PVK STUDIES2 TOEZICHT OP NATURA-UITVAARTVERZEKERAARS EEN ACTUARIELE INLEIDING. drs. A.C. Eijgenraam

PVK STUDIES 2 TOEZICHT OP NATURA-UITVAARTVERZEKERAARS

EEN ACTUARIELE INLEIDING

drs. A.C. Eijgenraam

pvk studies

Toezicht op natura-uitvaartverzekeraars een actuariële inleiding

april 1995

drs. A.C. Eijgenraam relatiebeheerder bij afdeling Toezicht Verzekeringen van de Pensioen- & Verzekeringskamer

2

pvk studies 2

Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk-)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden auteur(s), redacteur(en) en Pensioen- & Verzekeringskamer deswege geen aansprakelijkheid. Met deze uitgave wordt beoogd een kennismatige bijdrage te leveren aan de kruispuntfunctie die de Pensioen- & Verzekeringskamer sinds haar verzelfstandiging ten doel heeft. Deze uitgave beoogt niet het bekendmaken van beleid of standpunten van de Pensioen- & Verzekeringskamer. De tekst geeft de persoonlijke opvattingen van de auteur weer, ook waar verwezen wordt naar beleid of standpunten van de Pensioen- & Verzekeringskamer.

ISBN 90-75482-02-7

© 1995, Stichting Pensioen- & Verzekeringskamer, Apeldoorn

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Pensioen- & Verzekeringskamer.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de Pensioen- & Verzekeringskamer te wenden.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the Pensioen- & Verzekeringskamer.

pvk studies 2

Inhoud Voorwoord

5

1

Inleiding

6

2

De noodzaak tot reserveren

10

3

Schematische beschrijving van een natura-uitvaartverzekeraar

16

4

Pakketkostenontwikkeling

23

5

Wiskundige uitwerking van de pakketkostenontwikkeling

28

6

Resultaat op uitvaarten

32

7

Schadeverzekering of levensverzekering?

35

8

De grens van 3.000 verzekerden

36

9

Toezicht in de praktijk

37

Bijlagen: verslagstaten natura-uitvaartverzekeraars

Toezicht op natura-uitvaartverzekeraars

43

3

pvk studies 2

4


pvk studies 2

Voorwoord Dit rapport geeft een actuariële beschrijving van het natura-uitvaartverzekeringsbedrijf. Het bevat achtergrondinformatie voor mensen die bij de verslaggeving van natura-uitvaartverzekeraars betrokken zijn, zoals bestuurders, administrateurs, actuarissen en accountants. Hoofdstuk 1 is een algemene inleiding, waarin het wettelijk kader wordt beschreven. Tevens worden hierin verschillende verschijningsvormen van natura-uitvaartverzekeraars onderscheiden. De hoofdstukken 2 en 3 geven informatie voor bestuurders en administrateurs, die direct betrokken zijn bij natura-uitvaartverzekeraars. Zonder dat zij de actuariële details hoeven te begrijpen – krijgen zij inzicht in het waarom van de voorziening uitvaartverplichtingen (hoofdstuk 2) en in de globale betekenis van de actuariële verslagstaten (hoofdstuk 3). De hoofdstukken 4 en 5 zijn voor degenen die al bekend zijn met de verslaggeving van levensverzekeraars. Aan de orde komt de pakketkostenontwikkeling en de wijze waarop deze verantwoord dient te worden. In hoofdstuk 4 gebeurt dat op een beschrijvende, verbale wijze; in hoofdstuk 5 wordt daaraan een theoretisch-wiskundige uitwerking gegeven voor actuarissen die behoefte hebben aan een theoretische achtergrond. De hoofdstukken 6, 7 en 8 geven een verantwoording voor een aantal keuzes die zijn gemaakt. Het beschouwen van het resultaat op uitvaartverzorging als verzekeringstechnisch resultaat (hoofdstuk 6). Het enten van de verslagstaten voor natura-uitvaartverzekeraars op die voor levensverzekeraars (hoofdstuk 7) en de grens van 3 000 verzekerden (hoofdstuk 8). In hoofdstuk 9 komt de toezichtspraktijk aan de orde. Tot slot zijn in de bijlage de voor deze studie relevante verslagstaten opgenomen. Daarbij moet aangetekend worden dat op dit moment (april 1995) nog wordt gewerkt aan de ontwikkeling van de verslagstaten. De bijgevoegde verslagstaten zijn dan ook een voorlopige versie.


5

pvk studies 2

1 Inleiding 1.1 De wet De Wet Toezicht Natura-uitvaartverzekeringsbedrijf (WTN) is onlangs door de Tweede Kamer goedgekeurd. Hierdoor vallen vanaf 1 januari 1996 de grotere natura-uitvaartverzekeraars onder het toezicht van de Pensioen- & Verzekeringskamer. Een natura-uitvaartverzekering wordt daarbij gedefinieerd als een overeenkomst van verzekering in verband met de verzorging van de uitvaart van de mens die uitsluitend strekt tot het verrichten van andere dan geldelijke prestaties. Hierbij doet het er niet toe of de verzekeraar al dan niet handelt met een winstoogmerk.

1.2 Natura-uitvaartverzekeraars Om invulling te kunnen geven aan het toezicht op de natura-uitvaartverzekeringsbranche heeft de Pensioen- & Verzekeringskamer zich in de tweede helft van 1993 bij een aantal verzekeraars georiënteerd, die representatief zijn voor de branche. Bij deze oriëntatie zijn gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van de overkoepelende organisaties en van de betreffende aangesloten verzekeraars. Ook is een indruk opgedaan van de wijze waarop de administratieve verwerking plaatsvindt. Uit deze verkenning is gebleken dat er diverse verschijningsvormen zijn van het natura-uitvaartverzekeringsbedrijf. Zo kan men bijvoorbeeld onderscheiden: –

Commerciële ondernemingen en niet-commerciële verenigingen. Commerciële ondernemingen werken veelal landelijk, hebben veel verzekerden en werken met professionele krachten die in dienst zijn van het bedrijf. De niet-commerciële verenigingen werken meestal plaatselijk, hebben slechts een beperkt aantal verzekerden en werken veel met vrijwilligers en/of oproepkrachten. Uiteraard zijn er tussen deze twee uitersten vele tussenvormen mogelijk. In het vervolg wordt met het begrip ‘verzekeraar’ zowel een onderneming als een vereniging aangeduid. Het

6


pvk studies 2

begrip ‘verzekerde’ zal worden gebruikt voor elke persoon, die rechten kan ontlenen aan de verzekering. Voor verenigingen zullen dit in het algemeen de leden zijn. –

Verzekeraars die wel en verzekeraars die niet tevens de uitvaart zelf verzorgen. De eerste groep verzorgt vaak ook niet-verzekerde (delen van) uitvaarten. Dit kan een begrafenis of crematie van een niet-verzekerde betreffen (hetgeen onder de WTN niet meer toegestaan zal zijn), maar ook een uitvaart van een verzekerde, waarvan de werkelijke uitvaart uitgebreider en dus duurder is dan de verzekerde uitvaart. Het niet-verzekerde deel van de uitvaart wordt in rekening gebracht bij de nabestaanden. Een verzekerde prestatie kan in verschillende vormen worden geleverd:

–

–

betaling van rekeningen van derden;

–

korting op de rekening voor de uitvaart;

–

uitvoering van bepaalde diensten voor rekening van de verzekeraar.

Verzekeraars die bij de vastlegging van de verzekerde prestatie een pakketcentraal stellen en verzekeraars die daarbij een bedrag hanteren. De eerste groep verzekert een van te voren omschreven pakket diensten, bijvoorbeeld: kist, rouwauto, grafrechten, dragers, rouwkaarten, advertentie, etc. Uitwisseling tussen onderdelen (bijv. een volgauto minder in ruil voor een extra advertentie) is meestal in beperkte mate mogelijk. Wanneer de prijs van het verzekerd pakket stijgt door inflatie of om andere redenen, zal ook de te verrichten verzekerde prestatie in guldens uitgedrukt duurder worden. Dit laatste kan van grote invloed zijn wanneer zaken als bijvoorbeeld grafrechten tot het pakket behoren. Deze kunnen – afhankelijk van de financieringsbehoefte van een gemeente – soms met tientallen procenten tegelijk stijgen. Ook kan het bij de eerste groep voorkomen, dat de werkelijke waarde van de te verrichten prestatie door toevallige prijsfluctuaties en andere mee- of tegenvallers anders zal zijn dan het op dat moment geschatte standaardbedrag. Zo kan een verzekerd pakket het vervoer van het lichaam binnen Nederland naar de begraafplaats omvatten; de plaats waar de verzekerde overlijdt, kan dan van grote invloed zijn op de kosten van de uitvaart. De tweede groep verzekert uitvaartkosten tot een tevoren vastgesteld bedrag. Uitwisseling


7

pvk studies 2

tussen onderdelen is in dit systeem automatisch onbeperkt mogelijk. Inflatie heeft in dit geval geen invloed op de in guldens uitgedrukte waarde van de verzekerde prestatie, tenzij er expliciet een besluit genomen wordt om het bedrag te verhogen. Een dergelijk besluit kan worden genomen om de verzekerde hetzelfde pakket te kunnen aanbieden. Tot de ‘verzekerde waarde’ bij een pakket-aanbieding behoren de geschatte kosten van dit pakket; bij een van te voren vastgesteld bedrag is dat het verzekerde bedrag. Een natura-uitvaartverzekering heeft meer aspecten dan alleen financiële. Zo zijn er technische aspecten, zoals de keuze tussen begrafenis of crematie, het type kist, de begraafplaats en het aantal volgauto’s. Daarnaast zijn er gevoelsmatige aspecten, waaronder rouwverwerking, piëteit ten opzichte van de overledene en ontreddering bij nabestaanden behoren. Veel uitvaart-verzekeraars ontlenen hun bestaansrecht met name aan de gevoelsmatige aspecten en zien het als hun eerste taak om mensen in een moeilijke periode in het leven bij te staan. Hoewel het maatschappelijk belang van de technische en gevoelsmatige aspecten door de Pensioen- & Verzekeringskamer terdege onderkend wordt, zullen deze aspecten niet bij het toezicht betrokken worden.

1.3 Het toezicht Het toezicht van de Pensioen- & Verzekeringskamer zal zich beperken tot het financiële aspect, dat haar bij wet wordt opgedragen. Het is haar taak in het belang van de polishouders erop toe te zien, dat een verzekeraar de financiële middelen in huis heeft om zijn verplichtingen, alsmede gerechtvaardigde verwachtingen van polishouders, na te komen. Het vervolg van dit rapport concentreert zich dan ook op de financiële aspecten. De WTN zal op verzekeraars in alle bovengenoemde verschijningsvormen – voorzover zij niet voldoen aan de criteria voor vrijstelling van toezicht – van toepassing zijn. Het toezicht zal dan ook met al deze vormen rekening moeten houden. In het bijzonder zullen de verslagstaten voor alle verschijningsvormen toepasbaar moeten zijn. Bovendien wordt het wenselijk geacht, dat de verslagstaten vergelijkbaar zijn met die van een nauw verwante branche, de reeds onder toezicht staande levensverzekeraars. Deze

8


pvk studies 2

wensen hebben tot gevolg, dat de set verslagstaten vrij uitgebreid zal zijn, maar dat niet alles op alle verzekeraars van toepassing zal zijn. Niet van toepassing zijnde staten of gedeelten daarvan behoeven dan ook niet te worden ingevuld.


