Opzoek naar een optimale datum en methode voor een. Teldata en methode voor overzomerende ganzen in Nederland

   

    Opzoek  naar  een  optimale  datum  en  methode  voor  een  landelijke KNJV telling.   

     

 

 

 

Teldata en methode voor overzomerende ganzen in Nederland  

   

 

 

 

 

 

 

 

   

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

  Stagerapport  Nikie van Dorst    Wageningen Universiteit  Januari 2011       

 

 

 

 

 

       

   

Teldata en methode voor overzomerende ganzen in  Nederland  Opzoek naar een optimale datum en methode voor een landelijke KNJV  telling      Nikie van Dorst   850602195040  Januari 2011                    Begeleiding  M. Montizaan (KNJV)  S. van Wieren (WUR)  B. Beekmans (WUR)    Afdeling Faunazaken, KNJV.  Resource Ecology Group, Wageningen Universiteit.     Foto’s van ganzen op omslag:   Erik van Til (boven: Brandganzen, midden: Nijlganzen, onder: Grauwe Ganzen)  Foto’s binnenwerk:   Erik van Til    Dit  rapport  is  gemaakt  door  een  student  van  Wageningen  Universiteit  als  onderdeel  van  haar  MSc‐ opleiding. Het is géén officiële publicatie van Wageningen Universiteit of Wageningen UR. Wageningen  Universiteit  neemt  middels  dit  rapport  geen  formele  positie  in,  noch  representeert  het  haar  visie  of  mening in deze.    Copyright © 2010 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd of  openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van  de auteur. 

i   

Voorwoord    Dit rapport is het resultaat van mijn onderzoek voor de KNJV in het kader van mijn afstuderen voor de Master  Forest and Nature Conservation aan de Wageningen Universiteit. Het onderzoek maakte onderdeel uit van mijn  afstudeerstage  die  ik  heb  vervuld  op  de  afdeling  Faunazaken  tussen  september  2010  en  januari  2011.  Deze  stage  is  voortgekomen  uit  mijn  wens  om  meer  te  leren  over  toegepast  faunabeheer  in  Nederland.  Ik  wil  de  KNJV  dan  ook  bedanken  voor  het  bieden  van  deze  stageplek  en  mijn  introductie  in  de  praktijk  van  het  wildbeheer.  In  het  bijzonder  bedank  ik  mijn  begeleidster,  Margriet  Montizaan,  voor  de  tijd  en  moeite  die  zij  heeft genomen om op al mijn vragen antwoord te geven. Sip van Wieren en Bas Beekmans van de Wageningen  Universiteit  bedank  ik  voor  hun  constructieve  commentaar  en  hun  aansporing  om  kritisch  te  blijven  denken.  Daarnaast  had  dit  rapport  niet  tot  stand  kunnen  komen  zonder  al  die  mensen  die  bereid  waren  om  mij  te  woord te staan over hun ervaringen met overzomerende ganzen en telmethoden. Mijn dank gaat daarom uit  naar de volgende personen:    

Guldemond, A., projectleider CLM onderzoek en advies 



van de Horst, J., secretaris WBE Goedereede/Overflakkee 



Nuissl, J., secretaris FBE Utrecht 



Verkaik, A.P. voorzitter WBE Lopikerwaard 



Voslamber, B., ganzenonderzoeker SOVON 



R. van de Werf, secretaris WBE Fivelgo 



Willemse, J., adviseur DLV Plant  

  Tenslotte bedank ik alle mensen die ik hier niet persoonlijk heb genoemd, maar wel betrokken zijn geweest bij  het schrijven van dit rapport. 

 

 

ii   

Samenvatting    Aanleiding  In  Nederland  is  het  aantal  overzomerende  ganzen  de  laatste  jaren  sterk  toegenomen.  Dit  heeft  geleid  tot  conflicten met de landbouw en verschillende natuurdoelstellingen. Daarnaast kunnen grote aantallen ganzen  zorgen voor overlast in recreatiegebieden en een bedreiging van de verkeersveiligheid. Omdat Grauwe Ganzen,  Kolganzen  en  Brandganzen  door  de  Flora‐  en  Faunawet  als  inheems  beschermde  soorten  zijn  aangemerkt,  mogen zij enkel bestreden worden mits de ganzen schade veroorzaken. Een ontheffing voor afschot kan slechts  worden verstrekt indien er in de provinciale faunabeheerplannen een getalsmatige onderbouwing is gegeven  voor de noodzaak tot ingrijpen. Om maatregelen te kunnen en mogen nemen ter voorkoming van schade door  overzomerende  ganzen  en  om  het  gevoerde  beleid  te  kunnen  monitoren  is  het  dus  noodzakelijk  om  per  provincie de omvang en het aantalsverloop van de verschillende populaties zomerganzen vast te stellen.     Probleemstelling  Er is geconstateerd dat tijdens de huidige KNJV voorjaarstelling in april niet alleen broedvogels maar ook nog  doortrekkende  en  overwinterende  ganzen  in  Nederland  aanwezig  zijn.  Het  moment  dat  de  wintergasten  wegtrekken bepaalt daarom mede de aantallen die tijdens de tellingen door de wildbeheereenheden (WBE’s)  worden  geteld.  De  KNJV  voorjaarstelling  geeft  daarom  geen  optimaal  beeld  van  de  populatieomvang  van  de  overzomerende  Grauwe  Gans,  Brandgans  en  Kolgans.  Voor  aantalgegevens  van  overzomerende  ganzen  op  WBE‐niveau  blijken  SOVON‐tellingen  nog  niet  toereikend.  Sommige  provincies  hebben  een  nieuwe  ganzentelling opgestart of zijn dat van plan. Omdat ganzen provinciegrenzen kunnen overvliegen en zich niet  gedurende het hele broedseizoen op dezelfde plaats ophouden is het belangrijk dat er één landelijke integrale  teldag  komt  die  is  afgestemd  met  alle  provincies.  Met  één  simultane  landelijke  telling  wordt  de  uniformiteit  van de tellingen gewaarborgd en kunnen gegevens uit verschillende provincies met elkaar vergeleken worden.  De  afdeling  Faunabeheer  van  de  KNJV  stelt  daarom  voor  om  een  nieuwe  ganzentelling  op  te  starten  op  een  later tijdstip in het jaar.     Doel van dit onderzoek  Binnen  deze  studie  is  onderzocht  wat  vanuit  een  ecologisch  perspectief  een  goede  teldatum  zou  zijn  van  overzomerende ganzen. Daarbij is gericht op de Grauwe Gans, Brandgans, Kolgans, Soepgans, Canadese Gans,  Indische Gans en Nijlgans. Daarnaast zijn de praktische knelpunten van een ecologisch goede teldatum in kaart  gebracht. Tenslotte wordt in dit rapport beargumenteerd op welke manier de telling het beste uitgevoerd kan  worden.  De  benodigde  informatie  is  verkregen  uit  artikelen,  onderzoeksrapporten  en  uit  interviews  met  personen die op verschillende manieren betrokken zijn bij ganzentellingen.    Ecologisch meest optimale teldatum  Uit dit onderzoek komt naar voren dat de tweede helft van juli de beste periode is om een gebiedsdekkende  landelijke telling voor zomerganzen uit te voeren. Brandganzen kunnen nog tot eind mei in Nederland worden  waargenomen.  In  mei  en  juni  zijn  veel  ganzensoorten  aan  het  broeden  en  leven  zij  erg  teruggetrokken.  De  verminderde  zichtbaarheid  maakt  een  gebiedsdekkende  telling  tijdens  de  broedperiode  zeer  lastig.  De  broedperiode wordt snel opgevolgd door de ruiperiode. Veel ruiende Grauwe Ganzen zitten dan verscholen in  rietmoerassen. Grauwe Ganzen zijn pas half juli klaar met de rui. In augustus vinden weer veel vliegbewegingen  plaats na de oogst van gewassen waardoor een telling dan geen goed beeld zou geven van het aantal ganzen  binnen  de  provincie  in  voorgaande  maanden.  Bovendien  arriveren  de  eerste  winterganzen  al  in  Nederland  vanaf begin augustus. Hoewel Brandganzen in de tweede helft van juli nog in de rui kunnen zijn, is deze soort  volgens ganzenonderzoekers wel goed zichtbaar omdat ze zich dan op open water bevinden. Ook Nijlganzen 

