Profieldagen. Wanneer is een profieldag goed? Harold Sebastiaan Selman. Research Project. MSc Science Education and Communication

Profieldagen Wanneer is een profieldag goed?

Harold Sebastiaan Selman Research Project MSc Science Education and Communication 14 augustus 2014

Delft University of Technology

Science Education and Communication

Profieldagen Wanneer is een profieldag goed?

Harold Sebastiaan Selman

Contact

1509551

[email protected]

14 augustus 2014

06-38719866

Course / Graduation / Research Report

Balthasar vd Polweg 864

MSc Science Education and Communication

2628 ZJ Delft

Supervisors Peter Doppen, Teamleider 3-4-5-vwo op ASHRAM College Martin Jacobs, hoogleraar SEC aan de TU Delft

Bedrijf Middelbare school: ASHRAM College, Alphen a/d Rijn Peter Doppen: [email protected]

Delft University of Technology

Science Education and Communication

5

Samenvatting Een profieldag is een dag, die het ASHRAM College vier keer per jaar organiseert, waarin leerlingen extra onderwerpen, die in hun profiel van pas komen, kunnen gaan ontdekken. Door de jaren heen is de inhoud van de profieldagen wel veranderd. Niet elke profieldag is meer profielspecifiek. Vanuit de visie van het ASHRAM College is het meer gewenst om laagbrede invulling te geven aan de profieldag. In ieder geval is afgelopen jaar (2012) de discussie gevoerd over wat de toekomst van de profieldagen moet brengen. Hiervoor zijn profieldagen beoordeeld in een vergadering van het vwo team, welke profieldagen op korte termijn hergebruikt gingen worden en welke eerst nog herzien moesten worden. Deze discussie heeft mij op het idee van dit onderzoek gebracht. Ik heb vijf profieldagen bestudeerd die in het verleden zijn uitgevoerd en heb gekeken naar de factoren die wel of niet bij deze dagen aanwezig waren. Om dit zo goed mogelijk te kunnen doen, heb ik eerst een lijst met factoren opgesteld. Deze ‘checklist’ heb ik samengesteld samen met de commentaren van ervaren collega’s. Met deze checklist heb ik de profieldagen beoordeeld. Zo kon ik zien welke factoren voorkomen in een succesvolle profieldag. Bovendien heb ik de checklist gebruikt om een beeld te krijgen van de mening van docenten over een goede profieldag. Ik heb gevraagd welke factoren in welke mate aanwezig moeten zijn voor een goede profieldag. Met de resultaten van de uitgevoerde profieldagen en de resultaten van de ideale profieldag, volgens collega’s, kan ik bepalen welke criteria noodzakelijk, gewenst en onnodig zijn. De criteria die onnodig zijn, hoeven niet op de checklist meegenomen te worden. De noodzakelijke en gewenste criteria horen wel op de checklist thuis. In de checklist heb ik dit verschil aangegeven zodat docenten een idee krijgen aan welke criteria een profieldag moet voldoen (noodzakelijk) en welke criteria een meerwaarde zouden kunnen opleveren (gewenst). Een goede profieldag scoort op mijn checklist op de noodzakelijke criteria (dikgedrukt) zeer goed (++) of goed (+) en scoort op zoveel mogelijk overige criteria goed.

5

Research // Harold Sebastiaan Selman // 14 augustus 2014

6

Profieldagen: Wanneer is een profieldag goed?

Inhoudsopgave Samenvatting

5

Inleiding

9

1

2

3

4

Onderzoek

10

1.1

Onderzoeksvraag

10

1.2

Doel

10

1.3

Vooruitblikken

10

Methode

12

2.1

Aanpak en motivatie

12

2.2

Populatie en steekproef

13

2.3

Betrouwbaarheid en validiteit

13

Theoretisch kader

15

3.1

Waarmee kunnen we een profieldag vergelijken?

15

3.2

Welke criteria zouden kunnen bepalen of een profieldag goed is?

16

3.3

Indeling criteria

19

Resultaten

20

4.1

Onderzoeksvraag

20

4.2

Deelvragen

20

4.3

Checklist getest

22

4.4

Definitieve checklist

25

4.5

Conclusie

25

5

Discussie

26

6

Aanbevelingen

27

7

Literatuur

28

8

Bijlagen

29

8.1

Checklists

29

8.2

Beschrijvingen profieldagen

33

8.3

Beoordelingen profieldagen

34

7


8


Inleiding Op de middelbare school waar ik in het schooljaar 2012-2013 wiskunde gaf, woonde ik een vergadering bij van het VWO-team over Profieldagen. De vergadering ging over de korte en lange termijndoelen voor Profieldagen. Een profieldag is een dag, die onze school vier keer per jaar organiseert, waarin leerlingen extra onderwerpen, die in hun profiel van pas komen, kunnen gaan ontdekken. Op middelbare scholen in Nederland kunnen leerlingen van de havo en het vwo kiezen uit vier profielen: Cultuur en Maatschappij (C&M), Economie en Maatschappij (E&M), Natuur en Gezondheid (N&G) en Natuur en Techniek (N&T). Gedurende hun derde jaar van de middelbare school kiezen de leerlingen welk profiel ze in de resterende jaren zullen volgen. Binnen het profiel wat de leerlingen kiezen, zitten een aantal verplichte vakken en er is ruimte voor keuzevakken. De discussie, gedurende die vergadering van het VWO-team, ging over het doel en nut van de profieldag. Moet een profieldag vakoverstijgend zijn, om de blik van de leerlingen te verruimen? Of moet een profieldag vakverdiepend zijn, voor de vakken binnen het gekozen profiel? Tijdens de vergadering besloten de aanwezige docenten welke profieldagen uit het verleden voor herhaling vatbaar waren en welke niet zo'n succes waren. Ik was benieuwd waarop mijn collega's deze conclusies baseerden. In andere woorden, aan welke eisen voldoet een goede profieldag? Het woord profieldag is niet terug te vinden in de literatuur, omdat elke school op haar manier probeert onderwijs aantrekkelijk en betekenisvol te maken. Het ASHRAM College doet dit onder andere door middel van profieldagen. Het woord profieldag is ooit aangenomen voor deze dag vanuit de visie om elk profiel een verdiepend deel te geven. In loop van de tijd is dit in de praktijk niet meer altijd het geval. Opdrachtgever Peter Doppen, teamleider van de mentoren en docenten voor 3vwo, 4vwo en 5vwo, is ook van mening dat deze dagen tegenwoordig beter themadagen genoemd kunnen worden. In het ideale geval behandelen deze dagen thema’s die bijdragen aan de verbreding van de kennis van de leerlingen. Vanaf schooljaar 2012 - 2013 wordt de naam themadag opgenomen in de jaaragenda. Bij voorkeur zullen themadagen vakoverstijgend zijn en samen met de hele jaarlaag, bijvoorbeeld 4 havo of 5 vwo, worden gehouden. In sommige gevallen kan het inderdaad makkelijker zijn om een profielverdiepende themadag te organiseren, en als er geen verbredend thema is, dan moet dit ook kunnen. Als er niets te vinden is in de literatuur over profieldagen, hoe ga ik dan vinden wat een goede profieldag is? Deze vraag heb ik in het begin ook mee geworsteld. Ik heb gezocht naar activiteiten die op een profieldag, zoals die bij het ASHRAM College wordt georganiseerd, lijken. Door te kijken wat daar succesfactoren zijn, kan ik een lijst maken met criteria waaraan zo’n activiteit voldoet. Dan is het tot slot zaak om te kijken dat ik geen criteria gemist heb en daarvoor schakel ik de hulp in van docenten van het ASHRAM College. Met de lijst van criteria kan ik bestaande profieldagen scoren. Ook vullen collega’s de checklist in voor een ideale profieldag. Hiermee kan ik aangeven welke criteria noodzakelijk, gewenst of onnodig zijn. Zo kan ik het eindproduct, de checklist met gewenste en noodzakelijke criteria, vormen.

9


1 Onderzoek In dit hoofdstuk lees je welke onderzoeksvraag ik heb gekozen en welke deelvragen de hoofdvraag volgens mij beantwoorden. Daarnaast vertel ik welk doel dit onderzoek heeft en welke antwoorden de opdrachtgever Peter Doppen en ik verwachten. 1.1

Onderzoeksvraag

Wat is een goede profieldag? Deelvragen: 

Wat vinden docenten van het ASHRAM College van de lijst van criteria?



Welke criteria zijn noodzakelijk, gewenst of onnodig voor een goede profieldag?

Om de hoofdvraag goed te kunnen beantwoorden, heb ik een goede checklist nodig. Deze checklist zal gebaseerd worden op het theoretisch kader en antwoorden op de bovenstaande deelvragen. In het theoretisch kader beantwoord ik de volgende deelvragen:  Waarmee kunnen we een profieldag vergelijken? 

1.2

Welke criteria zouden kunnen bepalen of een profieldag goed is?

Doel Het doel van mijn onderzoek is het ontwikkelen van een checklist met criteria om profieldagen aan te scoren. Daarnaast wil ik graag ontdekken welke criteria noodzakelijk, gewenst of onnodig zijn. Onnodige criteria hoeven namelijk niet op de uiteindelijke checklist te staan. Bovendien wil ik het verschil tussen noodzakelijke en gewenste criteria aangeven.