9

pvk studies 2

2 De noodzaak tot reserveren Elke natura-uitvaartverzekeraar dient een voorziening uitvaartverplichtingen te vormen. In dit hoofdstuk wordt uiteengezet waarom een dergelijke voorziening noodzakelijk is. Daarbij wordt het woord ‘uitkering’ gebruikt voor elke prestatie die de verzekeraar moet leveren in welke vorm dan ook. De sterftetafel GBM 1985-1990 kent aan mannen van 81 jaar een kans toe om binnen een jaar te overlijden van 0,1039786. Dit betekent dat verwacht mag worden, dat ongeveer 10,4% van de mannen van 81 binnen het jaar zal overlijden. Een verzekeraar met een bestand van alleen mannen van 81 jaar, die elk zijn verzekerd voor ƒ1.000,-, zal aan elk van hen een jaarpremie moeten vragen van ƒ104,- om de uitkeringen in dat jaar naar verwachting te kunnen dekken. Een man van 35 jaar heeft volgens dezelfde sterftetafel slechts een éénjarige overlijdenskans van 0,0010085. Dit betekent, dat verwacht mag worden dat slechts ongeveer 0,1% van de mannen van 35 jaar binnen het jaar zal overlijden. Een verzekeraar met alleen mannen van 35 jaar binnen zijn bestand (verzekerd voor hetzelfde bedrag van ƒ1.000,-) hoeft dus slechts aan elk van hen ƒ1,- jaarpremie te vragen om zijn te verwachten uitkeringen te kunnen dekken. De ƒ104,- voor een 81-jarige en de ƒ1,- voor de 35-jarige zijn de zgn. ‘risicopremies’. Dit is de premie die nodig is om het overlijdensrisico voor één jaar af te dekken. De verzekeraar zal de risicopremies van overledenen en overlevenden gebruiken om de uitkeringen aan overledenen te voldoen. Voor elke groep verzekerden zullen de risicopremies even groot zijn als de gemiddeld naar verwachting te verrichten uitkeringen. De meeste verzekeraars hanteren geen premiestelsel met dergelijke premieverschillen. In het bijzonder zullen de meeste verzekeraars aan mannen van 81 een lagere premie vragen dan de benodigde ƒ104,-. Consequentie hiervan is, dat zij tekort zullen komen op verzekerde mannen van 81 jaar. Dit tekort zal grofweg op drie manieren gefinancierd moeten worden:

10


pvk studies 2

1.

Subsidie door de verzekeraar

Om redenen van commercie, sociale bewogenheid of anderszins kan een verzekeraar besluiten om iemand van 81 jaar te verzekeren tegen een lagere premie dan ƒ104,- en het tekort uit eigen middelen aan te vullen. Dit heeft tot gevolg, dat de eigen middelen zullen slinken, waardoor de financiële kracht van de verzekeraar zal afnemen. Indien dit in een incidenteel geval gebeurt, zal dit weinig consequenties hebben voor de mogelijkheid van de verzekeraar aan zijn verplichtingen te kunnen voldoen. Wanneer echter structureel te lage premies worden gevraagd, zal de financiële kracht van de verzekeraar op den duur dermate afnemen, dat de verzekeraar in financiële problemen komt en daardoor niet meer in staat zal zijn de uitvaarten te (doen) verzorgen van haar verzekerden. Subsidie uit eigen middelen kan daarom geen structurele oplossing bieden voor het vragen van te lage premies. De WTN verbiedt dan ook uitdrukkelijk om structureel te lage premies te vragen. 2.

Subsidie door andere verzekerden (omslagstelsel).

De aanvulling op de te lage premie kan men ook laten betalen door andere verzekerden. Wanneer men een bestand heeft van een aantal 35-jarigen en een even groot aantal 81-jarigen, heeft men gemiddeld per verzekerde (het gemiddelde van ƒ104,- en ƒ1,- =) ƒ52,50 aan risicopremie nodig. Men kan dit premie-inkomen realiseren door aan elke verzekerde, ongeacht de leeftijd een premie van ƒ52,50 te vragen. Voor een 35-jarige zal dit betekenen, dat hij behalve zijn eigen risicopremie van ƒ1,- ook een solidariteitspremie zal moeten betalen van ƒ51,50. Een solidariteitspremie is een premie die door jonge verzekerden wordt betaald, waarvoor deze (in tegenstelling tot risicopremies) zelf naar verwachting niets terugkrijgen, maar die nodig is om de uitkeringen van ouderen te kunnen betalen. Voor de 81-jarige zal dit betekenen, dat hij van zijn eigen risicopremie van ƒ104,- een bedrag van ƒ51,50 niet hoeft te betalen, aangezien dit wordt betaald uit de solidariteitspremie van de 35-jarige. Op dit principe is het omslagstelsel gebaseerd. Bij het omslagstelsel wordt dus aan elke verzekerde dezelfde premie gevraagd, ongeacht de leeftijd, de gezondheid, het aantal jaren dat men al verzekerd is etc. Met andere woorden: iemand met een grote kans om (in het komende jaar) te overlijden betaalt dezelfde premie als iemand met een kleine kans. Deze wijze van financieren houdt in, dat men zich afhankelijk stelt van de bereidwilligheid van de 35-jarigen om de solidariteitspremie te betalen.


11

pvk studies 2

Soms zal deze bereidwilligheid er nog wel zijn, omdat de 35-jarigen verwachten, dat er wanneer zijzelf 81 jaar oud zullen zijn, hun premie van ƒ104,- gedeeltelijk zal worden gefinancierd door de dan 35-jarigen. Zolang de verzekeraar kan rekenen op een constante of stijgende toestroom van jonge nieuwe verzekerden, zal dit geen probleem zijn. Er ontstaan wel problemen, wanneer door welke oorzaak dan ook de toestroom van jonge nieuwe verzekerden hapert. Wanneer er bijvoorbeeld op een zeker moment tegenover 1.000 81-jarigen nog maar 900 35-jarigen in het bestand zitten, zal er totaal aan premie nodig zijn: 1.000 * ƒ104,- + 900 * ƒ1,- = ƒ104 900,-. Deze premie zal moeten worden opgebracht door 1 900 mensen, waardoor zij elk 104900 / 1 900 = ƒ55,21 moeten betalen. Met andere woorden: door het even niet meer in evenwicht zijn van de leeftijden binnen het bestand, zal de premie omhoog moeten met ƒ2,71. Door deze premieverhoging wordt de verzekeraar minder aantrekkelijk, waardoor nog minder 35-jarigen bereid zullen zijn de solidariteitspremie te betalen. Voor de 81-jarigen wordt echter nog steeds een deel van hun risicopremie betaald uit de solidariteitspremie van de jongeren. Voor hen zal het moeilijk, waarschijnlijk zelfs onmogelijk zijn om zich elders voor dezelfde premie te verzekeren, omdat ze bij een andere verzekeraar niet meer worden geaccepteerd. Het gevolg zal zijn, dat nog minder jongeren zich bij deze verzekeraar zullen verzekeren, terwijl de ouderen gedwongen zijn om bij deze verzekeraar te blijven. Kortom: hoe minder jonge verzekerden, hoe hoger de premie. Het houdt ook in dat hoe hoger de premie, hoe minder jonge verzekerden zich zullen aanmelden. De verzekeraar kan in een vicieuze cirkel terechtkomen, die er uiteindelijk toe zal leiden, dat geen enkele jongere zich meer bij deze verzekeraar aanmeldt, waardoor de oudere uiteindelijk toch zelf zijn volledige risicopremie van ƒ104,- zal moeten betalen. Jonge verzekerden die een solidariteitspremie voor ouderen betalen, doen dat in de verwachting, dat zij op latere leeftijd ook niet de gehele risicopremie zullen hoeven te betalen. De Pensioen- & Verzekeringskamer is van mening, dat deze verwachting in principe gerechtvaardigd is. Bovengenoemde vicieuze cirkel kan er echter toeleiden, dat deze verwachting niet uitkomt. De Pensioen- & Verzekeringskamer is daarom tegenstander van het omslagstelsel.

12


pvk studies 2

3.

Het putten uit een speciaal hiervoor gevormde voorzieninguitvaart-

verplichtingen (kapitaaldekkingsstelsel). Hiermee bereikt men eveneens dat premies op een aanvaardbaar laag niveau blijven. Dit systeem kan men op twee manieren beschrijven: a) Retrospectief (= achteruitkijkend) In dit systeem wordt aan iemand van 35 jaar bijvoorbeeld een premie gevraagd van ƒ11,60. Dit is de actuarieel berekende gelijkblijvende premie die – uitgaande van 4% rente, aanmelding op leeftijd 35 , levenslange premiebetaling en sterfte-kansen volgens GBM 85-90 – nodig is voor deze verzekering. Hiervan zal ƒ1,- nodig zijn als éénjarige risicopremie. De risicopremies van alle verzekerden samen worden nu gebruikt om de uitkeringen te financieren. De overblijvende ƒ10,60 wordt voor de verzekerde belegd. Het jaar daarop zal er (door de hogereleeftijd) een iets hogere risicopremie nodig zijn van ƒ1,01. Dan kan er ƒ10,59 worden belegd. Zo kan men jaarlijks de benodigde risicopremie bepalen en het bedrag opsparen, dat er daarna overblijft. Wanneer over deze beleggingen jaarlijks een rente van 4% wordt gemaakt, zal er op de leeftijd van 81 jaar een bedrag vanƒ740,65 beschikbaar zijn. Voor de uitkering van ƒ1.000,- kan al ƒ740,65 uit dit gespaarde bedrag worden betaald. Er blijft nog maar een zogenaamd ‘risicokapitaal’ over van ƒ1.000,- minus ƒ740,65 = ƒ259,35. Er hoeft dan nog maar een risicopremie te worden betaald van 10,4% van ƒ259,35 = ƒ26,97. Dit bedrag kan gemakkelijk worden opgebracht uit de betaalde premie van ƒ11,60 plus de rente over het gespaarde bedrag. In dit systeem wordt aan jonge verzekerden geen solidariteitspremie gevraagd voor andere verzekerden met een grotere kans om (binnen het komende jaar) te overlijden, maar een spaarpremie t.b.v. hun eigen verzekering op latere leeftijd. Doordat er geen solidariteitspremie wordt gevraagd, is de verzekeraar niet afhankelijk van de bereidheid van jonge verzekerden om deze te betalen.Wanneer er op een zeker moment om welke reden dan ook tijdelijk geen toestroom van jonge verzekerden is, zal dat dan ook niet hoeven te leiden tot de vicieuze cirkel, waarvan bij het omslagstelsel sprake kan zijn. De verwachting van verzekerden wordt waargemaakt, dat de op jonge leeftijd betaalde extra premie op latere leeftijd leidt tot een premie, die lager is dan de risicopremie van ƒ104,-.


13

pvk studies 2

b) Prospectief (= vooruitkijkend) Voor het beoordelen van de financiële positie van een verzekeraar en voor de inschatting of hij aan zijn verplichtingen zal kunnen blijven voldoen, is niet het verleden van belang, maar de huidige situatie en de verwachtingen voor de toekomst. De financiering van de risico’s zal dan ook vooral met een vooruitkijkende blik moeten worden bekeken. In dat verband is voor een man van 81 jaar van belang, dat hij levenslang een premie betaalt van ƒ11,60 per jaar en dat hij daarvoor een uitkering bij overlijden kan verwachten van ƒ1.000,-. Dat de premie is berekend toen hij 35 jaar oud was, is voor de toekomst niet meer van belang, evenmin als de manier, waarop de verzekeraar de ƒ740,65 bij elkaar heeft gespaard. Dit wil zeggen, dat de verzekeraar voor elke 81-jarige verzekerde die deze premie betaalt en daarvoor recht heeft op deze uitkering (ongeacht de voorgeschiedenis), een bedrag van ƒ740,65 nodig heeft. Dit bedrag zal dan ook als ‘voorziening uitvaartverplichtingen’ aanwezig moeten zijn. Bovenstaande voorbeelden zijn iets vereenvoudigd. In de praktijk spelen meer zaken een rol. Zo heeft men bijvoorbeeld te maken met administratiekosten en met een verzekerd pakket dat in de loop van de tijd duurder kan worden. Ook zullen de werkelijke sterftepercentages en de renteopbrengsten in het algemeen afwijken van wat daarover bij de berekeningen is verondersteld. Hierop zal in hoofdstuk 3 worden teruggekomen. Deze zaken maken de berekeningen wel ingewikkelder, maar de noodzaak om een voorziening uitvaartverplichtingen aan te houden, is er niet minder om. De Pensioen- & Verzekeringskamer zal van natura-uitvaartverzekeraars verlangen dat zij een voorziening uitvaartverplichtingen aanhouden. Deze zal actuarieel bepaald moeten worden en voldoende groot moeten zijn om zonder bovenmatige premieverhogingen aan de verplichtingen te voldoen. Daarbij worden premiestijgingen als bovenmatig beschouwd, wanneer de premie structureel stijgt met een hoger percentage dan de verzekerde waarde. Dit wil niet zeggen, dat een premiestijging nooit de stijging van de verzekerde waarde te boven mag gaan. Wel betekent dit, dat de voorziening een jaarlijkse noodzaak van een dergelijke premiestijging moet uitsluiten. In het bijzonder moet de voorziening zo groot zijn, dat als er verzekeringen met tijdelijke premiebetaling (korter dan levenslang) of tegen koopsom zijn,

14


pvk studies 2

de uitvaartverplichtingen ook na afloop van de premiebetaling nagekomen kunnen worden. Om de voorziening uitvaartverplichtingen te kunnen berekenen, zijn bepaalde veronderstellingen ten aanzien van de toekomst nodig. Deze veronderstellingen vertalen zich in grondslagen voor de berekening van de voorziening. De werkelijkheid zal vrijwel altijd anders zijn dan bij de berekening van de voorziening verondersteld wordt. Hierdoor ontstaan winsten (bij gunstige afwijkingen) of verliezen (bij ongunstige afwijkingen) voor de verzekeraar. Wanneer een verzekeraar, naast de voorziening uitvaartverplichtingen, geen eigen vermogen bezit, zal hij zich geen verlies kunnen permitteren. Immers, bij een verlies zal het aanwezige vermogen dalen tot onder het vereiste niveau. Om dit tegen te gaan zijn er twee maatregelen mogelijk, die beide genomen zullen moeten worden. Allereerst zal de kans op verlies moeten worden beperkt. Dit kan gebeuren door bij het kiezen van de grondslagen een zekere veiligheidsmarge in te bouwen (d.w.z. de toekomstverwachting licht pessimistisch in te schatten). Maar ook zal de verzekeraar over een zeker eigen vermogen moeten beschikken, als buffer om eventuele verliezen toch op te kunnen vangen. Deze buffer zal een zekere minimumomvang moeten hebben. Deze minimumomvang is de vereiste solvabiliteitsmarge.