iii   

ruien in juli maar zijn juist dan goed te tellen omdat ze zich in grote ruigroepen op het water verzamelen. Er  geldt dat hoe verder in de maand juli geteld wordt, hoe minder ganzen nog ruien en hoe beter waarneembaar  de ganzen zijn, maar ook hoe groter de kans is op grootschalige verplaatsingen. In juli staan de graangewassen  nog hoog. Ganzen foerageren in de zomer voornamelijk in de vroege ochtend en in de avond. Als een telling  vanaf 9.30 plaatsvindt zullen hoge gewassen over het algemeen geen problemen opleveren omdat ganzen dan  naar de rustgebieden zijn getrokken. Op enkele locaties in Zuid‐Holland blijkt dat ganzen zich overdag wel in  graangewassen ophouden en daardoor minder goed zijn te tellen.    Praktische knelpunten  Vanuit  een  praktisch  oogpunt  is  de  tweede  helft  van  juli  een  zeer  lastige  periode  om  een  telling  van  overzomerende  ganzen  te  organiseren.  Vooral  vanwege  een  verminderde  beschikbaarheid  van  vrijwilligers  tijdens de vakantieperiode is het de vraag of het opzetten van een extra telling op deze datum haalbaar is. Dit  kan mogelijk opgelost worden door te zorgen dat alle WBE’s volgens een telsectorensysteem gaan tellen. Deze  methode wordt al beschreven in de KNJV instructie voorjaarstelling, maar wordt in een groot aantal WBE’s nog  niet gehanteerd. Om de beschikking te hebben over een groter aantal vrijwilligers zouden bovendien meerdere  instanties (terreinbeherende organisaties (TBO’s), particuliere grondeigenaren, etc) betrokken moeten worden  bij  de  telling.  Door  samen  te  tellen  kan  tevens  de  objectiviteit  van  een  telling  worden  gewaarborgd  en  voorkomt  men  deels  ophef  over  het  feit  dat  jagers  als  belanghebbenden  onderdeel  uit  maken  van  telprocedures.  In  het  samenbrengen  van  TBO’s  en  de  WBE’s  zouden  de  Faunabeheereenheden  mogelijk  een  belangrijke rol kunnen spelen. Daarnaast is het belangrijk dat er voldoende draagvlak onder jagers is voor een  extra telling. Sommige jagers hebben het gevoel al veel gegevens te moeten verzamelen en ervaren een extra  telling als een belasting. Bij het opzetten van een nieuwe telling zal het dus van groot belang zijn om hierover  een  goede  voorlichting  te  doen  geven  aan  de  WBE’s  en  haar  leden.  Ook  kan  onderzocht  worden  of  de  provincies tegemoetkomingen voor tellers kunnen voorzien. In 2011 zou er in een aantal WBE’s in verschillende  provincies  middels  een  pilot  vastgesteld  kunnen  worden  wat  de  praktische  haalbaarheid  is  van  een  extra  zomerganzentelling in juli. Door middel van deze proeftellingen kan de KNJV ervaring opdoen met tellen in de  tweede helft van juli, de beschikbaarheid van vrijwilligers testen en bekijken in hoerverre hoge graangewassen  voor  een  belemmering  zorgen  van  de  telling.  Indien  er  een  extra  ganzentelling  gaat  plaatsvinden,  is  het  verstandig om de overzomerende ganzen een aantal jaar met de KNJV voorjaarstelling te blijven meenemen.    Telmethode  Een  integrale  gebiedstelling  zoals  deze  nu  wordt  toegepast  tijdens  de  KNJV  voorjaarstelling  kan  evenzo  gehanteerd worden voor een landelijke inventarisatie van zomerganzen. Een broedvogelinventarisatie lijkt voor  de  KNJV  minder  geschikt  onder  andere  vanwege  de  moeite  die  het  kost  om  broedparen  in  kaart  te  brengen  tijdens  de  teruggetrokken  broedfase,  de  onduidelijkheid  van  territoriaal  gedrag  en  paarbanden  binnen  sommige  ganzenpopulaties  en  de  onzekerheden  omtrent  het  berekenen  van  de  werkelijke  populatieomvang  uit het aantal broedparen. Steekproefsgewijs tellen is niet zinvol bij ganzen omdat deze soort in de zomer niet  homogeen verdeeld is over het landschap. Een nadeel van een integrale gebiedstelling in juli is dat deze geen  goed beeld oplevert van de reproductie van de verschillende overzomerende ganzenpopulaties. Wanneer de  provincies  of  TBO’s  meer  inzicht  wil  hebben  in  de  groei  van  de  populaties  door  aanwas  dan  zouden  zij  aanvullende  tellingen  tussen  april  en  juni  moeten  organiseren.  Tenslotte  moet  de  KNJV  toewerken  naar  één  telprotocol dat in alle provincies wordt gehanteerd. In dit protocol kan ook informatie verstrekt worden over  het  tijdstip  van  tellen,  het  tellen  van  grote  groepen  en  de  verstoringsgevoeligheid  van  vogels.  Het  strikt  standaardiseren van het telprotocol zal de kwaliteit van de telgegevens verbeteren en een betere vergelijking  van gegevens uit verschillende jaren mogelijk maken. 

iv   

Inhoudsopgave    Voorwoord ............................................................................................................................................... ii  Samenvatting ........................................................................................................................................... iii  Inhoudsopgave ......................................................................................................................................... v  Introductie ............................................................................................................................................... 1    1.1 Aanleiding ........................................................................................................................................... 1  1.2 Probleemstelling ................................................................................................................................. 2  1.3 Onderzoeksvragen .............................................................................................................................. 2 

  2. Het belang van een landelijke KNJV‐telling ......................................................................................... 5    2.1 Eisen aan het faunabeheerplan .......................................................................................................... 5  2.2 Telgegevens op WBE niveau ............................................................................................................... 6  2.3 Tellingen door SOVON ........................................................................................................................ 7  2.4 Conclusie: het belang van een simultane landelijke telling ................................................................ 8 

  3. Teldata vanuit een ecologisch oogpunt .............................................................................................. 9    3.1 Voorjaars‐ en najaarstrek en de invloed van klimaatsverandering .................................................... 9  3.2 Broed‐ en ruiperioden ....................................................................................................................... 12  3.3 Habitatgebruik .................................................................................................................................. 19  3.4 Terreinbeheer ................................................................................................................................... 25  3.5 Grootschalige verspreidingen ........................................................................................................... 26  3.6 Conclusie: ecologisch meest optimale teldatum .............................................................................. 27 

  4. Teldata vanuit een praktisch oogpunt ............................................................................................... 31    4.1 Beschikbaarheid van vrijwilligers ...................................................................................................... 31  3.2 Verstoring van de telling door recreatie ........................................................................................... 36  3.3 Conclusie: praktische haalbaarheid .................................................................................................. 37 

  5. Telmethode van overzomerende ganzen .......................................................................................... 39    5.1 Broedvogelinventarisatie, steekproefsgewijs of integraal tellen ...................................................... 39  5.2 Wat te noteren .................................................................................................................................. 41  5.3 Tellen van grote groepen .................................................................................................................. 42  5.4 Tijdstip van tellen .............................................................................................................................. 44  5.5 Verstoringsgevoeligheid .................................................................................................................... 44  5.6 Standaardisatie ................................................................................................................................. 45  5.7 Conclusie: kwaliteit van de gegevens................................................................................................ 46 

  6. Discussiepunten ................................................................................................................................ 47    6.1 Praktische haalbaarheid .................................................................................................................... 47  6.2 Organisatie ........................................................................................................................................ 48  6.3 Verwerking en interpretatie van telgegevens ................................................................................... 49 

  Bronvermelding ..................................................................................................................................... 51 

  v   

Introductie    1.1 Aanleiding    In Nederland is het aantal overzomerende ganzen de laatste jaren sterk toegenomen. Overzomerende ganzen  zijn  ganzen  die  in  Nederland  tijdens  de  zomermaanden  (april  ‐  september)  in  het  wild  voorkomen,  in  tegenstelling  tot  overwinteraars  en  doortrekkers  uit  de  meer  noordelijke  gebieden.  Tot  de  zomerganzen  behoren niet alleen broedvogels en hun jongen, maar ook vogels die niet tot broeden overgaan of vogels met  mislukte  nesten  (SOVON  2010).  Terwijl  tijdens  de  KNJV  voorjaarstelling  in  2005  het  totale  aantal  overzomerende  ganzen  in  Nederland  werd  geschat  op  bijna  130.000,  was  in  2008  het  aantal  waarnemingen  gestegen  tot  over  de  370.000  (Figuur  1.1)  (Montizaan  en  Siebenga  2010).  De  Grauwe  Gans,  drie  decennia  geleden nog een zeer zeldzame broedvogel, maakt 43% uit van dit totaal en is daarmee de meest voorkomende  soort (Montizaan en Siebenga 2010). In totaal zijn er 18 soorten ganzen te vinden in Nederland waarvan naast  de  Grauwe  Gans  (Anser  anser),  de  Brandgans  (Branta  leucopsis),  de  Canadese  Gans  (Branta  canadensis),  de  Soepgans  (Anser  anser  domesticus)  en  de  Kolgans  (Anser  albifrons)  het  meest  talrijk  zijn  (SOVON  2010).  De  Grauwe Gans is een van oorsprong inheemse broedvogel die in Nederland in het begin van de 20ste eeuw door  overbejaging  en  drooglegging  van  moerassen  is  uitgestorven.  Mede  door  herintroducties  maar  ook  door  spontane vestiging van inheemse vogels is deze soort sinds 1961 als broedvogel weer in Nederland. Ook bij de  vestiging  van  Brandganzen  is  er  (deels)  sprake  van  een  natuurlijk  ontwikkeling.  De  overige  soorten  zomerganzen hebben zich voornamelijk in Nederland kunnen vestigen als het gevolg van handelingen van de  mens. Bij de Soepgans en Canadese Gans bijvoorbeeld, gaat het om nakomelingen van ooit in gevangenschap  gehouden populaties. De snelle toename van de zomerganzen is grotendeels te verklaren door een vergroting  van  het  aantal  geschikte  broedplaatsen  en  de  sterk  verbeterde  voedselsituatie  in  de  jaren  ’70  en  ’80.  Bij  de  Brandgans, van oorsprong een broedvogel van Arctische gebieden, leidde gunstige voedselomstandigheden en  een  verminderde  jachtdruk  in  de  overwinteringsgebieden  tot  een  toename  van  de  broedpopulaties  en  een  uitbreiding  van  het  broedareaal  in  zuidelijke  richting  (Voslamber  et  al.  2007,  LNV  2007,  van  der  Jeugd  et.  al  2006, Voslamber 2002, Meininger 2002).       Tabel 1.1 Totaal aantal waargenomen ganzen in geheel Nederland tijdens de KNJV voorjaarstelling in 2005 t/m 2008 (uit  Montizaan en Siebenga 2010). 

 

 

 

1   

Ganzen kunnen als herbivoren een grote impact hebben op hun omgeving. De populatiegroei van deze vogels  heeft  dan  ook  geleid  tot  conflicten  met  de  landbouw  en  verschillende  natuurdoelstellingen.  In  sommige  gebieden vervullen ganzen een belangrijke ecologische rol doordat zij verlandingsprocessen tegengaan en de  soortenrijkdom  bevorderen  (Vera  2009).  De  aanwezigheid  van  grote  populaties  ganzen  kan  echter  door  overbegrazing  ook  een  negatieve  invloed  hebben  op  natuurlijke  ecosystemen  (bv.  door  vermindering  van  broedmogelijkheden  voor  rietvogels).  Daarnaast  kunnen  de  grote  aantallen  ganzen  een  bedreiging  vormen  voor  de  verkeersveiligheid  en  kunnen  de  uitwerpselen  in  recreatiegebieden  voor  overlast  zorgen  (bv.  door  verminderde  waterkwaliteit  van  recreatieplassen  en  vervuiling  van  ligweiden)  (Lensink  et  al.  2010,  Provincie  Noord‐Holland 2008, van der Jeugd 2006a). Omdat Grauwe Ganzen, Kolganzen en Brandganzen door de Flora‐  en  faunawet  als  inheems  beschermde  soorten  zijn  aangemerkt,  mogen  zij  alleen  bestreden  worden  mits  de  ganzen schade veroorzaken. Door de Faunabeheereenheden (FBE’s) zijn faunabeheerplannen opgesteld waarin  wordt vastgesteld welke diersoort schade veroorzaakt en hoe dit voorkomen dan wel bestreden kan worden.  Deze plannen moeten worden goedgekeurd door de provincie. Voor de onderbouwing van het beleid omtrent  de overzomerende ganzen en uitvoering van het faunabeheer is het essentieel om een juist beeld te vormen  van  de  verspreiding,  populatieomvang  en  ontwikkeling  in  aantallen  van  deze  ganzensoorten  (KNJV  2010,  Tolkamp en Guldemond 2009).       