1.3

Vooruitblikken Samen met opdrachtgever Peter Doppen heb ik gesproken over de oorspronkelijke vraag in de vergadering. Of een profieldag vakoverstijgend of vakverdiepend moest zijn. Hij en ik waren het eens dat een profieldag het liefst vakoverstijgend is, en dat de verschillende vakken samenkomen in een project dat een dag duurt. Op deze manier kunnen leerlingen vanuit verschillende vakken naar hetzelfde probleem kijken. Verschillende vaardigheden van verschillende vakken worden tegelijkertijd getest. Mocht het zo wezen dat er om welke reden dan ook geen project is wat meerdere vakken bevat, dan kan bij uitzondering ook een specifiek onderwerp gekozen worden om tijdens een profieldag te verdiepen. Het liefst wordt de profieldag voorbereid in enkele lessen voor de profieldag. Zo zijn leerlingen voorbereid op de profieldag en kunnen ze er het maximale uithalen. Daarnaast is het belangrijk dat de leerlingen het onderwerp interessant vinden. Ook is belangrijk dat er docenten zijn die de profieldag begeleiden en kennis hebben over het onderwerp en hiermee de leerlingen kunnen inspireren en motiveren. Ten slotte zouden

10


verschillende soorten onderzoeks-, communicatie- en presentatievaardigheden getest kunnen worden tijdens de profieldag. Daarnaast is een van de kernwaarden, die opgenomen zijn in de visie, van de school: 'We halen de buitenwereld binnen de school en brengen de school naar buiten.' Omdat ik dit onderzoek doe voor het Ashram College, dan zou het mooi zijn als we hieraan kunnen voldoen. Wij denken namelijk dat een profieldag door invloeden van buitenaf of door naar buiten te treden tijdens de profieldag, daardoor meer waarde krijgt. Samen met Martin Jacobs heb ik gesproken over waarmee een profieldag te vergelijken is. Ik vind een profieldag lijken op een Praktische Opdracht. Zeker omdat ik vanuit de bestaande profieldagen op het ASHRAM College heb vernomen dat dit vaak het geval is. Over PO’s wordt in de literatuur uitgebreid geschreven, dus dat maakt onderzoek doen naar criteria voor goede PO’s ook makkelijker. Daarnaast kwam Martin Jacobs met het idee om de profieldag te vergelijken met een praktijktoets. Volgens Kuhlemeier (2002) komt een praktische opdracht in de de bovenbouw in de buurt van een praktijktoets en daar staan de dertien criteria waaraan een praktijktoets voldoet. Wie weet kan ik hieruit nog meer criteria halen die in mijn checklist passen.

11


2 Methode In dit hoofdstuk lees je welke methode ik heb gekozen en ik beschrijf de populatie en de steekproef. Daarnaast vertel ik hoe ik dit onderzoek betrouwbaar en valide wil maken. 2.1

Aanpak en motivatie Om te bepalen of een profieldag goed is, moet je kijken naar verschillende criteria. De vraag is welke criteria noodzakelijk zijn voor een goede profieldag, welke criteria gewenst zijn en welke criteria onnodig zijn. Dan weet je naar welke criteria je moet kijken en welke belangrijker zijn. Het eindproduct van dit onderzoek zal een checklist zijn waarop docenten kunnen aankruisen, per criterium, in hoeverre het criterium aanwezig is. Ik heb gekozen voor vijf keuzes per criterium: – – (echt onnodig), – (onnodig), +– (gewenst), + (noodzakelijk) en ++ (echt noodzakelijk). Welke criteria moet ik gebruiken voor mijn checklijst? Daarom ben ik begonnen met het maken van een theoretisch kader. Ik doe onderzoek naar profieldagen, maar daarover staat niets geschreven in de theorie. Dit komt omdat elke school een andere invulling geeft aan zijn lesprogramma. Wel heeft elke school wel verschillende projectvormen, zoals Praktische Opdrachten. Mijn theoretisch kader start daarom met de zoektocht naar projectvormen die lijken op de profieldag zoals ze die kennen op het ASHRAM College, waar ik het onderzoek uitvoer. Op deze manier is het resultaat van mijn onderzoek niet alleen inzetbaar voor profieldagen, maar ook voor vergelijkbare projectvormen. Bovendien is er wel theorie beschikbaar over andere projectvormen, zoals Praktische Opdrachten. Het theoretisch kader levert een eerste versie van de checklist. Vervolgens heb ik een aantal docenten van het ASHRAM College gevraagd om kritisch te kijken naar de criteria van mijn checklist te kijken. Zijn deze criteria zinnig? Zijn deze criteria duidelijk geformuleerd? Ontbreken er criteria? Dit leverde een tweede versie van de checklist op. Deze versie ga ik gebruiken voor de volgende stap. Samen met de opdrachtgever heb ik besloten welke profieldagen interessant zijn om te bekijken voor dit onderzoek. We hebben gekozen om niet alle profieldagen te bekijken, maar te kiezen voor vijf profieldagen. Hierbij wilde ik niet alleen maar succesvolle profieldagen bekijken. Dus ik heb er voor gekozen om te kijken naar profieldagen die zijn bevallen en ook profieldagen die vroeger goed zijn bevallen en maar nu zijn afgeschreven (tijdens het overleg van het vwo team). Alle vijf profieldagen zijn ooit gemaakt voor bovenbouw vwo. In de bijlage zijn de profieldagen beschreven. Voor elke profieldag vul ik de checklist in om te kijken of de criteria aanwezig zijn en in welke mate. Dit zal ik doen met behulp van de informatie die ik aangeleverd krijg van collega’s die betrokken waren bij de organisatie van deze profieldagen. Hiervoor heb ik al het geschreven materiaal wat aanwezig was over de desbetreffende profieldagen gekregen. Dit geschreven materiaal gaf mij een idee over de profieldag en over de mate waarin de criteria aanwezig waren. Daarna heb ik de docenten die te maken hebben gehad met de organisatie van die profieldagen geinterviewd. In het interview heb ik de docenten gevraagd om uit te leggen waar hun profieldag over gaat, hoe

12


het programma eruit ziet en met welk doel ze de profieldag organiseerden. Vervolgens heb ik samen met de docenten de checklist ingevuld voor hun profieldag. Ik heb gevraagd aan de docenten om hun keuze uit te leggen. Zodra ik overtuigd was door hun keuze en hun bijbehorende uitleg, dan vulde ik deze in de checklist. Door de resultaten van alle profieldagen te combineren, vind ik de criteria die zitten in een goede profieldag en kan ik antwoord geven op de hoofdvraag. Daarnaast laat ik een aantal docenten van het ASHRAM College mijn checklist invullen voor de ideale profieldag. Zo vind ik de antwoord op de vraag: Welke criteria vinden docenten belangrijk voor een goede profieldag? Door deze resultaten te combineren met de uitkomsten van de vijf profieldagen die ik heb bekeken, kan ik bepalen welke criteria noodzakelijk, gewenst of onnodig zijn. Als eindresultaat krijg ik een checklist, waarmee een profieldag (of een soortgelijke projectvorm) vantevoren en achteraf kan worden beoordeeld. De checklist zal docenten helpen om vantevoren te checken of ze aan alle aspecten hebben gedacht. Achteraf kan de checklist gebruikt worden als evaluatie. Deze checklist bevat enkel noodzakelijke en gewenste criteria. De noodzakelijke criteria zullen dikgedrukt zijn.

2.2

Populatie en steekproef Docenten Dit gedeelte van het onderzoek is gericht op de mening van docenten. Dit maakt hun de populatie van dit gedeelte van het onderzoek. De docenten op het ASHRAM College zijn degene die ik centraal heb gezet in dit onderzoek. Ik heb een steekproef genomen uit deze populatie van 6 docenten. Deze zes docenten hebben hun mening gegeven over een ideale profieldag. Tevens hebben ze mij geholpen de omschrijvingen aan te scherpen en hebben ze kritiek gegeven op uiterlijk en indeling van de lijst met criteria. Profieldagen Het totaal aantal profieldagen is niet zo makkelijk hard te maken (welke projecten tel je mee). Maar laten we zeggen dat er ongeveer 20 profieldagen zijn voor de bovenbouw VWO. Ik heb vijf profieldagen bestudeerd om de noodzakelijke, gewenste en onnodige criteria te ontdekken. Hiervoor heb ik, nadat ik het beschikbare papieren materiaal heb bestudeerd, met collega’s gesproken die de profieldag hebben begeleid dan wel georganiseerd. Ik heb gevraagd of ze hun profieldag willen toelichten, zodat ook de informatie die niet op papier stond ook wordt meegenomen in dit verhaal. Daarnaast heb ik gevraagd waarom ze bepaalde criteria zo scoorden, wanneer dit onduidelijk was.