15

pvk studies 2

3 Schematische beschrijving van een natura-uitvaartverzekeraar Bij het invullen van het toezicht en het opstellen van verslagstaten moet worden uitgegaan van een bepaald beeld van een natura-uitvaartverzekeraar. Een schematische beschrijving kan als uitgangspunt dienen voor de opstelling van de verslagstaten. In deze beschrijving heeft een natura-uitvaartverzekeraar een verzekeringsdeel, een beleggingsdeel, een wervings- en administratiedeel en een uitvoeringsdeel. Deze delen zijn zuiver rekenkundig bedoeld en hoeven niet overeen te komen met afdelingen binnen de organisatie van de verzekeraar. De beschrijving ziet er dan als volgt uit:

Beleggingsdeel Premies

In rekening gebrachte uitvaarten

Intrest

Verzekeringsdeel

Kostendekking

Wervings- en administratiedeel

Uitvaartbudget

Uitvoeringsdeel

Alle vier de onderdelen maken winst of verlies. Het totaal van de resultaten van de vier delen is het resultaat op grondslagen.

16


pvk studies 2

3.1 Beleggingsdeel – resultaat op intrest Zoals in hoofdstuk 2 aan de orde is gekomen, heeft een verzekeraar een voorziening uitvaartverplichtingen nodig. Dit betekent, dat een verzekeraar een deel van zijn vermogen, moet reserveren om later de uitvaartverplichtingen na te komen. Het vermogen, dat uitgaat boven de voorziening uitvaartverplichtingen wordt het eigen vermogen genoemd. Er kunnen ook nog andere voorzieningen en schulden zijn maar hierop wordt verder niet ingegaan. De voorziening uitvaartverplichtingen en het eigen vermogen worden door een verzekeraar belegd in bijvoorbeeld een banktegoed, aandelen, obligaties of onroerend goed. In het beleggingsdeel gaat het om de beleggingen van de verzekeraar en de opbrengsten daarvan. Op deze beleggingen wordt intrest gemaakt (rente opbanktegoeden en obligaties, dividend op aandelen, huur van onroerend goed,enz). Dit kan via contante uitbetaling of door een waardevermeerdering van de belegging zelf. De verzekeraar zal moeten bepalen welke beleggingen bestemd worden als dekking van de voorziening uitvaartverplichtingen en welke beleggingen behoren tot het eigen vermogen. Dit kan hij doen door bijvoorbeeld een bepaalde categorie beleggingen speciaal aan te wijzen ter dekking van de voorziening en andere aan het eigen vermogen. Ook kan hij dit doen door alle beleggingen voor een evenredig deel aan de twee categorieën toe te wijzen. De intrest op beleggingen, bestemd voor dekking van de voorzieninguitvaartverplichtingen, wordt toegerekend aan verzekeringen. Het verzekeringsdeel zal een deel van deze intrest opeisen. Eén deel is al van te voren opgeëist. Bij de vaststelling van de voorziening wordt namelijk al met een bepaalde rekenrenterekening gehouden. Deze rekenrente zal aan het verzekeringsdeel moeten worden toegevoegd (‘Intresttoevoeging Voorziening Uitvaartverplichtingen’). Naast deze tevoren al ingebouwde rekenrente is er vaak nog een ander deel nodig om de pakketkostenstijging te compenseren (zie hoofdstuk 4). Ook het bedrag, dat hiervoor nodig is, moet aan het verzekeringsdeel worden toegevoegd. De toegerekende intrest die daarna nog overblijft, is het resultaat op intrest. Is de toegerekende intrest lager dan de totaal door het verzekeringsdeel opgeëiste intrest, dan is er sprake van verlies op intrest.


17

pvk studies 2

De intrest die wordt gemaakt op beleggingen ter dekking van het eigen vermogen,wordt niet gezien als verzekeringstechnisch resultaat. Deze wordt (buiten het resultaat op grondslagen om) geboekt als “aan niet-technische rekeningtoegerekende opbrengst uit beleggingen”. Wanneer alle beleggingen voor een evenredig deel aan het eigen vermogen worden toegerekend, zal ook de totaal gemaakte intrest voor een evenredig deel worden geboekt als “aan niet-technische rekening toegerekende opbrengst uit beleggingen”.

3.2 Wervings- en administratiedeel – resultaat op verzekeringskosten Behalve uitvaartkosten maakt een verzekeraar ook verzekeringskosten, zoals wervings- en administratiekosten. Hieronder vallen alle kosten die niet direct verband houden met de uitvaart, bijvoorbeeld huisvesting, afsluitprovisie, keuringen, correspondentie met verzekerden, alsook de kosten van het toezicht. Voor deze kosten vraagt de verzekeraar een vergoeding aan de verzekerde door de netto premie te verhogen met een kostenopslag. Bij een levenslange premiebetaling zal er zo lang de polis in het bestand zit, een kostenopslag worden betaald. Deze kan dan worden gebruikt om de kosten van het desbetreffende jaar te financieren. Wanneer de premiebetaling korter is dan levenslang (wat bijvoorbeeld het geval is bij een eenmalige koopsomstorting), zal er gedurende een deel van de looptijd van de polis geen premie en dus geen kostenopslag worden betaald. Toch zullen er gedurende deze premievrije periode kosten worden gemaakt. Deze zal men dan moeten financieren door in de tijd, dat er nog wel premie verschuldigd is, een deel van de kostenopslagen te reserveren voor later, wanneer er geen premie meer wordt betaald. Het bedrag, dat men reserveert voor later, vormt de kostenvoorziening, die administratief verwerkt wordt als onderdeel van de voorziening uitvaartverplichtingen. Dit heeft tot gevolg, dat gedurende de premiebetalingsperiode slechts een deel van de kostenopslagen kan worden gebruikt voor de financiering van de kosten van het desbetreffende jaar. Tijdens de premievrije periode kan dan steeds een deel van de kostenvoorziening vrijvallen ter financiering van de kosten van het desbetreffende jaar.

18


pvk studies 2

Vaak houdt een relatief groot deel van de kosten verband met het afsluiten van polissen (afsluitprovisie voor tussenpersonen, reclame, medische keuringen, etc.). Hierdoor zijn de kosten in het eerste jaar van de verzekering hoger dan in de volgende jaren. Sommige verzekeraars financieren deze eerste kosten door de voorzieninguitvaartverplichtingen te berekenen volgens de zgn. ‘zillmer-methode’. Bij deze methode wordt bij afsluiten van de verzekering een bedrag ‘geleend’ van de voorziening uitvaartverplichtingen. Hierbij is de voorziening bij aanvang van de verzekering dan negatief. Deze ‘lening’ wordt vervolgens afgelost door een extra kostenopslag op de premies te leggen. Bij deze methode van berekening kan de voorziening uitvaartverplichtingen dus negatief worden. Wanneer iemand met zo’n negatieve voorziening zijn verzekering opzegt, moet er worden aangevuld om dit negatieve bedrag te compenseren. Om deze reden zal de Pensioen- & Verzekeringskamer het gebruik van de zillmer-methode niet propageren. Wanneer deze methode volgens het oordeel van de Pensioen- & Verzekeringskamer verantwoord wordt toegepast, zal zij er echter geen bezwaar tegen maken. Samenvattend, de kostendekking voor een jaar kan op drie manieren ontstaan: uit de premiebetaling van het jaar zelf, uit de premiebetaling uit het verleden (middels vrijval uit de kostenvoorziening) en uit premiebetaling in de toekomst (door het van de voorziening uitvaartverplichtingen te ‘lenen’). Deze kostendekkingen worden door het verzekeringsdeel van de verzekeraar ter beschikking gesteld aan het wervings- en administratiedeel. Het wervings- en administratiedeel heeft op deze manier als inkomsten de bovengenoemde kostendekkingen. De uitgaven van dit deel worden gevormd door de werkelijk gemaakte wervings- en administratiekosten. Het verschil tussen deze twee is het resultaat op verzekeringskosten. De drie manieren van kostendekking worden in verslagstaat 400 elk apart vermeld: de kostendekking uit de premiebetaling van het jaar zelf onder ‘kostenbestanddeel premies’; de kostendekking uit premiebetaling uit het verleden onder ‘vrijgevallen voor kosten’ en de kostendekking uit premiebetaling in de toekomst onder ‘kosten verrekend met de voorziening’.


19

pvk studies 2

3.3 Uitvoeringsdeel – resultaat op uitvaarten Wanneer een verzekerde overlijdt, zal voor hem of haar een uitvaart verzorgd moeten worden. Hiervoor zal het uitvoeringsdeel zorgdragen. Voor de beschrijving van een natura-uitvaartverzekeraar maakt het niet zoveel uit of de uitvaart door de verzekeraar zelf wordt uitgevoerd of wordt uitbesteed. Aan het (laten) verzorgen van een uitvaart zijn kosten verbonden, de uitvaartkosten. Hoe hoog deze kosten zijn, hangt af van het verzekerde pakket, het actuele prijspeil op het moment van overlijden en eventueel van bijzondere omstandigheden van het moment. Bij een overlijden zal door het verzekeringsdeel een uitvaartbudget ter beschikking worden gesteld. Dit uitvaartbudget bedraagt de verzekerde waarde van de verzekering op het moment van overlijden. Deze verzekerde waarde is het bedrag, dat door de actuaris in zijn berekeningen van de voorziening wordt gebruikt. Naast de uitkering uit het verzekeringsdeel kan de verzekeraar mogelijk ook een bedrag in rekening brengen bij de nabestaanden. Dit is het geval, wanneer de werkelijke uitvaart duurder is dan de verzekerde uitvaart. Dit zal vooral vaak voorkomen bij verzekeraars die een (laag) bedrag centraal stellen; iets minder vaak bij verzekeraars die een pakket centraal stellen. Op deze manier kan de verzekeraar “in rekening gebrachte uitvaarten” hebben. De inkomsten van het uitvoeringsdeel bestaan uit het uitvaartbudget en de in rekening gebrachte uitvaarten. Wanneer men de gemaakte uitvaartkosten aftrekt van het uitvaartinkomen, houdt men het resultaat op uitvaarten over.