1.2  Probleemstelling    In 2005 heeft de KNJV voor de Wildbeheereenheden (WBE’s) een voorjaarstelling van de schadeveroorzakende  diersoorten opgezet (Montizaan en Siebenga 2010). Het percentage WBE’s dat deelneemt aan de tellingen lag  in  2008  op  circa  85%,  voor  eerdere  tellingen  lag  dit  percentage  lager.  Alle  betrokken  WBE’s  tellen  gebiedsdekkend  op  dezelfde  datum  gedurende  het  zelfde  dagdeel.  Op  deze  dag  –  gebruikelijk  de  eerste  zaterdag  van  april  –  worden  naast  ganzen  ook  de  knobbelzwaan,  kraaiachtigen,  de  blauwe  reiger  en  wildsoorten  meegenomen.  Voor  de  soorten  Grauwe  Gans,  Brandgans  en  Kolgans  is  het  de  vraag  of  de  voorjaarstelling een juist beeld geeft van hun populatieomvang in de zomer. Naast de overzomeraars kunnen  er namelijk nog doortrekkers en overwinteraars aanwezig zijn tijdens de tellingen. De in april getelde ganzen  hebben dus zowel betrekking op de nog aanwezige “winterganzen” als op de vogels die hier overzomeren. Het  moment dat de wintergasten wegtrekken bepaalt daarom mede de aantallen die tijdens de WBE‐telling wordt  geteld. Verschillen in getelde aantallen over de jaren geven dan ook niet automatisch een afspiegeling van een  toename  of  afname  van  deze  drie  ganzenpopulaties.  De  KNJV  overweegt  daarom  om  de  ganzentelling  los  te  koppelen van de voorjaarstelling en deze te verplaatsen naar een later tijdstip in het jaar.        

1.3 Onderzoeksvragen    In  deze  studie  wordt  onderzocht  naar  welke  datum  de  ganzentelling  het  beste  verplaatst  kan  worden.  Daarnaast  wordt  de  telmethode  bediscussieerd.  In  dit  rapport  zal  een  antwoord  worden  gegeven  op  de  volgende vragen:    1.

Wanneer  kan  vanuit  een  ecologisch  oogpunt  het  beste  de  stand  van  de  overzomerende  ganzen  worden bepaald? 

2   

2.

Wat zijn de mogelijkheden vanuit een praktisch uitvoerbaar oogpunt? 

3.

Hoe kan het beste de stand van de overzomerende ganzen worden bepaald? 

  De  benodigde  informatie  voor  het  beantwoorden  van  deze  vragen  is  verkregen  uit  artikelen  en  onderzoeksrapporten.  Daarnaast  zijn  een  aantal  personen  geïnterviewd  die  op  verschillende  manieren  betrokken  zijn  bij  ganzentellingen.  Voordat  de  onderzoeksvragen  worden  beantwoord  zal  er  in  hoofdstuk  2  worden  uitgelegd  wat  het  belang  is  van  een  landelijke  KNJV  telling  van  overzomerende  ganzen.  Er  zal  besproken  worden  waar  aantalgegevens  van  overzomerende  ganzen  voor  nodig  zijn  en  waarom  huidige  telgegevens  van  SOVON  niet  toereikend  zijn.  Ook  zal  worden  benadrukt  waarom  de  KNJV  een  landelijke  simultane telling wenst, welke is afgestemd met alle provincies.   In  hoofdstuk  3  zal  er  een  antwoord  worden  gegeven  op  de  eerste  onderzoeksvraag.  Deze  studie  richt  zich  daarvoor op de biologie van de ganzensoorten die schade veroorzaken of dreigen te veroorzaken: de Grauwe  Gans, Brandgans, Kolgans, Canadese Gans, Soepgans en de Indische Gans (Anser indicus). Deze soorten mogen  (in delen van) Nederland middels afschot verjaagd worden op basis van een landelijke aanwijzing of op basis  van  een  landelijke  of  provinciale  vrijstelling  of  ontheffing.  Daarnaast  zal  de  Nijlgans  (Alopochen  aegyptiaca)  worden  betrokken  in  het  onderzoek,  ondanks  dat  deze  soort  taxonomisch  gezien  niet  tot  de  echte  ganzen  behoort*. Ook de populatie Nijlganzen heeft zich sterk uitgebreid sinds de jaren tachtig. De Nijlgans verschilt  echter in gedrag met veel ganzensoorten (van der Jeugd 2006a). Een verschuiving van de teldatum is met name  van  belang  voor  die  soorten  waarvan  Nederland  zowel  overzomerende  ganzen  kent  als  wintergasten  en  doortrekkers.  Dit  geldt  voor  de  Grauwe  Gans,  Brandgans  en  Kolgans.  Bij  het  vaststellen  van  een  optimale  teldatum voor deze soorten is het dan ook van belang om te weten wanneer de wintergasten vertrokken zijn  uit Nederland en vanaf welke datum de eerste wintergasten zich weer aandienen. Een extra telling zal in ieder  geval na de wegtrek van de overwinteraars en doortrekkers moeten plaatsvinden zodat geen ‘vervuiling’ van  de  telgegevens  ontstaat  door  wintergasten  en  doortrekkers  die  worden  meegeteld.  Daarvoor  moet  ook  bepaald worden wat de invloed is van het weer op de periode waarin overwinteraars emigreren. Aan de hand  van  de  soortspecifieke  broedperiode,  het  foerageergedrag  en  habitatgebruik  (nesthabitat  of  opgroeihabitat)  kan er bepaald worden waar soorten te vinden zijn en in welke periode de mogelijkheid om ze waar te nemen  optimaal  is.  Ook  zal  er  rekening  gehouden  moeten  worden  met  het  terreinbeheer  bij  het  bepalen  van  een  nieuwe teldatum, daar bijvoorbeeld grashoogte belemmerend kan werken op de zichtbaarheid van de ganzen.  De overige soorten ganzen zouden, afhankelijk van hun biologie, geteld kunnen worden tegelijkertijd met deze  3 soorten of zoals gebruikelijk tijdens de voorjaarstelling.  Bij de tweede vraag wordt er juist bekeken welke aspecten vanuit een praktisch oogpunt een rol spelen bij het  vaststellen  van  een  nieuwe  teldatum.  Eén  van  die  aspecten  is  de  beschikbaarheid  van  de  vrijwilligers  die  de  tellingen  uitvoeren.  Om  de  tweede  onderzoeksvraag  te  beantwoorden  zullen  bijvoorbeeld  vakantieperioden  van  de  tellers  in  acht  moeten  worden  genomen.  Daarnaast  zal  er  bekeken  moeten  worden  in  hoeverre  in  recreatie tijdens het hoogseizoen voor verstoring van een telling zou leiden. In hoofdstuk 4 zal er dus worden  bediscussieerd of een telling op een ecologisch gezien optimale datum wel praktisch uitvoerbaar is.   In hoofdstuk 5 zal er nader ingegaan worden op de telmethode van overzomerende ganzen. Op dit moment  worden  de  faunasoorten  tijdens  de  voorjaarstelling  geïnventariseerd  middels  een  integrale  gebiedsdekkende  telling.  In  dit  hoofdstuk  zal  deze  methode  worden  vergeleken  met  andere  telmethoden  en  zal  er  worden  afgewogen welke telmethode bij een landelijke KNJV telling van overzomerende ganzen het beste gehanteerd  kan worden. Verder zullen er aspecten besproken worden die voor het telprotocol van belang zijn, zoals wat er    * In de rest van dit rapport zal de Nijlgans als overzomerende gans worden beschouwd. 

3   

in  het  veld  genoteerd  kan  worden,  het  schatten  van  grote  groepen  en  het  tijdstip  van  tellen.  Ook  komt  de  verstoringsgevoeligheid  van  ganzen  aan  bod  en  wordt  er  besproken  hoe  door  middel  van  standaardisatie  de  telgegevens verbeterd kunnen worden.     Tenslotte  zullen  in  het  afsluitende  hoofdstuk  mogelijke  oplossingen  worden  genoemd  voor  de  praktische  problemen  die  een  ecologisch  optimale  teldatum  met  zich  meebrengt.  Daarnaast  wordt  met  een  aantal  discussiepunten  aangegeven  waar  de  KNJV  rekening  mee  dient  te  houden  als  een  extra  ganzentelling  wordt  opgestart.  

4   

2. Het belang van een landelijke KNJV‐telling     Sinds 2005 organiseert de KNJV een landelijke telling van schadeveroorzakende diersoorten. Niet alleen moet de  KNJV over deze gegevens beschikken om jachtbelangen te kunnen behartigen, ook zijn de aantalgegevens die  voortkomen uit deze telling nodig voor het opstellen van de faunabeheerplannen en het meten van de effecten  van de beheersmaatregelen. Dit zal worden toegelicht in §2.1. In §2.2 en §2.3 zal er worden uitgelegd waarom  aantalgegevens  op  WBE  niveau  nodig  zijn  en  waarom  in  het  geval  van  ganzen,  de  SOVON  tellingen  nog  niet  toereikend zijn. Tenslotte zal in §2.4 beschreven worden wat de noodzaak is van een simultane landelijke telling 

 

voor overzomerende ganzen.       

