

[1] In deze tekst weet ik mij

dit zintuiglijk zichtbare beeld! De ‘plek’ waarop wij in onze

inhoudelijk zeer schatplichtig aan

geest de beelden waarnemen, daar en nergens anders

het werk van oud-buitengewoon

bevinden zich ook de vertrekken van onze spirituele

hoogleraar Jan Marie Peters. Met

waarneming. Daar waar de alledaagse categorieën van

name drie van zijn boeken heb-

empirie, causaliteit en intellectualiteit ons uit de handen

ben mij geïnspireerd. Het beeld

vallen, ervaren we een werkelijkheid die er ten diepste

Bouwstenen voor een algemene

toe kan doen.

iconologie (Hadewijch). Over beeldcultuur Fotografie, film, televisie,

Non scholae sed imaginae

video (Rodopi). Het filmische denken

Anderen zullen misschien expliciet spreken over de

Of de binnenkant van de beeldcultuur

concrete implementatie van materiële beelden in het

(Acco).

PAGINA 15

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Begrijpt U, wat U ziet? AD VAN DAM

Voorzitter van de VKAV, Vereniging Kontaktgroep Audivisuele Vorming, opgericht op 15 mei 1976. De vereniging had en heeft tot doel de bevordering van overleg en samenwerking ten dienste van de audiovisuele vorming in de ruimste zin tussen alle personen en instellingen die zich in hun werk bezighouden met een of meer aspecten van de audiovisuele vorming.

PAGINA 16

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Digitale tsunami

grafie, video, radio en het construeren van een nieuwe

Toen op tweede kerstdag vorig jaar het bericht naar bui-

of eigen werkelijkheid. In de daarop volgende jaren

ten kwam dat zich een ramp had voltrokken, kon men

tachtig werd veelal geanalyseerd wat de media met je

nog nauwelijks de omvang hiervan overzien. Berichten

doen en welke rol ze spelen in de maatschappij. Vanaf

in de media over 10.000 slachtoffers ten gevolge van een

de negentiger jaren ligt het accent op computers, ICT en

zeebeving en enorme vloedgolf, werden als feit aangeno-

het omgaan met digitale informatie. Wat deze perioden

men, maar men kon zich er niets of weinig bij voorstellen.

gemeen hebben is het gebruik van media en de analyse

Pas toen enkele dagen later de eerste amateur-videobeel-

van mediaproducten.

den op het tv-scherm verschenen, werd zichtbaar en dus ook voelbaar wat de ramp precies inhield. De beelden

Hoe werden die verschillende manieren om tegen media-

konden naar mijn idee niet genoeg herhaald worden om

educatie aan te kijken zichtbaar in het onderwijs?

de betekenis van de tsunami duidelijk te maken. Niet de

Zoals eerder gezegd werd in de jaren tachtig aansluiting

beelden van na de ramp, maar de vloedgolf zelf die over

gezocht met maatschappelijke vakken en culturele vor-

stranden, door dorpen en straten rolde, gaf de ernst van

ming en lag het accent op het vormende aspect. Later

de situatie in al zijn eenvoud het beste weer. Je zou kun-

verschoof dat naar de vormgevende kant, de productie-

nen zeggen dat de tv-beelden de betekenis van de werke-

kant en werd er niet meer gesproken van audiovisu-

lijke ramp zichtbaar hebben gemaakt.

ele vorming, maar over audiovisuele vormgeving en werd het vak ondergebracht binnen de kunstvakken.

Terug in de tijd

Momenteel is audiovisuele vormgeving een onderdeel

In de zestiger jaren had je het kindertelevisieprogramma

van de beeldende vormgeving. Met het begrip media-

De Verrekijker. Het zwartwitprogramma begon met het

educatie komt zowel de vormgevende als de vormende

uitschuiven van een verrekijker. De camera nam het kader

kant weer naar voren.

van de ronde verrekijker over en als kijker zag je wat degene zag die de verrekijker in zijn hand had. Samen

In Nederland bestaat het vak media-educatie niet. Sinds

keek je dan ver. De verrekijker keek naar andere landen,

zo’n tien jaar is het wel een onderwerp dat met regel-

andere culturen, andere mensen. Tele-visie was in die tijd

maat aan de orde komt in onderwijsdiscussies. Al in

nog letterlijk ‘ver zien’. Als kijker werd je een verrekijker,

1984 verscheen een ‘Deelrapport Audiovisuele vorming’,

een ‘verder kijker’.

waarin gepleit wordt voor een verzelfstandiging van het vakgebied. Vanaf 1993 bestaat het autonome vak audio-

Leert het onderwijs leerlingen verder te kijken?

visuele vormgeving binnen het voortgezet onderwijs. In

In ‘Media-educatie, één kennisinventarisatie’ wordt een

1998 verscheen ‘Een leerplan Audiovisuele Vormgeving’,

kort en helder overzicht gegeven over de media-educatie

waarin het brede vakgebied met allerlei voorbeeldlessen

ontwikkeling, waaruit blijkt dat al in de jaren twintig van

beschreven wordt. Ook bij de invoering van de Tweede

de vorige eeuw over de rol van media en het onderwijs

Fase en met name bij de introductie van het nieuwe vak

werd nagedacht. Toen lag het accent op de bescherming

CKV1 en CKV2 en CKV3 wordt audiovisuele vormgeving

van het kwetsbare kind. Film en andere media werden

weer zichtbaar. Zo is het filmbezoek opgenomen als een

sowieso als schadelijk gezien voor de tere kinderziel!

