Pensioenen en onderwijs Economische bril aanleren Relaties met veel domeinen ‘Teulings’
Micro: Financiële planning
Pensioenen
Macro: Actualiteit Relaties tussen oud en jong
Lans Bovenberg 9 juni 2016 2
Economie en pensioenen
Outline
Schaarste en ruil: alleen kun je weinig maar samen meer Kern van economie: samenwerken op basis van verschil en wederkerigheid
Theorie van pensioenen
Maar samenwerken gaat niet vanzelf dreiging beroving ipv wederkerigheid: wantrouwen
Pensioen systemen in praktijk
Hulpmiddelen ten behoeve van vertrouwen
Pensioeninnovatie
overheid, markt, normen
Pensioen: samenwerking tussen oud en jong Verschil (=leeftijd) biedt meerwaarde Maar win‐win niet gegarandeerd allerlei informatie‐ en vertrouwensproblemen
Hoe wordt ander kans in plaats van bedreiging? 3
vertrouwen in plaats van wantrouwen
4
1
Samenwerking tussen generaties
3 kernfuncties van pensioenen Micro=keuzes: 3x verdelen van consumptie Meso/macro=samenwerking: 3x ruil Waarom zo complex en dus zo interessant? Kiezen gaat niet vanzelf: gedragseconomie Samenwerking gaat niet vanzelf Vertrouwensproblemen: dreiging van beroving
Vrije keuze en vrije concurrentie niet altijd optimaal Meer hulpmiddelen: overheid, middenveld, zelfbinding, normen Dilemma’s
5
6
1. Ruilen in de tijd: spaarfunctie
2. Macro risico’s uitruilen: beleggingsfunctie
Waarom? Uitsmeren van consumptie over de tijd
Waarom? Uitsmeren van consumptie over goede en slechte tijden
Je wilt consumeren als je niet meer werkt
Wil ik bescherming tegen slechte tijden?
Hoe? Sparen en werkende fase; ontsparen in pensioenfase Gedragsprobleem: Myopia
Hoe? Jongeren meer beleggingsrisico dan ouderen Gedragsprobleem: Myopische verliesaversie
Wat? Uitruilen van consumptie tussen generaties
Wat? Uitruilen van risico’s tussen generaties
Samenwerkingsprobleem: Berovingsprobleem
Samenwerkingsprobleem: Moreel gevaar
7
8
2
Outline
3. Micro risico’s: verzekeringsfunctie
Theorie van pensioenen
Waarom? Uitsmeren van consumptie over voor‐ en tegenspoed
Pensioen systemen in praktijk
Door verschil wordt solidariteit mogelijk
Pensioeninnovatie
Hoe? Life‐cycle verzekeren: van kortlevenrisico naar langlevenrisico Gedragsprobleem: onderverzekering
Wat? Uitruilen van risico’s binnen generaties Samenwerkingsprobleem: averechtse selectie
10 9
Beveridge versus Bismarck
3 pensioenpijlers
Classificatie van landen naar publieke pensioenen in OECD‐landen
Aandeel van pensioenpijlers in huidige inkomen van ouderen
Bismarck
Beveridge
Austria
Italy
Belgium
Luxembourg
Australia
The Netherlands
Finland
Norway
Canada
New Zealand
France
Portugal
Denmark
Switzerland
Germany
Spain
Ireland
United Kingdom
Greece
Sweden
Japan
United States
Bron: Richard Disney, ‘Are contributions to public pension programmes a tax on employment?’’