2.1 Eisen aan het faunabeheerplan    In  de  Flora‐  en  faunawet  zijn  de  wilde  eend,  haas,  konijn,  houtduif  en  fazant  aangewezen  als  wild  waarop  gejaagd mag worden tijdens de hiertoe geopende jachttijd. Voor alle andere soorten geldt dat, als er vanuit het  oogpunt  van  schadebestrijding  of  beheer  moet  worden  ingegrepen,  de  overheid  hierover  beslist.  Bestrijding  kan  door  middel  van  een  vrijstelling,  aanwijzing  of  ontheffing  van  bij  de  Flora‐  en  faunawet  verboden  handelingen.  Alle  andere  wilde  diersoorten  zijn  in  principe  beschermd,  met  uitzondering  van  exoten  en  gedomesticeerde  exemplaren  die  niet  worden  aangemerkt  als  beschermde  inheemse  diersoorten.  Als  onbeschermde diersoorten noemt de Flora‐ en faunawet bijvoorbeeld de Nijlgans, Indische Gans en Soepgans  (Oord 2009). Deze dieren mogen op basis van een aanwijzing (art. 67) met het geweer worden bestreden in die  provincies  waar  zij  zijn  geplaatst  op  de  provinciale  aanwijzingslijst  (Montizaan  en  Siebenga  2010).  Zo  is  het  momenteel  toegestaan  om  in  de  provincies  Gelderland,  Zeeland,  Zuid‐Holland  en  Friesland  de  stand  van  de  Soepgans  en  Nijlgans  te  beperken  op  basis  van  een  aanwijzing.  In  Limburg  geldt  dit  alleen  voor  de  Nijlgans  terwijl in Zuid‐Holland naast de Soep‐ en Nijlgans ook de Indische Gans is aangewezen (Huber en Huber 2010).  Als  exoten  of  verwilderde  soorten  niet  op  de  provinciale  aanwijzingslijst  staan,  kan  bij  de  provincie  een  ontheffing ter voorkoming van schade (aan landbouw en/of flora en fauna) worden aangevraagd op basis van  artikel 68 (Oord 2009).   Beheer en schadebestrijding van beschermde dieren kan de rijksoverheid toestaan op basis van een landelijke  vrijstelling en de provincie op basis van een provinciale vrijstelling (art. 65 Ffw). Op de landelijke vrijstellinglijst  staat  de  Canadese  Gans  (Oord  2009).  Dat  betekent  dat  iedere  jachthouder  deze  soort  mag  doden,  mits  toestemming van  de grondgebruiker,  gedurende het hele  jaar (Montizaan  en  Siebenga 2010).  De Brandgans,  Grauwe  Gans  en  Kolgans  worden  beschouwd  als  provinciale  schadesoorten.  Het  is  in  de  meeste  provincies  toegestaan deze soorten te verontrusten en verjagen, maar niet om ze te doden met het geweer. Momenteel  mogen  alleen  in  de  provincie  Friesland  Grauwe  Ganzen  en  Kolganzen  worden  gedood  op  basis  van  een  provinciale vrijstelling. Dit geldt evenwel alleen van 1 oktober t/m 1 april, dus niet in de zomer (Huber en Huber  2010).    

 

5   

Vaak is afschot van de verschillende soorten zomerganzen dus slechts mogelijk op basis van een ontheffing in  het  kader  van  schadebestrijding  (Montizaan  en  Siebenga  2010).  Een  ontheffing  kan  op  basis  van  artikel  68  worden afgegeven (Oord 2009):     ∙ in het belang van de volksgezondheid en openbare veiligheid,  ∙ in het belang van de veiligheid van het luchtverkeer,  ∙ ter voorkoming van belangrijke schade aan gewassen, vee, bossen, bedrijfsmatige visserij en wateren,  ∙ ter voorkoming van schade aan flora en fauna,  ∙ met het oog op andere, bij algemene maatregel van bestuur aan te wijzen belangen.    De  ontheffing  kan  alleen  worden  verstrekt  indien  er  in  het  provinciale  faunabeheerplan  een  getalsmatige  onderbouwing  is  gegeven  voor  de  noodzaak  tot  ingrijpen  (Siebenga  2009).  Volgens  het  besluit  Faunabeheer  moet het faunabeheerplan kwantitatieve gegevens bevatten “over de populatie van de diersoorten ten aanzien  waarvan  een  duurzaam  beheer  noodzakelijk  wordt  geacht,  met  inbegrip  van  gegevens  over  de  aanwezigheid  van  de  populaties  in  het  betrokken  gebied gedurende  het  jaar” (art. 30 Flora‐  en  faunawet  jo.  art. 10  Besluit  faunabeheer).  Andere  gegevens  die  in  het  faunabeheerplan  moeten  zijn  opgenomen  zijn  daarnaast  een  onderbouwing  van  de  noodzaak  van  het  geplande  beheer,  een  onderbouwde  inschatting  van  de  verwachte  effectiviteit van het beheer en een beschrijving van de wijze waarop de effectiviteit zal worden bepaald. Om  maatregelen te kunnen en mogen nemen ter voorkoming van schade door zomerganzen en om het gevoerde  beleid  te  monitoren  is  het  dus  noodzakelijk  om  per  provincie  de  omvang  en  het  aantalverloop  van  de  verschillende populaties overzomerende ganzen vast te stellen.        

2.2 Telgegevens op WBE niveau    In sommige faunabeheerplannen worden aantallen en verspreiding van overzomerende ganzen op WBE niveau  besproken*.  Zo  wordt  in  het  faunabeheerplan  van  Zuid‐Holland  het  beheer  en  schadebestrijding  van  zomerganzen  in  zeven  regioplannen  uitgewerkt.  Deze  regio’s  verschillen  van  elkaar  in  landschap  en  in  de  verspreiding, aantallen en soortensamenstelling van zomerganzen. Daarnaast is de aard en het niveau van de  toegedane  schade  per  gebied  anders.  In  deze  gebiedsgerichte  plannen  zijn  doelmatig  maatregelen  geformuleerd  voor  het  beheer  van  schadesoorten  door  in  te  spelen  op  regiospecifieke  kenmerken.  Ook  in  Limburg  wordt  er  via  WBE  grenzen  bepaald  welk  beheer  (t.a.v.  Grauwe  Ganzen)  er  in  dat  gebied  het  beste  uitgevoerd  kan  worden.  Er  is  gekozen  voor  een  regiogebonden  aanpak,  zodat  beheer  per  jaar  en  per  locatie  aangepast kan worden aan de resultaten van telgegevens of aan een gewijzigd populatie‐ of schadepatroon in  Limburg.    In  de  provincie  Utrecht  vindt  afschot  plaats  conform  een  toegekend  quotum.  Voor  overzomerende  ganzen  (Brandgans, Kolgans en Grauwe Gans) geldt een indicatieve quotumverdeling naar rato van het voorkomen in  de WBE’s. In het faunabeheerplan wordt besproken of beheersmaatregelen per WBE tot nu toe effect hebben  gehad. Het gaat hierbij niet alleen om afschot maar ook om andere maatregelen zoals broedselreductie (het  behandelen  van  eieren)  en  het  wegvangen  van  ruiende  adulten  en  juveniele  vogels.  Door  aantalgegevens  binnen  of  tussen  WBE’s  te  vergelijken  kan  er  bijvoorbeeld  gekeken  worden  of  een  populatie  ganzen  is  toegenomen in WBE’s waar geen beheersmaatregelen zijn genomen en of afschot wel gerealiseerd wordt op  plaatsen waar de meeste ganzen zijn waargenomen.    * Faunabeheerplannen zijn te vinden op www.faunabeheereenheid.nl 

6   

In  andere  provincies  zoals  Gelderland  (FBE  Oost‐Gelderland  en  FBE  Rivierenland)  wordt  het  beheer  van  zomerganzen niet op WBE niveau geschetst. Deze FBE’s werken dan ook niet met een quotumverdeling, maar  alle WBE’s binnen de FBE krijgen toestemming om van een door de provincie verstrekte ontheffing gebruik te  maken.  Ook  FBE  Friesland  heeft  voor  de  gehele  provincie  een  ontheffing  aangevraagd  op  voorhand  voor  ondersteunend afschot ter voorkoming van schade door Grauwe Ganzen, Brandganzen en Kolganzen.    Concluderend  kan  er  gesteld  worden  dat  schadebestrijding  van  overzomerende  ganzen  alleen  is  toegestaan  mits het faunabeheerplan gegevens bevat over de omvang van de populatie zomerganzen binnen de provincie  en  over  de  (verwachte)  effectiviteit  van  de  schadebestrijding  op  die  populatieomvang.  Omdat  binnen  de  provincies  gebieden  van  elkaar  kunnen  verschillen  in  aantallen  en  soortensamenstelling  van  overzomerende  ganzen,  is  het  belangrijk  dat  per  WBE,  en  soms  zelfs  per  deelgebied  binnen  een  WBE,  aantalgegevens  beschikbaar  zijn.  Aan  de  hand  van  deze  aantalgegevens  op  WBE  niveau  kan  de  Faunabeheereenheid  gebiedsgerichte  beheersplannen  opstellen  en  kan  er  gekeken  worden  of  het  gekozen  beheer  het  gewenste  effect heeft.       

2.3 Tellingen door SOVON    In het kader van het SOVON watervogelproject worden in het winterhalfjaar maandelijkse tellingen uitgevoerd  van o.a. de Grauwe Gans, Brandgans, Kolgans, Canadese Gans en Nijlgans (maar niet van de Indische Gans en  Soepgans).  Deze  tellingen  worden  gebiedsdekkend  uitgevoerd  in  speciale  monitoringsgebieden:  de  Zoete  en  Zoute  Rijkswateren,  Natura‐2000  gebieden  en  de  pleisterplaatsen  voor  ganzen  en  zwanen  buiten  de  grote  wateren.  Ganzen‐  en  zwanenpleisterplaatsen  worden  over  het  algemeen  vanaf  oktober  t/m  maart  geteld,  hoewel de Grauwe Gans al vanaf  september wordt meegnomen en de Brandgans tot in april. Slechts enkele  gebieden  (Waddenzee,  Zoete  Rijkswateren  en  Zoute  Delta)  worden  jaarrond  geteld  (Hustings  et  al.  2009).  Tevens worden door vrijwilligers van SOVON jaarlijks broedvogelinventarisaties uitgevoerd in het kader van het  Broedvogel  Monitoring  Project.  Binnen  dit  project  worden  de  Canadese  Gans,  de  Brandgans  en  de  Kolgans  geteld.  Deze  tellingen  volgen  een  steekproefmethode  en  worden  uitgevoerd  in  proefvlakken  verspreid  over  Nederland (Figuur 2.1). Gegevens over populatieomvang in de zomer voor alle drie de soorten zijn echter op dit  moment nog onvolledig en meer telgebieden zijn wenselijk (van Dijk 2010).     Voor  aantalgegevens  van  overzomerende  ganzen  op  WBE  niveau  zijn  de  SOVON‐tellingen  niet  toereikend.  Broedvogelinventarisaties  worden  slechts  van  een  aantal  schadeveroorzakende  soorten  uitgevoerd  en  die  gegevens zijn op dit moment onvolledig. De inventarisaties binnen het watervogelproject zijn daarentegen zeer  volledig maar betreffen voornamelijk de overwinterende en doortrekkende ganzen.  Slechts enkele gebieden  worden jaarrond geteld. Landelijke tellingen van ganzen in de zomer zou SOVON graag willen organiseren maar  vindt daar niet genoeg draagvlak onder haar vrijwilligers voor. Omdat er in de winter en in de broedtijd al veel  tellingen  door  vrijwilligers  worden  gedaan  zou  de  belasting  te  zwaar  worden  (Voslamber,  pers.  med.).  Wel  heeft  SOVON  in  opdracht  van  derden  verschillende  landelijke  of  provinciale  gebiedsdekkende  tellingen  van  overzomerende ganzen uitgevoerd. Zo werd bijvoorbeeld in 2006 en 2007 een integrale telling georganiseerd  voor de gehele provincie Zeeland en het Zuid‐Hollandse en Brabantse deel van de Delta (van der Jeugd en de  boer 2006) en in 2009 vond er in opdracht van het ministerie van LNV een landelijke telling van zomerganzen  plaats in de maand juli (Visbeen en Scharringa 2010). 

