Rechterlijke macht Studies over rechtspraak en rechtshandhaving in Nederland Redactie:
E.R. Muller C.P.M. Cleiren
Kluwer
Deventer
2006
Inhoud
I
Inleiding
1
i. I 1 .2 1.3
Aanleiding Inhoud Dankzegging
E.R. Mutter en C.P.M. Cleiren
DEEL I 2
ORGANISATIE RECHTERL1JKE MACHT
2-3
5
Rechtspraak in Nederland H.G.Aten,
2.1 2.2
I 2 3
7
C.A.J. Koeijers, C.S. Wang, BJ. Diephuis, F.P van Tulder
lrueiai n g
7
Burgerlijke rechtspraak 2.2.1 Algemeen 2.2.2 Civiele procedure 2.2.3 Procedures Rechtbank, sector kanton 2.2.4 Rechtbank, sector civiel 2.2.5 2.2.6 Gerechtshof 2.2.7 Hoge Raad Bestuursrechtspraak 2.3.1 Algemeen Procedure bij de bestuursrechter 2.3.2 Sector bestuursrecht van de rechtbank 2-3-3 2.3.4 Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State Centrale Raad van Beroep 2.3.5 2.3.6 College van Beroep voor het Bedrijfsleven 2.3.7 Procedure bij de belastingrechter 2.3.8 Belastingkamer van de Hoge Raad
8 8 9 10 10 12
14 15 16 16 17 17 20 21 21
23 25
INHOUD
Asielverlening Strafrechtspraak Algemeen 2.4.1 Van delict tot strafzaak 2.4.2 Personen en functionarissen 2.4.3 Procedure 2.4.4 Delict 2.4.5 Wet Mulder 2.4.6 Ingeschreven zaken bij het Openbaar Ministerie 2.4.7 Beslissing over verdere vervolging 2.4.8 Afdoeningen kantonstrafzaken door het 2.4.9 Openbaar Ministerie 2.4.10 Afdoeningen rechtbankstrafzaken door het Openbaar Ministerie 2.4.11 Afdoeningen kantonstrafzaken door de rechter 2.4.12 Afdoeningen rechtbankstrafzaken door de rechter 2.4.13 Hoger beroep 2.4.14 Beroep in cassatie 2.4.15 HALT, Stop enjeugdstrafrechtspraak Financien en personeel Uitgaven 2.5.1 2.5.2 Inkomsten Samenstelling 2-5-3 Personeel 2-5-4 Aanhangsel: bronbeschrijving 2.6.1 Bron burgerlijke rechtspraak 2.6.2 Bron bestuursrechtspraak 2.6.3 Bron strafrechtspraak 2.6.4 Bron seeevens financien en personeel van OM en rechtspraak
2-3-9 2.4
2-5
2.6
3 3.1 3.2 3.3 3.4
VI
De samenstelling van de rechterlijke macht L.E. de Groot-van Leeuwen Inleiding Organisatie en aantallen Selectie van leden van de rechterlijke macht Samenstelling van de rechterlijke macht 3.4.1 Afkomst 3.4.2 Leeftijd en sekse 3.4.3 Professionele herkomst
26 27 27 28 28 28 29 3i 32
35 35 36 37 39 47 47 48 50 50 51
54 56 57 57 57 58
58 59 59 59 63 67 67 70 71
INHOUD
3.5 3.6 4
4.1 4.2 4.3
4.4
4.5 4.6 4.7 5
5.1 5.2
5.3 5.4
3.4.4 Politieke voorkeur Nevenfuncties en rechter-plaatsvervangers Besluit D e beheers- en bestuursstructuur van de rechterlijke macht P.P.T. Bovend'Eert Inleiding De gerechten De Raad voor de rechtspraak 4.3.1 Financiering van de rechtspraak 4.3.2 De bedrijfsvoering van de gerechten 4.3.3 Werving, selectie, benoeming en ontslag 4.3.4 Uniforme rechtstoepassing en bevordering van juridische kwaliteit 4.3.5 Planning en control De minister van Justitie en de Raad voor de rechtspraak 4.4.1 Samenstelling van de Raad voor de rechtspraak 4.4.2 Algemene aanwijzingen; vernietiging van besluiten; planning en control 4.4.3 De financiering van de rechtspraak 4.4.4 Samenstelling gerechtsbesturen Constitutionele aspecten van