3.4 Verzekeringsdeel – resultaat op technische grondslagen In het verzekeringsdeel wordt de voorziening uitvaartverplichtingen beheerd. Deze voorziening wordt (minimaal) jaarlijks actuarieel bepaald als het bedrag, dat nodig is om in de toekomst aan de verplichtingen van de

20


pvk studies 2

bestaande verzekeringen te kunnen voldoen. Hierbij wordt uitgegaan van bepaalde veronderstellingen ten aanzien van premiebetaling, intrest, administratiekosten, inflatie, sterfte en uitvaartbudgetten. De veronderstellingen ten aanzien van intrest, pakketkostenstijging, administratiekosten en uitvaartbudgetten worden binnen het verzekeringsdeel niet nader bekeken. Afwijkingen van die veronderstellingen t.o.v. de werkelijkheid komen voor rekening van het beleggingsdeel, het administratiedeel en hetuitvoeringsdeel. In paragraaf 3.1 t/m 3.3 is al ingegaan op de wijze van verantwoording. In hoofdstuk 4 komen de veronderstellingen ten aanzien van de pakketkostenstijging verder aan de orde. Uitgaande van de voorziening uitvaartverplichtingen van het vorig boekjaar vindt een analyse plaats van de ontwikkeling van de voorziening. Er worden premies en intrest (zie paragraaf 3.1) toegevoegd aan de voorziening. Uit de voorziening komen de kostendekking en de uitvaartbudgetten (zie paragraaf 3.2 en 3.3). Bovendien vindt er een toevoeging in verband met pakketkostenstijging plaats (zie hoofdstuk 4). Wanneer er bij voortijdige beëindiging van de verzekering een bedrag wordt terugbetaald aan de polishouder (afkoop), wordt dit ook uit de voorziening betaald. Het kan voorkomen, dat de voorziening aan het eind van het jaar wordt berekend op basis van andere veronderstellingen dan aan het eind van het vorig boekjaar. Het effect van deze wijziging dient dan te worden verantwoord onder ‘wijzigingtechnische grondslagen’. Het saldo van de voorziening aan het begin van het jaar alsmede bovenstaande toevoegingen en onttrekkingen zal in het algemeen afwijken van de voorziening zoals die aan het eind van het boekjaar wordt vastgesteld. Dit verschil kan ontstaan door verschillende oorzaken: –

Resultaat op sterfte: het werkelijke aantal overlijdensgevallen zal afwijken van de veronderstelde sterfte. Overlijden er minder mensen dan verondersteld, dan zullen er minder uitvaartbudgetten hoeven worden betaald dan was verondersteld. De niet uitgekeerde budgetten kunnen worden geboekt als winst op sterfte. Zijn er meer sterfgevallen dan verondersteld, dan is er verlies op sterfte.


21

pvk studies 2

–

Resultaat op ontwikkeling portefeuille: wanneer iemand zijn verzekering opzegt en daarbij minder terugbetaald krijgt, dan de hoogte van zijn/haar voorziening, (of helemaal niets terugkrijgt) dan valt de voorziening vrij als winst op ontwikkelingportefeuille.

–

Resultaat op overige technische grondslagen: bij meer ingewikkelde verzekeringen kunnen ook andere veronderstellingen dan bovengenoemd nodig zijn. Zo kan men bijvoorbeeld bij gezinspolissen uitgaan van een standaard gezin. Wanneer de kinderen volwassen worden, wordt overgegaan op de werkelijke samenstelling. Het verschil dat hierdoor ontstaat, wordt geboekt als resultaat op overige technische grondslagen.

Onderaan staat 400 zal een uitsplitsing van het resultaat op technische grondslagen naar deze oorzaken moeten worden gegeven.

22


pvk studies 2

4 Pakketkostenontwikkeling Een van de punten, waarin natura-uitvaartverzekeraars – en met name degenen die een pakket centraal stellen – sterk afwijken van levensverzekeraars, is het feit, dat een uitkering uit een natura-uitvaartverzekering onderhevig kan zijn aan pakketkostenontwikkeling. Wanneer een leverancier van kisten zijn prijs verhoogt van ƒ400,- naar ƒ410,- en in het verzekerd pakket is een kist begrepen, dan zal de verzekeraar zijn te verrichten uitkering zien stijgen met ƒ10,-. De verzekerde waarde zal dan ook met ƒ10,- moeten stijgen. Hierbij dient te worden benadrukt, dat het begrip pakketkostenontwikkeling als in dit hoofdstuk bedoeld betrekking heeft op de verzekerde waarde. Wijziging van de uitvaartkosten die worden doorberekend aan de nabestaanden valt hier dus niet onder. De hier bedoelde pakketkostenontwikkeling komt derhalve vrijwel alleenvoor bij verzekeraars die een pakket centraal stellen. De verzekerde waarde moet een voorzichtige maar reële schatting zijn van de te verrichten uitkering. Daarbij moet gestreefd worden naar een zoveel mogelijk continu verloop van deze waarde. Schommelende brandstofprijzen, decemberpostzegels of ziekte van vaste krachten hebben daarom geen invloed op de verzekerde waarde. De invloed van deze effecten worden (in het uitvoeringsdeel van de verzekeraar) verantwoord in het resultaat op uitvaarten. Er zijn verschillende oorzaken aan te wijzen, waardoor de gemiddelde verzekerde waarde in de loop van de jaren wijzigt. Zo kan men onderscheiden: –

Gewijzigde prijzen Wanneer op een later datum voor dezelfde diensten een hogere prijs zal moeten worden betaald dan op een vroeger datum en de verzekeraar heeft een pakket centraal gesteld, dan zal de verzekerde waarde met deze verhoging stijgen. Evenzo zal bij een prijsdaling de verzekerde waarde dalen.


23

pvk studies 2

–

Door exogene factoren bepaalde pakketwijziging Een verzekeraar kan in de pakketbeschrijving zeer gedetailleerd te werk gaan, maar hij kan ook kiezen vooreen meer globale omschrijving als bijvoorbeeld ‘noodzakelijke kosten’. Een verzekeraar die voor de laatste omschrijving kiest, heeft meer mogelijkheden om de uitkering aan te passen aan de behoefte. Het is echter mogelijk, dat de ‘noodzakelijke kosten’ worden verhoogd wegens externe omstandigheden zoals de invoering van nieuwe belastingen. Wanneer deze nieuwe belastingen ook onder het verzekerd pakket vallen, is er sprake van kostenstijging als gevolg van door exogene factoren bepaalde pakketwijziging. Een andere vorm van kostenstijging kan optreden wanneer een leverancier uitvalt. Op zo’n moment kan een verzekeraar gedwongen zijn een andere leverancier te kiezen die duurder is. Iets dergelijks treedt op, wanneer een verzekeraar niet meer kan beschikken over vrijwilligers bij de uitvoering van een uitvaart en professionele krachten moet inhuren.

–

Door verzekeraar bepaalde pakketwijziging Een verzekeraar kan ook – los van externe omstandigheden – constateren, dat zijn pakket niet meer volledig voldoet aan de behoefte van de verzekerden. Hij kan dan besluiten het pakket uit te breiden. Evenzo kan deze verzekeraar overgaan tot inkrimping van het pakket. Op eenzelfde manier kan een verzekeraar die een bedrag centraal stelt, besluiten dit bedrag te verhogen of te verlagen. Dit besluit kan gelden voor alle verzekerden, maar ook voor een bepaalde groep verzekerden.

–

Wijziging van de verzekerde waarde door de verzekerde Wanneer een individuele verzekerde zijn verzekerd pakket wil wijzigen en de verzekeraar die gelegenheid biedt, is sprake van een wijziging van de verzekerde waarde door beslissing polishouder. Dit valt uiteraard niet toe te rekenen aan opgetreden inflatie, maar aan de persoonlijke wens of behoefte van de verzekerde.

Onder het begrip ‘pakketkostenontwikkeling’ wordt in het vervolg de som van de eerste drie bovengenoemde effecten verstaan. Kenmerk hiervan is, dat de lasten van het duurder worden van het pakket of de baten van het goedkoper worden hiervan voor rekening van de verzekeraar komen en dat de wijziging van de waarde van het pakket voor een groep verzekerden tegelijk wordt vastgesteld.

24


pvk studies 2

De grenzen tussen de vier hierboven genoemde oorzaken van wijziging van verzekerde waarde zijn niet altijd haarscherp. In sommige gevallen zullen de grenzen dan ook aan de interpretatie van de verzekeraar worden overgelaten.Toch valt er nog wel iets te zeggen over de grensgebieden. Wanneer een bepaalde leverancier om een of andere reden uitvalt, moet de verzekeraar gebruik maken van de diensten van een andere leverancier, die duurder kan zijn. Wanneer de duurdere leverancier betere kwaliteit levert, zal deze overgang gerekend worden tot door exogene factoren bepaalde pakketwijziging. Wanneer de kwaliteit echter hetzelfde is als die van de goedkopereleverancier, dan zal dit veeleer gezien worden als pakketkostenontwikkeling door gewijzigde prijzen. Het moge duidelijk zijn, dat er ten aanzien van deze afbakening weinig richtlijnen te geven zijn. De verzekeraar zal uit moeten maken of voor het hogere bedrag ook meer geleverd wordt. Het verschil tussen door exogene factoren bepaalde en door verzekeraar bepaalde pakketwijziging kan moeilijk zijn, wanneer een verzekeraar in de polisvoorwaarden een gedetailleerde omschrijving geeft van de verzekerde diensten, maar daarmee wel een gemiddelde uitvaart volledig verzekert. Bijvoorbeeld een nieuw in te voeren belasting op uitvaarten zal strikt genomen buiten het verzekerd pakket vallen en de verzekeraar zal juridisch niet verplicht zijn om deze belasting in het pakket op te nemen. Moreel kan men zich echter wel genoodzaakt voelen het pakket op deze manier uit te breiden. In een dergelijk geval zal de pakketwijziging toch, als door exogene factoren bepaald, verantwoord kunnen worden. Het verschil tussen door verzekeraar bepaalde pakketwijziging en wijziging van de verzekerde waarde (door de verzekerde) dient scherp afgebakend te zijn, aangezien het eerste tot pakketkostenwijziging wordt gerekend, maar het tweede niet. Criterium hiervoor is, of een individuele verzekerde de beslissing neemt voor de verhoging of verlaging. Is dit het geval, dan is het wijziging van de verzekerde waarde. Is dit niet het geval dan is het door verzekeraar bepaalde pakketwijziging. Dit houdt onder andere in, dat een door de ledenraad van de verzekeraar genomen beslissing tot uitbreiding van het pakket voor alle verzekerden gerekend moet worden tot door verzekeraar bepaalde pakketwijziging en dus totpakketkostenwijziging.


25

pvk studies 2

Wanneer de verzekerde waarde stijgt door pakketkostenontwikkeling moet de voorziening uitvaartverplichtingen in dezelfde mate stijgen. De financiering van deze stijging zal moeten gebeuren uit de intrestopbrengsten, waarvoor een beroep gedaan zal worden op het beleggingsdeel van de verzekeraar. Aan datzelfde beleggingsdeel van de verzekeraar wordt, eveneens uit de intrestopbrengsten, gevraagd om de rekenrente te financieren. Omdat de intrestopbrengsten slechts eenmaal kunnen worden gebruikt, is het zaak bij de keuze van de rekenrenterekening te houden met de te verwachten pakketkostenwijziging. Omdat er zoveel verschillende vormen van pakketkostenontwikkeling zijn, is het voor de Pensioen- & Verzekeringskamer moeilijk hiervoor algemeen geldende richtlijnen te geven. Hier ligt een verantwoordelijkheid voor de verzekeraar en haar actuaris. Uiteraard zal de Pensioen- & Verzekeringskamer de keuze van de rekenrente wel beoordelen. Dit zal zij doen aan de hand van de specifieke situatie bij de verzekeraar. Tot nu toe is er vanuit gegaan, dat de hoogte van de premie exact met het percentage pakketkostenontwikkeling mee verandert. Bij de meeste verzekeraars is dit automatisme ten aanzien van premieverandering er echter niet. De uiteindelijke beslissing omtrent de hoogte van de premie gebeurt meestal door besluit van de verzekeraar en/of haar ledenraad. De wijziging van de premie zal daardoor in het algemeen wel in de buurt liggen van het percentage pakketkostenontwikkeling, maar er zelden precies aan gelijk zijn. Ook is het denkbaar, dat de premie vanwege polisvoorwaarden of statutaire bepalingen niet of niet in de genoemdemate verhoogd kan worden. De afwijking tussen het percentage pakketkostenontwikkeling en het percentagepremiewijziging kan worden gezien als een soort resultatendeling, die positief en negatief kan uitvallen. Wanneer er een pakketkostenstijging is van 5% en de premie wordt verhoogd met 4%, dan zal men de 1% die de premieverhoging achterblijft bij de pakketkostenstijging kunnen zien als een vergoeding van de verzekeraar aan zijn verzekerden i.v.m. goede resultaten. Doordat men de premie verhoogt met minder dan de pakketkostenstijging, zal men meer voorziening nodig hebben om bij overlijden over hetzelfde bedrag te kunnen beschikken. Er zal dus een bedrag aan de voorziening moeten worden toegevoegd. Wordt bij dezelfde pakketkostenstijging van 5% echter een premieverhoging van 6% doorgevoerd, dan volgt daaruit dat de verzekeraar 1% meer

26


pvk studies 2

verhoging heeft doorgevoerd ter versterking van zijn eigen financiële positie of om geleden verliezen op te vangen. Hoewel in hoofdstuk 2 al is uiteengezet, dat dit niet structureel mag gebeuren, kan het in een incidenteel geval wel noodzakelijk zijn. In dat geval zal er een bedrag uit de voorziening kunnen vrijvallen. In verslagstaat 400 wordt de stijging van de voorziening met het percentagepakketkostenstijging verantwoord onder ‘benodigd voor pakketkostenontwikkeling’, uitgesplitst naar de oorzaak hiervan. De vrijval uit of de toevoeging aan de voorziening die volgt uit het niet gelijk zijn van de premiewijziging aan de pakketkostenontwikkeling, wordt verantwoord onder “wijziging voorziening i.v.m. premiewijziging met een ander percentage dan de pakketkostenontwikkeling”.