7   

  Figuur  2.1  Ligging  van  de  in  2008  geInventariseerde  meerjarige  proefvlakken  van  het  Broedvogel  Monitoring  Project van SOVON (uit: van Dijk 2010)       

2.4 Conclusie: het belang van een simultane landelijke telling    Voor structurele aantalgegevens op WBE niveau voor alle provincies is dus een jaarlijkse terugkerende telling  nodig.  Om  een  goed  beeld  te  krijgen  van  de  populatieomvang  van  overzomerende  ganzen  zal  deze  later  moeten  plaatsvinden  dan  de  huidige  voorjaarstelling.  Op  dit  moment  wordt  in  Zuid‐Holland  al  een  integrale  provinciedekkende  telling  van  overzomerende  ganzen  omstreeks  half  juli  georganiseerd  door  het  CLM  Onderzoek  en  Advies  (Tolkamp  en  Guldemond  2009).  Omdat  ganzen  provinciegrenzen  kunnen  overvliegen  (Tolkamp en Guldemond 2007a) en zich tussen april en september kunnen ophouden in verschillende gebieden  (van der Jeugd en de Boer 2006) is het belangrijk dat er één landelijke integrale teldag komt die is afgestemd  met  alle  provincies.  Een  landsdekkende  telling  zal  een  beter  beeld  geven  van  de  populatieomvang  in  geheel  Nederland  dan  wanneer  provincies  afzonderlijk  in  verschillende  maanden  tellen.  Met  een  landelijke  telling  wordt daarnaast de uniformiteit van de tellingen gewaarborgd en kunnen gegevens uit verschillende provincies  met elkaar vergeleken worden. Wel zullen afwegingen moeten worden gemaakt tussen voor‐ en nadelen van  tellen  op  bepaalde  data  en  zullen  voor  de  verschillende  provincies  niet  alle  argumenten  even  zwaar  wegen.  Mogelijk  wijkt  de  ideale  provinciale  teldatum  af  van  de  ideale  landelijke  teldatum.  In  het  belang  van  een  simultane landelijke telling zal men echter tot een compromis moeten komen.    

8   

3. Teldata vanuit een ecologisch oogpunt    In het volgende hoofdstuk wordt bediscussieerd wat een goede teldatum voor overzomerende ganzen zou zijn  vanuit  een  ecologisch  oogpunt.  Om  een  optimale  datum  te  bepalen  moet  er  ten  eerste  rekening  gehouden  worden  met  de  datum  van  de  voorjaarstrek  van  doortrekkende  en  overwinterende  Grauwe  Ganzen,  Brandganzen  en  Kolganzen  (§3.1).  Pas  wanneer  deze  wintergasten  zijn  weggetrokken  zal  een  telling  een  “zuiver”  beeld  opleveren  van  de  populatie  overzomerende  ganzen.  Vervolgens  wordt  de  broed‐  en  ruiperiode  van de verschillende soorten overzomerende ganzen beschreven in §3.2. en in §3.3 wordt er nader ingegaan op  het  habitatgebruik  tijdens  die  perioden.  Aan  de  hand  daarvan  kan  er  bepaald  worden  in  welke  periode  de  zomerganzen het beste zichtbaar zijn. Wel moeten ook het terreinbeheer en de grootschalige vliegbewegingen  die  ganzen  in  de  zomer  maken  in  beschouwing  genomen  worden.  Deze  onderwerpen worden  in  §3.4  en  §3.5  besproken.  Tenslotte  wordt  in  de  conclusie  de  ecologisch  meest  optimale  teldatum  naar  voren  geschoven  en  wordt er beschreven welke afwegingen aan het bepalen van die datum ten grondslag liggen (§3.6).        

3.1 Voorjaars‐ en najaarstrek en de invloed van klimaatsverandering    Voor  de  overzomerende  Grauwe  Gans,  Brandgans  en  Kolgans  valt  de  jaarlijkse  KNJV  voorjaarstelling  in  het  eerste weekend van april te vroeg. Omdat er een grote kans bestaat dat er op dit tijdstip nog overwinterende  en  doortrekkende  ganzen  aanwezig  zijn,  geven  de  tellingen  geen  juist  beeld  van  het  aantal  overzomerende  ganzen in Nederland. De ganzentelling zou dus verschoven moeten worden naar een later tijdstip, wanneer de  voorjaarstrek  van  deze  soorten  is  afgelopen.  Wel  moet  de  extra  telling  plaatsvinden  voor  de  vroege  overwinteraars met de najaarstrek weer in Nederland aankomen. De timing van deze voorjaars‐ en najaarstrek  is echter variabel.     Sinds de jaren ‘80 zijn er in Nederland verschuivingen waargenomen van zowel de voorjaars‐ als najaarstrek,  welke veelal in verband worden gebracht met klimaatsverandering (Turnhout et al. 2009). Het is aangetoond  dat klimaatsverandering niet alleen invloed heeft op de fysiologie, populatiegroottes en interacties van dieren,  maar ook op de fenologie, ofwel, de timing van jaarlijks terugkerende verschijnselen (Walther et al. 2002). Zo  heeft  een  toename  van  de  gemiddelde  jaarlijkse  temperatuur  een  effect  op  data  van  eileg  (Both  en  Visser  2001,  Humprey  et  al. 1999) en  aankomst‐ en  vertrekdata  van  trekvogels  in  de broedgebieden  (Tottrup et  al.  2006).  In Nederland verschenen tot de jaren ’80 veel overwinteraars niet voor december. Januari en februari  waren  toen  de  maanden  dat  de  meeste  ganzen  werden  waargenomen,  terwijl  in  april  en  mei  slechts  de  Zwartbuik  Rotgans  (Branta  nigricans)  nog  aanwezig  was.    De  lange  serie  zachte  winters  na  1997  lijken  bij  meerdere  soorten  ganzen  te  hebben  geleid  tot  een  relatieve  afname  van  de  aantallen  in  februari  en  in  sommige recente zachte winters vond in januari al veel wegtrek plaats naar het oosten (Koffijberg et al 2010).  Ook Kolganzen komen sinds 1980 aanzienlijk vroeger in het najaar aan (Figuur 3.1) (Koffijberg et al. 2010) en  vertrekken vroeger in de jaren volgend op zachte winters (halsbandaflezingen tonen aan dat Kolganzen dan al  in  januari  massaal  de  oostgrens  kunnen  oversteken,  Hustings  et  al.  2008).  In  2006  t/m  2008  verlieten  het  grootste  deel  van  Kolganzen  het  land  tussen  half  januari  en  half  februari  (Hustings  et  al.  2010).  Dit  komt  overeen  met  buitenlandse  studies  naar  veranderingen  in  timing  van  de  voorjaarstrek:  voor  een  verscheidenheid aan trekvogelsoorten is deze vervroegd (Tottrup et al. 2006, Hüppop 2003). De wegtrek van  Kolganzen in het voorjaar van 2010, na de sneeuwrijkste winter in 30 jaar (grootste aantal sneeuwdekdagen, 

9   

KNMI  2010)  verliep  daarentegen  later  dan  voorgaande  jaren.  Ganzentellingen  laten  zien  dat  pas  in  het  Paasweekend van 3‐4 april het laatste grote contingent Kolganzen vertrok (Hustings et al. 2010).   

  Figuur 3.1 Timing van najaarstrek van Kolganzen in Nederland (uit  Koffijberg et al. 2010)     

Brandganzen blijven (in tegenstelling met wat wordt verwacht na zachte winters), juist veel langer, tot in mei,  in Nederland pleisteren. Het vertrek van deze dieren in het voorjaar is daarmee met wel zes weken uitgesteld  sinds 1988 (Ebbinge et al. 2010) (Figuur 3.2).  Gegevens van individueel gemerkte individuen tonen aan dat het  bij deze late wegtrekkers voornamelijk gaat om broedvogels van de nieuwe, westelijker gelegen broedgebieden  in Noord‐Rusland. Zij vliegen nu vanuit de Waddenzee vrijwel rechtstreeks naar de Russische broedgebieden en  maken nauwelijks nog gebruik van de traditionele voorjaarspleisterplaatsen in het Oostzeegebied (Koffijberg et  al. 2010).   