een juridisch poldermodel De Hoge Raad en de Raad voor de rechtspraak Slot Organisatieontwikkeling en kwaliteitszorg in de rechterlijke organisatie P.M. Langbroek Inleiding Vernieuwing van de organisatie van de rechtspraak 5.2.1 Organisatieontwikkeling en institutionele ontwikkeling 5.2.2 Nieuwe terminologie 5.2.3 Spanning: professionele autonomie en rechterlijke onafhankelijkheid Kwaliteitszorg bij de overheid Functies van kwaliteitszorg in professionele organisaties 5.4.1 Kwaliteitszorg als bevordering van professionaliteit 5.4.2 Kwaliteitszorg als bedrijfsvoering
73 74 77
79 79 80 86 87 88 90 91 92 95 96 97 98 101 101 107 113
115 115 115 116 119 120 121 124 124 125
VII
INHOUD
5.5
5.6
5.7 5.8 5.9
6
6.1 6.2
6.3
6.4
6.5
VIII
5.4.3 Kwaliteitszorg als verantwoording Kwaliteitszorg in de organisatie van de rechtspraak 5.5.1 Kwaliteitszorg als bedrijfsvoering 5.5.2 Kwaliteitszorg als professionalisering 5.5.3 Kwaliteitszorg als verantwoording De organisatie van kwaliteitszorg in de rechtspraak 5.6.1 Ontwikkeling van kwaliteitsstandaards voor rechters en gerechten 5.6.2 Globale beschrijving meetsysteem rechterlijk functioneren 5.6.3 Discussie over prestatie-indicatoren Enkele uitkomsten van de evaluatie van de Wet op de rechterlijke organisatie Transparantie Afsluiting: naar herstel van de balans tussen productiviteit en inhoudelijke kwaliteit
126 127 128 130 131 132 133 134 136 136 140 141
Het nieuwe OM
143
A.C.'tHart Inleiding Ontwikkelingen en achtergronden 6.2.1 Periodisering 6.2.2 Eerste periode (jaren zestig) 6.2.3 Tweede periode (jaren zeventig en tachtig) 6.2.4 Derde periode (jaren negentig) Taken en beroepsethiek 6.3.1 DeWetRO 6.3.2 Strafrechtelijke taken: enkele opmerkingen 6.3.3 Rechtshandhaving 6.3.4 Beroepsethiek 6.3.5 Gedragscodes 6.3.6 De gedragscode OM Organisatorische vormgeving 6.4.1 De vroegere organisatie 6.4.2 De nieuwe organisatie 6.4.3 Werkverbanden Capita selecta 6.5.1 De vroegere relatie minister van Justitie - OM 6.5.2 De nieuwe relatie minister van Justitie —OM 6.5.3 Kanttekeningen
144 147 147 148 151 155 166 166 168 176 188 189 192 196 196 207 217 222 222 230 235
INHOUD
6.6
7 7.1 7.2 7.3
7.4
6.5.4 De platte organisatie 6.5.5 Reorganisatie OM en zittende R M Naschrift redactie 6.6.1 Het OM verandert 6.6.2 Functioneel Parket Openbaar Ministerie 6.6.3 De OM-beschikking 6.6.4 De Commissie evaluatie afgesloten strafzaken 6.6.5 Het verbeterprogrammaVersterking opsporing en vervolging 6.6.6 Meerjarenplan'Perspectief op 2010' Het Openbaar Ministerie als magistraat H. de Doelder en M.E. de Meijer Inleiding Magistraat in theorie Magistraat in praktijk 7.3.1 Gedragscode Openbaar Ministerie 7.3.2 Beleidsvoering en de aanwijzingsbevoegdheid van de minister 7.3.3 De positie van het OM in het strafrecht 7.3.4 De positie van het OM in het civiele recht 7.3.5 Buitengerechtelijke afdoening Conclusie
DEELII 8 8.1
8.2
8.3
RECHTSPRAAK