27

pvk studies 2

5 Wiskundige uitwerking van de pakketkostenontwikkeling In dit hoofdstuk wordt een wiskundige uitwerking gegeven van de wijze, waarop de pakketkostenontwikkeling in de verslagstaten moet worden verantwoord. Deze uitwerking is een theoretische benadering, waarbij uitgegaan wordt van een groot aantal produkten, van continue premiebetaling en van pakketkostenontwikkeling opwillekeurige tijdstippen of continue pakketkostenontwikkeling. In de praktijk zal de situatie over het algemeen aanzienlijk eenvoudiger zijn, waardoor de bepaling van de gevraagde grootheden meestal op eenvoudige wijze zeer goed benaderd kunnen worden. Soms kunnen ze zelfs exact bepaald worden. In die gevallen is een dergelijke uitgebreide wiskundige exercitie uiteraard niet nodig. Laat een verzekeraar verschillende producten voeren. Definieer daarbij: Wi

= verzekerde waarde van product i

W0i = Wi primo boekjaar W1i = Wi primo volgend boekjaar ni

= aantal polissen van product i in portefeuille

n

= ni = totaal aantal polissen in portefeuille i i

fi 0

28

= ni n

= relatief aandeel van product i in de portefeuille

fi

= fi primo boekjaar

f1i

= fi primo volgend boekjaar

Vi

= voorziening voor alle polissen van product i

Pi

= batepremie voor product i op jaarbasis


pvk studies 2

0

Pi

= Pi primo boekjaar

P1i

= Pi primo volgend boekjaar

De gemiddeldeverzekerde waarde, over de totale portefeuille, is dan: W0 = f0i W0i

W = fi Wi i

i

W1 = f1i W1 i

Bij het begrip pakketkostenontwikkeling is de wijziging van W over een boekjaarvan belang. dW

= fi Wi = d(fi Wi) = Wi dfi + fi dWi i

i

i

i

Op deze manier wordt de wijziging van de gemiddelde verzekerde waarde gesplitst in twee componenten: Widfi =

de wijziging door een veranderende samenstelling i

i

van de portefeuille

fi dWi =

de wijziging door veranderende (i.h.a. stijgende) i

i

pakketkosten

Het is de laatste component die we met het begrip ‘pakketkostenontwikkeling’ aanduiden. Deze is op zijn beurt samengesteld uit 3 componenten, afhankelijk van de 3 oorzaken (gewijzigde prijzen, door exogene factoren bepaalde pakketwijziging, door verzekeraar bepaalde pakketwijziging). In formulevorm komt staat 350 er dan als volgt uit te zien: Gemiddeld verzekerde waarde

W

0

begin boekjaar Correctie i.v.m. wijziging samenstelling portefeuille

boekjaar

i

Wi dfi

veroorzaakt door gebeurtenissen,waarbij de beslissing door de polishouder wordt genomen


29

pvk studies 2

0 W +

Gemiddeld verzekerde waarde


boekjaar

i.v.m. oorzaak j

Pakketkostenontwikkeling totaal

boekjaar

begin boekjaar, gecorrigeerd

boekjaar i,j

Gemiddeldverzekerde waarde

i

Wi dfi

i

fi dWi (j)

fi dWi (j)

W1

begin volgend boekjaar Onderaan wordt de verzekerdewaarde niet ultimo boekjaar, maar primo volgend boekjaar ingevuld. Op deze manier wordt een herziening van de verzekerde waarde per balansdatum nog meegenomen bij de bepaling van de pakketkostenstijging over het voorafgaande boekjaar. Dit is nodig om de waarde van de toekomstige verplichtingen goed in tekunnen schatten. Indien de pakketkostenstijging moet worden gefinancierd, is de meest voor de handliggende manier het verhogen van de voorziening uitvaartverplichtingen en de premie met hetzelfde percentage als dat van de pakketkostenstijging. Het verhogen van de voorziening met dit percentage wordt onder benodigd voor pakketkostenstijging verantwoord in staat 400 en 222. In formulevorm komt hier dus te staan: ‘Benodigd voor pakketkostenontwikkeling’ =

Vi dWi Wi

boekjaar i

Over het algemeen zal de procentuele premieverhoging niet automatisch gelijk zijn aan de pakketkostenstijging, aangezien de premieverhoging vaak bij vergadering wordt vastgesteld, terwijl de pakketkostenstijging door externe factoren wordt bepaald. Het verschil tussen procentuele premieverhoging en pakketkostenstijging zou daarbij als een soort resultatendeling kunnen worden aangemerkt. Dit verschil wordt in staat 222 en 400 verantwoord onder “wijziging voorziening i.v.m.premiewijziging anders dan ....”, waarbij beide vermeldingen tegengesteld van teken zijn.

30


pvk studies 2

Deze resultatendeling valt uiteen in twee componenten. Allereerst zijn dit de gederfde premieinkomsten in verband met het achterblijven van de premiestijging gedurende het boekjaar. Daarnaast is er een toevoeging aan de voorziening ultimo boekjaar, omdat de batepremie lager is dan uit de premie primo boekjaar en de pakketkostenstijging kan worden afgeleid. Uitgaande van een positieve resultatendeling, als de premiestijging achterblijft bij de pakketkostenstijging, zal erin de loop van het boekjaar een premiederving optreden. Deze bedraagt: PD: =

Wi

i boekjaar

W

0 1

P0i - Pi dt

Aan het eind van het jaar zal de premiestand en daarmee de batepremie minder gestegen zijn dan uit de pakketkostenstijging zou kunnen worden afgeleid. Door deze “nog te derven batepremie” zal er een dotatie aan de voorziening moeten plaatsvinden van:

DB: = i

Wi

W

0 1

Wi - P0 P0i * ä(i) 1

Hierin wordt onder ä(i) verstaan: de gemiddelde äx voor alle lopende verzekeringen van produkt i. Bij natura-uitvaartverzekeringen kan ook een negatieve resultatendeling (premie stijgt sterker dan pakketkostenstijging) voorkomen. In dat geval zullen bovenstaande formules negatieve uitkomsten hebben. In staat 400 zal een bedrag ter grootte van PD+DB moeten worden ingevuld onder “wijzigingvoorziening i.v.m. premiewijziging anders dan ....”. In staat 222 zal hetzelfde bedrag met tegengesteld teken moeten worden ingevuld.


31

pvk studies 2

6 Resultaat op uitvaarten Voor iemand die de verslaggeving van levensverzekeraars kent, zal het opvallen, dat bij natura-uitvaartverzekeraars er een grondslag meer is, namelijk de uitvaartverzorging. Op het eerste gezicht kan het vreemd overkomen, dat het resultaat op een activiteit die op zich niets met verzekeren te maken heeft (uitvaartverzorging) verantwoord wordt in het (verzekerings-)technisch resultaat. In dit hoofdstuk zal de gedachte hierachter aan de hand van een aantal voorbeelden worden uitgewerkt. Voor een verzekeraar zijn diverse resultaatbepalende factoren onzeker. Van tevoren is onbekend welk rendement er gemaakt zal worden op beleggingen, wanneer de verzekerden overlijden en hoeveel verzekerden voortijdig hun verzekering opzeggen en wat het resultaat zal zijn op de kostendekking. Het verschijnsel kosten/ kostendekking is niet exclusief voor verzekeraars, maar maakt desondanks sinds jaar en dag deel uit van het resultaat op grondslagen. Evenzo onzeker is de hoogte van de uitkering voor een naturauitvaartverzekeraar, zeker wanneer die een pakket centraal stelt. Voor al die onzekere factoren zal een inschatting moeten worden gemaakt om te komen tot een adequate premiestelling en tot een adequate hoogte van de technische voorzieningen (voorziening uitvaartverplichtingen). Die inschattingen leiden tot een keuze voor de te hanteren grondslagen. Voor het beoordelen van die grondslagen is het resultaat op de grondslagen een zeer nuttig instrument. Ten behoeve van de actuariële berekeningen is het noodzakelijk om de verzekerde waarde vast te stellen. Bij te lage vaststelling van de verzekerde waarde, wordt ook de voorziening uitvaartverplichtingen te laag en daarmee de vereiste solvabiliteitsmarge over de voorziening uitvaartverplichtingen. Ook de vaststelling van het risicokapitaal en de vereiste solvabiliteitsmarge daarover is dan te laag. Daarom is het zaak de verzekerde waarde niet te laag in te schatten. De volgende voorbeelden verduidelijken dit: een verzekeraar die een pakket centraal stelt en niet zelf de uitvaart verzorgt, zal bij een overlijden een uitkering doen ter grootte van de uitvaart-

32


pvk studies 2

kosten. Deze zal in het algemeen rechtstreeks aan de uitvaartverzorger worden betaald, danwel aan de nabestaanden na overlegging van de nota’s. Hoe hoog die uitkering zal zijn, hangt af van de hoogte van de uitvaartkosten. Die kosten zijn slechts gedeeltelijk exact van tevoren vast te stellen. Wanneer echter bijvoorbeeld “vervoer van het lichaam binnen Nederland van de plaats van overlijden naar de laatste rustplaats” is verzekerd, maakt het verschil waar de verzekerde is overleden en waar hij zal worden begraven of gecremeerd. Voor iemand die in Amsterdam wordt begraven zal het aanmerkelijk goedkoper zijn wanneer hij in Amsterdam overlijdt, dan wanneer hij in Maastricht of op Schiermonnikoog overlijdt. De verzekeraar moet van tevoren inschatten wat de uitvaart zal kosten, in het bijzonder op welke afstand van de laatste rustplaats hij (gemiddeld) zal overlijden. Wanneer voor bovengenoemde Amsterdammer gemiddeld wordt gerekend op Breukelen, terwijl in werkelijkheid de gemiddelde verzekerde op een afstand Amsterdam-Utrecht overlijdt, zal dit leiden tot een onderschatting van de verplichtingen en dus voor de toekomst tot verliezen. Deze onderschatting betekent een te lage vaststelling van de technische voorzieningen en het verlies zal dus als een technisch verlies moeten worden aangemerkt. Door het erkennen van deze inschatting als aparte grondslag, komt ook de oorzaak van het verlies duidelijker in beeld. Zou dit niet als aparte grondslag worden erkend, dan zou dit verlies waarschijnlijk als verlies op sterfte en overige technische grondslagen worden verantwoord. Dit betekent, dat de oorzaak van het verlies niet duidelijk in beeld komt. Daaraan is nog toe te voegen, dat in veel gevallen hiervoor verschillende personen verantwoordelijk zijn: de actuaris voor de sterftegrondslag, terwijl de inschatting van het actuele kostenniveau van een uitvaart vaak door een ander wordt gedaan. Voor een verzekeraar die een pakket centraal stelt en wel zelf uitvaarten verzorgt, ligt de zaak niet veel anders. Er zal een inschatting moeten worden gemaakt van de werkelijk te maken uitvaartkosten, welke achteraf kan worden getoetst aan het resultaat op uitvaarten. Voor deze verzekeraars zal een inschatting wat moeilijker zijn dan voor de verzekeraars die niet zelf uitvaarten verzorgen, aangezien er bij de wel-verzorgende categorie ook nog sprake kan zijn van bezettingswinst of -verlies. Een deel van de uitvaartkosten bestaat namelijk uit vaste kosten, die worden gemaakt met het ver-


