Premaster Thesis CM0051 Robin van Essel 363973 Begeleider: A. van der Hoeven, MA Juni 2012 13.284 woorden
Inhoudsopgave Inleiding
2
Achtergrond
4
Theoretisch kader
6
De sociale constructie van realiteit en representatie Representatie in de media Kranten De regio Regionale cultuur en festivals Conclusie
6 7 8 9 11 12
Probleemstelling
14
Centrale vraagstelling Deelvragen Verwachtingen
14 14 14
Onderzoeksopzet
16
Operationalisering Vergelijkend onderzoek Afbakening Steekproef Methode Validiteit en betrouwbaarheid
16 17 17 17 18 19
Resultaten
20
De Zwarte Cross als regionale cultuur De Gelderlander: tradities en mythevorming Landelijke kranten: het ontkrachten de mythe De commercialisering van De Zwarte Cross
20 21 25 28
Conclusies
31
Discussie
33
Literatuurlijst
35
Bijlagen
38
I: Vooronderzoek naar beschikbaarheid data II: Topiclijst III: Definitieve codelijst
39 41 42
1
Inleiding De wereld wordt dankzij de opkomst van digitale communicatie in rap tempo kleiner. Het internet zorgt ervoor dat we in connectie staan met een groot deel van de rest van de wereld. Als we dat willen 24 uur per dag, zeven dagen per week. We leven in een global village waar fysieke afstand een steeds kleinere rol is gaan spelen en staatsgrenzen minder bepalend zijn, waardoor samenlevingen meer buitenlandse invloeden ondervinden (McLuhan, 1967; zoals geciteerd in Croteau, Hoynes, & Milan, 2012, p. 299). Ook kunst en cultuur zijn steeds minder een plaatselijke aangelegenheid, maar verspreiden zich gemakkelijker over de wereld. Door de centrale positie en ruime budgetten in de culturele industrieën van bepaalde Westerse landen, is de stroom van culturele producten echter vooral éénrichtingsverkeer. Regio's met een minder dominante culturele industrie lopen het risico slachtoffer te worden van 'cultureel imperialisme': het verdwijnen van lokale cultuur ten behoeve van dominante Westerse (en dan met name Amerikaanse) cultuurproducten (Croteau et al., Macionis & Plummer, 2012). Hoewel de overvloed aan Westerse culturele producten die zich over de wereld verspreidt evident is, kent de cultureel imperialisme-theorie beperkingen. Het belangrijkste tegenargument is dat de theorie uitgaat van een passief publiek van culturele producten, dat zonder vragen overneemt wat het ziet. Dit is een aanname die inmiddels is bijgesteld, na verschillende onderzoeken in de jaren '80 en '90 die leidden tot de active audience theory. David Morley beschrijft in zijn studie van Nationwide hoe lezers een mediaboodschap actief interpreteren en betekenis geven (Morley, 1980, zoals geciteerd in Croteau et al., 2012, p. 263). Dit leidt tot 'glokalisering': globaal verspreide cultuurproducten worden volgens de plaatselijke cultuur geïnterpreteerd. Pieterse (1995) beschrijft 'culturele hybridisatie', waarbij een dominant cultuurproduct wordt gecombineerd met lokale culturele elementen en zo vorm geeft aan een nieuwe, gemengde cultuurvorm. Ook veroorzaakt globalisering soms een tegenreactie. Voortdurende blootstelling aan vreemde cultuurproducten zou een behoefte aan een eigen identiteit en bijbehorende cultuur veroorzaken. Men heeft behoefte aan weten waar men thuishoort (Morley, 2001). In Nederland is een zelfde ontwikkeling zichtbaar, met onder anderen een ongekende toename in populariteit van regionaal cultuurproduct tot gevolg (Margry & Roodenburg, 2007; Hitters & Krijnen, 2009; Van De Kamp, 2009). Regio-soaps en popmuziek uit de regio zijn slechts enkele voorbeelden. Ook in andere vrijetijdsbesteding lijkt men op zoek naar eigenheid. Veel kleine gemeentes hebben hun eigen, goedbezochte, lokale muziekfestival. Daarnaast neemt de populariteit van grotere festivals met een uitdrukkelijk regionaal karakter overhand toe. Bospop (Weert), Appelpop (Tiel), Into The Great Wide Open (Vlieland), Paaspop (Schijndel), Dauwpop (Hellendoorn) en De Zwarte Cross (Lichtenvoorde) zijn een paar typische voorbeelden van regionale festivals die een steeds groter publiek trekken en media-aandacht in het hele land krijgen. 2
Van al deze voorbeelden is De Zwarte Cross de opvallendste. Sinds de eerste editie in 1997 nam het aantal bezoekers ieder jaar met gemiddeld 70% toe (http://feestfabriekakg.nl/) en het festival is momenteel het grootste betaalde muzikale evenement van Nederland. Dit alles schijnbaar zonder het ronduit regionale – zo niet rurale – karakter te verliezen. Het mission statement op de site van festivalorganisator De Feestfabriek stelt dat De Zwarte Cross 'vol Achterhoekse gezelligheid' is. Hoewel het festival begon als lokaal evenement, is het dat al lang niet meer. Ook de doelgroep van het festival is niet meer beperkt tot de directe regio: iedereen is welkom op De Zwarte Cross. Toch doet de organisatie moeite om het regionale karakter te blijven benadrukken. Logisch: in lijn met de regio-theorieën van onder andere Van De Kamp (2009), is dat imago een unique selling point: precies de reden waarom elk jaar meer mensen op het evenement afkomen. In deze scriptie is exploratief onderzoek gedaan naar de wijze waarop het beeld dat kranten van De Zwarte Cross schetsen, bijdraagt aan en beïnvloedt wordt door het regionale imago van het festival. Dit is relevant, omdat er nog weinig onderzoek gedaan naar de manier waarop 'de regio' wordt gerepresenteerd. Ook bestaat er per definitie nog weinig onderzoek naar mediarepresentatie van festivals en De Zwarte Cross in het bijzonder. De Zwarte Cross kan gezien kan worden als 'typisch regionaal' en dit onderzoek beantwoordt vragen over hoe kranten zo'n regionaal verschijnsel representeren, en waarom. Er is een vergelijking gemaakt tussen de landelijke en regionale media, omdat het cultureel context-afhankelijke karakter van representatie zou kunnen betekenen dat er verschillen te zien zijn. In dit onderzoeksverslag wordt allereerst een achtergrond van De Zwarte Cross beschreven. Daarop volgt het theoretisch kader met theorieën over representatie, hoe dat in de media voorkomt en met welke functie. Ook is er specifieke aandacht voor de regio en regionale cultuur. Uit het theoretisch kader volgt de probleemstelling met hoofd- en deelvragen. Vervolgens bespreken we de methodiek van het onderzoek. Dan volgen de resultaten van de analyse, en als laatste worden in de conclusie en discussie de deelvragen beantwoord en bekeken welke verdere vragen het onderzoek heeft opgeroepen. Robin van Essel Rotterdam, mei 2012
3
Achtergrond De Zwarte Cross is met ruim 152.000 bezoekers het grootste meerdaagse muziekfestival van Nederland. Het evenement vindt elk jaar in juli plaats in Lichtenvoorde, Gelderland. 'De Cross' begon in 1997 als motorcrosswedstrijd die voor iedereen open was voor deelname. De naam 'zwarte cross' komt zowel van het illegale karakter van de motorcrosses als van de grote hoeveelheid blubber waar de deelnemers achteraf mee bedekt waren. De eerste editie vond plaats in een wei in Hummelo en werd, ondanks het geïmproviseerde karakter, bezocht door 1500 mensen. Achterhoekse rockband Jovink & De Voederbietels organiseerde het evenement en sloot de dag af met een optreden. De Zwarte Cross was geboren en kreeg een jaar later in Veldhoek een herhaling. Deze locatie bleek echter te klein voor de vierduizend man publiek, waardoor er een jaar later naar een crosscircuit in het nabijgelegen Halle werd uitgeweken. De Koninklijke Nederlandse Motorrijders Vereniging (KNMV) werd betrokken bij de organisatie en deze professionelere aanpak resulteerde in een meerdaags evenement (VPRO; NPS; Beeld en Geluid; website Zwarte Cross: http://www.zwartecross.nl).
180000 160000 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 Afbeelding 1: Bezoekersaantallen De Zwarte Cross 1997-2011 (Bron: http://www.zwartecross.nl)
Vanaf het jaar 2000 kende De Zwarte Cross ieder jaar een substantiële toename in bezoekersaantal. Er kwam meer aandacht voor de programmering van bands en zo werd het motorcrossweekend een meerdaags muziekfestival. In 2004 verkocht de organisatie voor het eerst alle 55.000 kaarten. In datzelfde jaar kreeg De Zwarte Cross de European Festival Award voor 'beste regionale festival', met complimenten voor een heel professionele organisatie in combinatie met een zeer klantgerichte benadering. De groei van het aantal bezoekers zette door en twee later later verhuisde het festival naar de huidige locatie in Lichtenvoorde. De organisatie en productie werden geprofessionaliseerd en waren vanaf dit jaar officieel ondergebracht bij De Feestfabriek,
4
een evenementenbureau dat door Gijs Jolink en Hendrik Jan Lovink, leden van Jovink & De Voederbietels, opgericht is. In 2009 werd De Zwarte Cross uitgeroepen tot beste festival van Nederland. In 2011 vierde De Zwarte Cross zijn vijftienjarig bestaan. Eén van de 152.500 kaartjes voor drie dagen kost €85,-, wat het festival één van de goedkoopste meerdaagse evenementen van Nederland maakt. Er wordt nog steeds gestunt en gecrosst op motoren, zij het dat het verplicht is om dat verkleed te doen – of, zoals veel deelnemers daar invulling aan geven, geheel ontkleed. Er is ook een grote kermis. Er spelen ruim 150 internationale en nationale bands op 23 podia in uiteenlopende genres. Het is geen evenement meer dat de landelijke media links laten liggen, evenmin een festival dat alleen wordt bezocht door de motorcrossliefhebber. Vanuit heel Nederland
lijken
met
graffiti
bespoten
caravans
naar
Lichtenvoorde
af
te
reizen.
Verdraagzaamheid staat hoog in het vaandel en iedereen is welkom. Desondanks is het regionale karakter van het festival behouden. Dit blijkt geen toeval, maar een tot nu toe geslaagde doelstelling van de organisatie: “[...]de branie-achtige en gemoedelijke typisch Achterhoekse sfeer van het begin behouden. Kleine tentjes, cafeetjes en terrasjes, hier en daar een bandje, straattheater tussen het publiek en een zigeunerin die je gratis de toekomst voorspelt […] Aj moar schik hebt! Dat is De Zwarte Cross.” – http://www.zwartecross.nl/pagina/nl/18/17/ historie.html Ook De Feestfabriek noemt de volgende kernwoorden op hun website: “feest, verdraagzaamheid, originaliteit, Achterhoekse gezelligheid, humor, muziek, sport en stunts” (http://feestfabriekakg.nl/evenementen). Ondanks deze ogenschijnlijke anything goes-mentaliteit kent De Zwarte Cross bijzonder weinig incidenten. De line-up is internationaler geworden, maar regionale bands als Jovink & De Voederbietels en Normaal beschouwen met hun fans het festival als thuisbasis. De Zwarte Cross lijkt een evenement te zijn waar ondanks de snelle groei en onherroepelijk steeds meer landelijke of zelfs internationale bezoekers, paradoxaal genoeg de behoefte aan een authentiek, 'eigen', kleinschalige, regionale cultuur zich uitgesproken manifesteert.
5
Theoretisch kader In dit theoretisch kader zullen we de belangrijkste theorieën bespreken die als uitgangspunt dienen voor het onderzoek van de premaster thesis. De opbouw van dit hoofdstuk doorloopt de relevante theorie van breed en algemeen, naar specifiek. We beginnen bij het overkoepelende paradigma, het social construction perspective. Daarnaast bespreken we enkele relevante theorieën die uit het paradigma voortkomen en een brug zijn naar het concept van representatie, dat ten grondslag ligt aan deze scriptie. Hier maken we de overstap naar de mediastudies, representatie en framing aan de kant van de mediamaker. We bespreken kranten, waarvan de artikelen uiteindelijk de onderzoekseenheid van deze scriptie zijn, en de verschillen tussen landelijke en regionale kranten. Vervolgens zullen we naar mediacontent kijken: 'de regio' als onderdeel van mediaboodschappen en hoe regionale cultuur en festivals bijdragen aan het creëren van een regionale identiteit. Het doel van dit theoretisch kader is een beeld schetsen van wat er bekend is over de onderwerpen van het onderzoek en hulp bieden bij het operationaliseren van de relevante concepten in het volgende hoofdstuk.