Civiele rechtspraak WD.H.Asser Het voorwerp van civiele rechtspraak 8.1.1 Burgerlijk recht 8.1.2 Andere rechtsgebieden 8.1.3 Civiele rechtspraak in internationale gevallen 8.1.4 De aard en inhoud van de rechterlijke uitspraak De civiele rechter 8.2.1 De gewone overheidsrechter 8.2.2 Internationale rechters 8.2.3 Particuliere geschillenbeslechting De partijen, derden en vertegenwoordiging 8.3.1 Partij 8.3.2 Wie partij kunnen zijn;partijvertegenwoordiging
243 247 249 250 254 256 257 261 264 265 265 266 269 269 272 275 277 280 283 285 287 288 288 290 294 294 296 296 300 301 304 304 305
IX
INHOUD
8.4
8.5 9 9.1 9.2 9.3 9.4
10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8
8.3.3 Procesvertegenwoordiging 8.3.4 Derden Het proces voor de civiele rechter 8.4.1 Bronnen van procesrecht 8.4.2 Normering, sancties en deformalisering 8.4.3 Kenmerken van het civiele proces 8.4.4 De dagvaardingsprocedure 8.4.5 De verzoekschriftprocedure 8.4.6 Het kort geding 8.4.7 Rechtsmiddelen Executie
3°7 3°9 3IG 3ID 313 315 321 326 327 328 331
Bestuursrechtspraak J.E.M.Polak Inleidende opmerkingen: de bestuursrechtspraak en de rechterlijke macht Organisatie van de bestuursrechtspraak in historisch perspectief Overzicht van de thans bestaande organisatie van de bestuursrechtspraak De bestuursrechtelijke procedure 9.4.1 De bezwaarprocedure 9.4.2 De procedure bij de bestuursrechter in eerste aanleg en in hoger beroep 9.4.3 Inhoudelijke aspecten van de bestuursrechtspraak en de daaraan ten grondslag liggende beginselen
335
Strafrechtspraak Th.A. de Roos Inleiding Professionele rechtspraak - vertrouwen van de burger De openbare terechtzitting, rechtsmiddelen Onderzoek ter terechtzitting en positie van de verdachte De rol van het Openbaar Ministerie Positie van het slachtoffer De verdediging; de raadsman Reclassering, NFI, gedragsdeskundigen
335 337 344 347 351 352 356 361 361 362 364 368 369 374 375 376
INHOUD
10.9 10.10
Verantwoording en kwaliteitsverbetering - de Raad voor de rechtspraak Uitleiding
377 379
11
Executie als fundament van het strafrechtsgebouw
381
11.1
11.2
11.3
11.4
11.5
11.6
D. W. Steenhuis en GJ. Rodenburg Inleiding 11.1.1 Het straftheoretisch belang van volledige en tijdige executie 11.1.2 Oorzaken van tekortschietende executie 11.1.3 Hoofdstukindeling De formele verantwoordelijkheid van het OM 11.2.1 Het OM als executie-autoriteit 11.2.2 Centraal Justitieel Incasso Bureau (CJIB) 11.2.3 Executieplicht 11.2.4 Executiegeschillen Aard en omvang van de executieketen 11.3.1 Instroom misdrijfzaken (arrondissementsparketten en BVOM) 11.3.2 Instroom kantonzaken 11.3.3 Afdoening misdrijfzaken en kantonzaken (executie-uitstroom) 11.3.4 Instroom en afdoening transacties (overtredingen en eenvoudige misdrijven) 11.3.5 Administratiefrechtelijke handhaving verkeersvoorschriften De executiedoorlooptijd van de geldboete, de taakstraf en de vrijheidsstraf voor meerderjarigen 11.4.1 De geldboete 11.4.2 De taakstraf 11.4.3 De vrijheidsstraf Het executie-deficit nader beschouwd 11.5.1 Beheersing van primaire processen: de start van de executie 11.5.2 Sturing en monitoring van de executie 11.5.3 Schaarsteproblematiek Slot