2.3

Betrouwbaarheid en validiteit Om een checklist te maken die duidelijk geformuleerde criteria bevat, heb ik docenten gevraagd om de formulering van de criteria kritisch te bekijken en suggesties te doen over de formulering. Als zij een criteria niet begrepen, of een ander idee kregen dan ik had bedoeld, heb ik de formulering aangepast zodat het criteria duidelijk was. Ik heb geprobeerd dit onderzoek de betrouwbaarheid en validiteit te waarborgen door duidelijke uitleg te geven aan docenten, die meededen met dit onderzoek, over mijn onderzoek en mijn verwachtingen van hun bijdrage. Tegen de docenten die hun commentaar mochten geven over de formulering heb ik het volgende gezegd:

13


Ik doe een onderzoek naar de criteria die een profieldag goed maken. Daarvoor heb ik een lijst opgesteld met criteria, die volgen uit de theorie voor soortgelijke opdrachten. Ik wil graag weten of de criteria duidelijk geformuleerd zijn, en of je criteria mist. Tegen de docenten die hun uitleg gaven over de profieldag die zij begeleid of georganiseerd hebben, heb ik het volgende gezegd:

Ik doe een onderzoek naar de criteria die een profieldag goed maken. Eerst wil ik dat jij wat vertelt over jouw profieldag. Waar gaat jouw profieldag over? Wat doen leerlingen precies? Hoe ziet het programma eruit? Met welk doel organiseer je deze profieldag? Voor dit onderzoek heb ik een lijst opgesteld met criteria, die volgen uit de theorie voor soortgelijke projectvormen. Als criteria niet duidelijk zijn, dan moet je mij dit zeggen. Ik wil je vragen om samen met mij de lijst in te vullen voor jouw profieldag. Leg hierbij uit waarom je die keuze maakt. Ik zal ook om extra uitleg vragen als ik dat nodig vindt. Ik heb ervoor gekozen om zelf de checklist in te vullen aan de hand van de uitleg van de desbetreffende docent, omdat dit voor drie dingen zorgt: 1. Dat de docent goed de tijd heeft genomen om na te denken over een antwoord. 2. Dat de checklist zo objectief mogelijk wordt ingevuld. 3. Dat er geen misverstanden bestaan over de criteria. Tegen de docenten die hun ideale beeld moesten invullen, heb ik het volgende gezegd:

Ik doe een onderzoek naar de criteria die een profieldag goed maken. Daarvoor heb ik een lijst opgesteld met criteria, die volgen uit de theorie voor soortgelijke projectvormen. Ik wil je vragen om de lijst in te vullen, zoals jij de ideale profieldag eruit ziet. Welke criteria spelen hierbij een belangrijke rol en welke niet?

14


3 Theoretisch kader In dit hoofdstuk lees je hoe het theoretisch kader tot stand gekomen is. Het theoretische kader is een bron voor de criteria en vormt daarmee de basis voor de eerste versie van de checklist. 3.1

Waarmee kunnen we een profieldag vergelijken? Praktische Opdracht Samen met Peter Doppen, de opdrachtgever, heb ik gesproken over de vergelijking tussen een profieldag en een praktische opdracht. Deze twee dingen hebben een aantal zaken gemeenschappelijk. Beide zijn vaak gericht op praktisch handelen. Ze worden ook als verlengstuk gebruikt van de vakken op school. Om iets extra’s te doen buiten de les om. Sinds de invoering van de Tweede Fase zijn praktische opdrachten in de exameneisen gekomen om onderzoeksvaardigheden te testen. De praktische opdracht is in het leven geroepen in de Tweede Fase om de eindtermen omtrent onderzoeksvaardigheden te kunnen voldoen. Praktische opdrachten zijn onderzoeksopdrachten (van der Hoofden, 2001). Tot slot hebben beiden dezelfde dilemma’s. Welk onderwerp is interessant, sluit het project aan bij de lesstof, is het doel duidelijk, mogen leerlingen samenwerken, wat is het verwachte resultaat, bereid je de opdracht voor in lessen voorafgaand aan de opdracht? Deze dingen vond ik in de literatuur als belangrijke criteria voor een goede praktische opdracht. Hierover meer bij de tweede deelvraag. Verschillen zijn ook te vinden tussen een profieldag en een praktische opdracht. Profieldagen proberen vakoverstijgend te zijn, terwijl praktische opdrachten meestal vakverdiepend zijn. Maar profieldagen zijn ook wel eens vakverdiepend, en zo proberen sommige praktische opdrachten ook vakoverstijgend te zijn. Profieldagen duren een hele dag en dat is met een praktische opdracht lang niet altijd zo. Dit is geen probleem zolang je ervoor zorgt dat leerlingen genoeg tijd hebben. Praktijktoets Samen met Martin Jacobs heb ik gesproken over de gelijkenis tussen een profieldag en een praktijktoets. Een praktische opdracht uit de Tweede Fase op havo/vwo komt dicht in de buurt van een praktijktoets (Kuhlemeier, 2002). Omdat ik een praktische opdracht al vergelijk met een profieldag, zou ik ook kunnen kijken naar de criteria die bij een praktijktoets horen. Een praktijktoets is volgens Kuhlemeier (2002) een manier om complexe vaardigheden te testen en te beoordelen. Daarnaast heeft hij dertien criteria waaraan een praktijktoets voldoen. Deze criteria ga ik gebruiken voor mijn lijst met criteria.

15


3.2

Welke criteria zouden kunnen bepalen of een profieldag goed is? De PO is in het leven geroepen in de Tweede Fase om de eindtermen omtrent onderzoeksvaardigheden te kunnen voldoen. Praktische opdrachten zijn onderzoeksopdrachten (van der Hoofden, 2001). In het handboek voor de Tweede Fase worden praktische opdrachten omschreven als ‘onderzoeksopdrachten die gerelateerd zijn aan concrete maatschappelijke vraagstukken’ (Wijnen, 1997). Om van een PO een onderzoek te maken moet het PO een onderzoeksvraag bevatten. Hiermee leren leerlingen een doel vaststellen, voordat ze aan het project beginnen. Als je een doel stelt, dan kun je achteraf kijken of jij je doel behaald hebt. Leerlingen moeten daarnaast een literatuurstudie kunnen uitvoeren en moeten in staat zijn een probleem uit de praktijk te verkennen, aan te pakken en op te lossen. De doelstellingen voor het doen van onderzoek in de vorm van een PO, volgens van der Schaaf et al. (2005), zijn: • • • •

•

Leerlingen onderzoek laten doen om inhoudelijke kennis te verdiepen. Leerlingen motiveren om zich actief bezig te houden met een vak en te oefenen met zelfstandig leren. Leerlingen ervaring op laten doen met onderzoek en de bijbehorende instrumenten en methodes. Leerlingen kennis laten maken met de ‘ethos’ van onderzoek doen. Leerlingen moeten dus in het bezit zijn van een kritische houding, doorzettingsvermogen, eerlijkheid, nauwkeurigheid en objectiviteit. Leerlingen laten inzien dat kennis door mensen is en wordt ontwikkeld. Onderzoek levert niet altijd feiten op.

Volgens Van der Puijm & Niessen (2007) zijn de doelstellingen voor een PO helder. Bij een PO moet er meer aandacht besteed worden aan vaardigheden, zelfstandig werken en plannen en evalueren van leerprocessen. Volgens Polya (1945), in zijn werk 'How to solve it', zijn er vier stappen waarin een wiskundig probleem wordt opgelost: probleem begrijpen, plan maken, plan uitvoeren en reflecteren. Deze vier zijn te vertalen naar de aanpak voor een PO en daarmee dus ook voor een profieldag: oriëntatiefase, voorbereidingsfase, uitvoering en reflectie. Hieruit volgde de volgende criteria: • • • • • • • • • •

16

Onderwerp kaart een maatschappelijk probleem aan. Motivatie om actief te worden voor een vak (of meerdere vakken). Laat leerlingen onderzoek doen. Hierbij moeten leerlingen zelf uit verschillende bronnen (literatuur, interview, rondleiding) conclusies trekken. Bevat een onderzoeksvraag. Leerlingen maken gebruik van een zelf gekozen systematische probleem aanpak om hun probleem op te lossen. In kader van het onderzoek moeten leerlingen zelf de structuur aanbrengen. Leerlingen moeten zelf een plan van aanpak opstellen. Leerlingen leren om een planning te maken. Leerlingen oefenen met reflecteren en evalueren. Er wordt een beroep gedaan op de zelfstandigheid van de leerlingen.


In de Haan (2001) staat beschreven dat voor een wiskunde PO je de volgende dingen jezelf kunt afvragen. Ik denk dat deze vragen ook goed opgaan voor een profieldag. • Welke opdracht is interessant voor leerlingen? • Wat is de doelgroep? • Welke leerstof is nodig voor de PO? • Bied ik nog extra uitleg aan of laat ik ze die kennis zelf opzoeken? • Hoe laat ik leerlingen samenwerken? • Waar lopen leerlingen mogelijk vast en hoe kan ik ze dan bijsturen? • Wat verwacht ik als resultaat? • Hoe beoordeel ik het resultaat? In Pijls ea (2000) wordt ook nog genoemd dat het belangrijk is dat het doel van de praktische opdracht duidelijk moet zijn. Volgens Hoogenboom & Ribot (1993) moeten de taken bij een PO doelgericht, ondubbelzinnig en specifiek zijn, en een duidelijk referentiekader hebben, efficiënt zijn opgesteld, duidelijke lay-out en helder taalgebruik gebruiken. Samenwerken verhoogt de resultaten door het tonen, het geven van uitleg, het verantwoorden en het reconstrueren van eigen werk. Deze dingen worden gestimuleerd als gevraagd wordt om naar andermans werk te kijken (Pijls ea 2000). Het geven van uitleg heeft een positieve invloed op het eigen leren (o.a. Chi et al., 1994; Webb, 1991). Hieruit volgde de volgende criteria: • • • • • • • • • •

Interessant onderwerp voor de leerlingen. Verwachte eindresultaat van de leerlingen is duidelijk. Zowel voor de leerlingen als voor de docenten/begeleiders. Leerlingen bezitten de benodigde voorkennis. Doel vooraf duidelijk gesteld. Waarom doen leerlingen dit? Leerlingenmateriaal heeft een duidelijke lay-out. Rekening gehouden met leesbaarheid en beperkingen door dyslexie in leerlingenmateriaal. Leerlingenmateriaal ziet er aantrekkelijk uit. Taalgebruik in leerlingenmateriaal. Laat leerlingen samenwerken. Beoordeling is goed onderbouwd.