De sociale constructie van realiteit en representatie Er moet worden onderzocht wat de rol van de media is bij het vormen van een beeld van De Zwarte Cross. 'Een beeld vormen', suggereert dat wat we zien niet vast staat, maar persoonlijk wordt geconstrueerd door middel van een mediaboodschap die een onderwerp op een bepaalde manier neerzet. De theorieën over representatie hebben derhalve ook het social construction perspective als uitgangspunt. Deze theorie werd in 1967 geïntroduceerd door Berger en Luckmann en stelt dat realiteit sociaal, dus in interactie, wordt vormgegeven (Macionis & Plummer, 2012). Met andere woorden: zaken die wij voor 'waar' aannemen zijn dat alleen maar omdat we hebben afgesproken dat ze waar zijn. Het Thomas theorem stelt dat “[s]ituations we define as real, become real in their consequences” (Thomas, 1931, zoals geciteerd in Macionis & Plummer, 2012, p. 208). Dit houdt in dat de zaken die wij voor waar aannemen weliswaar gebaseerd zijn op een afspraak, maar dat de acties die het gevolg van die afspraak zijn een waarheid op zichzelf worden. Bijvoorbeeld: christenen die geloven dat ze naar de hemel gaan, zijn niet bang voor de dood. Het geloof is een sociaal geconstrueerde waarheid voor hen, die een concreet gevolg heeft: het ontbreken van angst voor de dood. Een andere bekende theorie gebaseerd op het idee van social construction is de Saphir-Whorf hypothese (Macionis & Plummer, 2012), die de link legt tussen het idee van sociaal vormgegeven realiteit en taal. Saphir en Whorf waren antropologen die zich richtten op linguïstiek in verschillende culturen. Ze stelden dat mensen de wereld betekenis geven afhankelijk van de beschikbaarheid van woorden in hun taal. Een voorbeeld hiervan is het feit dat één woord
6
in een taal meerdere betekenissen kan hebben, terwijl er in een andere taal meerdere woorden voor bestaan. Een vergelijkbaar proces ligt ten grondslag aan het concept van representatie. “Everything is representable”, volgens Christopher Prendergast (2000, p. 1). Representatie is een abstracte term die draait om het creëren van betekenis door waarneming. Het is het idee dat een bepaalde suggestie, een referent, een betekenis tot gevolg heeft. De referent kan bijvoorbeeld een woord, afbeelding of symbool zijn. Die voorstelling van de werkelijkheid is een adequate plaatsvervanger voor de werkelijkheid, zoals een woord functioneert als substitutie voor het verwoorde concept zelf (Prendergast, 2000; Webb, 2009). Representatie is cultureel bepaald op twee manieren. Ten eerste is de manier waarop we een zelfde fenomeen representeren een sociaal-cultureel proces, zoals we zagen in het voorbeeld van de Saphir-Whorf hypothese. Het geluid van een blaffende hond wordt bijvoorbeeld in het Nederlands 'waf', in het Engels 'barf' en in het Frans 'oua oua', terwijl deze woorden hetzelfde geluid representeren (Webb 2009; Hall, 1997). Ten tweede is de betekenis die we aan een representatie van een fenomeen verbinden cultureel. Een voorbeeld is ons 'ja-knikken', wat in onze cultuur 'instemming' representeert. Dezelfde hoofdbeweging betekent in Griekenland dat je iemand vertelt dat hij het kan bekijken (Webb). Met andere woorden, representatie zegt niet zozeer iets over het verschijnsel zelf, maar juist over de betekenis die men er aan geeft. Alle communicatie waar we elke dag deel van uitmaken zijn representaties (Hall, 1997). De studie naar representatie richt zich op drie vragen: wie representeert, wat wordt er gerepresenteerd en wat is de betekenis? Volgens Hall zijn de antwoorden op deze vragen arbitrair, juist omdat representatie cultureel bepaald is. Een bekend voorbeeld schetst hij aan de hand van de theorie van Ferdinand de Saussure (1915, zoals geciteerd in Gilbert, 2008, p. 465). Als je de letters 'b-o-o-m' (de signifier) leest, weet je wat er wordt bedoeld: je maakt er een mentaal plaatje van (de signified). Tegelijkertijd lijkt die combinatie van letters op geen enkele manier op een boom die je in de natuur ziet. Het woord is voor iemand die de taal niet spreekt volstrekt betekenisloos. Hetzelfde gebeurt als een bepaalde culturele context van een mediaboodschap niet of niet juist overkomt bij een ontvanger die deze context niet kent. Met dit arbitraire karakter moet rekening worden gehouden wanneer we kijken naar representaties, in bijvoorbeeld mediaboodschappen.
Representatie in de media Representatie is een dermate abstract en veelomvattend begrip dat we ons nu zullen toespitsen op de media. In de onderzoeken naar representatie in de media zijn, conform de drie vragen in de vorige paragraaf, drie zaken van belang: de zender van de mediaboodschap, de ontvanger en de inhoud. Volgens Bowles (2002) omvat dit simpelweg de studie van hoe de media bepaalde zaken laten zien en wat daarvan het effect is op het publiek. Webb (2009) meent dat ook het proces daarachter belangrijk is, omdat 'representatie' niet statisch is, maar juist een dynamische 7
handeling: 'representeren' is een werkwoord. Morley (1980, zoals geciteerd in Croteau et al., 2012, p. 263) beschreef in zijn studie van Nationwide al dat mediaboodschappen worden vormgegeven door een proces van encoderen en decoderen. Mediamakers construeren (of encoderen) een representatie die voldoet aan de betekenis die zij hem willen meegeven. De gebruiker van de mediaboodschap vertaalt (of decodeert) die boodschap vervolgens. De betekenis kan daarbij worden veranderd, afhankelijk van de culturele context van de producent en de gebruiker. Als die context veel verschilt, bestaat de kans dat de lezer zijn eigen reading path kiest. De betekenis die de zender encodeert is weliswaar dominant – Morley noemt dit de preferred reading1. Aan de kant van de mediamaker komt deze preferred reading in mediaboodschappen in de praktijk tot stand door framing. Framing omvat de verschillende manieren waarop de media een bepaald onderwerp op een bepaalde manier kunnen laten zien. Entman (2004) ziet framing en representatie als synoniemen, maar Webb (2009) noemt framing liever een onderdeel van het concept representatie, omdat deze laatste een meeromvattend proces is en framing in deze context per definitie toegepast wordt in de media. Frames zijn niet onderwerpgebonden: hetzelfde frame kan worden toegepast op verschillende onderwerpen en één onderwerp kan met verschillende frames worden gerepresenteerd (Van Gorp, 2007). Net als representatie zijn frames ook cultuurgebonden: hoe de bedoelde boodschap overkomt, hangt af van contextuele verschillen tussen zender en ontvanger. Een verschil is dat het proces 'zichtbaarder' is dan bij een representatie. Als een bepaalde representatie het doel is, dan zijn frames de conceptuele gereedschappen die mediamakers bewust of onbewust gebruiken om dat doel te bereiken. Deze gereedschappen bestaan uit een tekstueel zichtbaar (of manifest) deel en een latent deel – de onderliggende betekenis van het manifeste deel. Een bekend voorbeeld van framing is de manier waarop de media een Palestijn die in Israël een bus opblaast neerzetten: is hij een terrorist of een vrijheidsstrijder? Wat zegt de woordkeuze over de mening van de auteur? We zullen nu kijken naar de verschillen tussen regionale en nationale kranten hierin en de gevolgen van die verschillen.
Kranten Net als andere nieuwsmedia is de belangrijkste functie van kranten informeren en daarmee het vormen van publieke opinie (Bakker, 1998). Daarnaast hebben kranten een interpreterende functie: ze moeten het nieuws duiden en van kritiek en andere invalshoeken voorzien. Volgens Rooij (1974) is dit wat kranten van moderne nieuwsmedia onderscheidt. Het zit in de aard en geschiedenis van kranten om de realiteit meer dan tv op hun eigen manier te representeren. Rooij haalt om deze stelling te onderbouwen verschillende onderzoeken naar de 'persoonlijkheid' en journalistieke kwaliteit van kranten aan. Westerik (2001) definieert een regionale krant als één die 1 Dit slechts een deel van Morley's theorie. Omdat we in dit onderzoek kijken naar de manier waarop mediaproducenten De Zwarte Cross representeren in hun content, kijken we wel naar de encoder-kant van Morley's theorie, maar gaan we verder bewust niet in op de processen aan de kant van de ontvanger. 8
is gemaakt om met zijn inhoud de inwoners van bepaalde geografische gebieden aan te spreken. Een regionale krant is plaatsgebonden, maar vaak verkrijgbaar in de hele provincie of zelfs daarbuiten. Bakker stelt dat ondanks er aantoonbaar weinig verschil is in professionaliteit, de regionale krant toch lager in een zekere hiërarchie lijkt te staan dan een landelijk dagblad. De functie van een regionaal dagblad is vaker informatief en niet interpretatief, omdat in kleine, regionale samenlevingen een navenant kleiner draagvlak voor verschillende ideeën bestaat. Het gebrek aan vertegenwoordiging van verschillende standpunten maakt dat regionale kranten vooral zijn gericht op “[...] het bevorderen van consensus in de lokale samenleving” (Janowitz, 1952, zoals geciteerd in Westerik, 2001, p. 18). Onderzoek naar de manier waarop kranten het nieuws representeren, beperkt zich vooral tot deductieve framing analyses die niet dieper ingaan op de onderliggende realiteit van bepaalde representaties. Bakker (1998) noemt verschillende comparatieve onderzoeken die zich richten op verschillen tussen regionale en landelijke kranten, maar ook deze vergelijken vooral journalistieke professionaliteit, waarvan hij concludeert dat er over het algemeen weinig verschil is. Holt en Major (2010) deden in de VS een onderzoek naar de verschillen in framing van Afro-Amerikanen in berichtgeving in Amerikaanse nationale en regionale kranten. Zij concludeerden dat er wel degelijk verschillen zijn: er wordt over bepaalde lokale, raciaal-geladen onderwerpen meer geschreven in regionale kranten, dus er zijn meer verschillende frames waarneembaar. Het zou voor regionale kranten gemakkelijker zijn om regionale onderwerpen genuanceerder te behandelen. Holt en Major stellen net als Bakker dat landelijke kranten vaker de neiging hebben om Afro-Amerikanen in artikelen te linken aan stereotyperende onderwerpen, maar dat dit niet openlijk of zelfs maar bewust gebeurt, in verband met de historische gevoeligheid van zo'n soort representatie. Regionale kranten doen dit minder omdat ze dichter bij het onderwerp betrokken zijn. Regionale kranten dragen volgens Bakker (1998) bij aan het creëren van betrokkenheid van de lezer bij de regio. Omdat er zaken worden aangesneden die de lezer rechtstreeks aangaan, wordt er bewustzijn van een regionale identiteit gecreëerd, het gevoel dat men ergens onderdeel van uitmaakt (Dekavalla, 2010). Dit komt overeen met de theorieën van Anderson (1983), die stelt dat kranten sinds de uitvinding van de drukpers een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het vormgeven van een gemeenschappen en nationale identiteiten. Dit komt omdat men nieuws in een krant op een bepaalde tijd en plek simultaan volgt, wat een verbintenis tussen mensen creëert. Dit besef van 'bij elkaar horen' heeft een collectieve identiteit tot gevolg, een proces dat ook plaatsvindt op regionaal niveau met regionale kranten. Wat de regionale identiteit precies behelst en hoe deze wordt weergeven in media binnen en buiten de regio, behandelen we in de volgende paragraaf.
De regio Zoals we in de vorige hoofdstukken hebben gezien, kent De Zwarte Cross een min of meer bewust 9
in stand gehouden regionaal – zo niet ruraal – karakter. Wat is 'regionaal' dan precies? Redfield definieerde in 1938 het urban-rural continuum om bepaalde geografische gebieden te omschrijven (zoals geciteerd in Halfacree, 1993, p. 25). Het onderscheid werd gedefinieerd op basis van sociaal-ruimtelijke en -economische karakteristieken, bijvoorbeeld bevolkingsdichtheid of de aanwezigheid van een primaire sector. Omdat deze karakteristieken elkaar niet uitsluiten, vindt Halfacree ze niet toereikend om regio's te kunnen vergelijken en voegt sociaal-culturele elementen toe2. Oftewel: iets is regionaal als het cultureel gezien verschilt van een andere plaats. Dit lijkt geen toereikende definitie. Bennett (2000) noemt de termen 'lokaal' en 'regionaal' sowieso problematisch, omdat een geografische plaats op zichzelf geen identiteit construeert, maar door media-representaties een een betekenis aan een plaats wordt verbonden. Met andere woorden, 'regionaal' in een culturele context, is sociaal geconstrueerd. Volgens Hetherington (1992) heeft dit als gevolg dat aan dezelfde basis van informatie – namelijk de culturele aspecten van een regio – verschillende subjectieve betekenissen kunnen worden gegeven, gebaseerd op eigen culturele waarden en normen. Volgens deze theorie heeft de regio door globalisatie en toegenomen mediarepresentaties niet zozeer aan betekenis verloren, maar is juist voor meerdere betekenissen vatbaar geworden. 'Regionaal' is dus niet alleen gebaseerd op geografische plaats. Maar wat maakt dan dat een bepaalde plaats een bepaalde betekenis krijgt? Bij het bestuderen van de representatie van regionale gebieden gebruikt Halfacree de sociale representatietheorie van Moscovici (1976, zoals geciteerd in Halfacree, 1993, p. 29), die stelt dat het beeld van een bepaalde regio dat door de media wordt gevormd, is gebaseerd op bestaande ideeën en persoonlijke ervaringen. Bij uitstek niet-wetenschappelijke teksten “[make] the unfamiliar familiar” (p. 30): de lezer wordt aangesproken op zijn bestaande ideeën van een regio. Het doel van dit proces is het creëren van makkelijk te consumeren mediaboodschappen. Sociale representatie creëert een vicieuze cirkel: bestaande, al dan niet op waarheid gebaseerde informatie over een regio wordt in de media geaccentueerd, waardoor dat dominante beeld bij het publiek nog sterker wordt, waardoor het vervolgens weer meer wordt gebruikt, enzovoorts. Een vergelijkbaar proces wordt omgeschreven door Bennett (2002) in zijn studie naar mythscapes, het verschijnsel dat een bepaalde plaats wordt gelinkt aan een muziekstroming. Als muziek verwijst naar een fysieke plaats, voegt de luisteraar dat concept toe aan zijn idee van die plaats en linkt dat vervolgens aan vergelijkbare muziek. Vervolgens wordt geleidelijk bestaande informatie over de plaats gelinkt aan die representatie en niet zozeer aan de fysieke plek zelf. Voorbeelden zijn New Orleans als jazz-stad, of het linken van de boerenrock van Normaal aan de Achterhoek: de regio geldt als de signified van de signifier muziek en andersom. Er moet worden opgemerkt dat de bovenstaande theorieën uitgaan van een enkele media2 Een link naar Bourdieu's theorie over cultureel kapitaal ligt hier voor de hand. Hoe macht en status worden ontleent aan verschillen in representatie van de regio is echter niet het doel van deze scriptie. 10
representatie als enige bron van informatie over een bepaalde regio, een uitgangspunt dat in de huidige global village (zie inleiding) niet meer opgaat. Morley (2001) stelt dat door de opkomst van digitale technologie en toenemende interconnectiviteit het idee van fysieke ruimte betekenis verliest. Het feit dat we met één muisklik een foto of geluidsfragment naar de andere kant van de wereld kunnen sturen heeft ervoor gezorgd fysieke afstand geen belemmering meer vormt voor de uitwisseling van cultuur. Dat betekent ook dat 'de regio' potentieel op cultureel vlak niet meer zo ver verwijderd is van de rest van de samenleving als voorheen en dus zijn karakteristieke culturele betekenis verliest. Stuart Hall (1997) spreekt dit tegen. Hij beargumenteert dat culturele diversiteit nog steeds bestaat en dat dit wordt bewezen door de aanwezigheid van ongelijkheid: “Difference matters, because it's essential to meaning; without it, meaning could not exist […] We know what 'black' means [...], not because there is some essence of 'blackness', but because we can contrast it with its opposite: white” – ( p.234). Jansse (1955, zoals geciteerd in Van Ginkel, 2007, p. 49) beschrijft hoe de inwoners van Texel zich pas bewust werden van hun lokale identiteit toen halverwege de twintigste eeuw de communicatie tussen het eiland en het vasteland verbeterde en een veerboot grote aantallen toeristen naar Texel begon te brengen. Dit bevestigt de stelling van Hall: we weten pas wie we zijn, zodra we anderen kennen. Tegelijkertijd moeten er gemeenschappelijke aspecten aanwezig zijn om de notie van 'ergens bij horen' vorm te geven, zoals besproken in de theorieën van Anderson (1983) en Morley (2001). De bijdrage die cultuurproducten en festivals aan dit proces leveren zullen we bespreken in de volgende paragraaf.
