Rechtsbescherming tegen bestraffing in het strafrecht en het bestuursrecht Een rechtsvergelijking tussen het Nederlandse strafrecht en bestraffende bestuursrecht, mede in Europees perspectief
Legal protection against punishment in criminal law and administrative law A legal comparison between the Dutch criminal law and punitive administrative law, also in European perspective
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op gezag van de rector magnificus Prof.dr. H.G. Schmidt en volgens besluit van het College voor Promoties. De openbare verdediging zal plaatsvinden op vrijdag 11 november 2011 om 9:30 uur
door Rogier Stijnen 8 januari 1969 te Den Haag
ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM
Inhoudsopgave
Lijst van gebruikte afkortingen
xv
1
Inleiding
1
1.1 1.2 1.3 1.4
Van het handhavingsteken! tot de Wet Mulder Instrumentaliteit en rechtsbescherming Europese invloeden: het EVRM en de Europese Unie Nieuwe ontwikkelingen: de Vierde tranche van de Awb en de Wet OM-afdoening De positionering van het bestuur en het openbaar ministerie De taakopvatting van de rechter Rechtsbescherming: waarborgen en rechtsmiddelen in het straf-, bestuursen Europees recht Onderzoeksafbakening en probleemstelling De indeling van dit boek
1 5 9
1.5 1.6 1.7 1.8 1.9
14 20 24 30 38 39
DEEL I - MENSENRECHTENVERDRAGEN EN DE EUROPESE UNIE
45
2
De mensenrechtenverdragen (EVRM EN IVBPR)
47
2.1 2.2 2.3
Inleiding: de doorwerking van het EVRM en het IVBPR in het nationale recht Wanneer is sprake van een criminal charge? Het criminal charge-begrip en de afbakening tussen bestraffende en herstelsancties in Nederland Waarborgen tegen vervolging en bestraffing en toegang tot de nationale rechter en het EHRM Rechtswaarborgen I: verdenking, kennisname van de aanklacht, toegang tot de stukken en rechtsbijstand Rechtswaarborgen II: onschuldpresumptie en nemo tenetur Rechtswaarborgen III: bewijs, bewijsuitsluiting en verdedigingsrechten Rechtswaarborgen IV: legaliteit, lex certa, lex mitior en ne bis in idem Rechtswaarborgen V: het recht op handhaving Toegang tot de rechter I: procedurele voorschriften, waaronder termijnen, en griffierecht Toegang tot de rechter II: een openbare rechtszitting en afstand van rechten Toegang tot de rechter III: een onafhankelijke rechter met volledige bevoegdheid Toegang tot de rechter IV: hoger beroep, herziening, effectieve rechtsmiddelen en de redelijke termijn Toegang tot de rechter V: de ambtshalve activiteiten van de rechter
47 49
2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14
57 67 72 79 89 107 121 127 130 133 143 150
Inhoudsopgave
3
De Europese Unie
153
3.1 3.2 3.3 3.4
Inleiding: de doorwerking van het Unierecht in het nationale recht Rechtsbronnen van Unierecht en de toepassing door de nationale rechter Europese rechtsbeginselen Het gelijkwaardigheids- en doeltreffendheidsbeginsel en effectieve rechtsbescherming Ambtshalve toepassing van Unierecht door de nationale rechter Herziening van onherroepelijke met het Unierecht strijdige beslissingen door de nationale rechter Bewijslastverdeling en feitenvaststelling inzake Unierecht door de nationale rechter De toegang tot het Gerecht en het Hof van Justitie tegen Uniehandelingen Europees mededingingsrecht I: verbodsbepalingen, sancties en de verhouding met het nationale recht Europees mededingingsrecht II: onderzoeksbevoegdheden, verdedigingsrechten en bewijsuitsluiting Europees mededingingsrecht III: bewijslast en bewijs waardering Europees mededingingsrecht IV: boeteoplegging, afstand van rechten en hoger beroep Europees strafrecht De verhouding tussen het EVRM en de Europese Unie