33

pvk studies 2

strijken van de tijd onafhankelijk van het aantal uitvaarten. Het salaris van uitvaartleiders in vaste dienst is daarvan een voorbeeld. Hoe groter het aantal uitvaarten, hoe lager de vaste kosten per uitvaart uitvallen. Voor deze verzekeraars kan er dus een verlies op uitvaarten ontstaan, wanneer er minder uitvaarten zijn dan verondersteld. Daartegenover staat echter, dat er in dat geval een winst op sterfte zal zijn, zodat de resultaten op deze twee grondslagen elkaar enigszins compenseren. Deze verzekeraars kunnen dus voor het inschatten van de kosten van een uitvaart uitgaan van een aantal sterfgevallen per jaar, dat volgt uit de gehanteerde sterftetafel. Er zijn ook verzekeraars die zelf uitvaarten verzorgen en voor een deel van de portefeuille een pakket centraal stellen en voor een deel van de portefeuille een bedrag centraal stellen. Voor het tweede deel zal een prijs van een uitvaart worden berekend, welke – na aftrek van het verzekerde bedrag – aan de nabestaanden in rekening wordt gebracht. Deze verzekeraars zullen het resultaat op uitvaarten op het gedeelte van de portefeuille waarin een pakket centraal wordt gesteld, moeten verantwoorden in de technische rekening, zoals hierboven al is aangegeven. Voor deze verzekeraars zal het zeer moeilijk zijn de (vaste) uitvaartkosten te splitsen in een deel bestemd voor het eerste deel van de portefeuille en een deel bestemd voor het tweede deel van de portefeuille. Daarom zullen deze verzekeraars alle uitvaartkosten verantwoorden in de technische rekening. Uiteraard moeten dan ook alle inkomsten worden verantwoord in de technische rekening, dus ook de inkomsten uit betalingen die nabestaanden na de uitvaart moeten doen. Om deze reden dient ook “In rekening gebrachte uitvaarten” op de technische rekening te worden verantwoord. In het bovenstaande is aan de hand van een paar voorbeelden aangetoond, dat verantwoording van het resultaat op uitvaarten voor de betreffende verzekeraars plaats moet vinden in het technische deel van de winsten verliesrekening. Hierbij zijn nog niet alle soorten verzekeraars aan de orde gekomen. Echter, de verslagstaten moeten voor alle verzekeraars een uniforme wijze van verantwoorden leveren. Daarom geldt voor alle verzekeraars dat de uitvaartkosten en de in rekening gebrachte uitvaarten moeten worden verantwoord als technische resultaten.

34


pvk studies 2

7 Schadeverzekering of levensverzekering? De Pensioen- & Verzekeringskamer houdt op dit moment toezicht op levensverzekeraars, schadeverzekeraars en pensioenfondsen. In de laatste alinea van hoofdstuk 1 is gesteld, dat de natura-uitvaartverzekeringsbranche nauw verwant is met die van de levensverzekeraars. De vraag kan echter worden gesteld of er niet meer overeenkomsten zijn met de schadeverzekeringsbranche. Immers, voor verzekeraars die een pakket centraal stellen, wordt de premie en de uitkering in de loop der tijd aangepast aan de omstandigheden van het moment, net als dat bij schadeverzekeraars gebeurt. Bij een levensverzekering staan de premie en de hoogte van de (minimaal uit te betalen) uitkering in het algemeen van te voren vast. Toch zijn de overeenkomsten met levensverzekeraars groter. Voor natura-uitvaartverzekeraars die een bedrag centraal stellen, is dit duidelijk: het enige verschil met een levensverzekering is de vorm waarin de uitkering plaatsvindt. Bij een levensverzekeraar is dit een bedrag in geld; bij een natura-uitvaartverzekeraar is dit een pakket diensten ter waarde van een vast bedrag. In beide gevallen staat de nominale waarde van de uitkering van te voren vast. Voor verzekeraars die een pakket centraal stellen, ligt de zaak iets genuanceerder: de onzekerheid omtrent de nominale hoogte van premie en uitkering komt overeen met schadeverzekering. Het langlopende karakter en het verband met leven en dood van de mens komen overeen met levensverzekering. Dat de verslagstaten voor natura-uitvaartverzekeraars zijn gebaseerd op die van levensverzekeraars heeft uiteindelijk twee redenen: ten eerste moeten de staten voor alle natura-uitvaartverzekeraars gelijk zijn en voor verzekeraars die een bedrag centraal stellen, is de overeenkomst met levensverzekering nu eenmaal veel groter; ten tweede zijn de aandachtspunten bij het toezicht op levensverzekeraars(o.a. actuariële onderbouwing van de voorzieningen) voor een belangrijk deel ook van toepassing op natura-uitvaartverzekeraars, terwijl dit voor de aandachtspunten bij schadeverzekeraars (o.a. uitloop van schades) veel minder het geval is.


35

pvk studies 2

8 De grens van 3.000 verzekerden De eerder vermelde verslagstaten zijn bedoeld voor de verzekeraars die onder het toezichtsregime zullen vallen. Dat zullen verzekeraars zijn met 3.000 of meer meerderjarige verzekerden. Kleinere verzekeraars komen niet onder toezicht, omdat de wetgever heeft gemeend, dat dit voor kleine verzekeraars niet nodig is. Hiervoor zijn twee belangrijke redenen te geven: Allereerst zijn de kosten van toezicht voor kleine verzekeraars relatief hoger dan voor grote verzekeraars. Door dit kostenaspect zou toezicht een averechts effect kunnen hebben en zelfs tot een gedwongen liquidatie kunnen leiden van kleine, in principe gezonde, verzekeraars. Verder is de organisatie van een kleine verzekeraar over het algemeen overzichtelijker dan die van een grote. Hierdoor zal bij de verzekerden een groter gevoel van betrokkenheid bij en solidariteit met de kleine verzekeraar aanwezig zijn. Hierdoor zullen verzekerden meer inspraak in het dagelijks beleid hebben, meer inzicht in de financiële en algehele positie hebben en meer bereid zijn in geval van financiële problemen bij te springen. Bij een grotere verzekeraar zal dit gevoel van betrokkenheid en solidariteit er in veel mindere mate zijn. Ook zal het voor een individuele verzekerde moeilijker zijn zich een oordeel te vormen over de financiële positie van een grotere verzekeraar. De relatie tussen verzekeraar en verzekerde zal meer gebaseerd zijn op vertrouwen van de verzekerde in de verzekeraar. Om dit vertrouwen meer grond te geven, is toezicht nodig. Bij het onderscheid tussen groot en klein, is het leggen van een absolute grens altijd enigszins arbitrair. Gekozen is voor een grens bij 3.000 meerderjarige verzekerden, die voor schadeverzekeraars ook wordt gehanteerd. Voor het trekken van een grens is bepalend de mate van overzichtelijkheid en betrokkenheid van de verzekerden alsmede de mate van professionaliteit van de organisatie (meer dan de aard van het bedrijf). Daarom lijkt een andere grens dan de gekozen moeilijk te verdedigen. Overigens zal er na vijf jaar een evaluatie komen van het onderscheid tussen wel en geen toezicht en van de gehanteerde grens.

36


pvk studies 2

9 Toezicht in de praktijk 9.1 Toezichtsinstrumenten Elke natura-uitvaartverzekeraar zal bij het in werking treden van de WTN of wanneer dit later is, voor aanvang van zijn activiteiten als verzekeraar een vergunning moeten aanvragen. Bij die vergunningaanvraag beoordeelt de Pensioen- & Verzekeringskamer of de betrokken (aspirant-)verzekeraar voldoet aan de eisen die de wet hieraan stelt en of er voldoende vertrouwen bestaat in de continuïteit en solvabiliteit van de verzekeraar op korte en middellange termijn. Elke onder toezicht staande natura-uitvaartverzekeraar zal jaarlijks vóór 1 juli van het volgend boekjaar verslagstaten voorzien van een accountantsverklaring moeten indienen over het afgelopen boekjaar bij de Pensioen- & Verzekeringskamer. Deze moeten in de voorgeschreven vorm en volgens de aanwijzingen worden aangeleverd. De Pensioen- & Verzekeringskamer zal deze verslagstaten beoordelen en eventueel hierop aanvullende informatie bij de verzekeraars opvragen. Wanneer de verslagstaten of de antwoorden op de vragen daartoe aanleiding geven, zal de Pensioen- & Verzekeringskamer aan de verzekeraar suggesties of verzoeken doen ter verbetering van bepaalde zaken. Er kunnen ook voorschriften worden gegeven die de verzekeraar verplicht is op te volgen. De beoordeling van de verslagstaten zal plaatsvinden in de periode na 1 juli. In het algemeen zal het streven zijn om hiermee rond de jaarwisseling klaar te zijn. De periode van de jaarwisseling tot aan 1 juli zal worden gebruikt om bij enkele verzekeraars (en eventueel hun actuaris en/of accountant) ter plaatse eenonderzoek in te stellen. Elke verzekeraar zal daarbij eens in de paar jaar worden bezocht. Deze onderzoeken hebben in eerste instantie als doel nader kennis temaken en informatie te verkrijgen van de laatste ontwikkelingen bij de verzekeraar. Naast de beoordeling van de verslagstaten en de onderzoeken zal de Pensioen- & Verzekeringskamer ook andere instrumenten hanteren om aan haar toezicht invulling te geven. Te denken valt hier aan enquêtes over actuele onderwerpen, (informele) tussentijdse contacten met de verzekeraars, beoordeling van statutenwijzigingen en van nieuwe produkten en reacties op berichten in de media.


37

pvk studies 2

9.2 Beoordeling verslagstaten Bij de beoordeling van de verslagstaten zijn er verschillende aandachtspunten. Welke dat zijn is in zijn algemeenheid moeilijk aan te geven, aangezien daarvoor de individuele situatie van belang is. Zo zullen marktomstandigheden, het eigen karakter van de verzekeraar en andere betekenisvolle randcondities van invloed zijn op de aandachtsgebieden bij de beoordeling van de verslagstaten. Wel is er een aantal zaken waar altijd naar gekeken zal worden, zoals bijvoorbeeld: –

De solvabiliteitspositie. In staat 300 wordt door een verzekeraar de vereiste solvabiliteitsmarge opgegeven; in staat 301 de aanwezige. Wanneer deze bedragen met elkaar worden vergeleken, kan een eerste indruk verkregen worden omtrent de financiële positie van de verzekeraar. Daarbij kunnen zich de volgende situaties voordoen:

a) De aanwezige solvabiliteitsmarge overtreft royaal de vereiste. In dit geval zijn er blijkbaar ruim voldoende financiële middelen aanwezig. Uiteraard blijft de mogelijkheid bestaan, dat een nadere bestudering van de verslagstaten leidt tot vragen en/of opmerkingen. b) De aanwezige solvabiliteitsmarge overtreft nog maar net de vereiste. In dit geval is een kritischer benadering van de verslagstaten noodzakelijk. Allereerst is er de mogelijkheid, dat de Pensioen- & Verzekeringskamer niet akkoord gaat met bepaalde waarderingen, waardoor er een correctie op de (aanwezige en/of vereiste) solvabiliteitsmarge plaatsvindt. Die mogelijkheid is er altijd, maar heeft bij een royaal overschot weinig gevolgen. Een klein overschot echter kan op deze manier omslaan in een tekort. Maar ook als de solvabiliteitsmarge wel is vastgesteld volgens waarderingsmethoden waarmee de Pensioen- & Verzekeringskamer akkoord gaat, is er reden voor een kritische benadering. Wanneer het overschot nog maar zeer krap is, zullen de ontwikkelingen zeer goed in de gaten worden gehouden, want in geval van een ongunstige ontwikkeling kan een overschot op korte termijn omslaan in een tekort. Indien de verslagstaten of andere omstandigheden aanleiding geven te veronderstellen dat dit waarschijnlijk te gebeuren staat, zal aan de verzekeraar worden gevraagd wat er in de nabije toekomst zal worden gedaan om