Regionale cultuur en festivals Zoals in de inleiding besproken, kan de populariteit van regionale cultuur verklaard worden door de hang naar een eigen, authentieke identiteit in een globaliserende wereld (Margry & Roodenburg, 2007; Van De Kamp, 2009). Volgens Bennett (2000) functioneren de productie en consumptie van regionale culturele producten als katalysator van het construeren van een eigen regionale, culturele identiteit. Ook hij noemt het adopteren van verschillende materiële en niet-materiële culturele elementen als middelen om uiteindelijk een onderscheidend cultureel product te construeren dat wordt gebruikt om het idee van 'regionaal zijn' vorm te geven. Grijp (2007) beargumenteert ook dat bijvoorbeeld de muziek van Normaal zich onderscheidt op gebruik van culturele elementen: niet alleen niet-materiële cultuur zoals het dialect (taal) of de thematiek (normen en waarden), maar ook materiële, zoals het zingen over motorcross of bepaalde kroegen in het gebied. Het zijn vooral deze culturele elementen die bepaalde concepten 'typisch regionaal' maken. 11
Dowd, Liddle en Nelson (2004) illustreren een vergelijkbaar proces in hun onderzoek naar festivals. Volgens hen is een festival een facilitator van het creëren of laten herleven van een bepaald genre of subcultuur. Ook kan een festival een representatie van bredere ontwikkelingen zijn, zoals bijvoorbeeld de vercommercialisering van muziek. Het bezoeken van regionale festivals kan worden gezien als 'pelgrimstocht' naar een manifestatie van een regionaal cultureel fenomeen. Hierbij faciliteren zowel materiële als niet-materiële elementen de interactie tussen de bezoekers die op zoek zijn naar dezelfde specifieke culturele ervaring. De muziek in combinatie met gerelateerde activiteiten weerspiegelen bijvoorbeeld de onderscheidende (sub)culturele materiële elementen, zoals punk en skateboarden, of hiphop en breakdancen. Immateriële cultuur weerspiegelt bijvoorbeeld in onderliggende kernwaarden, zoals de doeleinden van de organisators van een festival. Van Ginkel (2007) noemt regionale en lokale festivals daarnaast een “[r]eferent voor lokale identiteit” (p.49). Omdat festivals openbaar zijn, maar als het ware afgesneden van het 'normale' publieke leven, zijn ze volgens hem uitzonderlijk geschikt voor het formeren van identiteit: festivals maken duidelijk wie 'wij' en 'zij' zijn. Lokaliteit hierin is de manier waarop die identiteit blijkt uit de mate van toewijding aan de kenmerkende plaatselijke culturele praktijk: lokale thema's maken een lokaal festival. Aansluitend bij dat culturele karakter noemt Van Ginkel het een probleem bij het bestuderen van festivals dat de vorm, inhoud en betekenis van een festival alleen goed kan worden begrepen in de context van het lokale. Veranderingen in vorm en inhoud kunnen andersom duiden op een verandering in identiteit. Een regionaal festival is dus een manifestatie van regionale cultuur en de manier waarop die manifestatie wordt begrepen verschilt per culturele context.
Conclusie In dit theoretisch kader gingen we uit van het idee van sociaal vormgegeven realiteit: de waarheid is een afspraak die in interactie wordt gecreëerd. De manier waarop dit gebeurd is afhankelijk van de culturele context. Representatie is de manier waarop verschijnselen in deze culturele context in beeld worden gebracht: door middel van woorden, afbeeldingen, symbolen, enzovoorts. De zichtbare eigenschappen van een verschijnsel gelden als referent van een latente betekenis. In media-communicatie vindt representatie plaats op verschillende momenten: als de zender van een boodschap die encodeert, representeert hij de werkelijkheid. Voor de ontvanger representeert de boodschap op zijn beurt weer een bepaalde realiteit. De waarheid die de zender bedoelt te representeren, is de preferred reading zoals beschreven door Morley (Croteau et al., 2012). Framing is het proces waarbij media hun berichtgeving op een bepaalde manier insteken, teneinde een bepaalde preferred reading over te brengen. Een onderwerp kan met verschillende frames worden benaderd, terwijl verschillende onderwerpen dezelfde insteek kunnen hebben. In de praktijk blijkt er volgens verschillende onderzoeken weinig structureel verschil in nieuwsvinding 12
en professionaliteit tussen regionale en nationale kranten. Het verschil zit vooral in de functie: nationale kranten bieden meer ruimte voor duiding van het nieuws, waar regionale kranten vooral informatief zijn. Het ontbreken van tegenstrijdige opinies in regionale kranten heeft een belangrijke functie bij het behouden van de eenheid in de regionale samenleving. Dit consensusmodel heeft tot gevolg dat een regionale krant een zekere betrokkenheid en mogelijkheid tot het vormen van regionale identiteit bij zijn lezer realiseert. Dit is een vicieuze cirkel: kranten geven vorm aan een identiteit, en representeren die vervolgens waardoor ze dezelfde identiteit weer beïnvloeden. We zagen dat 'regionaal' niet een uitsluitend geografisch concept is, maar zich in tijden van globalisering juist meer op cultureel vlak kan onderscheiden. Dat wat 'de regio' representeert krijgt betekenis omdat het 'anders' is, en dit 'anders zijn' definieert de regionale identiteit. Regionale culturele producten zijn de katalysator van dit proces. Festivals zijn goede voorbeelden van manifestaties van regionale cultuur, met materiële en niet-materiële elementen die deze cultuur representeren. Het contextueel-afhankelijke karakter van representatie betekent dat de kenmerken van een regionaal festival voor verschillende uitleg vatbaar zijn. De culturele elementen die worden gebruikt om een festival in de media te representeren kunnen per context verschillen, de manier waarop eenzelfde element wordt gerepresenteerd ook. De verschillen in deze representaties verbergen een onderliggende realiteit die een krant voorstaat. Deze realiteit zegt iets de bijdrage die de krant levert aan de constructie van een culturele identiteit. Daarom is het interessant om die representatie in verschillende contexten te onderzoeken.
13
Probleemstelling Centrale vraagstelling De probleemstelling is als volgt: op welke wijze verschillen landelijke en regionale dagbladen in hun representatie van De Zwarte Cross? Representatie omvat in dezen de elementen van het festival waarop de artikelen zich richten en de manier waarop over die elementen wordt bericht. Het doel is een beeld te kunnen schetsen van hoe De Zwarte Cross als uiting van regionale cultuur in verschillende context wordt gerepresenteerd. De literatuur suggereert dat door de contextafhankelijke aard van representatie, er verschillen zijn in de manier waarop landelijke kranten (als buitenstaander) en regionale kranten (als onderdeel van de regio zelf) betekenis geven aan De Zwarte Cross en zodoende verschillende functies vervullen in de constructie van de regionale, culturele identiteit.
De relevantie van deze scriptie zit in het ontbreken van dergelijk specifiek
onderzoek naar de representatie van regionale culturele manifestaties, zoals festivals en De Zwarte Cross in het bijzonder. Ook is er nog weinig onderzoek gedaan naar welke rol representaties spelen in relatie tot de constructie van een regionale, culturele identiteit; bestaand onderzoek hiernaar richt zich gebruikelijk op regionale media in het algemeen. Een vergelijkend onderzoek kan de relevante zaken waarin berichtgeving van binnen en buiten de regio specifiek verschillen conceptualiseren, en zodoende dienen als basis voor verder onderzoek naar dit onderwerp.
Deelvragen Conform de methode (zie onderzoekopzet) en het traditionele uitgangspunt van onderzoek naar representatie, zijn de vragen 'wat?', 'hoe?' en 'waarom' gesteld. De probleemstelling is opgebroken in een aantal deelvragen. Met 'wat?' wordt bedoeld welke culturele elementen als referent voor het regionale karakter van De Zwarte Cross dienen en leidt in dit geval tot de deelvraag: op welke culturele elementen richten de kranten zich in berichtgeving van De Zwarte Cross? Vervolgens is onderzocht wat de 'kleur' van de berichtgeving omtrent deze elementen is, de 'hoe?'-vraag: hoe berichten landelijke en regionale dagbladen over deze culturele elementen? De derde deelvraag is de 'waarom?'-vraag en was erop gericht de onderliggende realiteit van de berichtgeving te achterhalen: wat wordt er bedoeld met deze berichtgeving? De laatste deelvraag overkoepelde de gehele analyse: wat zijn de verschillen tussen de regionale en landelijke dagbladen in deze onderliggende betekenis?
Verwachtingen Vanuit de literatuur was onder anderen uit de sociale representatietheorie (Moscovici, 1976, zoals geciteerd in Halfacree, 1993, p. 29) de verwachting af te leiden dat 1. Beide onderzoeksgroepen 14
zich zullen richten op de elementen die voor de lezers de herkenbare elementen van De Zwarte Cross representeren; 2. Beide categorieën het festival als typisch regionaal zullen neerzetten; 3. Het verschil tussen landelijke en regionale kranten zit in de manier waarop de culturele elementen worden gerepresenteerd, omdat de regionale culturele elementen die De Zwarte Cross omvatten in verschillende context anders worden uitgelegd; en 4. Regionale kranten in hun berichtgeving meer dan de landelijke dagbladen gericht zullen zijn op het faciliteren van het creëren van een regionale culturele identiteit.
15
Onderzoeksopzet Operationalisering Om te onderzoeken wat het resultaat van de contextuele verschillen tussen regionale en landelijke dagbladen op de representatie van De Zwarte Cross is, moest in de artikelen worden gezocht naar de elementen die als signifier werken om De Zwarte Cross als signified 'regionaal' te maken. Zowel Bennett (2002), Grijp (2007), Dowd, Liddle en Nelson (2004) en Van Ginkel (2007) (zie theoretisch kader), noemen de materiële en niet-materiële culturele elementen als concepten die kenmerkend zijn voor de regio. Deze elementen zijn 'anders', zoals Hall (1997) ze beschrijft, omdat ze betekenis krijgen als ze contrasteren met elementen die niet 'typisch regionaal' zijn. Door het ontbreken van eerder onderzoek, was het onmogelijk om vanuit de theorie bestaande frames vast te stellen en een kwantitatieve framing analysis uit te voeren (van Gorp, 2007). Dit onderzoek vroeg om een open benadering. Hierdoor was het opstellen van een codeerschema niet nodig, omdat tevens relevante, meetbare concepten nog niet bekend waren. Om de 'hoe verschillen...'-vraag toch te kunnen beantwoorden, moesten we uitgaan van de vragen die onderzoeksliteratuur over kwalitatief interpretatief onderzoek voorstelt. We benaderen deze concepten dus volgens het model van Holsti (1969, zoals geciteerd in Wester et al., 2006, p. 580) voor de analyse van een communicatiestructuur: wie zegt wat, waarom, en hoe? 3 De eerste vraag is in principe kwantitatief analyseerbaar, maar juist die was het minst relevant voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Omdat er een zekere sturing nodig was, moest er dus van tevoren een aantal concepten worden vastgesteld waar specifiek op werd gelet in de teksten: zogenaamde senzitizing concepts (Hall, 1997; Wester, Renckstorf, & Scheepers, 2006). We concludeerden al dat 'de regio' werd geconceptualiseerd door materiële en nietmateriële culturele elementen. Senzitizing concepts voor de topiclijst waren dus elementen als taal (dialect), kunst en materiële cultuur, plaatsen in de regio van betekenis, kenmerkende symbolen, waardes, idealen, normen en gebruiken (de 'wat?'-vraag). Vervolgens moest worden geanalyseerd hoe de artikelen over de specifieke kenmerken berichten. Daarvoor keken we hoe de genoemde elementen in het artikel werden gebruikt. Er kan gedacht worden aan manifeste positieve of negatieve uitingen over een onderwerp, waarmee het in verband wordt gebracht, eigen ervaringen, nadrukken die worden gelegd of de sociale afstand die van een onderwerp wordt genomen: is dit 'van ons' of 'van hen'? (de 'hoe?'-vraag). Toen duidelijk werd waar de samenhang in het beeld van De Zwarte Cross dat wordt geschetst zit, kon worden nagegaan of die samenhang voortkwam uit een contextueel verschil, bewuste framing, sociale representatie, enzovoorts (de 'waarom?'-vraag). De topiclijst4 diende als richtlijn en kreeg in de analyse een verdere invulling. 3 4
Het model bevat ook nog: 'aan wie, en met welk effect?' Omdat we ons in dit onderzoek niet richten op de ontvangers van de mediaboodschap, is dit deel van het model niet opgenomen. Zie Bijlage II. 16
Vergelijkend onderzoek Er is gekozen voor het vergelijken van regionale en landelijke kranten omdat een vergelijkend perspectief ervoor zorgt dat relevante concepten die voor 'representatie van de regio' staan, aan het licht komen (Hall, 1997; Hallin & Mancini, 2004; Wester, Renckstorf, & Scheepers, 2006). Het gebrek aan eerder onderzoek naar de representatie van de regio maakte dat vergelijking een goede methode was om verschillen te zien die eerder nog niet waren te conceptualiseren. De methode die we gebruikten is interpretatief, waardoor het belangrijk is dat de onderzoeker zich verplaatst in de context waarin de tekst is geschreven. In dit onderzoek onderscheidde die context zich in de betekenis die de maker van het artikel aan de onderzochte elementen gaf: als onderdeel van de regio of als buitenstaander. Dit had tot gevolg dat ieder verschil dat werd gevonden toegeschreven kon worden aan die culturele context: precies wat we wilden onderzoeken.