  Figuur 3.2. Het vertrekmoment van Brandganzen in de  internationale Waddenzee (uit Koffijberg et al. 2010)      Het  hoogtepunt  van  de  voorjaarstrek  van  de  Grauwe  Gans  valt  in  de  noordelijk  gelegen  pleisterplaatsen  (Dollard,  Lauwersmeer,  Zuidelijk  Flevoland  en  Friese  IJsselmeerkust  )  ook  pas  laat  in  het  jaar.  Met  name  Grauwe  Ganzen  afkomstig  uit  Noorwegen blijven  in  het voorjaar  lang  in  Nederland  pleisteren:  wegtrek  vindt  pas plaats in tweede helft van april. De eerste najaarstrekkers verschijnen echter alweer in augustus (Koffijberg  et  al.  1997).  Volgens  ganzenonderzoeker  Voslamber  van  SOVON  zijn  er  dan  waarnemingen  van  geringde  Grauwe Ganzen uit o.a. Noorwegen. De vroegste vogels zijn er al vanaf begin augustus en worden vooral in het 

10   

noorden  en  westen  van  het  land  aangetroffen  (Voslamber,  pers.  med).  Een  telling  van  de  populatie  zomerganzen in de maand augustus zou dus, net als de voorjaarstelling, “onzuivere” data opleveren.     Naast klimaatsverandering kan de verschuiving in voorjaars‐ en najaarstrek ook verklaard worden door andere  factoren zoals een verandering in het voedselaanbod. Er wordt bijvoorbeeld gesuggereerd dat de vervroegde  aankomst  van  overwinterende  Kolganzen  in  Nederland  in  verband  staat  met  veranderingen  in  agrarisch  grondgebruik in Rusland. Door een daling in het areaal aan beschikbaar foerageergebied zouden de vogels zich  genoodzaakt zien om vroeger in het najaar naar Nederland te trekken (Turnhout et al. 2009).  Daarnaast kan  zelfs de jacht een rol spelen in de verschuiving van trekpatronen. In de Duitse deelstaat Nedersaksen hebben  toenemende aantallen ganzen in 2008 geleid tot belangrijke uitbreidingen van de jacht. Een hypothese oppert  dat  de  toename  van  deze  jacht  de  ganzen  uit  Nederland  als  het  ware  verhindert  om  als  effect  van  zachte  winters zich weer oostwaarts te verplaatsen. Ganzen zouden ervoor kiezen in Nederland te blijven om aan de  hoge jachtdruk te ontsnappen (Koffijberg et al. 2010).    Hoe groot nu de rol is van klimaatverandering op de voorjaarstrek is dus nog niet geheel duidelijk. Daarnaast  zal  het  moeilijk  zijn  te  voorspellen  hoe  de  trekdata  in  de  toekomst  zullen  vallen,  daar  ook  andere  factoren,  zoals voedselaanbod elders en jacht op de migratie van invloed zijn. Op het moment valt de wegtrek van de  Kolgans en Grauwe Gans in april, die van de Brandgans pas half mei. In verband met de late voorjaarstrek van  Brandganzen  en  de  vroege  najaarstrek  van  Grauwe  Ganzen  zou  het  verstandig  zijn  om  een  extra  telling  van  zomerganzen tussen eind mei en begin augustus te laten plaatsvinden.       

 

 

11   

3.2 Broed‐ en ruiperioden    In  de  volgende  sectie  zal  de  broedperiode,  ruiperiode  en  broedwijze  van  overzomerende  ganzen  worden  beschreven  zoals  deze  in  verschillende  onderzoeken  wordt  vermeld.  Omdat  de  zichtbaarheid  van  ganzen  belangrijk  is  voor  een  telling  maar  afhangt  van  de  periode  binnen  het  broedseizoen  waarin  de  ganzen  zich  bevinden (zie volgende hoofdstuk) is het belangrijk te weten wanneer deze perioden precies vallen. De broed‐ en  ruiperioden zijn niet alleen afhankelijk van de soort en het weer, maar verschillen ook per gebied. Omdat het een  landelijke telling betreft zullen de vroegste begindata en de laatste einddata die bekend zijn van deze perioden  worden  aangehouden.  Een  totaal  overzicht  van  de  timing  van  de  broed‐  en  ruiperioden  van  de  verschillende  overzomerende  ganzensoorten  met  daarbij  de  mogelijke  aanwezigheid  van  overwinterende  en  doortrekkende  Grauwe Ganzen, Brandganzen en Kolganzen in Nederland wordt weergegeven aan het eind van deze paragraaf in  Figuur 3.4.   Voor de ruiperiode van niet‐broedende ganzen geldt voor de meeste soorten dat deze begint tussen eind mei  en  begin  juni.  Voor  broedvogels  loopt  de  start  echter  gepiekter.  Dit  komt  omdat  broedvogels  over  het  algemeen ruien tijdens het tweede deel van de jongenfase. Omdat de veren van de kuikens dan beginnen te  groeien zijn de ouders en pullen op hetzelfde moment in staat om weer te vliegen. Hierdoor is de start van de  ruiperiode  bij  broedvogels  afhankelijk  van  de  broedperiode  (Voslamber,  pers.  med.).  Voor  in  Nederland  broedende Brandganzen blijkt echter dat er een langere tijd zit tussen de broedperiode en ruiperiode (zowel in  vergelijking  met  de  Arctische  broedpopulaties  als  met  andere  in  Nederland  broedende  ganzensoorten).  In  Arctische broedpopulaties komen jonge Brandganzen uit het ei op het moment dat de voedselbeschikbaarheid  het  grootst  is.  In  Nederland  ligt  deze  voedselpiek  eerder  door  het  relatief  zachte  klimaat.  In  Nederland  broedende  Brandganzen  hebben  de  broedperiode  gedeeltelijk  kunnen  aanpassen  aan  ons  klimaat:  in  het  Noordelijk Deltagebied broeden de vogels 6 tot 7 weken eerder dan de Arctische populaties. De ruiperiode is  echter niet zodanig vervroegd. Dit zorgt er dan ook voor dat de jongen van de Brandgans gemiddeld al 2 weken  kunnen vliegen terwijl de ouders nog in de rui zijn. Brandganzen zijn dan ook tot eind juli nog in de rui, veel  later dan andere ganzensoorten in Nederland (van der Jeugd et al. 2009) .    Hieronder zullen voor verschillende overzomerende ganzensoorten de broed‐ en ruiperioden gegeven worden  zoals  deze  op  het  moment  van  schrijven  van  dit  rapport  bekend  zijn.  Het  is  van  belang  aan  te  geven  dat  de  onderstaande  broedperioden  in  de  toekomst  mogelijk  nog  verschuiven  onder  invloed  van  het  klimaat.  De  Brandgans,  die  zich  pas  in  1984  heeft  gevestigd  in  Nederland  (Meininger  2002),  is  nog  niet  volledig  aan  het  Nederlandse  klimaat  aangepast  (van  der  Jeugd  et  al.  2009)  en  is  het  niet  onwaarschijnlijk  dat  er  nog  verandering  in  de  timing  van  de  broedcyclus  plaats  gaat  vinden.  Daarnaast  heeft  de  wereldwijde  klimaatverandering, zoals in het vorige hoofdstuk al kort vermeld, een invloed op de eileg van ganzen. Met de  voorspelde temperatuurstijging in de toekomst (IPCC 2007)  zullen op de lange termijn de eilegdata van veel  vogelsoorten waarschijnlijk verder  vervroegen.  Zo  is  er  voor  het  Verenigd  Koninkrijk voorspeld  dat voor  75%  van de vogelsoorten de eileg eerder in het jaar zal plaats vinden tegen 2080 (Click and Spars 1999). Op de korte  termijn  kunnen  jaarlijkse  temperatuurwisselingen  juist  een  tegengesteld  effect  hebben  op  de  timing  van  het  broedseizoen. De Nijlgans is hier een mooi voorbeeld van. Na strenge winters begint deze soort enkele weken  later met broeden (Lensink 1999). Na de strenge winter van 2009/2010 zag men dan ook minder jongen in de  zomer  dan  in  andere  jaren.  Pas  rond  september/oktober  werden  veel  Nijlganzen  met  pullen  waargenomen  (Voslamber, pers. com.).       

12   

Grauwe Gans  Broedperiode:   Eind februari ‐ eind juni  In  de  uiterwaarden  langs  de  Waal  worden  de  eerste  eieren  half  maart  gelegd,  met  een  piek  rond  begin  april.  In  de  Vechtplassen  ten  noorden  van  Utrecht  gebeurt  dit  twee  weken eerder (Lensink 1998). Volgens het CLM onderzoek en  Advies  loopt  de  broedperiode  in  Zuid‐Holland  van  eind  februari  tot  begin  mei,  maar  late  broeders  beginnen  pas  in  juni (Tolkamp en Guldemond 2007a). In het Faunabeheerplan  Zomerganzen  Zuid‐Holland  wordt  een  broedperiode  van  begin maart tot eind juni aangegeven (Lensink et al. 2010)   Ruiperiode:  

Eind mei ‐ half juli  In Zuid‐Holland ruien Grauwe Ganzen van eind mei tot de tweede week van juni (Tolkamp en  Guldemond 2007a). In de Ooijpolder (provincie Gelderland) loopt de ruiperiode voor niet‐ broedende ganzen van begin juni tot halverwege juli (Voslamber et al. 2004) 

Broedwijze:  

Semikoloniaal ‐ koloniaal  Volgens  het  CLM  Onderzoek  en  Advies  is  de  Grauwe  Gans  in  Zuid‐Holland  geen  koloniebroeder (Tolkamp en Guldemond 2007a). Volgens het Faunabeheerplan Zomerganzen  Zuid‐Holland  broedt  deze  soort  wel  semikoloniaal  tot  koloniaal  (Lensink  et  al.  2010).  In  de  Ooijpolder  broeden  Grauwe  Ganzen  zowel  in  kolonieverband  in  diepe  zandputten  als  verspreid in het moeras  (Voslamber en Turnhout 2008)  

    Brandgans   Broedperiode:    Begin april ‐ ver in juni  Brandganzen  broeden  in  Nederland  vanaf  half  april  tot  ver  in  juni  (van  der  Jeugd  et  al.  2009,  Meininger  2002).  In  het  Deltagebied  vindt  de  eerste  eileg  plaats  omstreeks  10/11  april  (van  der Jeugd et al. 2006b, Ouwengeel 2001) en de  laatste eieren worden gelegd eind mei (van der  Jeugd  et  al.  2006b).  Opmerkelijk  aan  de  Brandganzen  in  het  Deltagebied  is  de  vroege  start en de uitgestrekte periode van de broedcyclus. De in Nederland broedende Brandganzen  blijken  ruim  een  maand  eerder  te  beginnen  met  de  eileg  dan  hun  soortgenoten  in  de  Arctische broedgebieden (Ouwengeel 2001, Van der jeugd et al. 2009)  Ruiperiode:  

Half juni ‐ begin augustus  Volgens het Faunabeheerplan Zomerganzen Zuid‐Holland valt de ruiperiode van eind juni t/m  juli (Lensink et al. 2010). In de Noordelijk Delta ruien Brandganzen vanaf half juni (gemiddelde  startdatum 1 juli) tot begin augustus (gemiddelde einddatum 3 augustus) (van der Jeugd et al.  2009). 