38


pvk studies 2

dit te voorkomen. Indien noodzakelijk zal de Pensioen- & Verzekeringskamer in dit geval dwingende voorschriften uitvaardigen. c) De aanwezige solvabiliteitsmarge is kleiner dan de vereiste. In dit geval beschikt de verzekeraar niet over de financiële middelen die de WTN noodzakelijk acht om de verplichtingen na te komen. De verzekeraar zal een saneringsplan moeten indienen, waarin hij uiteenzet hoe hij denkt op redelijke termijn wel aan de vereisten te kunnen voldoen. Hierbij kan bijvoorbeeld aan een storting van geld door aandeelhouders worden gedacht. Wanneer dit plan door de Pensioen- & Verzekeringskamer wordt goedgekeurd, zal de verzekeraar zijn activiteiten normaal kunnen voortzetten. Is de verzekeraar echter niet in staat tot een in de ogen van de Pensioen- & Verzekeringskamer bevredigende oplossing te komen, dan zullen er door de Pensioen- & Verzekeringskamer nadere maatregelen worden getroffen, met intrekking van de vergunning als laatste mogelijkheid. Overigens moet hierbij onderscheid gemaakt worden tussen drie gevallen: 1. Bovenbeschreven situatie doet zich voor tijdens het lopende toezicht, terwijl de aanwezige solvabiliteitsmarge lager is dan de vereiste,maar hoger dan het minimum garantiefonds (1/3 deel van de vereiste marge met een minimum van ƒ100.000,-). In dit geval zal bovenstaand scenario in werking treden. 2. De beschreven situatie doet zich voor tijdens het lopende toezicht, terwijl de aanwezige solvabiliteitsmarge lager is dan het minimum garantiefonds. In dit geval zal het saneringsplan worden vervangen door een financieringsplan, wat betekent, dat voor de hierboven genoemde “redelijke” termijn een “korte” termijn gelezen moet worden. 3. Als genoemde situatie zich voordoet bij de vergunningverlening op het moment, dat de wet in werking treedt dan zal in dit geval een tekort niet worden geconstateerd bij het beoordelen van de verslagstaten, maar ter gelegenheid van de vergunningaanvraag. Hiervoor is de overgangsregelgeving van toepassing. Deze verschilt in zoverre van de normale regelgeving, dat het begrip “redelijke termijn” soepel zal worden geïnterpreteerd als 4 jaar. Dit geldt ook als de aanwezige solvabiliteitsmarge lager is dan het minimumgarantiefonds. Wanneer de solvabiliteitsmarge overigens al eerder op het vereiste niveau is


39

pvk studies 2

gebracht, eindigt de overgangsregeling ook eerder, zoals bepaald in artikel 96, lid 1 van de WTN. d) De aanwezige solvabiliteitsmarge is negatief. Is er een negatieve aanwezige solvabiliteitsmarge, dan wil dat zeggen, dat de verzekeraar niet alleen de noodzakelijk geachte buffer tegen tegenvallers mist, maar dat zelfs bij ontwikkelingen volgens verwachting (dus zonder één enkele tegenvaller) de verzekeraar niet in staat is zijn verplichtingen na te komen. Blijkt dit tijdens het lopende toezicht, dan zal dit aanleiding zijn om de bij c) onder 2 beschreven procedure met de grootst mogelijke spoed in gang te zetten, met grote kans op uiteindelijke intrekking van de vergunning. Blijkt dit tijdens de vergunningverlening bij het in werking treden van het toezicht, dan zal er aan de betreffende verzekeraar geen vergunning worden afgegeven. –

De resultaten op grondslagen. Wanneer er op bepaalde grondslagen verliezen worden geleden, kan dit een indicatie zijn, dat de tariefstelling en/of de voorziening ten aanzien van deze grondslagen niet toereikend is. Dit zou dan een aanleiding kunnen zijn de voorziening ten aanzien van deze grondslagen te verhogen. Daarbij moet wel met een aantal zaken rekening worden gehouden, bijvoorbeeld:

a) Toeval. In de aard van het verzekeren zit een bepaalde mate van onzekerheid. Sommige tegenvallers zijn ook bij een verantwoorde bedrijfsvoering niet te voorzien. Willen tegenvallers echter aan toeval toegeschreven worden, dan moeten er gebeurtenissen hebben plaatsgevonden, die daadwerkelijk als niet-voorzienbare tegenvaller kunnen worden aangemerkt. Hieronder zouden bijvoorbeeld kunnen vallen: plotseling ingevoerde wettelijke of gemeentelijke heffingen op uitvaarten, grote sterfte door een epidemie, oorlog of natuurramp, etc. b) Vaste versus variabele uitvaartkosten. Sommige uitvaartkosten zijn afhankelijk van het aantal uitvaarten (kisten,rouwkaarten), andere van het verstrijken van de tijd (personeel in loondienst, beheer rouwcentrum). De laatste soort betreft de vaste kosten. Vaste kosten zijn onafhankelijk van het aantal uitvaarten per jaar, waardoor deze per uitvaart

40


pvk studies 2

lager zijn naarmate er meer uitvaarten zijn in een jaar. Bij het vaststellen van het benodigde uitvaartbudget zal een schatting gemaakt zijn van het aantal uitvaarten. Zijn er in een jaar meer uitvaarten, dan zal er meer uitvaartbudget ter beschikking komen dan waarop was gerekend. Zijn er minder uitvaarten, dan is ook het uitvaartbudget lager. Zo zal een goed resultaat op sterfte vaak samengaan met een slecht resultaat op uitvaarten. Indien er een verlies is op uitvaarten, zal de Pensioen- & Verzekeringskamer een schatting moeten maken van de mate waarin dit verlies is toe te schrijven aan een lagere sterfte. Wanneer niet het gehele verlies hieraan is toe te schrijven, dan zal de Pensioen- & Verzekeringskamer in het algemeen verlangen, dat de schatting van het uitvaartbudget wordt bijgesteld. Een te lage schatting van het uitvaartbudget heeft namelijk een te lage vaststelling van de voorziening uitvaartverplichtingen tot gevolg. Ook het risicokapitaal en daarmee de vereiste solvabiliteitsmarge zullen daardoor te laag worden vastgesteld. c) Wervingskosten (eerste kosten). Een belangrijk deel van de verzekeringskosten bestaat uit kosten die bij de werving van nieuwe verzekerden optreden. Bij een verantwoorde bedrijfsvoering zullen deze kosten tijdens de looptijd van de verzekering worden terugverdiend.Voor de verslagstaten echter, (die over één boekjaar gaan) zal dit tot gevolg hebben, dat bij afsluiten van de verzekering er een verlies op wervingskosten te zien is en in de jaren daarna een winst. Bij een al jaren bestaande verzekeraar met een vrij constante portefeuille zullen de verliezen uit nieuwe verzekeringen ongeveer gecompenseerd worden door winsten uit oude verzekeringen. Wanneer er dan nog een verlies optreedt, mag worden verondersteld, dat de tariefstelling onvoldoende is. Daarentegen zullen de winsten en verliezen bij een jonge maatschappij nog helemaal niet tegen elkaar wegvallen. Tijdens de opstart- en groeifase van een verzekeraar zal er – ook bij een verantwoorde bedrijfsvoering – een verlies op wervingskosten te zien zijn. Bij de beoordeling van het verlies op kosten zal hiermee rekening moeten worden gehouden. d) Pakketkostenstijging. Bij levensverzekeraars is door de Pensioen- & Verzekeringskamer een maximum-rekenrente voorgeschreven. Deze rekenrente is afhankelijk van de aanwezige beleggingen en de actuele


41

pvk studies 2

rentestand. Deze verzekeraars hebben echter niet te maken met pakketkostenstijging. Natura-uitvaartverzekeraars die daar wel mee te maken hebben, zullen om deze stijging te kunnen financieren in het algemeen met een lagere rekenrente moeten werken. De hoogte van de rekenrente hangt dan af van de inflatiegevoeligheid van de gevoerde produkten en zal daarom achteraf beoordeeld moeten worden aan de hand van het resultaat op intrest.

9.3 Onderzoeken ter plaatse Als middel om dit doel te bereiken, zal er nader worden ingegaan op de verslagstaten en de meer gedetailleerde gegevens die daaraan ten grondslag hebben gelegen. Punten die daarbij momenteel bijvoorbeeld aan de orde kunnen komen, zijn bijvoorbeeld: –

De aard van de gesloten verzekeringen. Eén van de belangrijke zaken die pas bij een onderzoek ter plaatse goed bekeken kunnen worden, is de samenstelling van de portefeuille. Hoeveel verschillende produkten worden er gevoerd, gaan deze uit van een pakket of van een bedrag, hoe zijn de pakketten samengesteld, hoe is de premiestructuur, etc.

–

De bepaling van het uitvaartbudget. Om het uitvaartbudget te kunnen beoordelen is niet alleen het resultaat opuitvaarten een aandachtspunt; ook de wijze waarop dit budget wordt vastgesteld kan daarbij worden meegenomen. Daarbij kan worden gekeken naar de samenstelling van het verzekerde pakket en de ervaringen die hiermee het afgelopen jaar zijn opgedaan ten aanzien van de kosten hiervan.

–

De berekening van de voorziening.

–

De beleggingen.

–

De administratieve organisatie van de verzekeraar. Zijn er binnen de organisatie van de verzekeraar voldoende controlemaatregelen om aan de gepresenteerde cijfers een zekere mate van betrouwbaarheid te geven?

42


pvk studies 2

200

februari 1995

Winst- en verliesrekening over boekjaar 19..

Verzekeraar

Gewaarmerkt als staat waarop de accountantsverklaring gedateerd

mede betrekking heeft


43

pvk studies 2

Aanwijzingen bij 200

Winst- en verliesrekening

1. Bedragen dienen te worden ingevuld op met een liggend streepje aangegeven plaatsen; op met een “x” aangegeven plaatsen dienen (sub-)totalen te worden ingevuld. 2. Onder “in rekening gebrachte uitvaarten” dient te worden verantwoord het bedrag dat aan nabestaanden in rekening is gebracht uit hoofde van een verrichte uitvaart, na aftrek van de op grond van de verzekering verleende korting. 3. De onder “uitvaarten door het eigen bedrijf” en “bedrijfskosten; waarvan t.b.v. uitvaarten” verantwoorde bedragen dienen aan elkaar gelijk te zijn.

44


pvk studies 2

200

februari 1995

Winst- en verliesrekening over boekjaar 19.. (in eenheden van duizend gulden) Technische rekening natura-uitvaartverzekering

Verdiende premies eigen rekening brutopremies af: uitgaande herverzekeringspremies wijziging technische voorziening nietverdiende premies eigen rekening

Boekjaar

Vorig boekjaar

-

-

-

In rekening gebrachte uitvaarten Opbrengsten uit beleggingen, niet gekoppeld aan uitstaande depots 1. opbrengsten uit deelnemingen 2. opbrengsten uit andere beleggingen terreinen en gebouwen overige beleggingen 3. waardeveranderingen van beleggingen 4. gerealiseerde winst op beleggingen

x

-

-

-

-

x -

-

x

x

-

Niet-gerealiseerde winst op beleggingen

-

-

Overige technische baten eigen rekening, m.u.v. baten t.b.v. depots

-

Uitkeringen eigen rekening uitvaarten door derden uitvaarten door het eigen bedrijf vergoed door herverzekeraars Wijziging technische voorzieningen eigen rekening voorziening voor uitvaartverplichtingen bruto af: aandeel herverzekeraars overige technische voorzieningen


-

-

x -

x -

x

-

x

x

x

x -

x

x -

x

45

pvk studies 2

Technische rekening natura-uitvaartverzekering

Bedrijfskosten 1. acquisitiekosten 2. wijziging overlopende acquisitiekosten 3. beheers- en personeelskosten; afschrijving bedrijfsmiddelen 4. af: provisie en winstdeling ontvangen van herverzekeraars 5. waarvan t.b.v. uitvaarten Beleggingslasten 1. beheerskosten en rentelasten 2. waardeveranderingen van beleggingen 3. gerealiseerd verlies op beleggingen Depots 1. wijziging uitstaande depots 2. stortingen op depots 3. af: onttrekkingen aan depots anders dan t.b.v. uitvaarten 4. intrest op beleggingen gekoppeld aan uitstaande depots 5. overige baten m.b.t. depots 6. af: overige lasten m.b.t. depots

46

Boekjaar

Vorig boekjaar

-

-

-

-

-

x -

-

x

-

x -

x

x

-

x

-

-

-

-

-

-

x

x

Niet-gerealiseerd verlies op beleggingen

-

-

Overige technische lasten eigen rekening

-

-

Aan niet-technische rekening toegerekende opbrengst uit beleggingen

-

-

Resultaat technische rekening natura-uitvaartverzekering

x

x


pvk studies 2

Niet-technische rekening

Boekjaar

Vorig boekjaar

Resultaat technische rekening naturauitvaartverzekering

-

-

Toegerekende opbrengst uit beleggingen overgeboekt van technische rekening naturauitvaartverzekering

-

-

Andere baten

-

-

Andere lasten

-

-

Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening voor belastingen

x

x

Belastingen resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening

-

-

Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening na belastingen

x

x

1. buitengewone baten 2. buitengewone lasten 3. belastingen buitengewoon resultaat

-

-

Buitengewoon resultaat na belastingen

x

x

Resultaat na belastingen

x

x


47

pvk studies 2

48


pvk studies 2

222

februari 1995

Resultaat op grondslagen 31 december 19...