Afbakening Er is gekozen voor kranten om twee redenen. Ten eerste was het belangrijk om professionele media te vergelijken, om zo zeker mogelijk te kunnen zijn dat verschillen in representatie van De Zwarte Cross geen gevolg waren van verschillen in de mate van professionalisering van het medium. Dat was immers niet wat we wilden onderzoeken. Internet viel daarmee af, omdat de grens tussen amateur en professional op dat medium te vaag is. Bovendien is de inhoud van het internet te veranderlijk en daarom niet geschikt voor inhoudsanalyse die leunt op het idee van constante vergelijking en herhaling. Daarnaast vielen visuele documenten af omdat, volgens de kritiek op de reflection theory, deze wel iets zeggen over betekenis, maar het onduidelijk is wat er precies in een beeld wordt gerepresenteerd (Wester & Peters, 2004). Daarnaast was het verzamelen van visueel materiaal uit praktische overwegingen niet realistisch in dit onderzoek, waardoor foto's bij krantenartikelen ook werden uitgesloten. Diezelfde praktische overweging gold ook voor geluid en beeld. Daarom is er gekozen voor het analyseren van enkel tekst. Uit de theorie bleek bovendien dat kranten een belangrijke rol spelen in de constructie van regionale identiteit (bijv. Anderson, 1983), wat ze uitermate geschikt maakte voor dit onderzoek. Om te bepalen welke kranten zouden worden meegenomen in de analyse is een vooronderzoek 5 gedaan, met als resultaat de conclusie dat het vergelijken van De Gelderlander met alle landelijke dagbladen het meest werkbaar was. Een tijdspanne werd eveneens in dit onderzoek niet nodig geacht, omdat de ontwikkelingen over enkele jaren niet relevant waren voor deze onderzoeksvraag.
Steekproef Een theoretische steekproef is gebruikelijk in vergelijkbaar onderzoek, maar om het risico te voorkomen te veel 'op zoek' te gaan naar resultaten die goed uitkwamen in een toch al 5
Zie Bijlage I. 17
interpretatieve onderzoeksopzet, werd gekozen voor het inbouwen van een aselecte factor. De probleemstelling vroeg om statistische generaliseerbaarheid van de resultaten en het steekproefkader in de vorm van krantendatabase LexisNexis (http://academic.lexisnexis.nl/) was beschikbaar, maar uit het vooronderzoek6 bleek dat 60% van de artikelen in de populatie van landelijke kranten in feite niet bruikbaar was voor kwalitatieve analyse. Dit betroffen aankondigingen (“Vanavond op Nederland 3: een verslag van De Zwarte Cross”), vermeldingen in een andere context (“De band speelde op Lowlands, De Zwarte Cross en Pinkpop”) of recensies van specifieke optredens op het festival die niet ingaan op algemene zaken aangaande het festival zelf. Wel bruikbare artikelen waren nieuwsberichten, (sfeer)verslagen, overige recensies en achtergrondartikelen. Omdat er dus een voorselectie gemaakt moest worden, is de steekproef in twee stappen uitgevoerd: het eerste deel aselect, het tweede theoretisch. Idealiter zou er aselect zijn getrokken ná de voorselectie. Dit was gezien de tijd voor dit onderzoek niet realistisch. Met behulp van de gegevens uit het vooronderzoek werd in LexisNexis gezocht op artikelen die de zoekterm “zwarte cross” bevatten in a. de onderzoeksgroep artikelen uit landelijke kranten met met N=435 en b. de onderzoeksgroep artikelen uit De Gelderlander met N=305. Met behulp van een random number generator (http://www.random.org) werd er uit beide onderzoeksgroepen een aselecte steekproef getrokken van n=20. Als er een nummer dubbel voorkwam, werd er een nieuw nummer getrokken. Uit deze samples werd dan een theoretische selectie gemaakt van geschikte artikelen. Nadat de ongeschikte artikelen uit de samples waren verwijderd, werden met behulp van een volgende aselecte trekking nieuwe artikelen geselecteerd, totdat beide samples met n=20 volledig bruikbaar waren voor analyse. In totaal zijn er dus veertig artikelen geanalyseerd.
Methode De gekozen interpretatieve inhoudsanalyse volgt de methode die wordt gehanteerd door Wester, Pleijter en Renckstorf (2006), waarbij de vragen 'wat, hoe en waarom?' worden beantwoord in een aantal stappen. In dit onderzoek zijn deze stappen uit praktische overweging vereenvoudigd, maar de essentie bleef hetzelfde: achterhalen welke latente betekenis er onder de manifeste, 'neutrale' berichtgeving schuilgaat. Eerst zijn in stappen van om en om vijf artikelen van elke onderzoeksgroep gelezen. Voor elk artikel is in één of twee zinnen de kernboodschap van het bericht samengevat. Daarna zijn, opnieuw in stappen van vijf artikelen, in een eerste codeer-ronde aan de hand van de sensitizing concepts alle relevante elementen in de tekst benoemd en kort beschreven hoe het artikel erover bericht. Toen is er gekeken welke van de 151 codes eventueel samenvallen omdat ze alleen in benoeming verschilden. Deze cyclus van lezen en coderen is daarna herhaald om zeker te zijn dat er geen concept over het hoofd is gezien. Ook zijn de codes opnieuw vergeleken en eventueel samengevoegd, waarmee de lijst uiteindelijk werd teruggebracht 6 Zie Bijlage I. 18
naar 36 concepten7. Deze zijn vergeleken met de kernboodschappen van de berichten, om zeker te zijn dat de concepten buiten de 'objectieve' berichtgeving lagen. Vervolgens is getracht de concepten onder te brengen in overkoepelende families en zijn alle documenten opnieuw herlezen. Concepten zijn eventueel hercodeerd naar beter passende overkoepelende families. Vervolgens zijn de families op hun beurt weer ondergebracht onder verschillende noemers waar de concepten mee te maken hadden: de omschrijving van De Zwarte Cross, waar alle 'wat?' en 'hoe?'-gerelateerde concepten onder vielen, en de onderliggende 'functies' van de berichtgeving, zoals 'mythevorming' (de 'waarom?'-vraag). Daarna is alle data nogmaals herlezen, met de conclusies dat alle concepten naar wens waren gecodeerd en ondergebracht bij de juiste overkoepelende noemers. Toen het gevoel bestond dat alle informatie aan de data was onttrokken en er er een duidelijk beeld was gevormd voor de beantwoording van de deelvragen, zijn de belangrijkste resultaten verder uitgewerkt aan de hand van het theoretisch kader en overige literatuur over de betreffende onderwerpen.
Validiteit en betrouwbaarheid In dit geval is er bestudeerd welke culturele regionale elementen van De Zwarte Cross in berichtgeving in regionale en landelijke kranten voorkwamen, en hoe, teneinde iets te kunnen zeggen over de representatie van De Zwarte Cross als regionaal cultureel fenomeen. Dit is een dermate afgebakend onderzoeksdoel, dat de validiteit niet in gevaar komt. Wel moet worden opgemerkt dat we moeten oppassen met het breder trekken van de conclusies van dit onderzoek, wanneer we bijvoorbeeld zouden zeggen deze niet alleen relevant zijn voor De Zwarte Cross, maar voor alle regionale festivals, of festivals in het algemeen. Betrouwbaarheid is in kwalitatief onderzoek vaak problematisch. Door het open karakter kunnen twee onderzoekers een verschijnsel op een verschillende manier interpreteren. Hoewel dit probleem niet geheel valt te overwinnen, biedt onderzoeksliteratuur gereedschappen om de betrouwbaarheid van het onderzoek te waarborgen (Wester, Pleijter, & Renckstorf, 2006). In de analyse is hiermee begonnen door constante herhaling van waarneming, analyse en reflectie. Ook is na de laatste analyse een check uitgevoerd om te controleren of de kern van de resultaten nog wel werd overeen kwamen met de waarnemingen (Wester & Peters, 2004). Alle concepten die in meer dan vijf gevallen in de data voorkwamen, zijn naast de resultaten gelegd en er is bekeken of deze met elkaar correspondeerden. Dit is gedaan om te testen of deze resultaten ook daadwerkelijk werden ondersteund door de fundering die uit de data bleek. De verzadiging is getest met drie aselect getrokken artikelen uit beide populaties. Als laatste is getracht in de vorige paragrafen de methodiek van het onderzoek zo navolgbaar mogelijk te maken door ze stapsgewijs en zo helder mogelijk te beschrijven, zodat bij eventuele reproductie dezelfde stappen kunnen worden gevolgd (Van IJzendoorn, 1998). 7 Zie Bijlage III. 19
Resultaten In dit hoofdstuk worden de uiteindelijke resultaten van het onderzoek besproken in vier paragrafen. De eerste omvat de conclusies met betrekking tot de culturele elementen die de kranten gebruiken in hun portrettering van De Zwarte Cross als 'regionaal' festival. Daarna wordt ingegaan op de manier waarop de kranten dat doen en wat de onderliggende realiteit is die ze representeren. Dit wordt besproken in aparte paragrafen voor beide onderzoeksgroepen. Als laatste wordt een zijspoor besproken, dat in de analyse naar voren kwam als een belangrijk gegeven omdat het uiteindelijk de hele essentie van de conclusies zou kunnen beïnvloeden. In het volgende hoofdstuk, de conclusies, zullen de onderstaande resultaten worden teruggekoppeld aan de probleemstelling van deze scriptie.
De Zwarte Cross als regionale cultuur Zoals besproken in het theoretisch kader, vormen de materiële en niet-materiële culturele elementen het regionale karakter van De Zwarte Cross. Afgezien van het daadwerkelijke nieuws, dat in De Gelderlander uiteraard meer lokaal georiënteerd is, valt het op dat landelijke kranten en De Gelderlander veelal over dezelfde elementen als 'typisch De Zwarte Cross' schrijven. Hieruit kan worden opgemaakt dat dit inderdaad de facetten zijn die het festival 'regionale', als zijnde, anders dan 'nationale', cultuur maken. De betekenis die aan deze elementen als signifiers wordt gegeven door de media levert een belangrijke bijdrage aan de constructie van een gemeenschappelijke realiteit, zoals al werd besproken in de theorieën van Grijp (2007) en Jaysane-Darr (2010) (zie theoretisch kader). Met andere woorden: de kranten gebruiken deze elementen om De Zwarte Cross te representeren en we baseren vervolgens het karakter van De Zwarte Cross op die representatie. Des te opvallender is dat er weinig verschil zichtbaar is tussen De Gelderlander en overige landelijke kranten in welke elementen worden gebruikt om De Zwarte Cross als regionaal aan te duiden. Blijkbaar is het regionale karakter van het festival in beide contexten op dezelfde kenmerken gebaseerd. De manier waarop over die kenmerken wordt geschreven verschilt wel. Voordat we naar de verschillen kijken, zullen we eerst de meest voorkomende culturele elementen die in de artikelen voorkomen, bespreken. Allereerst omvat de materiële cultuur die kenmerkend is voor De Zwarte Cross de lokale geografische plekken, die voornamelijk door de geschiedenis van het festival een betekenis krijgen. In de artikelen wordt gerefereerd naar bijvoorbeeld het weiland in Hummelo of de crossbaan in Halle, waar het festival enkele jaren was gevestigd. Veelvuldiger aanwezig is de vermelding van personen die personificaties van het festival zijn geworden. De vrijwilligers die op het festival werken, de organisatoren (leden van Jovink en de Voederbietels) en de belangrijkste: Rikie Nijman, oftewel Tante Rikie, de 63-jarige mascotte van De Zwarte Cross. Ook gebruiken 20
zoals modderbuikschuiven, bier drinken en gooien, het beschilderen van caravans en de motorcross en -stunts, worden gerepresenteerd als 'typisch Zwarte Cross'. Daarnaast worden immateriële culturele elementen aangehaald. Taal is vertegenwoordigd omdat in beide kranten korte quotes in dialect worden geschreven en daarmee het regionale aspect wordt benadrukt. Daarnaast worden een aantal immateriële elementen aangehaald die niet zozeer regio-specifiek zijn, maar wel worden gerepresenteerd als bepalend voor het karakter van De Zwarte Cross: ludiek, laagdrempelig, gastvrij en divers in aanbod en publiek. In de analyse is eveneens gekeken naar de manier waarop de verschillende kranten de bovenstaande elementen representeerden. Hiervoor moest op een interpretatieve wijze de onderliggende,
latente
betekenis
aan
de
berichtgeving
worden
onttrokken,
omdat
de
beschrijvingen van het manifeste deel (De Zwarte Cross als regionaal cultureel fenomeen) in beide groepen krantenartikelen over dezelfde zaken handelde. Hieruit blijkt dat De Gelderlander de culturele elementen als vanzelfsprekend representeert. De landelijke kranten bevinden zich buiten de regionale culturele context en duiden derhalve de elementen in hun berichtgeving. In de volgende paragraaf kijken we verder naar hoe dit proces bij de twee onderzoeksgroepen in zijn werk gaat en wat de onderliggende betekenissen zijn van deze representaties.