In de Boer et al. (2009) wordt er gekeken naar de beoordeling van een PO bij biologie. Hierin staat dat de beoordeling van een PO van tevoren duidelijk moet zijn voor de leerlingen. In de beoordeling moeten zowel de procesbeoordeling als de resultaatbeoordeling voorkomen. Daarnaast moet er in het beoordelingsmodel ruimte zijn om extra punten toe te kennen voor creativiteit, verzorging en extra onderbouwing. Hieruit volgde de volgende criteria: • •

Leerlingen hebben vrijheid in de profieldag om zichzelf te onderscheiden. Beoordeling zowel op proces als op resultaat.

In Kuhlemeier (2002) staat uitgelegd dat een praktijktoets verschilt van een praktische opdracht. In de bovenbouw zijn sommige PO’s die bestempeld kunnen worden als praktijktoets. Om een praktijktoets te zijn, moet aan de volgende eisen voldaan worden: • Open vraag- of probleemstelling; 17


• • • • • • • • • • • •

Authentiek; Integraal onderdeel van het leerproces; Langere toetsduur; Complexe vaardigheden; Integratie van vakken of vaardigheden; Praktisch handelen; Samenwerking tussen leerlingen; Meerdere opdrachten; Beoordelingscriteria vooraf bekend; Zelfreflectie en zelfevaluatie; Voortgang vaststellen; Subjectieve beoordeling.

Volgens Kuhlemeier (2002) lijken sommige PO’s uit de bovenbouw van havo/vwo op praktijktoetsen. De eisen waaraan een praktijktoets moeten voldoen, moeten bijdragen aan een geslaagde praktijktoets. Hieruit volgde de volgende criteria: • • • • • • •

Profieldag is onderdeel van het onderwijsprogramma (niet losstaand project). Combinatie van verschillende vaardigheden wordt vereist, per leerling. Vakoverstijgend. Profieldag wordt van tevoren voorbereid in de les(sen). Leerlingen gaan praktisch handelen (aan de slag / handen uit de mouwen). Beoordeling telt mee in het onderwijsprogramma. Beoordeling wordt vooraf toegelicht.

Vervolgens heb ik nog wat criteria toegevoegd: • • • •

Leerlingen passen ICT toe. Profieldag wordt geëvalueerd achteraf met docenten. Profieldag wordt geëvalueerd achteraf met leerlingen. Specifiek voor een bepaald profiel.

Ik dacht dat deze criteria een rol zouden kunnen spelen door de discussies die gevoerd zijn in de vergadering waar ik het idee opdeed dit onderzoek te doen. Hier werd benadrukt dat er goed geevalueerd dient te worden. Daarnaast werd de grotere rol van ICT in het leven van de leerlingen er voor zorgt dat sommige opdrachten moeilijker zijn uit te voeren omdat gedeelten van de oplossingen van de profieldagen online zijn te vinden. Daarnaast heb ik nog een lijstje criteria toegevoegd naar aanleiding van het bestuderen van de vijf gekozen profieldagen. Deze criteria kwamen naar voren als sterke punten uit die profieldagen: • • • • •

18

Leerlingen moeten een product afleveren. Profieldag bereidt leerlingen voor op verder onderwijs of de maatschappij. Begeleiding door enthousiaste docent(en). De profieldag vindt (gedeeltelijk) buiten school plaats. Bij de organisatie of uitvoering wordt gebruik gemaakt van een externe partij.


Die laatste twee heb ik ook toegevoegd vanwege een kernwaarde die stond in de visie van het ASHRAM College: ‘we halen de buitenwereld binnen de school en brengen de school naar buiten’.

3.3

Indeling criteria Ik kies ervoor om de criteria in te delen in vier categorien: ‘Doelen van de profieldag’, ‘Voorbereiding’, ‘Uitvoering’ en ‘Beoordeling en evaluatie’. Deze categorien lijken op de vier stappen, volgens Polya (1945) in zijn werk 'How to solve it', waarin een wiskundig probleem wordt opgelost: probleem begrijpen, plan maken, plan uitvoeren en reflecteren. In De Haan (2001) worden vier fases in de planning van de docent, wanneer deze een wiskunde PO opzet: Probleemstelling, Plan maken, Plan uitvoeren en Conclusie en Reflectie. De laatste drie van Polya en De Haan komen direct overeen met mijn keuzes. Ik heb gekozen voor de eerste categorie omdat er zoveel criteria te maken hadden met de motivatie en het doel: Waarom organiseer je deze profieldag? Wat moet de profieldag voor resultaat opleveren? In het overleg van het vwo team waar ik het idee opdeed voor dit onderzoek, werd er ook gediscussieerd over het doel van de profieldag. Moet de profieldag een profiel verdiepen of niet? Het is blijkbaar een belangrijk onderwerp om bij stil te staan. Een goede profieldag zou heldere en duidelijke doelen voor ogen moeten hebben.

19


4 Resultaten 4.1

Onderzoeksvraag Wat is een goede profieldag? Een goede profieldag is een profieldag die goed scoort (lees: ++ of +) op de noodzakelijke criteria en op zoveel mogelijk gewenste criteria goed scoort. In de uiteindelijke checklist zijn de noodzakelijke criteria dikgedrukt. Deze checklist is te vinden in de bijlage. Hierbij staat ook nog eens uitgelegd hoe de checklist te gebruiken is.

4.2

Deelvragen Wat vinden docenten van het ASHRAM College van de lijst van criteria? Om de lijst met criteria aan te scherpen heb ik collega’s laten kijken naar de lijst van criteria om onduidelijkheden uit de formulering te halen. Tevens mochten ze gemiste criteria aandragen. De inbreng van collega’s heeft de volgende dingen opgeleverd. Ik heb van een aantal criteria de formuleringen aangescherpt, zodat er geen twijfel kan bestaan over de bedoeling van de criteria. Daarnaast heb ik een nieuwe indeling gemaakt van de criteria. Eerst had ik de criteria in 5 categorien ingedeeld en daarna had ik er nog maar vier. Deze vier sluiten ook goed aan bij het theoretisch kader. Tot slot heb ik voor de leesbaarheid de categorien (– –, –, +–, + en ++) in dezelfde regel gezet als de categorien. Er zijn geen nieuwe criteria bijgekomen en er zijn ook geen criteria weggehaald. Hier de opmerkingen van de docenten: Collega 1: Leerlingen moeten beroep doen op complexe vaardigheden: kritisch denken, probleem oplossen en ICT toepassen  Combinatie van verschillende vaardigheden wordt vereist. Collega 2: Laat leerlingen onderzoek doen. Toevoeging: Hierbij moeten leerlingen zelf uit verschillende bronnen conclusies trekken. Leert leerlingen probleem oplossen.  Leerlingen maken gebruik van een eigen gekozen systematische probleem aanpak om hun probleem op te lossen. Leert leerlingen om te gaan met een planning.  Leerlingen leren om een planning te maken. Combinatie van verschillende vaardigheden wordt vereist. Toevoeging: per leerling. Profieldag wordt van tevoren voorbereid in de les(sen). Toevoeging: extra lessen. Verwachte resultaat van de leerlingen is duidelijk. Toevoeging: voor wie moet het duidelijk zijn: leerling, docent of begeleider. Ik voeg toe voor leerling en docent. Beoordeling is duidelijk.  Beoordeling is goed onderbouwd. Collega 3:

20


Leerlingen maken gebruik van een eigen gekozen systematische probleem aanpak om hun probleem op te lossen.  Leerlingen maken gebruik van een zelf gekozen systematische probleem aanpak om hun probleem op te lossen. Laat leerlingen onderzoek doen. Hierbij moeten leerlingen zelf uit verschillende bronnen conclusies trekken. Toevoeging: verschillende bronnen (literatuur, interview, rondleiding). Collega 3 en ik komen tot de conclusie dat de ordening beter kan worden omgegooid. Ik maak nieuwe kopjes en rangschik de criteria opnieuw. Kopjes: Vaardigheden, Componenten, Uiterlijk leerlingmateriaal, Omstandigheden, Beoordeling.  Nieuwe kopjes: Voorbereiding, Doelen van een profieldag, Mogelijke pluspunten, Onderzoek, Beoordeling en evaluatie. Collega 4: Collega 4 en ik komen tot de conclusie dat de ordening nog beter kan worden. Ik pas de kopjes aan en verschuif nog een paar criteria. Kopjes: Voorbereiding, Doelen van een profieldag, Mogelijke pluspunten, Onderzoek, Beoordeling en evaluatie.  Nieuwe kopjes: Doelen van een profieldag, Voorbereiding, Uitvoering, Beoordeling en evaluatie. Collega 5: Plaatsing van de ++, +, +–, – en – – naast het kopje in plaats van in de regel daarboven. Laat leerlingen onderzoek doen. Hierbij moeten leerlingen zelf uit verschillende bronnen (literatuur, interview, rondleiding) conclusies doen.  Laat leerlingen onderzoek doen. Hierbij moeten leerlingen zelf uit verschillende bronnen (literatuur, interview, rondleiding) conclusies trekken. Collega 6: Collega 6 had twee opmerkingen die ik net al had aangepast na de opmerkingen van bovenstaande collega 5. Ik had ze tegelijkertijd gevraagd er na te kijken. Welke criteria zijn noodzakelijk, gewenst of onnodig voor een goede profieldag? Allereerst moeten we definieren wat we een noodzakelijk, gewenst of onnodig criterium vinden. Vervolgens moeten we kijken wat dit betekent voor de checklist. Noodzakelijke criteria moeten aangeduid worden om ze herkenbaar te maken voor de gebruiker. Gewenste criteria moeten op de checklist aanwezig blijven. Onnodige criteria zouden van de checklist af kunnen. Noodzakelijk De criteria die gemiddeld een + of ++ scoren, worden door docenten als belangrijk of essentieel beschouwd. Daarom zullen die criteria noodzakelijk genoemd worden.