Broedwijze:  

Semikoloniaal ‐ koloniaal  De Brandgans is een koloniebroeder (Tolkamp en Guldemond 2007a, Ouwengeel 2001). In de  kolonie  op  de  Beeninger  Slikken  in  het  Deltagebied  lagen  de  nesten  zelfs  niet  verder  dan  2 

13   

meter  van  elkaar,  waardoor  er  een  hogere  weerbaarheid  tegenover  potentiële  predatoren  ontstaat (Ouwengeel 2001). Volgens het Faunabeheerplan Zomerganzen Zuid‐Holland broedt  deze soort semi‐koloniaal tot koloniaal (Lensink et al. 2010).      Kolgans   Broedperiode:   Begin april ‐ half juni  Uit een onderzoek naar broedende Kolganzen bij  Olburgen (provincie Gelderland) werd het eerste  ei gevonden op 1 april. Het hoogst aantal nesten  werd 

geconstateerd 

eind 

mei 

en 

de 

broedperiode liep tot half juni (Schoppers 2009).  In Zuid‐Holland valt de broedperiode tussen eind  april en begin juni (Lensink et al. 2010)  Ruiperiode:  

Juni ‐ begin juli (Lensink et al. 2010) 

Broedwijze:  

Semikoloniaal ‐ koloniaal  Van der Jeugd et al. gaf in 2006 aan dat de Kolgans als broedvogel in Nederland nog schaars  was en meestal ging het om solitaire of enkele broedparen. In 2008 constateerde Schoppers  dat  de  nesten  geconcentreerd  lagen:  de  tussenliggende  afstand  betrof  soms  slechts  enkele  meters  (Schoppers  2009).  Volgens  het  Faunabeheerplan  Zomerganzen  Zuid‐Holland  broedt  deze soort semikoloniaal tot koloniaal (Lensink et al. 2010). 

    Soepgans    Broedperiode: 

Eind maart ‐ begin juni (Lensink 1998, Lensink et al. 2010) 

Ruiperiode:   

Half mei ‐ half juni 

 

Het  ministerie  van  LNV  geeft  aan  dat  de  ruiperiode  valt  van  20  mei  t/m  10  juli  (LNV  2007).  In  Zuid‐Holland  ruien  Soepganzen  ook  in  de  maanden  mei  en  juli  (Lensink  et  al.  2010). 

Broedwijze:  

Semikoloniaal ‐ koloniaal 

 

Volgens  het  ministerie  van  LNV  liggen  de  nesten  zowel  semikoloniaal als verspreid (LNV 2007) maar volgens J. Huber  nestelen  Soepganzen  bij  voorkeur  in  kolonievorm  (Huber  2004). In het Faunabeheerplan Zomerganzen Zuid‐Holland wordt beschreven dat de Soepgans  een semikoloniale tot koloniale broedvogel is (Lensink et al. 2010). 

  De  Soepgans,  ook  wel  de  Verwilderde  Boerengans  genoemd,  is  een  gedomesticeerde  en  weer  verwilderde  Grauwe Gans (van der Jeugd et al. 2006). Het broedproces van de Soepgans lijkt in veel opzichten op dat van de  Grauwe Gans, alleen valt de broedperiode enkele weken later (Figuur 3.3). Dit is vermoedelijk een gevolg van  domesticatie van de vogels. Onder natuurlijke omstandigheden zijn bepaalde eigenschappen gunstig voor het  voortbestaan van individuen, zoals vroeg in het seizoen broeden. Vroege paren hebben doorgaans de grootste  legsels  en  hun  jongen  de  grootste  kans  op  overleving.  Door  kruising  werd  er  positief  geselecteerd  op  eigenschappen  als  smaak,  groeisnelheid,  donsproductie  en  aantal  eieren,  terwijl  eigenschappen  als 

14   

broedaanvang  van  minder  belang  waren  voor  gedomesticeerde  ganzen.  Wel  lijkt  de  reactie  van  de  twee  soorten op sturende factoren van het broedproces hetzelfde. In jaren dat het broedproces van de Grauwe Gans  vroeg in de tijd lag, begonnen ook Soepganzen relatief vroeg met broeden. Dit had vermoedelijk te maken met  de  milde  winters  waardoor  de  ganzen  in  een  goede  conditie  de  winter  uitkwamen.  Ook  de  grasgroei  in  het  voorjaar  komt  dan  vroeg  op  gang  waardoor  de  vogels  al  vroeg  over  eiwitrijk  en  makkelijk  verteerbaar  gras  beschikken.  Voor  koude  winters  is  het  van  Grauwe  Ganzen  bekend  dat  ze  later  beginnen  met  de  eileg.  Soepganzen lijken hetzelfde beeld te vormen (Lensink 1998). In Nederland trekken kleine aantallen Soepganzen  op  met  Grauwe  Ganzen  (Voslamber  et  al.  2004).  Onderling  kunnen  er  hybriden  voorkomen,  maar  ook  met  bijvoorbeeld de Kolgans, Indische Gans en Brandgans wordt er gekruist (Van Horsen en Lensink 2000, Lensink  1998).  De  Soepgans  is  soms  moeilijk  te  onderscheiden  in  het  veld  van  de  Grauwe  Gans  (de  Boer  en  van  der  Jeugd 2006a).   

  Figuur  3.3  Aandeel  van  broedparen  Grauwe  Ganzen  (zwart)  en  Soepganzen  (wit) waarvan in de betreffende week de jongen uit het ei zijn gekomen (in %).  Pijltjes markeren de week waarin 50% van de jongen is uitgekomen (uit Lensink  1998) 

    Canadese Gans    Broedperiode:   Begin april – half juni.    

Deze  soort  broedt  van  begin  april  tot  half  juni  volgens  Huber  (Huber  2003a).  In  Zuid‐Holland  valt  de  broedperiode  in  april  en  juni  volgens  Faunabeheerplan  Zomerganzen  Zuid‐Holland  (Lensink  et  al.  2010)  en  van  begin  mei  tot  half  juni volgens CLM Onderzoek en Advies (Tolkamp  en Guldemond 2007a)  

Rui:  

Begin juni‐ half juli.   In  Zuid‐Holland  is  deze  soort  in  de  rui  in  juni  tot  begin  juli  (Lenskink  2010).  In  Noord‐ Nederland valt het eind van de slagpenrui omstreeks half juli (Nienhuis 2006). 

Broedwijze:  

Solitair ‐ semikoloniaal 

15   

Volgens het Faunabeheerplan Zomerganzen Zuid‐Holland broedt deze soort semikoloniaal en  solitair  (Lensink  et  al.  2010).  Volgens  CLM  Onderzoek  en  Advies  is  de  Canadese  Gans  in  Nederland geen koloniebroeder (Tolkamp en Guldemond 2007a).      Indische Gans     Broedperiode: 

Begin april ‐ eind juni.  In  Nederland  begint  de  Indische  Gans  met  de  eileg  vanaf  begin  april  tot  eind  mei.  De  meeste  jongen komen uit het ei in 4de week van mei (van  Horssen  en  Lensink  2000).  In  Zuid‐Holland  valt  de  broedperiode  in  de  maanden  mei  t/m  juni  (Lensink et al. 2010)  

Ruiperiode:  

Half juni ‐ eind juli (Lensink et al. 2010) 

Broedwijze:  

Semikoloniaal ‐ koloniaal   De Indische Gans broedt zowel solitair als in kolonieverband en soms samen met andere  soorten (van der Jeugd et al 2006a; Lensink et al. 2010) 

In het natuurlijke verspreidingsgebied van de Indische Gans (China, Tibet en Mongolië) beginnen de vogels eind  mei met de eileg. Het relatief milde klimaat in Nederland is waarschijnlijk de reden van de relatief vroege eileg  die hier wordt waargenomen. Indische Ganzen kunnen zich aansluiten bij andere soorten zoals Grauwe Ganzen  en  Soepganzen.  Ook  kunnen  kruisingen  worden  aangetroffen  tussen  Indische  Ganzen  en  Grauwe  Ganzen,  Soepganzen of Brandganzen (Van Horssen en Lensink 2000).    Nijlgans     Broedperiode:   Januari  ‐  oktober  (piek  tussen  half  april  ‐  begin  juni)   

De  Nijlgans  broedt  in  Nederland  bijna  het  hele  jaar  rond.  Volgens  Lensink  (1999)  loop  de  broedperiode  van  eind  februari  tot  oktober  en  komen eind april/begin juni de meeste jongen uit  het ei. In stadparken zijn echter al half december  de eerste jongen waargenomen. Volgens van der  Jeugd en Majoor (2010) zijn buiten de stad de meeste jongen eind maart te zien. Ook is een  tweede broedsel mogelijk. In de Atlas van de Nederlandse Broedvogels wordt beschreven dat  Nijlganzen  met  jongen  tussen  januari  en  oktober  worden  gemeld,  met  een  duidelijke  piek  tussen half april/begin juni (Lensink 2002a). 

Ruiperiode:  

Juli (piek) ‐ augustus 

 

Nijlganzen  ruien  voornamelijk  in  juli  en  augustus  (Lensink  et  al.  2010,  Gerritsen  2001).  In  Vlaanderen is juli de echte piekperiode van de rui (Beck et al. 2002) en volgens Voslamber is  dit ook het geval in Nederland (Voslamber, pers. med.) 

Broedwijze:  

Solitair 

16   

 

De Nijlgans is een territoriale soort en dus geen koloniebroeder (Lensink en de Fouw 2010a,  van der Jeugd 2006a, Huber 2003b). 

  In Europa hebben de meeste ganzen een relatief kort broedseizoen. Gemiddeld ligt er 2‐3  maanden tussen de  vroegste en latere broeders. Het broedseizoen voor de Nijlgans is daarentegen veel uitgestrekter. Data van de  eerste  eileg  kan  variëren  met  meer  dan  6  maanden.  In  tropisch  Afrika  kan  deze  soort  het  hele  jaar  door  broeden, maar het merendeel broedt vlak voor het regenseizoen zodat genoeg voedsel beschikbaar is wanneer  de jongen uitkomen. In gebieden met één regenperiode is er gewoonlijk ook maar één piek in broedaantallen,  in gebieden met twee regenperioden worden er ook twee pieken waargenomen. Lensink (1999) suggereert dat  de Nijlgans in Europa zich vergelijkbaar gedraagt als zijn soortgenoten in Afrika. De Nijlgans broedt wanneer de  omstandigheden gunstig zijn en in Europa benut deze soort dus buiten de winter om elke kans om te broeden  (Lensink 1999). 

17   

 

Januari

Februari

Maart

April

Mei

Juni

Juli

Augustus

Grauwe Gans Brandgans Kolgans Soepgans Canadese Gans Indische Gans Nijlgans

Broedperiode Winterganzen aanwezig Ruiperiode

niet duidelijk ‐ tegenstellende bronnen piekperiode 

   Figuur 3.4 Overzicht van de timing van de broed‐ en ruiperioden van de Grauwe Gans, Brandgans, Kolgans, Soepgans, Canadese Gans, Indische Gans en Nijlgans en de mogelijke aanwezigheid  van overwinterende en doortrekkende Grauwe Ganzen, Brandganzen en Kolganzen in Nederland. 