mogelijke culturele activiteit bij CKV1. Zo zijn film, foto-

Vanaf de jaren zestig werd vooral de kritische stroming

grafie, televisie en nieuwe media goed vertegenwoordigd

benadrukt: het ging om de bedoeling van de media te

binnen het Domein Massacultuur van CKV2. En kan er

achterhalen en deze al of niet verborgen boodschap kri-

examen gedaan worden in beeldende vorming waarvan

tisch te analyseren. In de daarop volgende jaren zeventig

audiovisuele vormgeving een onderdeel kan zijn. Ook zien

werd onder invloed van de technische mogelijkheden,

we leerlingen in plaats van het maken van een papieren

vooral gefocust op het zelf produceren van media: foto-

reflectieverslag, een digitaal portfolio maken, waardoor ze PAGINA 17

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

ook media-educatieve competenties leren hanteren: kri-

Hoe ziet de inhoud van media-educatie er op dit moment uit?

tisch zoeken, selecteren, vormgeven en creëren.

Ondanks dat de overheid weinig houvast biedt en richting geeft, wordt er in het basisonderwijs afhankelijk van de

Wat is nu het verschil tussen audiovisuele vorming,

kennis, de ervaring en het enthousiasme van de docent

audiovisuele vormgeving en media-educatie?

en de wel of niet aanwezige faciliteiten aan media-edu-

De definitie die nu voor audiovisuele vormgeving gehan-

catie gedaan. Het beperkt zich hier meestal tot projecten

teerd wordt is:

die geen structureel onderdeel uitmaken van het leerplan.

Audiovisuele vormgeving betreft het ontwikkelen van

Voorbeelden van projecten zijn veelal gekoppeld aan

kennis, inzicht in en vaardigheden met betrekking tot het

het aanbod van Centra voor Kunsteducatie en eventu-

vormgeven en beschouwen van producten op het gebied

eel ondersteund door een audiovisuele consulent. De

van fotografie, film, televisie, video en nieuwe media. Bij

projecten hebben meestal een sterk productief karakter.

audiovisuele vormgeving staat het betekenisgevingproces

Projecten die gericht zijn op filmeducatie, als onderdeel

centraal, waarbij de historische en maatschappelijke con-

van media-educatie hebben vooral een receptief karakter.

text van het communicatieproces betrokken wordt. Ook in het voortgezet onderwijs bestaat media-educatie Het begrip media-educatie heeft in Nederland lange tijd

in de vorm van projecten. Deze worden vooral uitge-

veel onduidelijkheid opgeleverd. Ook kon men maar niet

voerd door docenten van de beeldende kunstvakken,

komen tot een eenduidige definitie. Veel van wat met

Nederlands en maatschappijleer. Hoewel de Centra voor

media-educatie bedoeld wordt, is terug te vinden in de

Kunsteducatie zich vooral richten op het basisonderwijs,

definitie van audiovisuele vormgeving. Bij media-educatie

is sinds de invoering van het vak CKV ook ondersteuning

gaat het om de kennis en kunde om passief, reflectief en

mogelijk op audiovisueel terrein. Ook hier gaat het door-

productief met media om te kunnen gaan. Kortom: leren

gaans om productieactiviteiten. Zo worden er computer-,

over media, met gebruikmaking van media.

video-, en fotografiecursussen gegeven en worden er met scholieren hoorspelen, animaties, reportages, websites

Media-educatie praktijk in het onderwijs

en speelfilms gemaakt. De producten worden meestal in

Vanuit de overheid is het vormgevende aspect van

kleine kring vertoond.

media-educatie ondergebracht binnen de kunstvakken. Meer maatschappelijk aspecten maken onderdeel uit van

Welke media-educatie onderdelen kunnen zinvol in het

Maatschappijleer. Het technisch gebruik van computers

onderwijs worden behandeld?

en ICT–gebruik is verspreid over alle vakken. ENKELE CONCRETE VOORBEELDEN

Tijdens de Herziening van de kerndoelen Basisonderwijs,

>

de zogenaamde Commissie Wijnen, is er een poging

toe is, zo versnipperd is ook het concrete aanbod. Er

ondernomen om media educatie in de nieuwe kerndoelen

zijn instellingen en projecten die zich heel erg richten op

te integreren. Helaas zijn de concrete voorstellen van de

de vormgevende kant, de kunstzinnige kant: zelf media

Stuurgroep media-educatie niet overgenomen. Een gemis-

maken, zelf filmen, leren ontwerpen, leren vormgeven

te kans. Toen werd voorgesteld om aan het leergebied

met media. Deze instellingen hebben meestal grote raak-

Nederlandse taal toe te voegen: Visuele geletterdheid/

vlaken met de kunstenkant en sluiten aan bij het kunst-

beeldvaardigheid. Naast schriftelijke en geschreven taal

onderwijs. Een voorbeeld daar van is Digital Playground

wordt het kritisch kunnen lezen en toepassen van beelden

met talloze workshops in heel Nederland of het project

in de huidige audiovisuele wereld steeds belangrijker.