Verzekeraar




49

pvk studies 2


Resultaat op grondslagen

1. De post “Intrest toegerekend aan verzekeringen” omvat de volgende posten uit de technische rekening natura-uitvaartverzekering van de winsten verliesrekening: – Opbrengsten uit beleggingen – Niet-gerealiseerde winst op beleggingen – Beleggingslasten – Niet gerealiseerd verlies op beleggingen en – Aan niet-technische rekening toegerekende opbrengst uit beleggingen. 2. De in deze staat en de winsten verliesrekening bij “Resultaat technische rekening natura-uitvaartverzekering” vermelde bedragen zijn gelijk.

50


pvk studies 2

222

februari 1995

Resultaat op grondslagen I Resultaat op grondslagen Nederland Boekjaar

Intrest toegerekend aan verzekeringen Af: Intresttoevoeging VUV Benodigd voor pakketkostenwijziging i.v.m. gewijzigde prijzen of door exogene factoren bepaalde pakketwijziging

Vorig boekjaar

-

-

-

-

-

-

x

x

-

x

x

x

x

-

x

x

x

x

-

Resultaat op verzekeringskosten Uitvaartbudget uit verzekeringen Onttrekkingen uit depots t.b.v. uitvaarten In rekening gebrachte uitvaarten Af: Uitvaartkosten

Boekjaar

-

Resultaat op intrest uit depots Kostendekking uit verzekeringen Kostendekking uit depots Af: Verzekeringskosten

Vorig boekjaar

-

Resultaat op intrest uit verzekeringen Intrest op beleggingen gekoppeld aan depots Af: Intresttoevoeging depots

Andere landen

x

-

x

-

-

Resultaat op uitvaarten

x

x

x

x

Resultaat op technische grondslagen

-

-

-

-

Wijziging grondslagen/methoden

-

-

-

-

TOTAAL RESULTAAT OP GRONDSLAGEN


x

x

x

x

51

pvk studies 2

Nederland Boekjaar

Andere landen

Vorig boekjaar

Boekjaar

Vorig boekjaar

II Resultaat bestemd voor verzekerden Wijziging voorziening i.v.m. premiewijziging met een ander percentage dan de pakketkostenontwikkeling

-

-

-

-

Benodigd voor pakketkostenstijging i.v.m. door verzekeraar bepaalde pakketuitbreiding

-

-

-

-

III Resultaat technische rekening natura-uitvaartverzekering (= I - II)

52


pvk studies 2

350

februari 1995

Pakketkostenontwikkeling 31 december 19...

Verzekeraar




53

pvk studies 2



1. In deze staat dient de ontwikkeling van de verzekerde waarde zoals deze wordt gehanteerd bij het vaststellen van de technische voorzieningen te worden beschreven. 2. In tegenstelling tot de overige staten, die in eenheden van duizend gulden worden ingevuld, wordt deze staat ingevuld in guldens. 3. Onder (*) worden alle wijzigingen van de gemiddelde verzekerde waarde verantwoord die het gevolg zijn van: – nieuwe verzekeringen – verval van verzekeringen door overlijden, royement of afkoop – wijzigingen van polissen, waarbij de individuele polishouder de beslissing neemt.

54


pvk studies 2

350

februari 1995

Pakketkostenontwikkeling (in guldens) Guldens Gemiddeld verzekerde waarde begin boekjaar Correctie i.v.m. wijziging samenstelling portefeuille, vooroorzaakt door gebeurtenissen, waarbij de beslissing door de polishouder wordt genomen (*) Gemiddeld verzekerde waarde begin boekjaar, gecorrigeerd

In % van gemiddeld verzekerde waarde begin boekjaar gecorrigeerd

Kostenontwikkeling i.v.m. gewijzigde prijzen Kostenontwikkeling i.v.m. door exogene factoren bepaalde pakketwijziging Kostenontwikkeling i.v.m. door verzekeraar bepaalde pakketwijziging Kostenontwikkeling totaal Gemiddeld verzekerde waarde begin volgend boekjaar


55

pvk studies 2

56


pvk studies 2

400

februari 1995

Actuarieel verslag Boekjaar 19...

Verzekeraar




57

pvk studies 2


Actuarieel verslag

Naast het invullen van overzicht 2, per land van bedrijfsuitoefening, eerst Nederland en daarna de andere landen in alfabetische volgorde, ten minste de volgende onderwerpen met vermelding van de nummers behandelen. 1.1.

Een beknopte beschrijving van de contracten, t.a.v. a) de verplichtingen. Hierbij ten minste vermelden of er een bedrag of een pakket centraal wordt gesteld. b) de premies. Hierbij ten minste vermelden op welke wijze deze van de leeftijd afhangen en of er entreegelden worden geheven.

1.2.

Het systeem toegepast bij het bepalen van de leeftijden en de duren, zowel voor de berekening van de batepremie als voor de berekening van de voorziening uitvaartverplichtingen.

1.3.

Indien er premies voorkomen gebaseerd op andere persoonlijke gegevens dan leeftijd en geslacht – hierbij valt te denken aan gezinslidpremies – hieronder aangeven a) Een beschrijving van het premiesysteem b) De wijze waarop bij de bepaling van de voorziening uitvaartverplichtingen hiermee rekening is gehouden.

1.4.

Een toelichting betreffende het optreden van negatieve uitkomsten alsmede een opgave van het totaal bedrag aan optredende negatieve uitkomsten en van het bedrag dat aan de voorziening uitvaartverplich-tingen is toegevoegd ten einde de negatieve uitkomsten geheel of gedeeltelijk op te heffen.De toename of afname van laatstgenoemd bedrag ten opzichte van vorig boekjaar dient in overzicht ... onder “Andere wijzigingen” verantwoord te worden.

1.5.

Een toelichting betreffende de methoden en grondslagen toegepast bij de vaststelling van de technische voorziening herverzekering en de daarbij in rekening gebrachte premie.

58


pvk studies 2

1.6.

Indien in de grondslagen of berekeningsmethoden ten opzichte van vorig jaar wijzigingen zijn opgetreden: a) Een beschrijving van de wijziging. b) Het bedrag dat aan de voorziening is toegevoegd of onttrokken ten gevolge van de wijziging, alsmede de berekeningsdatum van dit bedrag. c) Een motivatie voor deze wijziging.

2. De actuariële analyse en ontwikkeling depots invullen per land van bedrijfsuitoefening, eerst Nederland, daarna de andere landen.


59

pvk studies 2

400

februari 1995

2. Actuariële analyse Voorziening uitvaartverplichtingen einde vorig boekjaar Premies eigen rekening Af: Kostenbestanddeel premies Intresttoevoeging Benodigd voor pakketkostenontwikkeling i.v.m. gewijzigde prijzen of door exogene factoren bepaalde pakketwijziging Overige baten Af: Uitvaartbudget Af: Afkopen Af: Kosten verrekend met de voorziening (Kostendekking d.m.v. zillmering) Af: Vrijgevallen voor kosten Af: Overige lasten Benodigd voor pakketkostenontwikkeling i.v.m. door verzekeraar bepaalde pakketwijziging Wijziging voorziening i.v.m. premiewijziging met een ander percentage dan de pakketkostenontwikkeling Wijziging technische grondslagen Andere wijzigingen Af: Voorziening uitvaartverplichtingen einde boekjaar Resultaat op technische grondslagen Specificatie: Resultaat op sterfte Resultaat op overige technische grondslagen Resultaat op ontwikkeling portefeuille

60


pvk studies 2

3. Ontwikkeling depots Uitstaande depots ultimo vorig boekjaar Stortingen op depots Intresttoevoeging depots Af: Kostendekking uit depots Af: Onttrekkingen uit depots t.b.v. uitvaarten Af: Onttrekkingen uit depots anders dan t.b.v. uitvaarten Overige baten Af: Overige lasten Uitstaande depots ultimo boekjaar


61

pvk studies 2

In de reeks ‘pvk studies’ zijn verschenen: 1

Niet-financiële gegevens pensioenfondsen. Stand van zaken Pensioenmonitor eind 1994 ISBN 90-75482-03-5

2

Toezicht op natura-uitvaartverzekeraars. Een actuariële inleiding Drs. A.C. Eijgenraam ISBN 90-75482-02-7

3

De Pensioen- & Verzekeringskamer en de levensverzekering Mr. P.M. Tulfer ISBN 90-75482-01-9

4

Marktwerking en verplichtstelling in de pensioensector R.C.L. Bakker R. van Dam ISBN 90-75482-04-3

5

Toezicht op het gebruik van financiële derivaten door pensioenfondsen en verzekeraars J.J.O. Dolstra J.R. Pijpers ISBN 90-75482-05-1

6

Signalen van veranderend toezicht op herverzekering A.M.A.A. Bollen A.E. van Heerwaarden Th.F. Smeltink H.J.M. Teeuwen ISBN 75482-06-X

62


pvk studies 2

7

Rekenen op pensioen. Een prognosemodel voor de pensioenfondsensector A.E. van Heerwaarden W. Eikelboom D. den Heijer ISBN 90-75482-07-8

8

Toezicht op het beleggingsbeleid van pensioenfondsen en verzekeraars: de rol van de Pensioen- & Verzekeringskamer G.R. Boshuizen J.R. Pijpers ISBN 90-75482-08-6

9

Pensioenmonitor, stand van zaken eind 1995. Niet-financiële gegevens aanvullende collectieve pensioenen ISBN 90-75482-09-4

10 Rapport van de Werkgroep opvangregeling ISBN 90-75482-10-8

11 Het gebruik van financiële derivaten door Nederlandse pensioenfondsen M.A. Kiewiet J.R. Pijpers ISBN 90-75482-12-4

12 Pensioenmonitor, niet-financiële gegevens pensioenfondsen. Stand van zaken eind 1996 ISBN 90-75482-13-2

13 Insurance Company Ownership in the Netherlands: Implications for Corporate Governance and Competition Dr. A.J. Vermaat ISBN 90-75482-15-9


63

pvk studies 2

14 Informatieverstrekking aan verzekeringnemers G.C.M. Siegelaer J.H. Klein Haneveld I.A. Homan D. Rispens ISBN 90-75482-18-3

15 Pensioenmonitor, niet-financiële gegevens pensioenfondsen. Stand van zaken eind 1997 ISBN 90-75482-17-5

16 Pensioenmonitor, niet-financiële gegevens pensioenfondsen. Stand van zaken 1 januari 1998 ISBN 90-75482-20-5

17 De Pensioenmeetwijzer. Een toelichting J.R. Pijpers B. Stroop ISBN 90-75482-21-3

18 De noodregeling Mr. P.M. Tulfer ISBN 90-75482-22-1

19 Pensioenmonitor, niet-financiële gegevens aanvullende collectieve pensioenen. Stand van zaken 1 januari 1999 ISBN 90-75482-25-6

20 Reinsurance and reinsurers: relevant issues for establishing general supervisory principles, standards and practices R.C.L. Bakker D.N. Davies, et al ISBN 90-75482-26-4

64


pvk studies 2

21 Het gebruik van financiële derivaten door Nederlandse levensverzekeraars T. Bakker J. Hille M.R. Lavooi G.C.M. Siegelaer ISBN 90-75482-27-2

22 Toetsing van deskundigheid en betrouwbaarheid. Plaats en ontwikkeling van de toetsing van management van verzekeraars in Nederland en in internationaal verband P.J. van den Broeke ISBN 90-75482-28-0

23 Rapport van de Studiegroep Opvangregeling Schadeverzekeringen ISBN 90-75482-30-2

24 Technische voorzieningen bij ziektekostenverzekeringen. Ontwikkeling in historisch perspectief H.J.M. Teeuwen ISBN 90-75482-31-0

25 Pensioenmonitor, niet-financiële gegevens pensioenfondsen. Stand van zaken 1 januari 2000 ISBN 90-75482-32-9


65

pvk studies 2

Deze uitgaven zijn te bestellen bij: Pensioen- & Verzekeringskamer Postbus 929 7301 BD Apeldoorn Toezichtslijn: (0900) 5300530 (€ 0,35 per gesprek) http://www.pvk.nl

66


PVK STUDIES2 TOEZICHT OP NATURA-UITVAARTVERZEKERAARS EEN ACTUARIELE INLEIDING. drs. A.C. Eijgenraam

Recommend Documents