De Gelderlander: tradities en mythevorming De Gelderlander representeert de in de vorige paragraaf beschreven culturele elementen als vanzelfsprekende, voor de regionale cultuur cruciale onderdelen voor het karakter van het festival. Dat gebeurt vooral door ze neer te zetten als traditie, door het gebruik van woorden als 'traditiegetrouw' en 'traditioneel': “Traditiegetrouw staan de organisatoren van het evenement, Jovink en de Voederbietels, ook deze dag weer op het podium.” – De Gelderlander, 13 juli 2006. “Om de toeloop, traditioneel een bonte stoet van wild uitgedoste voertuigen en caravans [...]” – De Gelderlander, 27 juli 2007. “[...] van de elfde Zwarte Cross, traditioneel gekenmerkt door motorcross, muziek en veel bier, [...]” – De Gelderlander, 2 augustus 2007. Door het representeren van de kenmerken van De Zwarte Cross als 'traditie' benadrukt De Gelderlander het authentieke, regionale culturele karakter. De trots die uit de toon van de 21
berichtgeving spreekt, geeft vorm aan een zeker 'wij-gevoel'. De oorzaak hiervan is terug te vinden in de theorie van Morley (2001) en Van Ginkel (2007) (zie theoretisch kader) over plaats en identiteit. De Achterhoek ontleent zijn identiteit aan een evenement als De Zwarte Cross, omdat de elementen die het festival maken wat het is, tradities uit de regio zijn. Het 'typisch regionale' wordt benadrukt, maar er wordt over het algemeen verder geen uitleg bij gegeven. Ook is er veel ruimte voor het benadrukken van de authenticiteit van de gebruiken van het festival: "Tijdens optredens wordt er steevast een koppel motoren op het podium gesleept die als extra instrumenten dienen voor de band. De gitaarsolo's worden aangevuld met solo's van jankende tweetakten en grommende viertakten." – De Gelderlander, 13 juli 2006. Juist dit ontbreken van enige uitleg over de oorsprong en betekenis van een dergelijk fenomeen maakt van de verslaggeving in De Gelderlander een soort besloten feestje. Conform de sociale representatietheorie van Moscovici (1976, zoals geciteerd in Halfacree, 1993, p. 29) (zie theoretisch kader) is voor de lezers van De Gelderlander die toelichting niet nodig: zij bevinden zich binnen de culturele context en zodoende spreekt de betekenis van het fenomeen voor hen vanzelf. Een andere traditie die terug is te zien in de berichtgeving in De Gelderlander, is een zeker anti-autoritair sentiment. In een andere context wellicht twijfelachtige zaken als alcoholgebruik, onfatsoen en politieoptreden worden gerelativeerd. Overmatig alcoholgebruik is een 'bindmiddel voor een goede sfeer' en de incidenten als vernielingen worden afgedaan als 'leut' of 'kleine vergrijpen'. Onfatsoenlijk gedrag wordt gezien als onderdeel van de Zwarte Cross-cultuur. Dit komt deels voort uit het kleine aantal incidenten en het relatief onschuldige karakter van het onfatsoen, maar ook politieoptreden wordt afgedaan als onnodig. In een enkel geval wordt er zelfs in een artikel gewaarschuwd voor alcoholcontroles. Dit anti-autoritaire karakter kan worden gezien als een onderdeel van een regionale traditie: een vorm van wetteloosheid die wordt veroorzaakt door de grote afstand van een centrale overheid, waardoor die weinig autoriteit heeft in de regio en ook niet als zodanig wordt erkend (Anderson, 1986). Oftewel: De Zwarte Cross is als het ware een zaak van het platteland, waar de wet die is uitgeschreven in de grote stad, niets te zoeken heeft. Hoewel De Zwarte Cross nooit illegaal werd georganiseerd, lijkt De Gelderlander wel met enige trots over het 'vrijbuiterskarakter' te schrijven: “De eerste editie van de Zwarte Cross in 1997 had ook een vrijbuiterskarakter, maar de organisatoren wisten nu wél een vergunning te bemachtigen.” –
De Gelderlander, 25 juli 2008.
22
Er is bij de Gelderlander meer terug te zien van de betekenis van de kenmerkende elementen voor de bezoekers, althans die uit de regio. Een opvallend verschijnsel is de mythevorming rond de persoon van 'Tante Rikie'. Bij de eerste editie van het festival riep organisator Jovink en de Voederbietels de moeder van de bandmanager bij wijze van grap uit tot festivalmascotte, en inmiddels is de vrouw uitgegroeid tot de personificatie van De Zwarte Cross. Ze wordt op een troon rondgedragen, opent het festival officieel en geeft persconferenties, terwijl een groot deel van de bezoekers geen idee heeft wie de vrouw nu precies is. Opvallend is dat De Gelderlander hierin meegaat, door Tante Rikie een stuk belangrijker af te schilderen dan ze in werkelijkheid is, door haar bijvoorbeeld te noemen als 'festivaldirectrice': “Gaat Tante Rikie al sinds jaar en dag door het leven als ongekroonde koningin van de Zwarte Cross [...]” – De Gelderlander, 19 juli 2010. “Tante Rikie, de festivaldirectrice van de Zwarte Cross, is voor alle Zwarte Cross-fans nu dagelijks te horen.” – De Gelderlander, 11 april 2011. Door mee te gaan in de hype rond Tante Rikie, door bijvoorbeeld het promoten van de mogelijkheid om de stem van de vrouw te gebruiken voor een navigatiesysteem, draagt De Gelderlander bij aan een fanbasis voor een vleesgeworden uithangbord voor het festival. Ook is zichtbaar dat De Gelderlander de deelname aan De Zwarte Cross, als organisator, vrijwilliger, band, motorcrosser of bezoeker, neerzet als een prestigieuze bezigheid. Hiermee wordt nog eens benadrukt dat het festival iets is om trots op te zijn in de regio: “Wel zal Jovink en de Voederbietels nog incidenteel optreden, zoals, uiteraard, op de Zwarte Cross.” – De Gelderlander, 22 mei 2008. “Onbekende bands kunnen een optreden winnen op het hoofdpodium van de Zwarte Cross in Lichtenvoorde. […] De hoofdprijs is niet misselijk want je mag een uur spelen op het hoofdpodium.” – De Gelderlander, 23 juni 2010. Door middel van het stimuleren van de mogelijkheid om 'fan te zijn' van De Zwarte Cross en zijn onderdelen, en een zekere mythevorming rond die onderdelen, benadrukt De Gelderlander de betekenis voor de bezoekers van het festival. Dit gebeurt effectief, volgens Barthes (1957, zoals 23
geciteerd in Salvador, 2011, p. 80), die stelt dat mythevorming een tweede stap is na een signifier en een signified. Mythevorming zorgt ervoor dat de grens tussen een sociaal geconstrueerd beeld en de realiteit vervaagt, de mythe een eigen leven gaat leiden en een waarheid op zichzelf wordt. Hoewel de notie van mythevorming in de context van een krant – die geacht wordt gericht te zijn op een adequate en objectieve weergave van de werkelijkheid – onwaarschijnlijk lijkt, is het geen ongebruikelijk verschijnsel. Lockett-John (2005) haalt verschillende onderzoeken aan die onderschrijven dat mythevorming een gebruikelijk onderdeel is in journalistieke verhalen die de normen en waarden van een samenleving reflecteren. In het geval van De Zwarte Cross maakt De Gelderlander hiermee alles wat er aan De Zwarte Cross valt te interpreteren als 'regionaal' alleen maar tot een sterkere gemeenschappelijke waarheid. Conform the theorieën van Anderson (1983) en Bakker (1998) (zie theoretisch kader) spreekt de krant het 'wij-gevoel' onder de lezers die zich met de regio verbonden voelen aan en stimuleert hiermee de consensus in de regionale samenleving. Dat 'wij-gevoel' is regelmatig terug te vinden in de artikelen van De Gelderlander, bijvoorbeeld in de context van bezoekers uit andere delen van het land: “Laat de horde maar komen, de streek is er helemaal klaar voor.” –
De Gelderlander, 27 juli 2007.
”De verslaggever van Radio 1 had meteen beet toen hij het afgelopen weekeinde een bezoeker van de Zwarte Cross een microfoon voorhield. De man had zich naar de normen van 'leuke radio' niet beter kunnen uitdrukken toen luisterend Nederland zich afvroeg hoe het Achterhoekse megafeest verliep. De jongen zei niks, maar liet een stevige boer. [...] Dat is nou typisch van die ongein die bij de Zwarte Cross hoort.” –
De Gelderlander, 2 augustus 2007.
Uit beide fragmenten spreekt een duidelijke 'wij' zijn de streek, De Zwarte Cross is van 'ons', de rest van Nederland is 'zij' en 'zij' begrijpen 'ons' festival niet. Volgens de theorie van Bennett (2000) (zie theoretisch kader) faciliteert De Gelderlander hiermee de constructie van een regionale identiteit. Volgens zijn onderzoek rechtvaardigt men een bepaalde persoonlijke identiteit namelijk met datgene wat cultureel nabij, toegankelijk en herkenbaar is. In dit geval is De Zwarte Cross een symbool voor dat wat de cultuur van de Achterhoek uniek en 'van ons' maakt. De Gelderlander schetst hier een vrije essentialistisch beeld van het festival en zijn functie: alles wat regionaal is aan De Zwarte Cross, ligt vast in het karakter van het festival. Volgens de theorie van Hall (1997) is dit niet ongebruikelijk in media-representaties. De berichtgeving, en specifieker, de manier waarop De Gelderlander de regionale culturele elementen van het festival representeert, draagt op deze manier bij aan de constructie van een regionale culturele identiteit. Maar juist omdat De Gelderlander onderdeel is van dezelfde culturele context, mag misschien een 24
genuanceerder beeld worden verwacht. De vraag is daarom in hoeverre het beeld dat de krant van het festival schetst, ook bewust in stand wordt gehouden. Zoals eerder gesteld is voor de organisatie van het festival dat regionale karakter commercieel aantrekkelijk in een tijd waarin een behoefte aan authenticiteit heerst (zie inleiding). Ook De Gelderlander houdt zich bezig met passieve nieuwsgaring zoals het doorplaatsen van persberichten en in de praktijk blijkt 70% van de krantenredacties wel eens persberichten over te nemen (Kussendrager & Van Der Lugt, 2004; Prenger, Van Der Valk, Van Vree, & Van Der Wal, 2011). Daarbij is De Gelderlander de grootste en meest gelezen krant van de regio; het is dus niet ondenkbaar dat er promotionele teksten vanuit de Zwarte Cross-organisatie in terecht komen.