Making Movies van het NIF.

Deze visuele geletterdheid betekent het leren analyseren van mediabeelden en kunnen toepassen hiervan. PAGINA 18

Zo versnipperd als het overheidsbeleid tot nu

REFLEXIEF

>

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Een andere invalshoek zijn instellingen en

projecten die vooral de journalistieke kant benadrukken. Ook daarbij kan het gaan om het zelf maken van media:

Er kan een media-ouderavond worden georganiseerd.

een krant, een fotoreportage of een videojournaal. Goede landelijke voorbeelden daarvan zijn de Kinder Pers Buro’s

Leerlingen interviewen hun ouders over media.

van het JOM en projecten van de Stichting Krant in de

Kortom: gebruik die media om de band

Klas.

>

De andere invalshoek zijn de meer maatschap-

pelijke projecten, waarbij het gaat over de rol die de

tussen thuis en school te versterken.

media spelen in de maatschappij. Ik werk bij Mira Media in Utrecht en voer in het kader van Interculturele mediaeducatie een aantal projecten uit. Hierbij gaat het vooral om inzicht te krijgen in de werking van media en met

TOT SLOT

name aspecten van beeldvorming, stereotypering en

In het onderwijs wordt gewoonlijk gesproken over door-

subjectieve selectie van betrouwbare informatie. Enkele

lopende leerlijnen en ook in het geval van media-educatie

voorbeelden daarvan zijn de projecten ’Media onder het

wordt er over nagedacht deze te ontwikkelen. Ook zie

mes’ en het onlangs uitgebrachte project ’B van Baantjer’,

je dat docenten meer begeleiders en coach worden en

waarbij leerlingen inzicht krijgen in de selectie van

ouders zich actief en kritisch opstellen ten aanzien van

acteurs met een Casting cd rom.

het onderwijs. Ik ben dan ook van mening dat mediaeducatie een taak is van ouders en onderwijs.

>

Naast deze verschillende inhoudelijke invals-

Ik zou dan ook willen adviseren dat ouders en school van

hoeken, zijn er instituten en projecten die zich richten op

elkaar moeten weten hoe zij met media omgaan. Welke

één medium: bijvoorbeeld film. Zo heeft het landelijke

rol speelt media in het gezin en op school? Welke media

NIF verschillende projecten rondom film: reflectief,

zijn thuis en op school aanwezig? Ouders zouden meer

analyserend en zelf maken. Het NIF heeft een landelijk

betrokken moeten worden bij mediapresentaties. Er kan

netwerk van verschillende filmeducatieve instellingen en

een media-ouderavond worden georganiseerd. Leerlingen

projecten. Voorbeelden daarvan zijn de vijf filmfestivals

interviewen hun ouders over media.

en Het Filmmuseum.

Kortom: gebruik die media om de band tussen thuis en school te versterken.

>

Een aparte rol is weggelegd voor de audiovi-

Iedere school zou een leerplan moeten maken over de

sueel consulenten die werkzaam zijn bij Steunfunctie

media en de rol die media spelen in het onderwijs. Een

Instellingen en Centra voor Kunsteducatie. Die bieden

mediateam op school ontwikkelt een doorlopende media-

zowel voor het primair onderwijs als het voortgezet

leerlijn, mediabeleid. Wanneer komt welke leerling met

onderwijs een aantal regionale projecten aan. Ook

media in contact. En wat leert hij of zij dan? Een enkele

organiseren zij educatieve bezoeken fototentoonstellingen

media Cultuurprofielschool denkt hier al over na!

of andere mediagelieerde instellingen.

Kortom: hoe mediacompetent wil je dat een leerling is wanneer hij de school verlaat? Zo’n leerlijn wordt ook met de ouders gecommuniceerd, waardoor school en ouders op één lijn komen te zitten. Het gemeenschappelijk doel is om kinderen en jongeren op te voeden en te onderwijzen tot zelfstandige, onafhankelijke verder kijkers in een mediamaatschappij! PAGINA 19

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Pluriformiteit van media is belangrijker dan media-educatie PROF. DR KEES KLOP

Ook op het gebied van het burgerschap in de democra-

De Raad is per saldo niet gerust op de goede afloop.

bijzonder hoogleraar

tie doet de mediatisering zich gelden. De Raad voor de

Vanwege de grondwettelijke vrijheden acht de Raad over-

politieke ethiek aan de

Maatschappelijke Ontwikkeling noemt het ‘medialogica’:

heidsingrijpen echter niet goed mogelijk, het zal van zelf-

Faculteit Wijsbegeerte van de

nieuws wordt steeds vaker gebracht in vormen die hun

regulering door de media moeten komen zoals de Raad

Radboud Universiteit Nijmegen

betekenis niet zozeer ontlenen aan de inhoud van het

voor de Journalistiek en het NICAM/Kijkwijzer. Wel vindt

([email protected]) en van

nieuws, maar eerder aan de specifieke eigenschappen

de RMO dat burgers informatie en inzicht nodig hebben

2001-2005 voorzitter van

van de media, in het bijzonder de televisie. Steeds meer

in de manier waarop de media werken in het publieke

de NCRV.