381 381 383 384 385 385 388 390 391 392 392 393 393 393 394 394 394 396 397 398 398 400 400 402
XI
INHOUD
12
Rechterlijke samenwerking
403
G.K. Schoep en K. Teuben
12. i 12.2
12.3
12.4 13 13.1 13.2 13.3 13.4
13.5
13.6
13.7
13.8
XII
Inleiding Doelstelling, begripsomschrijving en verschijningsvormen van rechterlijke samenwerking 12.2. i Doelstelling en begripsomschrijving van rechterlijke samenwerking 12.2.2 Rechterhjke samenwerking in de praktijk 12.2.3 Resultaten van rechterhjke samenwerking: rechtersregelingen Vragen en aandachtspunten bij rechterhjke samenwerking 12.3.1 Inleiding 12.3.2 Verhouding tussen rechterhjke samenwerking en de taak van de wetgever (Trias Politica) 12.3.3 Relatie tot de rechterlijke onafhankelijkheid 12.3.4 Binding aan rechtersregelingen 12.3.5 Bekendmaking van afspraken 12.3.6 RegelingindeWetRO Conclusies en blik in de toekomst
4°3 4°4 4°4 408 4J5 416 4I(5 416 419 421 426 427 430
EfFecten en effectiviteit van rechtspleging
433
M.L.M.Hertogh Inleiding Amerikaanse toestanden Directe en indirecte effecten Effecten voor de burger 13.4.1 Procedure of uitkomst? 13.4.2 Hoe de winnaar toch verliest EfFecten voor het openbaar bestuur 13.5.1 Rechterhjke uitspraken in de bestuurspraktijk 13.5.2 Conclusie Doorwerking van rechtspleging 13.6.1 De implementatie van rechterhjke uitspraken 13.6.2 Drie belangrijke obstakels 13.6.3 Conclusie Maatschappelijk vertrouwen in de rechterhjke macht 13.7.1 Onbekend maakt bemind 13.7.2 Reflexieve rechtspraak Tot besluit: naar een 'jurisprudence of consequences'?
433 435 437 439 439 441 442 442 445 445 446 447 449 45O 451 451 452
INHOUD
DEEL III FUNCTIONEREN RECHTERLIJKE MACHT
455
14
457
14.1 14.2 14.3
14.4 14.5
Rechterlijke beroepsethiek M.A. Loth Inleiding De plaats en structuur van de rechterlijke beroepsethiek De inhoud van de rechterhjke beroepsethiek 14.3.1 Rechterhjke verantwoordelijkheden 14.3.2 Beheersverantwoordelijkheden De functie van de rechterhjke beroepsethiek Tenslotte
15
Integriteit rechterlijke macht B.E.P.Myjer 15.1 Inleiding 15.2 Integriteit 15.3 Rechterlijke integriteit: een korte historische terugblik 15.4 Internationale ontwikkelingen 15.5 Nederland: algemeen 15.6 Nederland: rechtsprekende macht 15.6.1 Inleiding 15.6.2 Nevenfuncties 15.6.3 Wraking en verschoningscodes: de Leidraad 15.7 Nederland: Openbaar Ministerie 15.7.1 De wenselijkheid van een nationale gedragscode voor het O M 15.7.2 Inleiding 15.7.3 Het ontwikkelteam gedragscode O M 15.8 Uitleiding Bijlage 1 Gedragscode Openbaar Ministerie Bijlage 2 Leidraad onpartijdigheid van de rechter 16
16.1 16.2 16.3
Rituelen en symbolen in de rechtspraak: hun functie en betekenis A.M. Hoi Vorm en inhoud van rechtspraak Rechtspraak als spel Ruimte en tijd 16.3.1 Ruimte 16.3.2 Tijd
457 460 466 471 477 479 482 485 485 486 487 491 492 493 493 494 496 498 498 499 500 503 505 513
517 517 519 522 522 526
XIII
INHOUD
16.6
D e spelers D e handeling: van polemos naar agon 16.5.1 Sacraliteit Ter afsluiting: van wet naar overeenkomst?