Landelijke kranten: het ontkrachten de mythe Zoals eerder gesteld, halen landelijke kranten doorgaans dezelfde elementen aan als 'typisch Zwarte Cross', maar zijn sneller geneigd weinig gedetailleerde informatie te geven: De Zwarte Cross vindt plaats 'in de Achterhoek', in tegenstelling tot de specifiekere informatie in De Gelderlander, die stelt dat het festival plaatsvindt 'op de Kappenbulten in Halle' of 'de Schans in Lichtenvoorde'. Ook worden kenmerkende personen en zelfs het festival toegelicht: “[...] de Zwarte Cross, een driedaags motor- en muziekevenement in de Achterhoek.” – Trouw, 18 juli 2011. “Gijs Jolink, de zoon van Normaal-voorman Bennie Jolink is bassist van Jovink en de Voederbietels, de band die het Zwarte Cross Festival organiseert.” – Metro, 26 april 2012. Deze noties zijn op zich begrijpelijk. De lezers van landelijke kranten zullen weinig hebben aan gedetailleerde informatie met betrekking tot de exacte locatie, in tegenstelling tot de lezers uit de streek zelf. De toelichting is nodig omdat niet iedereen zal weten wie Gijs Jolink is en wat hij doet. Dit resultaat is in lijn met de conclusies van Rooij (1974) en Bakker (1998) (zie theoretisch kader). Een ander opvallend resultaat is dat landelijke kranten een zekere afstand bewaren in de berichtgeving met betrekking tot de betekenis van het festival voor de bezoekers. Wanneer de artikelen dit aanhalen, wordt dat uitsluitend gedaan in citaten, in bijvoorbeeld interviews. Minder neutraal zijn de landelijke kranten over waardes als het anti-autoritaire sentiment van De Zwarte Cross, zoals het alcoholgebruik, – volgens landelijke kranten 'misbruik'. Veel van de berichtgeving gaat over alcoholcontroles door de politie tijdens en na het festival, die zonder uitzondering veel boetes opleveren. In de berichtgeving houden landelijke kranten afstand of veroordelen dit verschijnsel, door bijvoorbeeld een citaat op te nemen van een woordvoerder van politie, die zich afvraagt waarom men in godsnaam met zoveel bier op achter het stuur gaat zitten: 25
“Helemaal zorgelijk is dat sommige bestuurders onder invloed van drank verkeerden, terwijl er ook mensen in de auto zaten die niet hadden gedronken. Waarom dan niet even van plaats gewisseld?, aldus politiewoordvoerder Anton de Ronde.” – De Telegraaf, 19 juli 2011. Afgezien van de veroordeling die hieruit spreekt, is het niet ondenkbaar dat deze manier van berichtgeving een gevolg is van de journalistieke praktijk. De Zwarte Cross is ver verwijderd van de vestigingsplaats van meeste landelijke kranten, waardoor verslag vaak niet uit eerste hand van een journalist ter plaatse kan worden opgetekend. De journalistiek lost dit op met het gebruik van beats: vaste informatiebronnen ter plaatse, zoals de woordvoerder van de lokale politie (Kussendrager & Van Der Lugt, 2004; Croteau et al., 2012). In deze manier van werken ontbreekt de voorgestelde wederhoor en dit beïnvloedt uiteindelijk het beeld dat van het festival wordt geschetst. Verder lijkt het erop dat de overige normen en waarden van het festival die buiten de context als twijfelachtig zouden kunnen worden gekwalificeerd, minder aan bod komen in landelijke kranten. Dit onderschrijft de theorie van Holt en Major (2010) (zie theoretisch kader), die stellen dat stereotyperingen vaak te ongenuanceerd zijn om klakkeloos overgenomen te worden door professionele journalisten. De voorzet die het festival zelf geeft, wordt eigenlijk alleen bij de hierboven beschreven relatie tussen alcohol en de autoriteiten ingekopt. Waar er verder al stereotyperingen zijn te ontwaren, worden ze vooral ontkracht. De Zwarte Cross is volgens de landelijke kranten echt meer dan boeren, bier en bagger: “Aanvankelijk vermoedde iedereen buiten de Achterhoek vooral een plattelandsorgie van bierslempende, boerende, brakende en billenknijpende agrariërs. '[Dat imago] hadden we soms last van,' vertelt woordvoerder Danny Wijnveldt. 'Maar het festival is inmiddels óók een uitje voor het hele gezin.'” – Algemeen Dagblad, 19 juli 2010 “De Zwarte Cross is meer dan door modder rollen.” – Metro, 26 april 2012 Als we de sociale representatietheorie volgen, zou dat betekenen dat de dominante opvatting die bij kranten heerst, is dat de lezer zich herkent in het ontkrachten van die stereotyperende omschrijving van het festival. De redenering ligt voor de hand: als iets zo succesvol kan worden, moet het dus een aangelegenheid zijn waar ook wij buitenstaanders iets te zoeken hebben. Ook worden de voor het festival kenmerkende elementen ontdaan van hun regionale betekenis door ze 26
vooral te relativeren, alsof de landelijke kranten willen benadrukken dat het niet echt allemaal zo'n gekke boel is. Vooral 'Tante Rikie' wordt regelmatig van de mythe ontdaan : “De 60-jarige uit Hummelo, gehuwd en interieurverzorgster van professie [...]” – Algemeen Dagblad, 19 juli 2010. “Ondanks haar titel heeft ze niet zoveel te zeggen. De leiding van het muziekfestival ligt elders, voor Tante Rikie is er een schema, waarin letterlijk staat: 'Na het Wilhelmus alleen nog de zin laten zeggen: 'Het hoofdpodium is geopend. Dank u.' […]” – Trouw, 18 juli 2011. Het dominante beeld dat in De Gelderlander regelmatig aan bod komt als 'typisch Zwarte Cross' wordt in landelijke kranten ook op ontnuchterende wijze gestript van zijn status. Het aanbod is enorm? De bezoekers zijn een gevarieerde groep mensen? De sfeer is los en gastvrij? Dat gaat ook allemaal op voor een niet-regionaal evenement als Lowlands Festival. Daarnaast wordt regelmatig benadrukt dat er aandacht is voor De Zwarte Cross in de landelijke media, zoals liveverslag op radio 3FM of op tv bij de VPRO. Ook het enigszins 'ruwe' karakter van De Zwarte Cross wordt gerelativeerd: “Naast het 'patatje met' kan de hedendaagse Zwartecrosser kiezen uit wokken, pizza's of een gezonde hap in de vitaminebar.” – Dag, 26 juli 2008. Deze realiteit heeft als consequentie dat De Zwarte Cross niet op 'sociale afstand' wordt gehouden door het te representeren als een regionaal fenomeen waar verder niemand van buiten de regio iets te zoeken heeft. Waar De Gelderlander moeite doet het beeld van het festival als een typisch regionale traditie op te krikken tot mythische proporties, breken landelijke kranten die mythe juist af door te benadrukken dat het stereotype, regionale beeld van De Zwarte Cross niet het juiste is 8. Dit komt overeen met de theorie van Hetherington (1992) zoals besproken in het theoretisch kader: in media-representaties kunnen dezelfde aspecten van een regio, naar gelang van de context waarin deze worden gerepresenteerd, verschillende betekenissen mee krijgen. Wanneer we de theorie van Bennett (2000) volgen, ligt deze conclusie wel voor de hand. De lezers van landelijke kranten hebben niets aan De Zwarte Cross als referentiepunt voor de constructie van hun identiteit; daarvoor is het karakter van het festival te 'anders'. De representatie van het festival in de landelijke kranten heeft daarom ook niet dezelfde functie als de bovenstaand 8 Wel moet worden geconcludeerd dat er hierin verschil op te merken is binnen de onderzoeksgroep van de landelijke kranten, met name tussen zogenaamde populaire en kwaliteitskranten. Dit komt verder aan bod in de conclusie, maar is verder geen onderdeel van dit onderzoek. 27
beschreven functie in De Gelderlander. Een meer generieke representatie van het festival als 'normaal', op zichzelf staand, officieel erkend evenement maakt de beschrijving voor de lezer van landelijke kranten herkenbaarder. Dit wil niet zeggen dat de landelijke kranten De Zwarte Cross helemaal niet omschrijven als op zijn minst een opvallend fenomeen: ook hier wordt het festival regelmatig beschreven als één groot uniek feest, maar wel één die meer 'gemaakt' is om als een zeker escapisme voor de bezoeker te dienen. Deze realiteit maakt dat de landelijke kranten het festival vooral representeren als ware het een pretpark met een regionaal thema. Dit komt overeen met de theorie van Van Ginkel (2007) (zie theoretisch kader) die stelt dat de betekenis van een festival voor het vormen van een identiteit, alleen goed begrepen kan worden binnen de regionale culturele context. Zoals besproken, zal de meer incrowd berichtgeving hoogstwaarschijnlijk het gevolg zijn van journalistieke praktijk, zoals het volgens van beats. Wel erkennen de landelijke kranten dat De Zwarte Cross ooit begon als authentiek regionaal evenement, dat door ongekend succes van karakter verandert. In de volgende paragraaf komt het gevolg van dit proces voor de portrettering van het festival aan bod.
De commercialisering van De Zwarte Cross Regelmatig komt in de berichtgeving het proces dat De Zwarte Cross ondergaat voorbij. Deze notie beheerst de berichtgeving niet, maar komt dermate vaak terug dat er geconcludeerd kan worden dat als dit proces zich voortzet er gevolgen zullen zijn voor de bovenstaand beschreven functies met betrekking tot de constructie van regionale identiteit. Alle kranten zijn het er namelijk over eens: De Zwarte Cross is een successtory. De toename in bezoekersaantallen heeft op praktisch vlak een logisch gevolg: professionalisering en commercialisering. Gevarieerder publiek beïnvloed het karakter van het festival; volgens Dowd, Liddle en Nelson (2004) voedt een festival de identiteit van de bezoekers en hebben zij andersom ook invloed op het karakter van het festival. Volgens Hebdige (1979) betekent blootstelling van een (regionale) subcultuur als die van De Zwarte Cross aan een groter geheel een beweging naar een 'mainstream' karakter. Dit zou per definitie de teloorgang van de subcultuur, in dit geval dus het regionale karakter van De Zwarte Cross, betekenen. Het is vooral De Gelderlander die deze ontwikkeling ter discussie stelt. De aanwezigheid van families met kinderen naast de bier drinkende mannen en voor De Zwarte Cross 'typische ongein' heeft tot gevolg dat de organisatie onfatsoenlijk gedrag wil uitbannen: “De Zwarte Cross lijkt te worstelen met iets dat op het begin van een identiteitscrisis lijkt. Jolink vindt dat een breed publiek - dus ook gezinnen met kinderen - een leuke dag moet kunnen hebben op de Zwarte Cross. Daar passen niet al te veel blote geslachtsdelen bij. Tegelijkertijd wil Jolink het unieke 'braniekarakter' van de Zwarte Cross behouden. De vraag is of die spagaat te maken is.” –
De Gelderlander, 2 augustus 2007. 28
De Gelderlander laat in de berichtgeving vooral voor- en tegenstanders aan het woord, maar neigt vooral naar een nostalgische toon over 'vroeger', toen De Zwarte Cross nog een uitsluitend regionale aangelegenheid was. Dit is een logische
reactie: met het verworden naar een
mainstream festival, gaat het aspect dat De Zwarte Cross 'anders' maakte, verloren. Het zijn juist de onconventionele elementen die het festival een onderdeel van de regionale cultuur maken, en De Gelderlander stelt onbewust maar terecht dat er inderdaad een identiteitscrisis op handen is. Bij het verloren gaan van het regionale karakter van het festival, wordt het lastig om De Zwarte Cross te gebruiken als referentiepunt voor een regionale culturele identiteit. Landelijke kranten berichten neutraler over deze ontwikkeling. De groei naar een groot, goed bezocht festival wordt in de landelijke kranten vooral afgedaan als tegenstrijdig: “Het is het grootste muziekfestival van Oost-Nederland én de omvangrijkste crosswedstrijd van West-Europa: de Zwarte Cross. Niet slecht voor een uit de hand gelopen grap.” – Algemeen Dagblad, 24 juli 2008. “Je zou het niet zeggen, maar het Zwarte Cross Festival is een van de grootste festivals van ons land.” – De Telegraaf, 26 juni 2008. Het is opvallend dat nergens in de landelijke kranten de moeite wordt genomen het succes van het festival te duiden wanneer het als onderwerp voorbij komt. Nergens wordt geprobeerd de toename in bezoekersaantallen te verklaren met behulp van de bovenstaande tegenstrijdigheid. Blijkbaar geldt de populariteit van De Zwarte Cross als een gegeven op zich. Wel wordt de organisatie geprezen voor het succesverhaal dat het festival is, juist zonder dat het kenmerkende karakter volledig verloren is gegaan : “Dat publiek is in de loop der jaren steeds diverser geworden. Van een regionaal festival heeft de Cross zich ontwikkeld naar een landelijk evenement, met ook veel liefhebbers uit de Randstad.” – Spits, 2 juni 2010. Hieruit wordt duidelijk dat het festival in essentie wordt erkend als authentiek omdat dit een onderliggende waarde van De Zwarte Cross is, zoals besproken in de theorie van Dowd, Liddle en Nelson (2004). Tegelijkertijd spreekt de professionalisering voor zichzelf, want die is uiteraard nodig bij meer dan 150.000 bezoekers. Zo kan bijvoorbeeld de paradox tussen de 'kleinschalige, regionale insteek' van De Zwarte Cross en de enorme bezoekersaantallen verklaard worden. Verder houden landelijke kranten zich ver van de discussie die wel in De Gelderlander plaatsvindt. 29
Nergens wordt het karakter van het festival op zich gebruikt om het succes te verklaren. Dit is logisch, aangezien De Zwarte Cross pas landelijk ten tonele verscheen toen de groei al gerealiseerd was. Het festival is wat het nu is voor de landelijke kranten; niet wat het ooit was. Daarnaast gebruikt de lezer van landelijke kranten zoals gesteld het festival hoogstwaarschijnlijk niet voor de constructie van een eigen identiteit. Er is dus voor landelijke kranten, in tegenstelling tot De Gelderlander, geen noodzaak de discussie aan te wakkeren. Ook hier kan de vraag gesteld worden in hoeverre de verschillen in deze berichtgeving te wijten zijn aan de journalistieke praktijk en wat de gevolgen zijn. Zoals eerder besproken is het niet onwaarschijnlijk dat de organisatie van De Zwarte Cross het authentieke imago van het festival nauwkeurig in stand houdt en dat dit zich via persberichten naar de krant vertaalt. In de context van de regio is de groei in bezoekersaantallen is in relatie tot 'authenticiteit' dermate paradoxaal dat het logisch is dat er een discussie over ontstaat. Ook voor berichtgeving in landelijke kranten zal de professionalisering gevolgen hebben. De toenemende belangstelling van landelijke media voor De Zwarte Cross betekent dat verslaggeving niet meer vanuit de beats hoeft te worden verkregen, maar dat er bijvoorbeeld wel journalisten van de landelijke kranten ter plaatse zijn. Het is niet ondenkbaar dat berichtgeving uit eerste hand het beeld dat wordt geschetst van De Zwarte Cross zal beïnvloeden.