media concurreren 24 uur per dag om de aandacht van de

domein. Daarom wil hij transparantie bij en publieke

lezer, de kijker, de luisteraar en de internetbezoeker. Dat

verantwoording door de media en de oprichting van een

leidt er enerzijds toe dat er weinig tijd meer is voor het

media watch-instituut. Ook de regering huldigt dit stand-

checken van informatie, hoor- en wederhoor, en ander-

punt in zijn reactie op het rapport. Over een vak ‘media-

zijds tot hypes en meutevorming: de media buitelen over

geletterdheid’ in het onderwijs spreken beiden niet.

elkaar heen om ‘nieuws’ over hetzelfde onderwerp te brengen. Tegelijk leidt het ertoe dat nieuws en actualitei-

Media zijn niet waardevrij

ten worden ‘opgeleukt’, sensationeel gebracht, in het per-

Media zijn volgens het woordenboek ‘middelen tot over-

soonlijke vlak getrokken en met emotie geladen. Politieke

dracht van informatie’. Een boek, een schilderij, een les,

gebeurtenissen worden cynisch gepresenteerd als conflict

een gesprek, de krant, de radio, de televisie en een inter-

of machtsstrijd tussen personen of partijen en niet als

netpagina zijn dus media. Media mediëren tussen ons

een debat tussen ideeën of programma’s.

waarnemingsvermogen en de werkelijkheid. De definitie uit het woordenboek suggereert dat dit technisch neutraal gebeurt, maar dat is niet zo. Media zijn niet zoals veerponten, waar dezelfde auto afrijdt als welke er opreed.

Aan deze situatie kleven volgens de Raad zowel vóór- als

De informatie die media ons verschaffen is geen directe

nadelen. Voordeel is dat media niet meer uit ontzag voor

afspiegeling van de werkelijkheid. Het is een in taal of

autoriteiten zwijgen over schandalen. Ook is er veel meer

beeld gegoten re-presentatie van de werkelijkheid. En

en sneller informatie beschikbaar voor burgers, met name

iedere re-presentatie is onvermijdelijk een interpretatie,

via internet. Beide leiden ertoe dat mensen beter kunnen

dat wil zeggen: een duiding die niet één op één samen-

oordelen. Nadelen vormen het haastwerk en de onzeker-

valt met dat wat weergegeven wordt, maar die vanuit een

heid over de kwaliteit van de informatie en het verlies

bepaald perspectief wordt gegeven. Over iedere re-pre-

van vertrouwen in de politiek door het cynische of iro-

sentatie is discussie mogelijk. Er is geen neutrale positie.

nische karakter van het nieuws. Door dit laatste streven

PAGINA 20

de beleidsvoorbereiders die met de werkelijk belangrijke

Als je gaat onderzoeken of een bericht op waarheid

beslissingen bezig zijn, er voorts naar zich juist aan het

berust, ontdek je dat ofwel definitieve kennis ontbreekt

nieuws te onttrekken. Ook leidt de medialogica volgens

(bijvoorbeeld over de vraag of de gekke koeienziekte BSE

de Raad tot verlies van gedeelde ervaring: grote groepen

tot een epidemie van de Creutzfeld-Jacobs-ziekte kan

kunnen het nieuws mijden en zich tot een pretpakket of

leiden), ofwel dat waarde-oordelen het debat overheer-

een eigen cultuurpakket beperken. Dat is een nadeel voor

sen, ofwel dat de aangedragen feiten niet waardevrij zijn.

de samenhang in een heterogene samenleving.

Alleen als de definitie van het feit op brede consensus

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

berust, kun je de waarheid achterhalen. Dat is bijvoorbeeld wel het geval bij het vaststellen van het aantal verkeersslachtoffers, maar al niet meer bij het aantal slachtoffers van ongewenste intimiteiten. Bij veel nieuws – vooral als het gaat om sociale problemen –verschuiven de definities bovendien in de loop van de tijd. Tenslotte: veel journalisten registreren niet alleen nieuwswaardige problemen, ze proberen terecht ook een bijdrage te leveren aan de oplossing ervan. Iedere vorm van journalistiek gebeurt behalve vanuit nieuwswaardecriteria (is de gebeurtenis ongewoon, actueel, belangrijk, schokkend etc ?), ook vanuit een bepaald inhoudelijk referentiekader en hanteert bepaalde dramaturgische structuren. Voorbeeld van een referentiekader is de vooronderstelling of geslachtsziekten als een medisch of een moreel probleem worden beschouwd. Voorbeelden van dramatiek zijn de rolverdeling in good guys and bad guys, of de mededeling dat iets een topje van de ijsberg is.