Gewenst De criteria die gemiddeld een +– scoren, worden door docenten als gewenste criteria gezien. De score +– gaat vaak gepaard met de opmerking ‘kan wel, maar hoeft niet’.

Onnodig De criteria die gemiddeld een – of – – scoren, worden door docenten als onnodig aangeduid. Ook blijken deze criteria onnodig voor het organiseren van een goede profieldag. 21


Schaal Zoals eerder genoemd kwam ik er bij het verwerken van de checklisten achter dat de ++, +, +–, – en – – schaalverdeling, niet handig is om de resultaten samen te vatten. Dus in de verwerking geef ik de volgende waarden aan de schaalverdeling:

Schaal

Waarde

++

5

+

4

+–

3

–

2

––

1

Een mooie bijkomstigheid is dat sommige docenten bij het invullen van de checklist twee kruisjes zetten bij een criterium, bijvoorbeeld een ++ en +. Bij het verwerken heb ik dan de waarde 4,5 toegekend. Definitie Dan wordt de definitie van noodzakelijke, gewenste en onnodige criteria als volgt: Noodzakelijk: Een gemiddelde score tussen 3.5 en 5. Gewenst: Een gemiddelde score tussen 2.5 en 3.5. Onnodig: Een gemiddelde score tussen 1 en 2.5.

4.3

Checklist getest In deze paragraaf bespreek ik de resultaten van de ingevulde checklists. De resultaten heb ik verwerkt met Excel. Hierin heb ik met een voorwaardelijke opmaak aangegeven welke waarden in welke categorie vallen. In Excel heb ik de verschillende categorieen een kleur gegeven. Zo zijn noodzakelijke criteria groen, gewenste criteria geel en onnodige criteria rood gekleurd. In de bijlage, onder Beoordelingen profieldagen, vind je de resultaten van beide gedeeltes van dit onderzoek. Hier bespreken we enkel de resultaten. Hieronder heb ik een samenvatting uit de bijlage gepresenteerd. Hierin geef ik aan welke criteria noodzakelijk, gewenst of onnodig zijn. Als beide delen van het onderzoek het eens zijn, dan is het makkelijk kiezen wat voor soort criteria het is. Zodra een criteria twee verschillende kleuren heeft gekregen, dan maak ik een besluit op basis van de reacties van collega’s tijdens het invullen van hun enquetes. Bovendien zal de manier waarop werkelijke profieldagen beoordeeld worden in eerste instantie bepalend zijn en de ideale profieldag zal hierbij de doorslag geven. Als ik afwijk van de uitkomst van de werkelijk profieldagen, dan zal achter het criteria een * staan.

22


Werkelijke profieldagen

Ideale profieldag

Soort criteria

Gemiddelde

St Dev

Gemiddelde

St Dev

product 1 afleveren

3,3

1,6

4

0,8

Noodzakelijk*

maatschappelijk 2 probleem

3,8

1,1

3,4

0,5

Gewenst*

zichzelf 3 onderscheiden

4,5

0,6

4,2

0,6

Noodzakelijk

voorbereiding 4 voor later

3,8

0,6

3,6

0,5

Noodzakelijk

5

2,9

1,1

4,2

0,3

Gewenst

interessant 6 onderwerp

3,7

0,8

4

0,4

Noodzakelijk

7

vakoverstijgend

3,9

0,5

3,8

0,6

Noodzakelijk

8

Profiel

3,4

1,5

4,2

0,6

Gewenst

Gemiddelde

St Dev

Gemiddelde

St Dev

eindresultaat 9 duidelijk

3,4

0,9

4,4

0,5

Noodzakelijk*

10

voorkennis

3,4

1,3

4

1,2

Gewenst

doel vooraf 11 duidelijk

3,4

0,9

4,6

0,6

Noodzakelijk*

voorbereid in 12 lessen

2,2

1,4

2,4

0,5

Onnodig

Nr.

Nr.

Criterium

motivatie

Criterium

13

lay-out

3

0,8

3,8

0,7

Gewenst

14

dyslexie

1,6

0,7

3,8

1

Gewenst*

3

0,8

3,8

0,6

Gewenst

3,4

0,6

4

0,4

Gewenst

aantrekkelijk 15 materiaal 16

taalgebruik

23


Nr.

Criterium

Gemiddelde

St Dev

Gemiddelde

St Dev

17

samenwerken

4,7

0,4

4,4

0,7

Noodzakelijk

18

ICT

3,1

1,3

2,4

0,7

Onnodig*

verschillende 19 vaardigheden

4,4

0,7

4

0,4

Noodzakelijk

enthousiaste 20 begeleiding

4,5

0,6

4,4

0,5

Noodzakelijk

onderdeel 21 onderwijs

3,4

0,7

4

0,8

Gewenst

praktisch 22 handelen

3,8

1,1

3,8

1

Noodzakelijk

23

buiten school

3,4

1,9

2,4

0,5

Gewenst

24

externe partij

4,6

0,5

3

0,4

Gewenst*

25

onderzoek doen

3,6

1

5

0

Noodzakelijk

26

onderzoeksvraag

3,8

1,1

4,4

0,7

Noodzakelijk

systematische 27 probleemaanpak

2,5

1,5

4,8

0,3

Gewenst

structuur 28 aanbrengen

3,3

1

4,4

0,7

Gewenst

29

plan van aanpak

2,7

1,2

4,2

0,3

Gewenst

30

planning

2,7

1,2

4,4

0,5

Gewenst

reflecteren en 31 evalueren

3,8

0,7

4

0,8

Noodzakelijk

32

4,3

0,8

4,9

0,2

Noodzakelijk

Gemiddelde

St Dev

Gemiddelde

St Dev

3

1,2

4,4

0,5

Gewenst

1,2

0,3

3,6

0,9

Gewenst*

proces en 35 resultaat

1,8

1,3

4

0,4

Gewenst*

toelichting 36 vooraf

4

0,8

4,4

0,5

Noodzakelijk

Nr.

zelfstandigheid

Criterium

beoordeling 33 onderbouwd 34

24

telt mee


4.4

evaluatie met 37 docenten

4,2

0,6

4,4

0,5

Noodzakelijk

evaluatie met 38 leerlingen

3,6

0,7

4,8

0,3

Noodzakelijk

Definitieve checklist Met behulp van deze resultaten heb ik de definitieve checklist gemaakt. Onnodige criteria zijn van de lijst verwijderd en noodzakelijke criteria zijn dikgedrukt. Criteria 12 en 18 verdwijnen van de lijst. Criteria die noodzakelijk zijn, volgens dit onderzoek, zullen in de uiteindelijke checklist dikgedrukt zijn.

4.5

Conclusie De definitieve checklist kan gebruikt worden om een profieldag (of andere projectvorm) van tevoren of achteraf te bespreken. Hierbij zou de checklist kunnen helpen met het beantwoorden van de volgende vragen: 

Welke dingen maken een profieldag goed? Heb ik aan alles gedacht?



Waarom is een profieldag geslaagd of gefaald? Wat kan ik nog verbeteren?

In de checklist staan dikgedrukte criteria, die volgens mijn onderzoek noodzakelijk zijn voor een goede profieldag. Deze zouden een + of ++ moeten scoren. De overige criteria kunnen het verschil maken en ik noem deze gewenste criteria. Het zou mooi zijn om op zoveel mogelijk van die gewenste criteria hoog te scoren. De criteria zijn gesorteerd per fase van de profieldag: Doelen van de profieldag, Voorbereiding, Uitvoering en Beoordeling en Evalutie. Eerst wil je duidelijk hebben waarom je een profieldag organiseert, vervolgens begin je aan de voorbereidingen, de uitvoering en tot slot moet de profieldag beoordeeld en geëvalueerd worden. Een goede profieldag is een profieldag die goed scoort (lees: ++ of +) op de noodzakelijke criteria en op zoveel mogelijk gewenste criteria goed scoort. In de uiteindelijke checklist zijn de noodzakelijke criteria dikgedrukt. Deze checklist is te vinden in de bijlage, paragraaf 8.1. Hierbij staat ook nog eens uitgelegd hoe de checklist te gebruiken is.