153 156 162
3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14
DEEL II - HET NEDERLANDSE BESTUURSPROCESRECHT 4
Kernbegrippen, bestuurlijke besluitvorming en algemene bepalingen over bezwaar en beroep
4.1 4.2 4.3 4.4
Inleiding Besluit, bestuursorgaan, alsmede de rechtskracht van besluiten Belanghebbende, relativiteit en procesbelang Partijstelling, vertegenwoordiging, rechtsopvolging en deelname van derden aan een procedure Het legaliteitsbeginsel en de algemene beginselen van behoorlijk bestuur De ruimte van bestuursorganen: beleidsvrijheid, beoordelingsruimte en vage normen De besluitvorming: onderzoeks- en inlichtingenplicht, zienswijze, motiveringsplicht en beslistermijnen Het maken van bezwaar en het instellen van beroep, de gronden en de intrekking van rechtsmiddelen Het ontbreken van schorsende werking van bezwaar en beroep en de voorlopige voorziening De bezwaar- en beroepstermijn en verschoonbare termijnoverschrijding De bezwaarprocedure: de stukken, de hoorplicht, advisering en beslissingsbevoegdheid De omvang van de heroverweging en de ambtshalve wijziging van besluiten
4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 4.12
172 173 177 182 185 194 197 202 209 217 224
229
231 231 231 243 253 258 270 274 278 286 290 297 305
Inhoudsopgave
XI
5
Toegang tot en taak van de bestuursrechter
313
5.1 5.2
Inleiding De bevoegdheid van de bestuursrechter en de verschuldigdheid van griffierecht Het vooronderzoek door de bestuursrechter en de op de zaak betrekking hebbende stukken Het onderzoek ter zitting, schorsing, heropening en (vereenvoudigde) afdoening zonder zitting Art. 8:69 Awb: inleiding, tekst en toelichting De buiten- en binnengrens van het geding, fuikwerking en een behoorlijke procesorde Ambtshalve toetsing en de ambtshalve aanvulling van rechtsgronden en van feiten Kwesties of voorschriften van openbare orde De ambtshalve toepassing van materieel recht, waaronder beleid Nogmaals de ambtshalve aanvulling van feiten De functies van het hoger beroep en van cassatie Art. 8:69 Awb: tussenconclusie De omvang van het geding en ambtshalve activiteiten van de rechter bij bestraffende sancties De uitspraak, waaronder het gezag van gewijsde van de uitspraak Bijzondere rechtsmiddelen: herziening van besluiten en van rechterlijke uitspraken
313
5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.12 5.13 5.14 5.15
DEEL III - HET NEDERLANDSE STRAFPROCESRECHT
313 317 326 333 335 343 351 356 363 364 371 372 382 393
401
6
Kernbegrippen, actoren en strafvordering
403
6.1 6.2 6.3
Inleiding Het legaliteitsbeginsel en de beginselen van een behoorlijke procesorde Het slachtoffer: aangifte, klacht tegen niet vervolgen, voeging als benadeelde partij en spreekrecht De verdachte en zijn raadsman: het verdenkingsbegrip, verdedigingsrechten en de bezwaarprocedure Het openbaar ministerie, de procureur-generaal en het opportuniteitsbeginsel De bevoegdheid van de gerechten, de samenstelling van de kamers en de rechter-commissaris Het voorbereidend onderzoek en de stukken Vervolging en sepot, transactie en strafbeschikking
403 403
6.4 6.5 6.6 6.7 6.8
412 419 429 434 438 446
7
Toegang tot en de taak van de strafrechter
451
7.1 7.2 7.3
Inleiding De kennisgeving van verdere vervolging, de dagvaarding of de oproeping De oproeping van getuigen en deskundigen ter zitting: het verdedigingsen noodzakelijkheidscriterium Het onderzoek ter terechtzitting
451 451
7.4
453 458
XII
7.5 7.6 7.7 7.8 7.9 7.10 7.11 7.12
Inhoudsopgave