Als er samenhang en stelselmatigheid in het gebruik van referentiekaders en dramatiek zit, dan kunnen we zeggen dat een medium een identiteit heeft. Verschillende kranten en omroepen komen openlijk voor hun identiteit uit. In het ene geval fungeert een andere set waarden, normen, deugden en zinstichtende verhalen dan in het andere geval. Als je De Telegraaf leest, maak je kennis met een andere visie op politiek en maatschappij dan als je Trouw leest. En Netwerk is NOVA niet. Die duidelijkheid is een goede zaak, want dan weet je als burger waar je je aan toevertrouwt voor je informatie. Daarom ook hoort het overheidsbeleid erop gericht te zijn de pluriformiteit van de media te beschermen. Opdat er altijd ook een ander licht op een gebeurtenis kan worden geworpen en de burger niet van éénvormige informatie afhankelijk is, zoals in totalitaire staten.

Er zijn echter ook media die zich niet met een duidelijke identiteit presenteren. Veel aanbieders van informatie op PAGINA 21

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

het internet bijvoorbeeld. En de commerciële omroepen.

Ik denk daarom dat de meest effectieve remedie tegen de

Zij dragen wel een identiteit uit, maar benoemen die niet

medialogica is dat kinderen uitgroeien tot verantwoorde-

in morele termen. “Wij zijn een entertainmentbedrijf”, zei

lijke personen met een duidelijke morele identiteit, die zij

de directeur van een commerciële omroep eens tegen

op verschillende levensgebieden concreet kunnen maken.

me. En dus worden er spanning, geweld, sport, sex en

Dat betekent dat de school ook een niet-cynische opvat-

humor geboden. Niet omdat dit zulke kwaliteitsvolle

ting van het burgerschap in de democratie aanreikt. Als je

programma’s oplevert die met de kijker in contact treden

zo’n persoon bent dan gaat er vanzelf een lampje branden

over een manier om zinvol te leven, maar opdat de kijker

als jou informatie aangeboden wordt die gekleurd wordt

lang genoeg vastgehouden wordt om de commercials

door de medialogica. Dan wordt je kritisch en gaat zono-

te zien die er dwars doorheen worden vertoond. Daar zit

dig zelf op informatie uit. Welnu, deze morele vorming is

een wereldbeeld achter dat je in positieve termen nog

niet een zaak van één vak, maar van dagelijks voorbeeld

hedonisme zou kunnen noemen, maar dan wel in dienst

van docenten die zelf moreel gevormd zijn. Dat veron-

van de aandeel-houder.

derstelt dat de school als geheel een duidelijke identiteit heeft. Die dagelijkse ervaring is uiteindelijk sterker dan

Een vak ‘mediageletterdheid’?

wat de media aanreiken.

Het is van belang dat mensen kunnen herkennen dat informatie die hen via media aangereikt wordt, niet waardevrij is. Is het daarvoor nodig om een vak op school in te voeren? Ik ben daar aarzelend over. Belangrijker vind ik het dat er daadwerkelijk pluriformiteit in de media wordt gehandhaafd en dat de commercieel aangedreven concurrentiedruk tussen de media verminderd wordt. Op dat punt stelt het regeringsbeleid mij niet gerust. Maar het compenseren van falend beleid mag geen reden zijn om een vak op school in te voeren.

Ook het internet levert geen aanleiding. Onderzoek wijst uit dat noch de pessimistische voorspellingen over virtueel identiteitsbedrog, noch de utopische verwachtingen over virtuele gemeenschappen uitkomen. Bij de meeste internetters overheerst sociaal pragmatisme: zij zijn op zoek naar informatie over dingen die hen bezighouden: werk, hobby, studie, politiek, kwalen. Vinden ze die informatie dan zullen ze vaker terugkomen. Anders niet. Een minderheid verdrinkt zich in porno, geweld of fundamentalisme. Het is wat gemakkelijker toegankelijk, maar zonder internet zou dat ook gebeuren. Voor de meerderheid geldt les één uit de reclamewereld: je kunt door middel van de media alle mensen alles één keer laten doen, daarna hebben ze eigen ervaring. En die is doorslaggevend.

PAGINA 22

Falend beleid mag geen reden zijn om een vak op school in te voeren

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Beeldenstorm ANNEKE SMELIK

Het is een gemeenplaats dat onze cultuur vooral een beeldcultuur is. Dagelijks worden

Hoogleraar Visuele Cultuur

we overspoeld met beelden: op T-shirts, op wc-papier, in kranten, tijdschriften, via pos-

aan de Radboud Universiteit

ters en billboards op muren en bij bushaltes, op televisie, op video, in de bioscoop, in

Nijmegen.

musea, en op het computerscherm. Of we willen of niet: we kunnen ons niet aan deze beelden onttrekken, net zo min als aan de muziek waarmee ze vaak gepaard gaan. Van een schriftcultuur zijn wij sinds de uitvinding van fotografie, film, televisie, video, cdrom en internet in rap tempo een beeldcultuur geworden. In deze mondiale mediamaatschappij komen beeld, tekst en geluid integraal tot ons, in een ware beeldenstorm. Nederland heeft lui en laat op deze culturele ontwikkeling gereageerd. De elite laat zich maar al te graag badinerend uit over onderzoek en onderwijs op het gebied van film, televisie en populaire cultuur. Hoe nieuwer en populairder het medium, hoe groter de weerstand in de pers en in het onderwijs. Geen wonder dat film- en televisiewetenschap met enorme vertraging de universiteit binnen kwam. Nog steeds besteden lagere en middelbare scholen mondjesmaat aandacht aan beeldcultuur. Terwijl kinderen moeizaam een taal leren, op school leren lezen en schrijven, poëzie en proza leren analyseren en vreemde talen leren spreken, leren zij daarentegen nauwelijks hoe het complexe medium van film en televisie in elkaar steekt.