25


5 Discussie Steekproef kleiner dan gewenst. Ik heb gekozen om niet alle profieldagen te onderzoeken omdat dit te veel werk was voor dit onderzoek. Om het onderzoek beter te maken, zou je meer profieldagen kunnen bekijken. Ik heb nu gekozen voor profieldagen die vaker zijn uitgevoerd en die door collega’s, die de profieldag bedacht/opgezet hebben, toegelicht kunnen worden. De profieldagen waren (in het verleden) succesvol verklaard. Daarnaast heb ik uiteindelijk zes collega’s gevraagd naar hun mening over de ideale profieldag. Ik denk wel dat er meer dan zes collega’s waren, die konden bijdragen aan dit onderzoek, aangezien er 120 docenten werken op het ASHRAM College. Vanwege de beperkte tijd die ik kon besteden aan dit onderzoek, heb ik niet meer collega’s kunnen vragen om hun mening. De beste manier om de checklist in te vullen is toch wel dat jezelf naast de collega zit en hem zijn mening vraagt. Dan kun je vragen waarom een collega die keuze maakt, en samen met hem eens worden over die keuze, en daarnaast kun je bij twijfel doorvragen. Dit vergt flink wat tijd. Focus op vwo. Ik heb mij nu gefocust op profieldagen van het vwo. Ik zou het voor de volledigheid ook het onderzoek moeten uitbreiden naar havo om een beter beeld te krijgen. Misschien blijkt dat het eindproduct wat ik nu heb ontwikkeld niet geschikt voor havo. Of er ontbreken nog criteria, kijkend naar profieldagen bij havo. Ontbreken van criteria of onduidelijke criteria. De checklist die ik ontwikkeld heb, bevat allerlei criteria. Ik heb door de mening van collega’s geprobeerd de criteria aan te scherpen en deze zo duidelijk mogelijk te formuleren. Door middel van theorie over vergelijkbare projecten (PO’s en praktijktoetsen) heb ik geprobeerd er voor te zorgen dat zoveel mogelijk criteria zijn meegenomen die relevant zijn. Het zou kunnen zijn dat ik criteria mis, of dat criteria nog duidelijker geformuleerd kunnen worden. Wie weet zijn er nog andere onderzoeken over projecten in het onderwijs waarbij wordt gekeken naar de essentiele elementen en zou dit gebruikt kunnen worden voor verdere verbetering van mijn checklist. Definitie van noodzakelijke, gewenste en onnodige criteria. Ik heb gekozen om de schaalverdeling van ‒ ‒, ‒, +‒, + en ++ om te zetten in getallen. Dit had twee voordelen. Als een docent eigenlijk twijfelde tussen twee schalen, dan kon ik dit in getallen goed weergeven. Daarnaast kon ik door gemiddelde te nemen kijken naar de verschillende criteria. De keuzes die ik nu heb gemaakt om te bepalen welke criteria noodzakelijk, gewenst of onnodig waren leken mij vrij logisch. Maar een andere keuze van de definitie, zou andere resultaten opleveren. Combineren analyses echte profieldagen en ideale profieldagen. Ik heb nu een combinatie van verschillende onderzoeken gemaakt. Ik heb de checklist gebruikt om de mening van docenten over de goede profieldagen te testen en daarnaast ook de checklist gebruikt bij vijf profieldagen. De vraag is of ik deze combinatie zomaar mag doen. Ik denk dat beide analyses belangrijk zijn en samen bijdragen aan een goede checklist.

26


6 Aanbevelingen Het vinden van meer en betere criteria. Meer docenten hun mening laten geven over de formulering van de criteria. Misschien kunnen sommige criteria beter opgesplitst worden in twee delen. Door meer docenten om hun mening te vragen zouden er ook meer criteria naar voren komen. Elke docent vindt andere dingen belangrijk voor het slagen van een project. Dat maakt dit onderzoek ook zo lastig. Docenten hebben verschillende doelen en zijn tevreden met verschillende eindresultaten. Die verschillen zou je ook kunnen proberen in kaart te brengen. Grotere steekproef. Kijken of andere scholen ook een soortgelijk onderzoek is uit te voeren. Ook dit onderzoek uitvoeren op projecten bij havo of vmbo, zou een nog betere checklist kunnen opleveren. Kijken naar onderzoek naar soortgelijke projecten Zoeken naar andere projecten binnen het onderwijs waar onderzoek is gedaan naar de essentiele onderdelen van een projectdag. Als een project soortgelijke doelen nastreeft als een profieldag, dan kan je waarschijnlijk ook gebruik maken van de criteria.

27


7 Literatuur Bergen, T. & van Veen, K. (2004). Het leren van leraren in een context van onderwijsvernieuwingen: waarom is het zo moeilijk?. VELON Tijdschrift voor Lerarenopleiders jrg 25 (4); Universitaire lerarenopleiding, Instituut voor Leraar en School, Radboud Universiteit Nijmegen; p. 6-8. de Boer, F., van den Top - Hanenburg, I., IJdema, H., Rolloos, A. & de Vrij, M. (2009). Praktische Opdracht voor Biologie? Even checken!, Checklist voor beginnende docenten om te kijken of een praktische opdracht geschikt is voor gebruik op eigen school, Lerarenopleiding voor biologie (IVLOS), Utrecht. Chi, M.T.H., DeLeeuw, N., Chiu, M. & LaVancher, C. (1994). Eliciting selfexplanations improves understanding. Cognitive Science, 18, 439-477. de Haan, D. (2001). Praktische opdrachten bij wiskunde: verslag van een onderzoek , Wiskrant maart 2001, Freudenthal Instituut, Utrecht. Van der Hoofd, D. (2001). Praktische opdrachten wiskunde in het voortgezet onderwijs, Afstudeerverslag, Technische Universiteit Eindhoven, Faculteit Wiskunde en Informatica. Van der Schaaf, M., Goris, M. & Stokking, K. (2005). Praktische opdrachten bij Grieks en Latijn, Kortlopend Onderwijsonderzoek voor ministerie van OC&W. Hoogenboom, J. & Ribot, C. (1993). Praktijktoetsen, constructie en beoordeling van praktische opdrachten, CITO. Kuhlemeier, H. (2002). Praktijktoetsen en praktische opdrachten: wat zijn dat en wanneer gebruik je ze? Serie over Praktijktoetsing, deel 1. Citogroep. Toetswijzer. Pijls, M. & Dekker, R. & van Hout Wolters, B. (2000). Wiskunde leren op de computer: een onderzoeksopdracht onderzocht, Tijdschrift voor Didactiek der bètawetenschappen 17 Instituut voor de Lerarenopleiding, UvA. Van der Puijm N.D. & Niessen, A.C.M. (2007). Praktische Opdrachten in de Tweede Fase, Scriptievaardigheden in het economieonderwijs op het VWO. Schoolexamens VO (geraadpleegd 25-4-2013). Praktische opdrachten, http://www.schoolexamensvo.nl/voor-docenten/vakken/natuurkunde/praktische-opdrachten/, Schoolexamens VO is een initiatief van de VO-raad, Platform-VVVO, SLO en Kennisnet. Webb, N.M. (1991). Task-related verbal interaction and mathematics learning in small groups. Journal for Research in Mathematics Education, 22, 366-389. Wijnen, W.H.F.H. (1997). Handboek Studiehuis Tweede Fase.

28


8 Bijlagen 8.1

Checklists Op de volgende pagina’s staan twee checklists. Hieronder staat eerst de checklist die ik getest en gebruikt heb. Met de resultaten van het onderzoek heb ik vervolgens de uiteindelijke checklist gemaakt. Deze vind je op de twee pagina’s daarna. Bovendien zit hierbij een uitleg voor degene die de checklist gaan gebruiken.

29


Checklist voor profieldagen Doelen van een profieldag 1 Leerlingen moeten een product afleveren 2 Onderwerp kaart een maatschappelijk probleem aan 3 Leerlingen hebben vrijheid in de profieldag om zichzelf te onderscheiden 4 Profieldag bereidt leerlingen voor op verder onderwijs of de maatschappij 5 Motivatie om actief te worden voor een vak (of meerdere vakken) 6 Interessant onderwerp voor de leerlingen 7 Vakoverstijgend 8 Specifiek voor een bepaald profiel

++

+

+-

-

--

Voorbereiding 9 Verwachte eindresultaat van de leerlingen is duidelijk. Zowel voor de leerlingen als voor de docenten/begeleiders. 10 Leerlingen bezitten de benodigde voorkennis 11 Doel vooraf duidelijk gesteld. Waarom doen leerlingen dit? 12 Profieldag wordt van tevoren voorbereid in de les(sen) 13 Leerlingenmateriaal heeft een duidelijke lay-out 14 Rekening gehouden met leesbaarheid en beperkingen door dyslexie in leerlingen materiaal 15 Leerlingenmateriaal ziet er aantrekkelijk uit 16 Taalgebruik in leerlingenmateriaal

++

+

+-

-

--

Uitvoering 17 Laat leerlingen samenwerken 18 Leerlingen passen ICT toe 19 Combinatie van verschillende vaardigheden wordt vereist, per leerling 20 Begeleiding door enthousiaste docent(en) 21 Profieldag is onderdeel van het onderwijsprogramma (niet losstaand project) 22 Leerlingen gaan praktisch handelen (aan de slag / handen uit de mouwen) 23 De profieldag vindt (gedeeltelijk) buiten school plaats 24 Bij de organisatie of uitvoering wordt gebruik gemaakt van een externe partij 25 Laat leerlingen onderzoek doen. Hierbij moeten leerlingen zelf uit verschillende bronnen (literatuur, interview, rondleiding) conclusies trekken. 26 Bevat een onderzoeksvraag 27 Leerlingen maken gebruik van een zelf gekozen systematische probleem aanpak om hun probleem op te lossen 28 In kader van het onderzoek moeten leerlingen zelf de structuur aanbrengen 29 Leerlingen moeten zelf een plan van aanpak opstellen 30 Leerlingen leren om een planning te maken 31 Leerlingen oefenen met reflecteren en evalueren 32 Er wordt een beroep gedaan op de zelfstandigheid van de leerlingen

++

+

+-

-

--

Beoordeling en evaluatie 33 Beoordeling is goed onderbouwd 34 Beoordeling telt mee in het onderwijsprogramma 35 Beoordeling zowel op proces als op resultaat 36 Beoordeling wordt vooraf toegelicht 37 Profieldag wordt geëvalueerd achteraf met docenten 38 Profieldag wordt geëvalueerd achteraf met leerlingen

++

+

+-

-

--

30


Checklist voor profieldagen De onderstaande checklist kunt u gebruiken om een profieldag (lees: project) van tevoren of achteraf te bespreken. Hierbij zou je met de volgende vragen kunnen zitten: 

Welke dingen maken een profieldag goed? Heb ik aan alles gedacht?