De voorvragen van art. 348 Sv en beslissingen van art. 349 Sv De hoofdvragen en beslissingen van art. 350 Sv De uitspraak en de motivering van het vonnis: responsieplicht of ambtshalve beoordeling? De procedure en uitspraak inzake ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel Gewone rechtsmiddelen I: beperkingen, termijnen en andere vereisten Gewone rechtsmiddelen II: de schorsende werking en de intrekking van rechtsmiddelen Gewone rechtsmiddelen III: functies en omvang van hoger beroep en cassatie Bijzondere rechtsmiddelen, waaronder de herziening van rechterlijke uitspraken
464 468 476 486 489 499 500 508
DEEL IV - OVERTREDING EN BESTRAFFING IN HET STRAF- EN BESTUURSRECHT
517
8
Overtreding, daderschap en schuld
519
8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.9 8.10
Inleiding Bekendmaking van wetgeving en het verbod van terugwerkende kracht Lex certa en een toereikende wettelijke grondslag voor normstelling Gebiedsontzeggingen, vergunningvoorschriften en aanverwante kwesties Rechtsmacht Daderschap van en toerekenbaarheid aan natuurlijke en rechtspersonen Onschuldpresumptie en rechtsvermoedens Schuld en opzet Afwezigheid van alle schuld en pleitbaar standpunt Overige strafuitsluitingsgronden en culpa in causa
519 520 524 536 540 542 550 554 557 563
9
Bewijs, bewijsverkrijging en verdedigingsrechten
569
9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6
Inleiding Bewijsmiddelen en bewijslastverdeling in het strafrecht Bewijsmiddelen en bewijslastverdeling in het bestuursrecht Bewijsmaatstaf in het straf- en bestuursrecht Toezicht en opsporing Gegevensverstrekking tussen bestuursorganen, opsporingsdiensten en inlichtingen- en veiligheidsdiensten Inlichtingen-, medewerkings-, meld- en aangifteplicht Het zwijgrecht en hoe om te gaan met het op grond van een inlichtingenplicht verkregen informatie Overige verdedigingsrechten inzake de bewijsvoering Bekennende verdachten en afstand van verdedigingsrechten Onrechtmatig verkregen bewijs en bewijsuitsluiting
569 570 584 593 597
9.7 9.8 9.9 9.10 9.11
604 610 616 627 632 638
Inhoudsopgave
Xlll
10
Vervolging en bestraffing
647
10.1 10.2
Inleiding Wettelijke beperkingen inzake vervolging en boeteoplegging: verjaring, ne bis in idem en una via Het legaliteitsbeginsel: het vereiste dat de (maximum)straf tevoren bij wet is bepaald De vervolgingsbeslissing en de inzet van de bestuurlijke boete Strafdoelen in het straf- en bestuursrecht De strafeis van het openbaar ministerie en de straftoemeting door de strafrechter De strafrechtelijke geldboete Maximumboetes en gefixeerde boetes in het bestuursrecht en de evenredigheidstoetsing Bewijsvoering inzake opportuniteit en evenredige bestraffing Vervolging en bestraffing van klokkenluiders, kroongetuigen en bekennende verdachten Lex mitior Afdoening binnen een redelijke termijn en de gevolgen van overschrijding daarvan
647
10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 10.9 10.10 10.11 10.12
648 658 660 665 666 675 679 689 693 696 699
DEEL V - SLOT
709
11
Samenvatting
711
11.1 11.2
711
11.3 11.4 11.5 11.6 11.7
Inleiding Legaliteit, lex certa, lex mitior, ne bis in idem, verjaring, herziening en rechtsbeginselen Bewijs(lastverdeling) en verdedigingsrechten Verwijtbaarheid en evenredigheid Handhaving en handhavingsbeleid Toegang tot de straf-en de bestuursrechter De taak van de straf- en de bestuursrechter
712 729 746 754 761 781
12
Conclusie
795
Summary
801
Literatuurlijst Geraadpleegde en aangehaalde literatuur Gebruikte parlementaire stukken, krantenberichten, digitale berichten en jaarverslagen
807 807 824
Trefwoordenregister
829
Curriculum vitae
833