Hier lijkt zelfs sprake van een paradox. Terwijl iedereen voor het begrijpen van een tekst wordt opgeleid, moet het begrijpen van een beeld blijkbaar voor zich spreken. Vanaf Teletubby leeftijd kijken kinderen dagelijks televisie, maar leren zij niets over genres, de opbouw van een nieuwsitem, de structuur van een film, de cameravoering in reclame of montage in videoclips. Eindeloos spelen zij computer games, maar nooit leren zij hoe interactiviteit de verhalende structuur beïnvloedt of hoe personages in games zich verhouden tot personages in films. En hebben kinderen enig idee van de effecten van ‘branding’ door middel van logo’s in een geglobaliseerde wereld? Het gevolg is dat we tegelijkertijd een geoefende kijker zijn uit ervaring en een visuele analfabeet qua opleiding.

Het gebrek aan systematische media-educatie is een gemiste kans, omdat er een maatschappelijk belang mee gemoeid is. Cognitieve kennis in de vorm van ‘visuele geletterdheid’ is nodig om de beeldcultuur te kunnen appreciëren en daartoe is media-educatie een vereiste. Zo leren we een houding aan van gelijktijdige distantie en passie in onze omgang met de media waar wij dagelijks gebruik van maken. Dat kan nieuwe en meer bewuste processen van kijkplezier, zingeving en identificatie op gang brengen. Kennis levert meer waardering op; iets waar ook de Nederlandse film wel bij zou varen. Een alerte kijkhouding kan de toeschouwer inzicht geven in de magie, schoonheid en complexiteit van het beeld. Alleen dan zijn we verzekerd van zinvolle participatie en van kritisch behagen in de visuele cultuur van vandaag. Het is hoog tijd voor een nieuwe beeldenstorm.

PAGINA 23

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

Kind en media-opvoeding: dweilen met de kraan open? We leven met z’n allen in een sterk gemediatiseerde samenleving. Technologische ontwikkelingen zorgen er in een rap tempo voor dat we op steeds meer plaatsen, vaker en makkelijker met elkaar in gesprek kunnen zijn, elkaar kunnen zien en horen, en weten waar we mee bezig zijn. Ook kinderen, of misschien wel juist kinderen, maken alom gebruik van die technologische mediamogelijkheden. Maar vaker, makkelijker en directer betekent niet meteen ook beter. Voor kinderen hangt het er maar net af hoe ze de media benutten, of beter nog, leren benutten.

Media enorm belangrijk voor de jeugd

basisschoolkinderen thuis gemiddeld per dag zo’n twee

PETER NIKKEN,

Dat de media een grote rol spelen in het leven van kinde-

uur televisie kijken, en middelbare scholieren wat langer.

hoofd NIZW Expertisecentrum

ren anno 2005 staat buiten kijf, maar opmerkelijk genoeg

Dat was tenminste een paar jaar geleden zo. Wellicht is

Jeugd en Media, Utrecht

weten we eigenlijk niet precies hoeveel tijd kinderen in

de kijktijd alweer gegroeid. Aan computerspellen spen-

Nederland aan televisie, video/dvd, computerspelletjes

deren kinderen, volgens de laatste cijfers van het SCP

en internet besteden. Recent Amerikaans onderzoek

van een jaar of wat terug, in hun vrije tijd ‘slechts’ een

gepubliceerd in maart van dit jaar heeft uitgewezen dat

half uur per dag, maar er zijn ook recentere studies waar-

Amerikaanse kinderen van 8 tot 18 jaar gemiddeld per

uit gemiddeld anderhalf uur per dag gamen naar voren

dag zes en een half uur aan de media besteden en dat

komt. En aan internet besteden kinderen volgens onder-

zij daarbij vaak meerdere media op hetzelfde moment

zoek van de UvA van het afgelopen jaar zo’n half uur om

gebruiken. Ze kijken bijvoorbeeld televisie, surfen op het

te chatten, maar ook dat zou nu al veel meer kunnen zijn

net, en SMS-en tegelijk. Door deze multi-tasking worden

dankzij de recente populariteit van MSN. Eerlijk gezegd

ze per dag feitelijk geconfronteerd met bijna negen uur

weten we dus niet precies hoeveel beeldmateriaal kinde-

media-inhouden. Daarenboven is gebleken dat kinderen

ren bij elkaar consumeren, maar het zullen zeker heel wat

de media vooral op hun eigen slaapkamer benutten, waar

uren zijn.

ze een eigen tv-toestel, video/dvd-speler, computer en mobieltje hebben.