Waarom is een profieldag geslaagd of gefaald? Wat kan ik nog verbeteren?

Gebruiksaanwijzing: Hieronder ziet u dikgedrukte criteria, die volgens mijn onderzoek noodzakelijk zijn voor een goede profieldag. Deze zouden een + of ++ moeten scoren. De overige criteria kunnen het verschil maken en zijn daarom gewenste criteria. Het zou mooi zijn om op zoveel mogelijk van die criteria hoog te scoren. De criteria zijn gesorteerd per fase van de profieldag. Eerst wil je duidelijk hebben waarom je een profieldag organiseert, vervolgens begin je aan de voorbereidingen, de uitvoering en tot slot moet de profieldag beoordeeld en geëvalueerd worden. Doelen van een profieldag 1

Leerlingen moeten een product afleveren

2

Onderwerp kaart een maatschappelijk probleem aan

3

Leerlingen hebben vrijheid in de profieldag om zichzelf te onderscheiden

4

Profieldag bereidt leerlingen voor op verder onderwijs of de maatschappij

5

Motivatie om actief te worden voor een vak (of meerdere vakken)

6

Interessant onderwerp voor de leerlingen

7

Vakoverstijgend

8

Specifiek voor een bepaald profiel

Voorbereiding 9

10

++

+

+-

-

--

++

+

+-

-

--

Verwachte eindresultaat van de leerlingen is duidelijk. Zowel voor de leerlingen als voor de docenten/begeleiders. Leerlingen bezitten de benodigde voorkennis

11

Doel vooraf duidelijk gesteld. Waarom doen leerlingen dit?

12

Leerlingenmateriaal heeft een duidelijke lay-out

13

Rekening gehouden met leesbaarheid en beperkingen door dyslexie in leerlingen materiaal

14

Leerlingenmateriaal ziet er aantrekkelijk uit

15

Taalgebruik in leerlingenmateriaal

31


Uitvoering 16

Laat leerlingen samenwerken

17

Combinatie van verschillende vaardigheden wordt vereist, per leerling

18

Begeleiding door enthousiaste docent(en)

19

Profieldag is onderdeel van het onderwijsprogramma (niet losstaand project)

20

Leerlingen gaan praktisch handelen (aan de slag / handen uit de mouwen)

21

De profieldag vindt (gedeeltelijk) buiten school plaats

22

Bij de organisatie of uitvoering wordt gebruik gemaakt van een externe partij

23

Laat leerlingen onderzoek doen. Hierbij moeten leerlingen zelf uit verschillende bronnen (literatuur, interview, rondleiding) conclusies trekken.

24 25

Bevat een onderzoeksvraag Leerlingen maken gebruik van een zelf gekozen systematische probleem aanpak om hun probleem op te lossen

26

In kader van het onderzoek moeten leerlingen zelf de structuur aanbrengen

27

Leerlingen moeten zelf een plan van aanpak opstellen

28

Leerlingen leren om een planning te maken

29

Leerlingen oefenen met reflecteren en evalueren

30

Er wordt een beroep gedaan op de zelfstandigheid van de leerlingen

Beoordeling en evaluatie 31

Beoordeling is goed onderbouwd

32

Beoordeling telt mee in het onderwijsprogramma

33

Beoordeling zowel op proces als op resultaat

34

Beoordeling wordt vooraf toegelicht

35

Profieldag wordt geëvalueerd achteraf met docenten

36

Profieldag wordt geëvalueerd achteraf met leerlingen

32

++

+

+-

-

--

++

+

+-

-

--


8.2

Beschrijvingen profieldagen Profieldag 1: CSI Deze profieldag werd georganiseerd voor leerlingen van 4VWO. Op de profieldag moeten leerlingen het plot ontrafelen. Net als een echte crime scene moeten ze bewijsmateriaal verzamelen en deze analyseren. Met behulp van scheikundeproefjes kunnen ze bloedgroepen bepalen van bloed. Daarnaast moeten ze dna van een haar gebruiken of vingerafdrukken vergelijken. Bovendien zijn er docenten van allerlei verschillende talen, die als verdachte verhoord mogen worden. Alleen deze docenten spreken alleen hun eigen taal, dus leerlingen zullen hun vragen in de juiste taal moeten stellen en het antwoord weer ontcijferen. Profieldag 2: Biologie Waterkwaliteit De biologieleerlingen van 5VWO gingen voor dit project naar de Reeuwijkse Plassen. Hier werd in samenwerking met het heemraadschap een onderzoek gedaan naar de kwalititeit van het water. Eerst een tochtje met de boot over de Plassen en daarna het daadwerkelijke onderzoek uitvoeren. Met behulp van een werkblad werden de leerlingen meegenomen door het onderzoek. Het is ongeveer een uur fietsen om vanaf school op de locatie te komen waar het project plaatsvond. Profieldag 3: Spuiten en slikken (drugs) Deze profieldag werd voor alle 4VWO leerlingen georganiseerd. De profielen C&M (Cultuur en Maatschappij) en E&M (Economie en Maatschappij) deden samen onderzoek naar de maatschappelijke en economische effecten van drugs voor de maatschappij. De profielen N&G (Natuur en Gezondheid) en N&T (Natuur en Techniek) deden samen onderzoek naar de werking en bijwerkingen van verschillende drugs. Er waren groepjes gemaakt waarin alle soorten 4VWO leerlingen voor kwamen en samen met dat team bereidden de leerlingen een debat voor. Met de hulp van De Debatclub van de school werd het debat in goede banen geleid. Door het onderzoek van tevoren konden leerlingen debatteren met inhoud. Er was geen cijfer gekoppeld aan het project. Het ging om bewustheid te creeeren bij de leerlingen over het onderwerp drugs. Om het bespreekbaar te maken. Leerlingen gaven aan het doel van de profieldag niet helemaal te zien. Doordat de evaluatie niet met een vaste structuur plaatsvond, pakten elke docent dat anders aan. Hierdoor is lastig iets te zeggen over de mening van alle leerlingen en docenten. Profieldag 4: Gemeentepolitiek Deze profieldag werd gebruikt voor leerlingen van 4VWO met de profielen C&M (Cultuur en Maatschappij) en E&M (Economie en Maatschappij). Voor de profieldag wordt in de mentorles een Powerpoint-presentatie getoond waarin een stuk historie wordt uitgelegd betreffende de machtsverdeling. Hoe verdeelde de koning de macht in zijn koninkrijk? En hoe veranderde dit later? Hoe zit de politiek op dit moment in elkaar in Nederland? Op de dag zelf komen de leerlingen naar het gemeentehuis / stadhuis. In de raadzaal krijgen de leerlingen een praatje over de gemeente Alphen aan den Rijn. Hoe groot is de gemeente? Hoeveel raadsleden mag je dan hebben? Etc. Dan splitst de groepen zich op in tweeen. De ene helft krijgt een rondleiding door het gebouw. De andere helft gaat speeddaten met

33


raadsleden en wethouders. Dit geeft de leerlingen en de raadsleden de kans om in gesprek te treden over de zaken binnen de gemeente. Daarna wisselen de groepen om. Profieldag 5: Cradle to cradle Deze profieldag werd gebruikt voor leerlingen van 4VWO met de profielen C&M (Cultuur en Maatschappij) en E&M (Economie en Maatschappij). Het cradle-to-cradle principe heeft alles te maken met duurzaamheid. De leerlingen gaan op bezoek bij bedrijven om hun ideeen over duurzaamheid en milieuneutraalheid te presenteren aan die bedrijven. Vooraf krijgen de leerlingen het concept cradle-to-cradle uitgelegd op school met behulp van een Powerpointpresentatie. Het idee is dat leerlingen nadenken over de levencyclus van een product, van de wieg tot het graf. Hoe maak je een product zodat het zo min mogelijk schade achterlaat en dat het product op een goede manier kan worden hergebruikt of vernietigd. In groepjes gaan de leerlingen eerst bij bedrijven op bezoek om te kijken hoe duurzaam de bedrijven nu hun producten maken en vervolgens hebben de leerlingen de kans om de bedrijven vragen te stellen. De leerlingen krijgen dan ’s middags de tijd om verbeteringen / ideeen te bedenken en tot slot te presenteren aan het bedrijf.