11
12
3
Publieke inkomensgerelateerde pensioenen
Effectieve pensioenleeftijd in Nederland
Drie reacties op vergrijzing Hogere premies Lagere uitkeringen Hogere pensioenleeftijd
Overheid trekt zich terug als risicodrager Premie stabiel (beschikbare premie = DC) Groei economie beïnvloedt uitkering
Eigendomsrechten: individuele rekeningen Directe relatie ingelegde premie en pensioenrechten Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)
Pensioenleeftijd is flexibel: individueel maatwerk mogelijk 13
Toegezegde uitkeringsregelingen (DB) door werkgevers
14
Nominale en reële rente Gerealiseerde rente op Amerikaanse staatsobligaties
Garanties afgegeven door bedrijven duurder Lagere reële rente Stijgende levensverwachting Vergrijzing en volwassen worden van pensioenregelingen
15
16
4
Resterende levensverwachting op 65 jarige leeftijd, Nederland versus EU
Risico‐rendementsverhouding verslechtert Pensioen verplichting versus bruto loonsom in Nederland
21 1400
20 Nederland 1200
EU15
Jaren
19 1000
18 800
17 600
16 400
15 200
14 1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2010
Kalenderjaar
0
17
1990
Bron: WHO, European Health for All database
2001 Pensioenverplichtingen
2030 Loonsom
18
Individuele regelingen als alternatief
Trends in aanvullende pensioenen
Imperfecte individuele besluitvorming
Bedrijven trekken zich terug als risicodrager
Gebrek aan informatie, kennis en wilskracht
van uitkeringsregelingen (DB) naar premieregelingen (DC) Pensioendeelnemers risicodrager
Gebrekkige governance
Pensioendeelnemers eigenaar
Phishing for fools: aanbieders misbruiken gedragsimperfecties
Individuele rekeningen
Markt imperfecties Gebrekkige verzekeringsmarkten voor levenslange uitkeringen
19
20
19
5
Outline
Podium WK pensioenen
Theorie van pensioenen Pensioen systemen in crisis Pensioeninnovatie Nederlandse aanvullende pensioenen als voorbeeld Persoonlijke Pensioenen met Risicodeling (PPR)
21
22
Kracht NL aanvullende pensioenen
Aanvullende pensioenpremies in Nederland (als percentage loon)
Individu helpen bij moeilijke keuzen
18%
sparen, beleggen, verzekeren
16% 14% 12%
Percentages (%)
Fondsen als inkoopplatform financiële producten Vertrouwen en inkoopkracht
Solidariteitskringen vormen
10% 8% 6% 4% 2%
levenslange uitkeringen door verzekeren
0% 1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
2012
2014
Kalenderjaar Bron: CPB, 2014
23
24
6
Problemen NL aanvullende pensioenen
Recente ontwikkelingen in 2e pijler in NL
Pensioen is complex door rouwproces
Vaste premies
Ondoorzichtige verdeelregels voor risico
Sociale partners trekken zich terug als risicodragers
Ondoorzichtige relatie tussen premies en waarde ‘aanspraken’
Pensioenfondsen zakenwaarnemers van deelnemers ipv sociale partners
Keuzearchitectuur: Risicoprofielen op maat
Vertrouwensfunctie: Potentiële belangenconflicten managen
Belangentegenstellingen (met name tussen oud en jong) over verdeling collectieve vermogens
Veranderingen in verdeelregels (‘rekenrente”) resulteren in intergenerationele herverdeling
collectieve beleggingsbeleid
Gebrek aan maatwerk in risico‐ en uitkeringsprofielen 27
25
Eroderend vertrouwen
Pensioenhuis verbouwen
27
28
7
…verschil biedt meerwaarde Van digitale bipolariteit naar…. Combineer kracht van collectief (behoud het goede)…. Spaarfunctie: arbeidsvoorwaarde Beleggingsfunctie: pensioenplatform als vertrouwenspersoon Verzekeringsfunctie: delen langlevenrisico verplichte solidariteitskringen
Individuele premieregelingen
Collectieve uitkeringsregelingen
…..met kracht van individueel Helder eigendomsrecht van financiële activa
Transparant product zonder ruzie over verdeling vermogens
Meer maatwerk en flexibiliteit risico‐ en uitkeringsprofiel
Geen ruzie over beleggen
29
30
Ontvlechten de functies
Huidige uitkeringsregelingen
31
32
8
Persoonlijk Pensioen met Risicodeling (PPR)
Maatwerk verschillende fasen in de levensloop Education
Working
Financieel rendement
Retired
Biometrisch rendement
Individueel vermogen uit vorige periode
Individueel vermogen voor volgende periode
Inleg
Uitbetaling als levenslange uitkering 34
33
(Ont)spaarfunctie: pensioen
Beleggingsfunctie: Persoonlijk
Sparen: Meer flexibiliteit door directe relatie inleg en kapitaal
Maatwerk en flexibiliteit in risicomanagement mogelijk
Hogere inleg zzp/ondernemers voorkomt uitholling spaarplicht
Leeftijd, woningbezit, arbeidscontract
Ontsparen: Rekenrente in uitkeringsregelingen heeft twee rollen
Objectieve waardering uit financiële markten
Snelheid waarmee uitgekeerd wordt en verdeling tussen generaties
Vertrouwen: Transparent verband inleg, kapitaal en uitkering
PPR ontvlecht: projectierente alleen eerste rol
36
35
9
Verzekeringsfunctie: Risicodeling
Podium WK pensioenen
Verzekeren van micro kort‐ of langlevenrisico Door toekennen biometrisch rendement
Afhankelijk van overlijden
Hoog biometrische rendement voor ouderen bij overleven
37 38
Conclusies Overheid en werkgevers trekken zich terug als risicodragers maar niet als platformen voor keuzeachitectuur en vertrouwen
Pensioen innovatie gevraagd: nieuwe combinaties Ontvlecht functies sparen, beleggen, verzekeren Personaliseer financiële vermogens nu risico’s bij deelnemer liggen
Vertrouwen en maatwerk
Koester collectieve elementen
Keuzearchitectuur en borgen vertrouwen
Voorkom selectie bij verzekeren
39
10