Dat het mediagebruik bij kinderen zo sterk gegroeid is

Waarschijnlijk zullen Nederlandse kinderen helemaal niet

ten opzichte van het gebruik dat wij in onze jeugd ervan

zoveel afwijken van hun Amerikaanse leeftijdgenoten.

maakten, heeft alles van doen met de enorme toename

Metingen van ‘kijk- en luisteronderzoek’ wijzen erop dat

en toegankelijkheid van het media-aanbod. Het afgelopen

PAGINA 24

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

decennium is het aanbod van kinderprogramma’s

huis uit minder bagage hebben kunnen eerder geraakt

vertwaalfvoudigd, vooral dankzij de komst van commer-

worden door de media. Teveel kijken, gamen of MSN-en

ciële zenders als Nickelodeon, Jetix en Cartoon Network.

kan ertoe bijdragen dat kinderen te weinig slapen en te

In de wereld van games, video/dvd en cd’s voor de jeugd

weinig tijd besteden aan het maken van huiswerk, met

gaan tegenwoordig wereldwijd miljarden om, een omzet

slechtere schoolprestaties als gevolg. Te veel tijd besteden

die vele malen groter is dan die van de Hollywood-indu-

aan het beeld en te weinig aan tekst kan er ook toe lei-

strie. Momenteel gaat alle aandacht van de industrie

den dat kinderen hun fantasie onvoldoende ontwikkelen

vooral ook uit naar mobiele telefonie en de mogelijkhe-

en te weinig oefenen met lezen. Te lang achtereen achter

den van internet. Het is een beetje koffiedik kijken, maar

het beeldscherm zitten is ook weinig bevorderlijk voor de

wat er straks allemaal via de kabel- of telefoonverbinding

fysieke gezondheid van kinderen, met een Nintendo-duim

op de computer kan en wat er via het mobieltje in de

of overgewicht als resultaat. Ongezonde leefgewoon-

handpalm van kinderen kan is nu haast onvoorstelbaar:

tes worden sowieso ook makkelijk gestimuleerd via de

complete bioscoopfilms op uitklapschermpjes, headsets die het schoolplein waar kinderen zich op dat moment op bevinden volledig integreren in een virtueel game dat

Kan het kwaad dat kinderen zoveel tijd besteden aan de media,

ze spelen met leeftijdgenoten aan de andere kant van de aarde. Het kan straks allemaal.

wat is er anders dan voorheen, wat kunnen opvoeders van kinderen

Effecten van media op kinderen; genuanceerd

leren, en wie is er nu eigenlijk verantwoordelijk?

Voor opvoeders thuis en op school leidt het mediagebruik van kinderen uiteraard tot vragen. Kan het kwaad dat kinderen zoveel tijd besteden aan de media, wat is er anders dan voorheen, wat kunnen opvoeders van kinderen leren,

vele reclames voor snacks, zoetwaren en frisdranken en

en wie is er nu eigenlijk verantwoordelijk? Een antwoord

voor alcohol. Gewelddadig gedrag en een nonchalante

op deze vragen is natuurlijk ook niet zomaar te geven. Bij

houding over geweld kunnen mede gestimuleerd wor-

‘verantwoord’ gebruik kunnen de media tal van positieve

den door gewelddadige televisieseries en games. Na

effecten teweeg brengen. Kinderen kunnen zich ermee

jarenlange discussies tussen communicatiewetenschap-

vermaken en prettig voelen. Inhouden kunnen hun fanta-

pers is er inmiddels consensus over dat soort negatieve

sie vergroten of stimuleren. Kinderen kunnen leren van

invloeden. En een zelfde type effect van de media op het

wat ze zien op televisie of oppikken via internet. En kinde-

seksueel gedrag en de houding van kinderen en jongeren

ren kunnen hun sociale vaardigheden vergroten door bij-

over seks lijkt ook steeds meer voorstelbaar. De gemid-

voorbeeld bij het gamen op hun beurt te leren wachten,

delde leeftijd waarop kinderen ‘het’ voor het eerst doen

of ervaringen en gevoelens met leeftijdgenoten te delen.

ligt volgens de NISSO-Rutgers groep de laatste jaren wel stabiel tussen de 15 en 16 jaar, maar het aantal kinderen

Bij ‘minder verantwoord’ gebruik kunnen dezelfde media

dat het op die leeftijd doet neemt wel toe. Bovendien is er

ook tal van negatieve effecten hebben op kinderen. Vooral

ook een toename van ‘vreemde’ seks en van ‘gedwongen’

te jonge kinderen, gevoelige kinderen, kinderen die het

seks, het laatste met name bij meisjes. De parallel met de

op school wat minder goed doen, en kinderen die van

groeiende media-aandacht voor (bijzondere) seks en de PAGINA 25

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

toegankelijkheid tot dat soort inhouden onder jongeren

op te passen voor ‘foute’ games, maar die verder niet

maakt het heel aannemelijk dat er een verband moet zijn.

gecontroleerd worden bij het spelen en of aanschaffen van games blijken het vaakst over de schreef te gaan.

Verantwoord media-opvoeden

Verantwoord media-opvoeden gaat dan ook niet zomaar.