30
Conclusies In deze scriptie is onderzocht op welke wijze landelijke kranten en De Gelderlander als regionale krant verschillen in hun representaties van De Zwarte Cross. In breder perspectief trachtte dit onderzoek wat te kunnen zeggen over hoe een bepaald 'imago' de representatie van een regionaal fenomeen beïnvloedt, en wat vervolgens de invloed is van die representatie op de notie van 'regionaliteit'. Daarnaast geeft dit onderzoek een idee van de manier waarop kranten een regionaal cultureel fenomeen representeren, iets dat nog niet eerder zo specifiek onderzocht is. Bovendien blijkt uit deze scriptie een aanleiding om verschillende zaken nader te onderzoeken, hetgeen besproken zal worden in de paragraaf 'Discussie'. Door het open, exploratieve karakter van het onderzoek was het vaststellen van de relevante concepten vooraf niet mogelijk. Met behulp van het theoretisch kader zijn daarom enkele sensitizing concepts gedefinieerd, die dienden als zekere sturing voor de analyse. Deze concepten bestonden uit de materiële en niet-materiële culturele elementen, die, zoals bleek uit de literatuur de zaken zijn die een uiting van regionale cultuur ook daadwerkelijk 'regionaal' maken. In de analyse kwamen voor de regio kenmerkende plaatsen en personen, symboliek, waarden en gebruiken van het festival naar voren. Opvallend was de overeenkomst tussen de landelijke kranten en De Gelderlander in de aanwezigheid van bepaalde elementen. De werkelijke verschillen zaten dan ook de in manier waarop over de cultuur van De Zwarte Cross werd bericht. De Gelderlander geeft weinig toelichting bij alle culturele zaken die worden aangehaald en representeert ze als vanzelfsprekend, typisch voor de regio en als traditie. De onderliggende realiteit is hierbij duidelijk: de krant en de lezer bevinden zich binnen de culturele context. Toelichting is dus overbodig, de betekenis spreekt voor zich. Landelijke kranten maken wel gebruik van toelichting en uitleg, omdat in dit geval de lezer niet automatisch de gewenste betekenis aan een fenomeen zal koppelen. Opvallend was ook dat De Gelderlander de authenticiteit van De Zwarte Cross benadrukt, bijdraagt de fandom en mythevorming rond het festival en met een zekere trots over de elementen schrijft. Landelijke kranten erkennen de authentieke geschiedenis en het regionale karakter van het festival, maar relativeren de mythische status en schetsen vooral een beeld van een evenement dat zijn betekenis verkrijgt door het bieden van een zeker escapisme voor de bezoeker. Opvallend is, dat het 'open doel' voor landelijke kranten, namelijk het gebruik van stereotypen, over het algemeen niet wordt benut. Uit de literatuur bleek al dat dit niet sowieso niet in het genuanceerde karakter van een krant past, maar gesteld kan worden dat de lijn van de sociale representatietheorie van Moscovici (1976, zoals geciteerd in Halfacree, 1993, p. 29) meer opgaat voor de regionale berichtgeving. Met andere woorden, De Gelderlander schetst meer dan de landelijke kranten een fenomeen dat een manifestatie is van, en belangrijk voor, een regionale cultuur. 31
Nu deze vraag was beantwoord, konden we kijken naar de reden van de verschillende representaties. Uit de theorie bleek al de relevantie van kranten voor het vormen van regionale identiteit, een functie die ook kan worden toegeschreven aan festivals. Er is, op grotere schaal, een proces zichtbaar waarbij een media-representatie het regionaal bewustzijn voedt, dat op zijn beurt weer media-representaties beïnvloedt. Conform de verwachting speelt De Gelderlander als regionale krant meer dan landelijke kranten een rol in dit proces. Een dergelijk essentialistisch, ééndimensionaal beeld van het festival maakt het makkelijker om daar een bepaalde identiteit aan te ontlenen. De Zwarte Cross wordt gebruikt als referentiepunt, conform de theorie van Bennett (2000) die stelt dat men vooral nabije, toegankelijke en herkenbare cultuur gebruikt om een identiteit te construeren. Lezers van landelijke kranten hebben niks aan De Zwarte Cross als referentiepunt, omdat zij sowieso al buiten de context staan en dus geen enkele noodzaak hebben om een verbintenis aan te gaan met de regio. Het gemis van deze noodzaak verklaart het ontbreken van ééndimensionaal beeld in de landelijke kranten, en zodoende het ontbreken van – vooraf wel verwachte – stereotyperingen. Ook bleek uit de analyse een 'extra' resultaat als zijspoor, dat weliswaar relevant was omdat het proces op den duur de functie van de kranten met betrekking tot de constructie van een regionale identiteit kan beïnvloeden. De Gelderlander maakt de gevolgen van het enorme succes van De Zwarte Cross onbewust duidelijk door een op handen zijnde 'identiteitscrisis' te voorspellen. Hebdige (1979) stelt dat een beweging richting de 'mainstream', in dit geval veroorzaakt door de professionalisering en commercialisering die bij de groei en grotere diversiteit van de bezoekers van De Zwarte Cross komt kijken, betekent dat het festival zijn unieke, regionale karakter zal verliezen. De Gelderlander is kritisch op dit proces en stelt het ter discussie. De landelijke kranten zien het als een logische stap. Dit verschil valt te verklaren uit de verschillen in belangen: lezers van landelijke kranten hebben De Zwarte Cross niet nodig om de constructie van een identiteit te faciliteren, de lezer van De Gelderlander wel. Er kan zelfs worden gesteld dat landelijke kranten met hun representatie van De Zwarte Cross juist bijdragen aan het opgaan in een dominantere, landelijke festivalcultuur omdat ze de status van het festival als regionaal fenomeen negeren en het zo toegankelijker maken voor een groot publiek. Dit onderstreept de belangrijkste conclusie van dit onderzoek. Het verschil tussen een regionale en landelijke krant in hun representaties van een regionaal cultureel fenomeen zit in de manier waarop de regionale krant het fenomeen gebruikt als referent voor de constructie van een regionale identiteit, door mythevorming en het benadrukken van de tradities van de culturele aspecten. Landelijke kranten gebruiken het fenomeen niet als referent voor identiteit, omdat zij met hun lezers zich per definitie al buiten de context zullen bevinden. Teneinde de representatie toch 'herkenbaar' te maken, zullen landelijke kranten de mythe en traditie juist willen relativeren. Wel is er voor beide groepen kranten opgemerkt dat er rekening gehouden moet worden met het feit dat de berichtgeving gevolg is van de journalistieke praktijk; representaties worden niet nauwkeurig 32
gefabriceerd, maar zijn ook een gevolg van pragmatische processen op de redactie van de krant. Persberichten van de organisatie kunnen een oorzaak zijn van de betrokkenheid van De Gelderlander, de letterlijke afstand tot De Zwarte Cross verklaart wellicht de figuurlijke afstand die landelijke kranten bewaren (zie resultaten). Alle resultaten ten spijt blijft duidelijk de neiging bestaan De Zwarte Cross af te schilderen als 'authentiek' – iets dergelijks blijkt bijvoorbeeld uit de discussie die ontstaat over het verlies van deze authenticiteit. Zoals besproken in de inleiding van deze scriptie, lijkt 'het lokale' te fungeren als strohalm in een globaliserende wereld. Verschillende theorieën (zoals Hall, 1997; Bennett, 2000; Morley, 2001; Van Ginkel, 2007) onderschrijven dat regionale cultuur toch wel nodig blijft om de 'wij' en 'zij' voor alle betrokken partijen te definiëren en zodoende niet zal uitsterven. Desondanks lijkt het er ook op dat voorstanders van 'de regio' gelijk hebben als ze stellen dat juist lokale cultuur van toenemend belang is in het proces van het vormgeven van een nietgeglobaliseerde identiteit (Margry & Roodenburg, 2007; Hitters & Krijnen, 2009; Van De Kamp, 2009). Dit is terug te zien in de representaties die we terugzagen in beide groepen kranten. Zoals gesteld heeft men buiten de regio weinig aan De Zwarte Cross voor de constructie van een regionale identiteit, waardoor de 'lokale mythe' niet terug te zien is in landelijke kranten. De hang naar authenticiteit zal echter zowel binnen als buiten de regio bestaan. Deze behoefte vertaalt zich in het geval van De Zwarte Cross naar het bestempelen als 'authentiek', juist omdat het regionale karakter het festival daarvoor zo geschikt maakt. Men 'wil' De Zwarte Cross zien als authentiek omdat het een gedeeld idee is waar iedereen zich aan vast kan klampen. Zo draagt niet alleen de organisatie van het festival, maar ook de kranten en hun lezers bij aan het bewust in stand houden van een dergelijk imago.
Discussie Concluderend kan worden gesteld dat dit onderzoek is geslaagd is in zijn doelstellingen. Door het interpretatieve karakter kan echter niet worden gezegd dat de gevonden culturele concepten voor ieder regionaal cultureel fenomeen opgaan. Hoewel de belangrijkste conclusie waarschijnlijk is, bieden de resultaten ruimte voor verder onderzoek. De lezer van de representaties in de artikelen wordt in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. Als er gesteld wordt dat de lezer van De Gelderlander De Zwarte Cross kan gebruiken voor de constructie van een regionale identiteit, betekent dat niet dat iedereen in de Achterhoek zijn identiteit ook daadwerkelijk vorm geeft met behulp van De Zwarte Cross. Globalisering heeft de rest van de wereld toegankelijker gemaakt dan ooit. Ook in de Achterhoek zijn er mensen die voor de vormgeving van hun identiteit putten uit, bijvoorbeeld, de hiphopscene van de Amerikaanse ghetto's: dankzij het internet is deze cultuur ook voor de Achterhoek toegankelijk geworden en zijn er dus een keur aan mogelijkheden die als referent voor identiteit kunnen dienen. Wat er bedoeld wordt, is dat De Zwarte Cross een middel is om een bepaalde culturele identiteit die in dit geval verbonden is met de regio, vorm te geven. De 33
Gelderlander draagt hier met hun representatie van De Zwarte Cross aan bij, maar als er uitspraken gedaan moeten worden over hoe en in welke mate dit gebeurd, zal er verder onderzoek gedaan moeten worden aan de kant van de ontvangers van het representatieproces, bijvoorbeeld door interviews. Een opvallende conclusie was het grotendeels ontbreken van het gebruik van stereotyperingen door landelijke kranten. Er moet worden opgemerkt dat gedurende de analyse een verschil leek te bestaan tussen kwaliteitskranten als De Volkskrant en Het Parool en populaire kranten als De Telegraaf en Spits. Deze laatste groep leek ongenuanceerder in de berichtgeving, maar door praktische overwegingen en de fase waar het onderzoek zich op dat moment bevond, is dit resultaat niet verder uitgewerkt of opgenomen in de resultaten. Aanvullend onderzoek naar de representatie van De Zwarte Cross onder verschillende landelijke kranten is wellicht nodig om nuance aan te brengen in de resultaten van deze scriptie. Ook de conclusie over de gevolgen van de groei van De Zwarte Cross maakt duidelijk dat dit onderzoek op een ander punt tekort schiet. Het gevolg voor het unieke karakter van De Zwarte Cross van de beweging richting een mainstream festival is vergelijkbaar met het in de inleiding beschreven 'cultureel imperialisme', met het opgaan in de dominante, landelijke festivalcultuur als gevolg. Eén van de conclusies was dat landelijke kranten met hun representatie van het festival dit proces faciliteren. Paradoxaal genoeg erkennen de landelijke kranten de geschiedenis van het festival wel als authentiek en typisch regionaal. Aangezien hieruit een zekere notie blijkt van een verandering in de classificatie van De Zwarte Cross als cultureel fenomeen dat over tijd plaatsvindt, zou er ook een longitudinaal onderzoek gedaan moeten worden waarin het aspect van tijd wel is meegenomen. Een inhoudsanalyse in beide onderzoeksgroepen tussen 1997 (het eerste jaar van De Zwarte Cross) en nu zou de rol van de representaties in kranten in het vormgeven van identiteit duidelijker kunnen maken. Daarbij zou dergelijk onderzoek empirische data opleveren waarmee meer gezegd kan worden over het verschijnsel dat aannemelijk wordt gemaakt in de conclusies: er bestaat een vicieuze cirkel tussen de representaties van een regionaal cultureel fenomeen en de constructie van regionale culturele identiteit.