527 528 53O 53 2
17
I C T en de zittende magistratuur: e e n stand van zaken
535
A.H.J. Schmidt Korte beschrijving van de recente organisatorische bewegingen bij de Z M Schets van de thans beschikbare techniek Een indruk van de voornemens Trends Verhouding Z M met ICT-dienstverlening Nabeschouwing
535 537 545 548 55 1 555
16.4 16.5
17.1 17.2 17.3 17.4 17.5 17.6 18 18.1 18.2 18.3
18.4 18.5 18.6 18.7 18.8 18.9 18.10 18.11 18.12 18.13
XIV
D e rechtspleging en de rol van forensische expertise J.ENijboer Inleiding D e opkomst van niet-juridische specialisaties ten dienste van de rechtspleging Algemene aspecten van de rechtsontwikkeling 18.3.1 Dubbele selectie; ontsluiting 18.3.2 'Credentials' Het wettelijk kader van de inschakeling van deskundigen in de strafrechtspleging Het juridisch kader van de inschakeling van deskundigen in de burgerlijke rechtspleging Het juridisch kader van de inschakeling van deskundigen in de administratieve rechtspleging Niet bij recht alleen: de normatieve kaders waarbinnen deskundigen (moeten) opereren Vier groepen van problemen De kwaliteit van de aan de deskundige te verstrekken opdracht De uitvoering van de opdracht door de deskundige en de rapportage Meervoudige expertise, contra-expertise, 'second opinions', beoordelende expertise e.d. Kosten Waardering van de resultaten
557 557 559 562 562 564 568 574 576 577 579 583 584 585 587 588
INHOUD
18.14 18.15 18.16
Toezicht en waarborgen voor kwaliteit Ook een 'diploma' voor juristen die geoefend zijn in de omgang met deskundigen? De taakopvatting van de rechter
588 589 589
19
Het Openbaar Ministerie en de media
593
HJ. G. Beunders en E.R. Mutter 19.1 Inleiding 19.2 Schaalverandering 19.3 Richthjnen en Aanwijzingen inzake OM-voorlichting 19.4 Marketing Openbaar Ministerie 19.5 Het OM in de verdrukking 19.6 'Het proces van de eeuw' 19.7 Proactief of mediacircus 19.8 Camera in de rechtszaal? 19.9 Kritiek op OM-voorlichting houdt aan 19.10 Mediaoffensief als politiek signaal 19.11 'Mediahypes' 19.12 Mediahype en de theorie van de vorige keer 19.13 Lessen en kritiek 19.14 Speelbal van de publieke opinie 19.15 OM weer'op slot', nieuwe kritiek 19.16 OM zoekt zelf weer de publiciteit: Pirn Fortuyn en prins Bernhard 19.17 Van reactief naar proactief 19.18 De mening van journalisten over het OM 19.19 Conclusies 19.20 Toevoeging herfst 2006 door auteurs
630 632 635 639 642
DEEL IV TOEKOMST
645
20
20.1 20.2
Enkele beschouwingen over de toekomst van de rechtspleging, met name in het bestuursrecht J.C.A. de Poorteren E.M.H. Hindi Ballin Inleiding Een drietal perspectieven op bestuursrechtelijke rechtspleging 20.2.1 Rechtsstatelijkheid 20.2.2 Snelle en finale geschilbeslechting 20.2.3 Bevorderen van de rechtsontwikkeling en de rechtseenheid
593 594 596 601 603 604 606 609 614 616 618 620 622 625 627
647 647 649 649 650 652
xv
INHOUD
20.3 20.4
20.5
20.2.4 Onderlinge verhouding Onafhankelijke en onpartijdige bestuursrechtspraak Rechtseenheid en rechtsontwikkeling en verschillende hoogste rechters 20.4.1 Inleiding 20.4.2 Wenselijke ontwikkelingen Enkele afsluitende beschouwingen
21