8.3

Beoordelingen profieldagen Startsituatie In de vergadering van de bovenbouw van het VWO-team werden de profieldagen beoordeeld. Dit was de aanleiding voor dit onderzoek, dus ik wil de lezer niet deze informatie onthouden. Profieldag 1: CSI Dit is in het verleden een zeer succesvolle profieldag geweest voor 4VWO. De profieldag is opgezet met de Milleniumgroep. Deze groep bovenbouwdocenten werd vanuit subsidie betaald om uren te steken in het ontwikkelen en uitvoeren van projectdagen zoals deze. Deze leraren waren hoogst gemotiveerd en er werd veel tijd gestoken in de voorbereiding. Vervolgens werd de subsidie niet meer uitgekeerd en ging de Milleniumgroep uit elkaar. Toen de profieldag opnieuw werd uitgevoerd, werd er niet zoveel tijd in gestoken in de voorbereiding als eerst. Bovendien kreeg de school te maken met zittenblijvers die het project al hadden gedaan. Hierdoor moest het plot wijzigen en daardoor werd het minder sterk. Tot slot werden er docenten gevraagd zich te bemoeien met de profieldag die niet zoveel tijd in de voorbereiding vrijmaakte om een leuke dag neer te zetten. Dit alles tesamen zorgde ervoor dat de dag niet zo’n groot succes meer was. Profieldag 2: Biologie Waterkwaliteit Deze profieldag werd dit jaar opnieuw georganiseerd, maar was niet zo’n groot succes. De staigiar die de dag organiseerde, samen met een collega die deze dag al veel vaker had georganiseerd, heeft haar best gedaan om er wat van te maken. De prijs die betaald werd, was niet mild voor de kwaliteit die je terugkreeg. De profieldag is alleen voor biologieleerlingen. Er zijn een aantal leerlingen die dit heel interessant vindt. Maar de grote groep die biologie kiest omdat ze het menselijk lichaam willen bestuderen, hebben over het algemeen geen motivatie voor zo’n project. Verwachtingen en doelen waren onduidelijk en er werd geen cijfer aan gekoppeld uiteindelijk. Er zou door de leerlingen een verslag ingeleverd

34


worden, voor een cijfer, met reflectie en discussie. Maar door het verloop van de dag, is besloten dit te schrappen. Profieldag 3: Drugs, Spuiten en slikken Dit werd benoemd tot een goede profieldag. De leerlingen gaven aan het doel van de dag niet helemaal te begrijpen. Docenten geven aan dat het belangrijk is om aandacht te geven aan het onderwerp. Ook al zien leerlingen niet dat het nuttig is, ze denken dat dit toch het geval is. Profieldag 4: Gemeentepolitiek Dit werd benoemd tot een goede profieldag. Het geeft de leerlingen het gevoel dat ze iets in te brengen hebben. Bovendien geeft het een goed beeld van wat de gemeentepolitiek inhoudt. Profieldag 5: Cradle to cradle Dit werd benoemd tot een goede profieldag. Duurzaamheid is een hot topic en leerlingen vinden het vooral gaaf om bij de bedrijven zelf met echte problemen aan de slag te gaan. Dit geeft de leerlingen het idee dat ze betrokken mogen zijn bij het proces van duurzaamheid voor de ontwikkeling van producten. Bedrijven nemen goede ideeen van leerlingen mee om hun producten nog duurzamer te maken.

35


Resultaat enquête: Werkelijke profieldagen

Resultaat werkelijke profieldagen Doelen van een profieldag Profieldag 1 Profieldag 2 Profieldag 3 Profieldag 4 Profieldag 5 Nr. Criterium 4 1 1,5 5 5 1 product afleveren maatschappelijk 1 4 5 4 5 2 probleem zichzelf 5 4 3,5 5 5 3 onderscheiden voorbereiding voor 3 3 4 4 5 4 later 4 4 3,5 2 1 5 motivatie interessant 5 3 4,5 3 3 6 onderwerp 5 3,5 4 4 3 7 vakoverstijgend 5 5 1 4 2 8 Profiel

Nr. Criterium eindresultaat 9 duidelijk 10 voorkennis doel vooraf 11 duidelijk voorbereid in 12 lessen 13 lay-out 14 dyslexie aantrekkelijk 15 materiaal 16 taalgebruik

Voorbereiding Profieldag 1 Profieldag 2 Profieldag 3 Profieldag 4 Profieldag 5

3,8

1,1

4,5

0,6

3,8

0,6

2,9

1,1

3,7

0,8

3,9 3,4

0,5 1,5

Gemiddelde St Dev

4

2

3

3

5

3,4

0,9

5

3

5

2

2

3,4

1,3

3

2

3

4

5

3,4

0,9

1

1

1

4

4

2,2

1,4

5 1

3 2

1 1

3 3

3 1

3 1,6

0,8 0,7

5

3

1

3

3

3

0,8

5

3

3

3

3

3,4

0,6

Uitvoering Profieldag 1 Profieldag 2 Profieldag 3 Profieldag 4 Profieldag 5 Nr. Criterium 5 4 4,5 5 5 17 samenwerken 4 1 4,5 2 4 18 ICT verschillende 5 4 3 5 5 19 vaardigheden enthousiaste 5 3 4,5 5 5 20 begeleiding onderdeel 4 4 4 2 3 21 onderwijs 5 5 1 4 4 22 praktisch handelen 1 5 1 5 5 23 buiten school 36

Gemiddelde St Dev 3,3 1,6

Gemiddelde St Dev 4,7 0,4 3,1 1,3 4,4

0,7

4,5

0,6

3,4

0,7

3,8 3,4

1,1 1,9


24 25 26 27 28 29 30 31 32

externe partij onderzoek doen onderzoeksvraag systematische probleemaanpak structuur aanbrengen plan van aanpak planning reflecteren en evalueren zelfstandigheid

4 5 5

5 4 4

4 4 1

5 1 4

5 4 5

4,6 3,6 3,8

0,5 1 1,1

5

1

1

-

3

2,5

1,5

5

1

3,5

3

4

3,3

1

5 5

1 1

1,5 1,5

3 3

3 3

2,7 2,7

1,2 1,2

5

4

2

4

4

3,8

0,7

5

3

3,5

5

5

4,3

0,8

Beoordeling en evaluatie Profieldag 1 Profieldag 2 Profieldag 3 Profieldag 4 Profieldag 5 Nr. Criterium beoordeling 4 2 3 1 5 33 onderbouwd 1 1 1 2 1 34 telt mee 5 1 1 1 1 35 proces en resultaat 5 4 4 2 5 36 toelichting vooraf evaluatie met 5 4 3 5 4 37 docenten evaluatie met 3 3 3 5 4 38 leerlingen

Gemiddelde St Dev 3

1,2

1,2 1,8 4

0,3 1,3 0,8

4,2

0,6

3,6

0,7

37


Resultaat enquête: Ideale profieldag

Resultaat ideale profieldag Nr. Criterium 1 product afleveren maatschappelijk 2 probleem zichzelf 3 onderscheiden voorbereiding voor 4 later 5 motivatie interessant 6 onderwerp 7 vakoverstijgend 8 profiel

Nr. Criterium eindresultaat 9 duidelijk 10 voorkennis 11 doel duidelijk voorbereid in 12 lessen 13 lay-out 14 dyslexie aantrekkelijk 15 materiaal 16 taalgebruik

Nr. Criterium 17 samenwerken 18 ICT verschillende 19 vaardigheden enthousiaste 20 begeleiding onderdeel 21 onderwijs 22 praktisch handelen 23 buiten school 24 externe partij 38

Doelen van een profieldag Docent 1 Docent 2 Docent 3 Docent 4 Docent 5 Docent 6 3 5 5 3 4

Gemiddelde St Dev 0,8 4

-

3

3

3

4

4

3,4

-

5

3

4

4

5

4,2

-

3 4

4 4

3 5

4 4

4 4

3,6 4,2

-

3 3 3

4 4 4

5 3 4

4 4 5

4 5 5

4 3,8 4,2

Voorbereiding Docent 1 Docent 2 Docent 3 Docent 4 Docent 5 Docent 6

0,6 0,5 0,3 0,4 0,6 0,6

Gemiddelde St Dev

-

4 3 5

5 5 5

5 5 5

4 5 5

4 2 3

4,4 4 4,6

-

2 2 2

3 4 4

3 5 5

2 4 5

2 4 3

2,4 3,8 3,8

-

3 3

3 4

4 5

4 4

5 4

3,8 4

Uitvoering Docent 1 Docent 2 Docent 3 Docent 4 Docent 5 Docent 6 3 5 5 4 5 3 1 3 2 3

0,5

0,5 1,2 0,6 0,5 0,7 1 0,6 0,4

Gemiddelde St Dev 0,7 4,4 0,7 2,4

-

4

3

4

4

5

4

-

5

4

5

4

4

4,4

-

5 5 3 3

4 3 2 3

3 3 3 3

5 3 2 2

3 5 2 4

4 3,8 2,4 3

0,4 0,5 0,8 1 0,5 0,4


25 26 27 28 29 30 31 32

onderzoek doen onderzoeksvraag systematische probleemaanpak structuur aanbrengen plan van aanpak planning reflecteren en evalueren zelfstandigheid

Nr. Criterium beoordeling 33 onderbouwd 34 telt mee 35 proces en resultaat 36 toelichting vooraf evaluatie met 37 docenten evaluatie met 38 leerlingen

-

5 3

5 5

5 5

5 5

5 4

5 4,4

-

5

5

5

4

5

4,8

-

4 4 4

5 4 5

5 4 4

3 4 4

5 5 5

4,4 4,2 4,4

-

3 4,5

5 5

4 5

3 5

5 5

4 4,9

Beoordeling en evaluatie Docent 1 Docent 2 Docent 3 Docent 4 Docent 5 Docent 6

0 0,7 0,3 0,7 0,3 0,5 0,8 0,2

Gemiddelde St Dev

-

4 4 4 4

5 3 5 5

4 4 4 5

5 5 3 4

4 2 4 4

4,4 3,6 4 4,4

-

5

4

4

5

4

4,4

-

5

5

4

5

5

4,8

39

0,5 0,9 0,4 0,5 0,5 0,3

Profieldagen. Wanneer is een profieldag goed? Harold Sebastiaan Selman. Research Project. MSc Science Education and Communication

Recommend Documents