Het zou nu natuurlijk te gemakkelijk zijn, om de beschuldigende vinger alleen te richten op de media. Sommige

Om kinderen gezond op te kunnen laten groeien met

actiegroepen pleiten er al jaren voor dat de hoeveelheid

zoveel media om hen heen is het vooral van belang dat

geweld in de media teruggedrongen moet worden om

er een duidelijk stelsel komt dat opvoeders goed advi-

bij te dragen aan een meer respectvolle samenleving.

seert en helpt hun verantwoordelijkheid waar te kunnen

Hoewel nuttig en lovenswaardig zal het niet voldoende

maken. Zowel ouders thuis, als professionele opvoeders

zijn om het panacea alleen te zoeken in een strengere

op school en in de jeugdzorg, zijn erbij gebaat dat zij

Kijkwijzer en het verbieden van mediaproducties met

beter weten wat de media met kinderen kunnen doen

geweld, seks en reclame voor ongezonde eetwaren.

en hoe zij hun verantwoordelijkheid het best kunnen

Verboden vrucht smaakt immers altijd het best, en uit

nemen. Elke ouder en elke leerkracht of jeugdhulpverle-

recent eigen onderzoek is gebleken dat de leeftijdsclas-

ner heeft op haar of zijn manier het beste voor met diens

sificaties sommige kinderen juist op het idee kunnen

kind en desgevraagd zeggen ouders geregeld samen

brengen om die ongepaste producties stiekem te bekijken

te kijken, hun kinderen te weerhouden van ‘verkeerde’

of te spelen. Zo ook de goed bedoelde commentaren

games en ervoor te zorgen dat er een internetfilter tegen

van ouders over twijfelachtige games of programma’s.

porno op hun computer zit. Het onderwijs werkt graag

Kinderen die door hun ouders erop gewezen worden

mee aan het kunnen behalen van internetdiploma’s of media-opvoedingsprogramma’s van de oude vertrouwde Schooltelevisie. Alle scholen willen graag ICT-vaardig zijn en de verworvenheden gebruiken binnen het lesprogramma. En toch zien ouders en professionele opvoeders soms het bos niet meer door alle krantenberichten, aanbiedingen, cursussen, artikelen en wat dies meer.

Maar ook de aanbieders van media bij televisie, games, sites, en films kunnen hulp gebruiken. Zij moeten niet alleen weten wat er speelt bij kinderen (lees wat populair is), maar ook wat ouders en school doen en willen. Alleen door werkelijk structureel een dialoog aan te gaan met opvoeders kunnen aanbieders en gebruikers elkaar beter leren kennen en ervoor zorgen dat de jeugd gezond op kan groeien met de media.

PAGINA 26

REFLEXIEF

>

APRIL 2005

>

NUMMER 1

L I D O R G A N I S AT I E S N K S R

COLOFON

Bond KBO

Reflexief is een uitgave van de Nederlandse Katholieke Schoolraad, forum voor katholiek

bond katholiek en primair onderwijs

onderwijs. Reflexief verschijnt driemaandelijks en wordt gratis toegezonden aan

Bond KBVO

schoolbesturen en schoolmanagement, relaties in het onderwijs, de politiek, het

bond katholiek beroeps- en voortgezet onderwijs

maatschappelijk leven en de media. U kunt zich ook abonneren op Reflexief.

VKLO Vereniging van Katholieke lerarenopleidingen

Onderwijsbond CNV

REDACTIE

Bartho Janssen (hoofredacteur) Gerrit-Jan Meulenbeld (eindredacteur)

AOb/Sint Bonaventura KVSC

Irma Verbeek (redactieassistent) Thom Geurts

kring van schoolleiders van christelijk

Frank Seller

geïnspireerd onderwijs

Wilbert van Walstijn

NKO Nederlandse Katholieke vereniging van Ouders

RK Vereniging van Personeel bij het Beroepsonderwijs

ILLUSTRATIE

Bert Dekker

VORMGEVING

KVLO/Thomas van Aquino

Ontwerpwerk, Den Haag

VDL Vereniging Docenten Levensbeschouwing

DRUK

De Nederlandse Bisschoppenconferentie is vertegenwoordigd in het bestuur en de ledenvergadering

Drukkerij Berne, Heeswijk

REDACTIEADRES

Stadhouderslaan 9 Postbus 82068 2508 EB Den Haag T 070 356 86 18

Surf naar www.nksr.nl en discussieer mee

F 070 361 60 52 E [email protected] www.nksr.nl

ABONNEMENTENADMINISTRATIE

Reflexief kost € 12,50 per jaar, los nummer € 3,75. Voor informatie en losse nummers: Irma Verbeek, T 070 356 86 18 F 070 361 60 52 E [email protected]

COPYRIGHT

Overname van artikelen of gedeelten daarvan is toegestaan na voorafgaande toestemming van de redactie en met bronvermelding. ISSN 1570-2588

PAGINA 27

‘Woord en beeld zijn ten opzichte van elkaar onherleidbaar. Hoezeer men ook onder woorden brengt wat men ziet – wat men ziet huist nooit in wat men zegt.’ (Michel Foucault)