34
Literatuurlijst Anderson, B. (1983). Imagined communities. Londen: Verso. Anderson, C. (1986). Jesse James, the bourgeouis bandit: The transformation of a popular hero. Cinema Journal 26(1), 43-64. Bakker, P. (1998). Regionale journalistiek: De pluriformiteit voorbij. Amsterdam: Het Spinhuis. Bennet, A. (2000). Popular music and youth culture: Music, identity and place. London: Macmillan Press Ltd. Bennet, A. (2002). Music, media and urban mythscapes: a study of the ‘Canterbury Sound’. Media Culture Society, 24(1), 87-100. Beukema, H. (2003). De structuur van het onderzoeksverslag. In F. Wester (Red.), Rapporteren over kwalitatief onderzoek (pp. 19-34). Utrecht: Lemma. Bowles, K. (2002). Representation. In S. Cunningham & G. Turner (Red.), The media and communications in Australia (pp. 72-84). Sydney, Australia: Allen & Unwin. Croteau, D., Hoynes, W., & Milan, S. (2012). Media/Society: Industries, images, and audiences. (4e druk). Londen: Sage. Dekavala, M. (2010). Tax, war and waiting lists: The construction of national identity in newspaper coverage of general elections after devolution. Discourse & Society, 21(6), 638–654. Dowd, J., Liddle, K., & Nelson, J. (2004). Music festivals as scenes: Examples from serious music, womyn's music, and skatepunk. In A. Bennett & R.A. Peterson (Red.), Music scenes: Local, translocal, and virtual (pp.149-167). Nashville: Vanderbilt University Press. Entman, R. M. (2004). Projections of power: Framing news, public opinion, and U.S. foreign policy. Chicago: The University of Chicago Press. Gilbert, N. (2008). Researching social life (3e druk). Londen: Sage. Grijp, L.P. (2007). Singing in Dutch dialects: Language choice in music and the dialect Renaissance. In P.J. Mangry & H. Roodenburg (Red.), Reframing Dutch culture: Between otherness and authenticity (pp. 225-243). Hampshire, UK: Ashgate. Halfacree, K. (1993). Locality and social representation: Space, discourse and alternative definitions of the rural. Journal of Rural Studies, 9(1), 23-37. Hall, S. (1997). Representation: Cultural representation and signifying practices. Londen: Sage. Hallin, D., & P. Mancini (2004). Comparing media systems: Three models of media and politics. Cambridge: Cambridge University Press. Hebdige, D. (1979). Subculture: The meaning of style. Londen: Routledge. Hetherington, K. (1992). Stonehenge and its festival: Spaces of consumption. In R. Shields (Red.), Lifestyle shopping: The subject of consumption (pp. 83-98). Londen: Routledge. Hitters, E., & Krijnen, T. (2009). Koning van de regio? Populariteit en legitimiteit van regionale televisie. Boekman, 78, 56-62. 35
Holt, L.F., & Major, L.H. (2010). Frame and blame: An analysis of how national and local newspapers framed the Jena Six controversy. Journalism & Mass Communication Quarterly 87(3/4), 582-593. Jaysane-Darr, A. (2010). Galaxies of meaning: Semiotics in media theory. Semiotica 182(1/4), 229246. Kasarda, J.D., & Janowitz, M. (1974). Community attachment in mass society. American Sociological Review 39(3), 328-339. Kussendrager, N., & Van Der Lugt, D. (2004). Basisboek journalistiek: Achtergronden, genres, vaardigheden. Houten: Noordhoff. Lockett-John, S. (2005). Myth and newspaper competition: When the story-bearers are the story. Paperpresentatie op de 55e jaarlijkse conferentie van The International Communication Association, New York. Macionis, J., & Plummer, K. (2012). Sociology: A global introduction (5e druk). Boston: Pearson. Mangry, P.J., & Roodenburg, H. (2007). Reframing Dutch culture: Between otherness and authenticity. Hampshire, UK: Ashgate. Morley, D. (2001). Belongings: Place, space and identity in a mediated world. European Journal of Cultural Studies 4(4), 425-448. Pieterse, J.N. (1995). Globalisation as hybridization. In M. Featherstone, S. Lash & R. Robertson (Red.), Global modernities (pp. 45-68). London: Sage. Prendergast, C. (2000). The triangle of representation. New York: Columbia University Press. Prenger, M., Van Der Valk, L., Van Vree, F., & Van Der Wal, L. (2011). Gevaarlijk spel: De verhouding tussen pr & voorlichting en journalistiek. Diemen: AMB. Rooij, M. (1974). Kranten: Dagbladpers en maatschappij. Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij BV. Salvador, P. (2011). The myth of the natural in advertising. Catalan Journal of Communication & Cultural Studies 3(1), 79-93. Van De Kamp, M. (2009). Regiopop: Meer dan dialect. Boekman, 78, 63-69. Van Ginkel, R. (2007). Celebrating localism: The festive articulation of Texel's identity. In P.J. Mangry & H. Roodenburg (Red.), Reframing Dutch culture: Between otherness and authenticity (pp. 225-243). Hampshire, UK: Ashgate. Van Gorp, B. (2007). The constructionist approach to framing: Bringing culture back in. Journal of Communication, 57, 60-78. Van IJzendoorn, M.H. (1998). De navolgbaarheid van kwalitatief onderzoek I: Methodologische uitgangspunten. Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs 5(4), 280288. Webb, J. (2009). Understanding representation. London: Sage.
36
Wester, F., & Peters (2004). Kwalitatieve analyse. Uitgangspunten en procedures. Bussum: Coutinho. Wester, F., Pleijter, A., & Renckstorf, K. (2006). Interpretatieve inhoudsanalyse: Nederlanders en Duitsers in de krant. In: F. Wester (Red.), Inhoudsanalyse: Theorie en praktijk (pp. 191205). Alphen aan den Rijn: Kluwer. Wester, F., Renckstorf, K., & Scheepers, P. (2006). Onderzoekstypen in de communicatiewetenschap (2e druk). Alphen aan den Rijn: Kluwer. Westerik, H. (2001). De verklaring van het gebruik van lokale media (Dissertatie, Radboud Universiteit Nijmegen). Te verkrijgen via Erasmus Universiteitsbibliotheek, 299-F-95.
37
Bijlagen I: Vooronderzoek naar beschikbaarheid data II: Topiclijst III: Definitieve codelijst
38
Bijlage I: Vooronderzoek naar beschikbaarheid data Omdat de kwalitatieve inhoudsanalyse van krantenartikelen over De Zwarte Cross in regionale en landelijke dagbladen staat of valt met de beschikbaarheid van dezelfde artikelen is hier een vooronderzoek uitgevoerd. De hoeveelheid beschikbare artikelen in beide onderzoeksgroepen (landelijke en regionale kranten) moet groot genoeg zijn voor een representatieve steekproef. Daarnaast moeten de artikelen inhoudelijk geschikt zijn voor de kwalitatieve inhoudsanalyse die in dit onderzoek centraal staat. Afhankelijk van de resultaten van dit vooronderzoek kunnen we conclusies trekken over de afbakening van het onderzoek: welke kranten doen wel mee en welke niet? Welke artikelen in die kranten doen wel mee en welke niet? Probleemstelling en onderzoeksvraag Hoeveel inhoudelijk geschikte krantenartikelen over De Zwarte Cross zijn er in regionale en landelijke media beschikbaar, en zijn dit er genoeg voor een representatieve steekproef? Dit vooronderzoek heeft als doel te bepalen over er voldoende data beschikbaar is, of deze data ook geschikt is voor onze specifieke probleemstelling en conclusies te trekken over welke data wel en niet zal worden meegenomen in het onderzoek. Methode Via de VPN-verbinding van de EUR is er toegang tot krantendatabase LexisNexis (http://academic.lexisnexis.nl/). Deze database biedt toegang tot het volledige archief van Nederlandse kranten, in ieder geval vanaf 1980. De site werkt met een overzichtelijk zoeksysteem. Deze database wordt voor het gehele onderzoek gebruikt. Voor zowel de regionale als landelijke kranten maken we een kwantitatief overzicht van het aantal artikelen waarin de zoekterm 'zwarte cross' voorkomt. Er zal voor beide onderzoeksgroepen een steekproef worden getrokken van een aantal artikelen. Hiervan wordt bepaald wat de insteek van het artikel is: nieuws, achtergrond, recensie, enzovoorts. Aan de hand van deze resultaten kan worden bepaald welke artikelen meegaan in het onderzoek. Resultaten Landelijke kranten In totaal zijn er op de dag van dit schrijven (16 maart 2012) op LexisNexis 477 artikelen in landelijke kranten met daarin de zoekterm 'zwarte cross' opgenomen. Het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP) staat er bij (42 artikelen) maar omdat dit een persbureau betreft waarvan dezelfde artikelen ook terug zijn te vinden bij de individuele kranten, laten we ANP verder buiten beschouwing. Het landelijke dagblad met de meeste aandacht voor De Zwarte Cross is de Spits (75 artikelen), gevolgd door De Volkskrant (66 artikelen) en het Algemeen Dagblad (61 artikelen). Regionale kranten De voorkeur ligt bij het gebruiken van De Gelderlander: het is de regionale krant bij uitstek als het aankomt op De Zwarte Cross, omdat de krant specifiek verslag doet over de betreffende regio. Daarbij is de grootste regionale krant van de provincie Gelderland, met een oplage van ongeveer 152.000 stuks (http://www.gelderlander.nl). Het is wel zaak om te kunnen bepalen of de krant daadwerkelijk voldoende inhoudelijk geschikte artikelen heeft voor het onderzoek. Vandaar dat er in dit vooronderzoek ook naar andere regionale kranten wordt gekeken. In totaal zijn er op LexisNexis meer artikelen met de zoekterm 'zwarte cross' dan de zoekmachine aan kan (>999), daarom zijn de 999 meest recente artikelen in dit vooronderzoek meegenomen. De Gelderlander heeft de meeste artikelen waarin de zoekterm voorkomt (305 artikelen). Tweede op de lijst is het totaalaanbod kranten van de Stentor Group, eigenaar van een verzameling regionale en lokale edities in de provincies Gelderland, Flevoland en Overijssel (303 artikelen). De edities in deze groep die met de meeste artikelen vertegenwoordigd zijn, zijn het Zutphens Dagblad (44 artikelen) en het Veluws Dagblad (27 artikelen). Als vierde regionale krant is de TC Tubantia vermeldt, het grootse regionale dagblad van Twents Overijssel (145 artikelen). Verdere berichtgeving in regionale of lokale kranten beperkt zich tot artikelen uit de rest van het land, zoals BN De Stem, de Leeuwarder Courant of de lokale uitgaven van het Algemeen Dagblad. In de steekproef zijn van 39
beide onderzoeksgroepen de drie grootste kranten meegenomen: Spits, De Volkskrant, het AD, De Gelderlander, TC Tubantia en het Zutphens Dagblad. Bij elke krant is een gerandomiseerde steekproef van tien artikelen getrokken met behulp van een random number generator (http://www.random.org). Dit leidt tot de volgende verdeling in de sample. Krant:
De TC Tubantia Gelderlander
Zutphens Dagblad
Spits
De Volkskrant
AD
Totaal aantal:
305
166
49
75
66
61
Nieuws
6
2
4
1
3
Verslag
3
2
3
1
1
2
1
1
2
1
2
3
6
3
2
Recensie
1
Achtergrond 1
5
Anders
1
3
Onbruikbaar
Totaal: 10 10 10 10 10 10 Toelichting; Anders: De Zwarte Cross genoemd in context in artikel over ander onderwerp; Onbruikbaar: De Zwarte Cross genoemd in niet-journalistiek artikel.
Gezien deze resultaten valt er direct het verschil in verdeling tussen regionale en landelijke media op: in de laatste groep wordt De Zwarte Cross vaak genoemd in een niet-inhoudelijke context. Bijvoorbeeld in een zin als: “De band speelde al op Lowlands en De Zwarte Cross,...”. Ook geeft LexisNexis veel resultaten in niet-journalistieke artikelen, bijvoorbeeld in een evenementenagenda of tv-gids. Beide groepen artikelen zijn niet bruikbaar voor het uiteindelijke onderzoek. Ik ben eveneens niet geïnteresseerd in recensies van optredens die hebben plaatsgevonden op De Zwarte Cross, omdat deze gaan over de artiest en het optreden zelf, niet over het festival. Dit leidt tot de volgende verdeling in de sample. Bruikbaar
Onbruikbaar
Regionaal
29 (96,7%)
1 (3,3%)
Landelijk
12 (40%)
18 (60%)
Conclusie Aan de hand van deze resultaten kunnen de volgende conclusies worden getrokken. Zoals verwacht is De Gelderlander in principe een geschikte krant die nieuws, verslagen en achtergrondartikelen bevat. Daarnaast is het de enige krant van de betreffende regio. Dat is, gezien de onderzoeksvraag, van groot belang. Daarnaast is de beschikbaarheid van data (het aantal artikelen) groot genoeg. Ik kan De Gelderlander gebruiken in het uiteindelijke onderzoek. De landelijke kranten zijn een ander verhaal. Een merendeel van de artikelen is in principe niet bruikbaar. Als het bovenstaande resultaat wordt doorgetrokken betekent dat van de 477 beschikbare artikelen er ruwweg tussen de 180 en 200 bruikbaar zullen zijn. Om te voorkomen dat het samenstellen van de uiteindelijke steekproef zo selectief wordt dat de generaliseerbaarheid in gevaar komt, kan er niet één specifieke landelijke krant worden gebruikt. Daarom valt de keuze op het gehele aanbod van landelijke kranten in de data voor het uiteindelijke onderzoek mee te nemen. De onderzoeksvraag biedt daar ruimte voor. Ook de theorie die tot zo ver is gebruikt geeft geen aanleiding om voor één bepaalde krant te hoeven kiezen. De media die dus zullen worden meegenomen in de data zijn De Gelderlander (N=305) en alle landelijke kranten (N=435).
40
Bijlage II: topiclijst
Manifeste inhoud Culturele elementen (Wat?) Materieël
Regionale kunstuitingen Kenmerkende plaatsen/locaties
Niet-materieël
Taal/dialect Kenmerkende symbolen Waardes Idealen Normen Gebruiken
Latente inhoud Representaties (Hoe?)
Positief Negatief Verbanden Sociale afstand Ervaringen
Betekenis (Waarom?)
Bewust Onbewust
41
Bijlage III: definitieve codelijst Code-Filter: All ______________________________________________________________________ Edited by: Super Date/Time: 25-05-12 14:09:11 ______________________________________________________________________ afzetten tegen autoriteiten alcoholgebruik alcoholmisbruik authenticiteit benadrukken benadrukken typisch regionaal beschrijving kenmerkend fenomeen betekenis voor bezoekers commercialisering / professionalisering dominant beeld bevestigen dominant beeld geduid dominant beeld gerelativeerd dominant beeld ter discussie dzc als ware happening exclusiviteit regionale cultuur fandom gebruik van taal geschiedenis gevolg zc voor omgeving (negatief) groei als negatieve ontwikkeling groei als positieve ontwikkeling lokale muziek lokale nieuwswaarde lokale plekken mythevorming nadruk muzikale deel programma nadruk op combinatie cross en muziek nadruk op cross deel programma ontlenen van status stereotypering (negatief dominant beeld) succes als tegenstrijdigheid succes benadrukt succes verklaard symboliek toelichting bij persoon/plaats traditie benadrukt wij-gevoel benadrukt
42