De toekomst van de rechtspraak E. Bauw,A.H. van Delden en F. van Dijk 21.1 Inleiding 21.2 Waarnemingen met betrekking tot het functioneren van de rechtspraak 21.3 Visie en doelen voor 2005-2008 21.3.1 De positie in het staatsbestel 21.3.2 Het rechterlijk domein 21.3.3 De waarden 21.3.4 Dejaakopvatting 21.3.5 De organisatie 21.4 Doelstellingen voor 2005-2008 21.4.1 Institutionele borging onafhankelijkheid, onpartijdigheid en integriteit 21.4.2 Differentiatie zaakbehandeling met normering doorlooptijden 21.4.3 Bevorderen rechtseenheid 21.4.4 Specialisatie door concentratie 21.4.5 Vergroten transparantie 21.5 De verdere toekomst: voor de rechtspraak relevante ontwikkelingen 21.5.1 Toenemend beroep op de rechter 21.5.2 Afhemend pragmatisme van de rechtspleging 21.5.3 Druk tot organisatorische formalisering 21.5.4 Toenemende eisen aan deskundigheid 21.6 Tot slot 22 22.1 22.2
XVI
De toekomst van het Openbaar Ministerie College Procureurs-Generaal Inleiding Ontwikkelingen en opgaven 22.2.1 Voorbij het IdeaalTypisch Parket
653 655 657 657 659 664 667 667 668 672 672 672 673 673 674 674 674 675 675 676 677 677 678 681 682 683 684 687 687 687 688
INHOUD
Komst nevenvestigingen Toename hulpconstructies 22.2.4 Specialismen in de knel 22.2.5 Kleine parketten relatief duur 22.2.6 Ontwikkelingen PIOFAH-dienstverlening 22.2.7 Standaardisatie gewenst 22.2.8 Behoefte efficient gecoordineerd optreden 22.2.9 Druk veiligheidsprogramma 22.2.10 Externe evaluatie financieel-economische criminaliteit en milieucriminaliteit Uitgangspunten voor verandering 22.3.1 Orientatie op processen 22.3.2 Een concern 22.3.3 Centrale verwerking 22.3.4 Ruimte voor specialismen 22.3.5 Kwaliteitsverbetering bedrijfsvoering 22.3.6 Samenwerking uitbouwen 22.3.7 Op inhoud geconcentreerd 22.3.8 Platte organisatie 22.3.9 Orientatie op de omgeving 22.3.10 Vaste structuren 22.3.11 Nevenvestigingsbeleid 22.3.12 Bedrijfscultuur 22.3.13 Aanpassing personeelsbeleid OM 22.3.14 Evenwicht tussen veranderingsnoodzaak en veranderingsmogelijkheid Bouwstenen voor een nieuw OM 22.4.1 Ontwikkelingsperspectief 22.4.2 Regiostructuur 22.4.3 Parket Utrecht 22.4.4 Nevenvestigingsbeleid 22.4.5 Tweede lijn 22.4.6 Concentratie milieuzaken 22.4.7 Vaste structuur vestigingen landelijke eenheden 22.4.8 Centrale verwerking 22.4.9 Indenting dienstverleningsorganisatie PIOFAH-taken 22.4.10 Ontwikkelingsgericht personeelsbeleid 22.4.11 Samenhang andere trajecten 22.2.2 22.2.3
22.3
22.4
688 689 690 690 691 691 692 692
693 693 694 694 695 695 695 696 696 697 697 698 698 699 699 700 700 701 701 702 702
703 703 704 704 705 705 706
XVII
INHOUD
23
Rechterlijke macht in perspectief E.R. Mutter 23.1 Rechterhjke macht functioneert steeds meer in wisselwerking met de maatschappij 23.2 De vraag naar rechtspraak neemt kwantitatief en kwalitatief toe 23.3 Organisatie rechterhjke macht cruciaal kenmerk democratische rechtstaat 23.4 Vertrouwen burgers essentieel 23.5 Rechterhjke macht onderweg naar professionele en moderne organisatie 23.6 Meer centralisatie en uniformiteit in beheer, bestuur en beleid 23.7 Zittende magistratuur en Openbaar Ministerie meer uit elkaar 23.8 Samenwerking en coordinatie steeds belangrijker 23.9 Instrumentaliteit versus waarborg 23.10 Ethiek, integriteit en symbolen als waarden voor de rechtspraak 23.11 Afsluiting
707
Literatuur
725
De auteurs
771
Register
775
Serie Bundels Orde en Veiligheid
785
XVIII
7°8 710 711 7!3 714 718 719 720 721 722 723