18   

3.3 Habitatgebruik    De  zichtbaarheid  van  ganzen  is  afhankelijk  van  de  periode  binnen  het  broedseizoen.  Ganzen  prefereren  namelijk verschillende soorten habitat tijdens de verschillende fases van de broedcyclus omdat zij een afweging  moeten  maken  tussen  voedselbehoefte  (bv.  hoogkwalitatief  voedsel  als  de  jongen  opgroeien)  en  het  predatierisico (bv. ganzen met jongen en ruiende ganzen zijn minder mobiel) (van der Jeugd et al. 2006a). In de  volgende  sectie  worden  de  verschillende  habitattypen  die  overzomerende  ganzen  benutten  beschreven.  Er  wordt  zoveel  mogelijk  onderscheid  gemaakt  tussen  nesthabitat  en  opgroeihabitat.  In  Nederland  broedende  ganzen  zijn  behoorlijk  flexibel  in  keuze  van  het  nesthabitat.  Broedplaatsen  worden  vaak  gedeeld  tussen  verschillende  soorten  en  Brandganzen,  Grauwe  Ganzen,  Canadese  Ganzen  en  andere  ganzensoorten  kunnen  naast  elkaar  voorkomen  (van  der  Jeugd  et  al.  2006a).  Als  opgroeihabitat  wordt  door  de  Grauwe  Gans  en  Brandgans grasland het meest gebruikt. Bijna alle opgroeigebieden liggen aan het water (van der Jeugd et al.  2006a). Ganzen vervangen al hun slag‐ en armpennen simultaan waardoor ze een periode van 4 tot 5 weken  niet in staat zijn te vliegen. De ganzen zijn dan erg kwetsbaar voor predatoren en blijven daarom veelal in de  nabijheid van water, waar ze makkelijk kunnen vluchten (Kear et al. 2005). De habitatkeuze van niet‐broedende  ganzen  zal  ook  beschreven  worden  (bv.  juveniele  ganzen  of  ganzen  met  een  mislukt  broedsel),  mits  deze  informatie bekend is. Niet over alle soorten overzomerende ganzen is evenveel geschreven. Er is voornamelijk  onderzoek  gedaan  naar  overzomerende  Grauwe  Ganzen  en  Brandganzen,  de  meest  voorkomende  overzomerende  ganzen  in  Nederland  (Montizaan  en  Siebenga  2010).  De  habitatkeuze  van  deze  2  soorten  tijdens verschillende perioden kan dus het duidelijkst worden beschreven.      Grauwe Gans  De  Grauwe  Gans  heeft  zich  als  broedvogel  veelal  gevestigd  in  de  natte  delen  van  Nederland.  Op  de  Waddeneilanden worden ze echter ook gevonden in droge duinen. In de hogere delen van Nederland broedt  deze soort in vennen, afgravingen en plassen en zelfs in gebieden die grotendeels door bos worden omringd. In  de  gebieden waar  maar  enkele  paren  broeden, gedragen  de  vogels  zich  zeer  onopvallend  (Voslamber  2002).  Habitatkeuze in het voorjaar hangt af van het feit of vogels tot broeden overgaan of niet. Ganzen die een nest  bouwen  zijn  dan  te  vinden  in  moerassen  en  natuurlijke  vegetaties.  Niet‐broedende  vogels  daarentegen  zijn  hieraan  niet  gebonden  en  kunnen  overal  op  plekken  met  geschikt  voedsel  opduiken  (in  het  voorjaar  voornamelijk gras) (Voslamber et al. 2004).    Grauwe Ganzen bouwen hoge nesten van riet indien aanwezig, anders kunnen nesten ook in een kuiltje in de  grond liggen. Deze soort broedt minder vaak op eilanden dan Brandganzen. Eilanden worden vrijwel evenveel  gebruikt als het vasteland, alhoewel nesten op het vasteland altijd in de nabijheid van water (rietkragen) liggen  (zie Tabel 3.5) (van der Jeugd et al. 2006a). Ook wordt er regelmatig gebroed op legakkers. Deze gebieden zijn  allemaal minder toegankelijk voor vossen. Grauwe Ganzen broeden dus veelvuldig op beschutte plaatsen als in  rietvelden, struweel en (moeras)bos. Door de ontoegankelijkheid van de broedgebieden en de teruggetrokken  levenswijze tijdens de broedperiode is het lastig de populatieomvang van deze soort tijdens de broedperiode in  kaart te brengen (Voslamber et al. 2000).     Het opgroeihabitat bestaat voornamelijk uit grasland (van der Jeugd et al. 2006b). Het grootste deel van het  opgroeihabitat grenst aan open water. Grauwe Ganzen met jongen geven de voorkeur aan kortgrazig grasland.  Dit is van belang voor de groei van de jongen omdat het kortgrazige gras eiwitrijk is. Ganzenfamilies prefereren  intensief  gebruikt  en  het  liefst  bemest  boerenland,  omdat  de  overleving  van  jongen  hierin  relatief  hoog  is. 

19   

Grauwe  Ganzen  die  broeden  in  meer  ruigere  grasvegetaties  brengen  hierin  doorgaans  minder  jongen  groot  (Voslamber en van Turnhout 2008, Voslamber et al. 2004). In Zeeuws‐Vlaanderen worden ook percelen tarwe  gebruikt als opgroeihabitat (van der Jeugd et al. 2006b).     Tabel  3.5.  Ligging  van  broed‐  en  opgroeihabitat  van  de  Grauwe Gans in Nederland (uit van der Jeugd et al. 2006a) 

      Niet‐broedende vogels verblijven in het Noordelijke Deltagebied zowel op binnen‐ en buitendijkse graslanden  als in percelen met graan of andere gewassen (van der Jeugd 2006a). Tijdens de rui bevinden grote aantallen  zich  vooral  in  buitendijkse  gebieden.  Zodra  de  vogels  weer  kunnen  vliegen  verplaatsen  zij  zich  ook  naar  binnendijkse gebieden (Lensink en de Fouw 2010b). In de Ooijpolder verblijven niet‐broedende vogels (bij de  afwezigheid  van  buitendijkse  graslanden)  relatief  veel  op  boerengrasland  (Figuur  3.6).  Aantallen  niet‐ broedende  Grauwe  Ganzen  op  landbouwgrond  zijn  het  grootst  in  mei,  waarschijnlijk  na  het  mislukken  van  nesten. Tijdens de rui in juni zitten de ganzen in de Ooijpolder voornamelijk op (natuur)grasland (van der Jeugd  et al. 2006a). Na de rui (tot half juli) zitten Grauwe ganzen ook veel op gras maar kan plaatselijk weer schade  optreden  in  nog  niet  geoogste  graanpercelen  (Voslamber  et  al.  2004).  In  de  Haarlemmermeer,  waar  vanaf  begin augustus de oogst van graan op gang komt, foerageren Grauwe Ganzen vooral op juist geoogste percelen  (Lensink en de Fouw 2010a).   

  Figuur  3.6.  Aantal  Grauwe  Ganzen  op  landbouwgewassen  (tarwe,  gerst),  gras  of  natuurgebied  (natuurgrasland  en  moeras)  tijdens  het  broedseizoen  in  de  Ooijpolder.  In    lichtblauw  (maart  en  april)    het  deel  van  de  vogels  die  op  het  nest zit (uit van der Jeugd et al. 2006a). 

20   

Concluderend kan er gesteld worden dat nesten van Grauwe Ganzen vooral in besloten vegetatie liggen, terwijl  de  opgroeigebieden  juist  open  gebieden  zijn.  Desondanks  foerageren  veel  Grauwe  Ganzen  tijdens  de  ruiperiode ook op riet (Tolkamp en Guldemond 2007a, van der Jeugd et al. 2006a) en de vogels zijn dan minder  goed waar te nemen (Voslamber, pers. med.).    Brandgans   Het belangrijkste gebied voor de Brandgans is de Noordelijke Delta: de daar in 2005 getelde populatie besloeg  ruim de helft van de populatieschatting voor geheel Nederland. Dit komt waarschijnlijk door de afwisseling aan  eilanden die als broedhabitat dienst doen terwijl er gefoerageerd kan worden in de omliggende kort‐begraasde  graslanden, die zeer eiwitrijk zijn (van der Jeugd et al. 2006b).     Broedplaatsen  bevinden  zich  grotendeels  op  eilanden  (Tabel  3.7),  maar  in  Nederland  minder  strikt  dan  in  eveneens  recent  gekoloniseerde  broedgebieden  in  Estland  en  Zweden.  Op  eilanden  zijn  ganzen  veilig  voor  landpredatoren  zoals de  vos.  Van  der  Jeugd  et  al.  (2006a)  suggereert  dat  landpredatoren  van  minder  belang  zijn  in  Nederland  dan  in  deze  noordelijke  gebieden.  Brandganzen  die  op  het  land  broedden  (Noord  en  Zuid‐ Holland)  zaten  veelal  in  weilanden  tegen  slootranden  aan.  Nesten  van  Brandganzen  liggen,  net  als  bij  de  Grauwe  Gans,  in  besloten  vegetatie  (riet,  struweel,  moerasbos),  maar  worden  daarnaast  ook  op  kale  (zand)  grond aangetroffen (van der Jeugd et al. 2006a).     Tabel  3.7  Ligging  van  broed‐  en  opgroeihabitat  van  de  Brandgans in Nederland (uit van der Jeugd et al. 2006a). 

            Brandganzen  foerageren  vrijwel  alleen  daar  waar  kort  gras  beschikbaar  is  (van  der  Jeugd  et  al.    2006b).  Opgroeigebieden worden dan ook altijd begraasd door rundvee of halfwilde grazers (van der Jeugd 2006a). In  de  Noordelijke  Delta  bevinden  Brandganzen  zich  tijdens  de  broedtijd  (april‐juni),  in  tegenstelling  tot  Grauwe  Ganzen,  vrijwel  niet  op  binnendijks  gelegen  gras‐  of  akkerlanden.  Het  korte  gras,  waaruit  het  dieet  van  de  Brandgans  bestaat,  is  namelijk  voldoende  voorhanden  op  de  buitendijks  gelegen  schorren  (van  der  Jeugd  2006b). Brandganzen hebben opgroeigebieden die over het algemeen verder van de broedplaatsen verwijderd  liggen dan die van Grauwe Ganzen. Ondanks dat het grootste percentage in 2005 binnen 200 meter lag van het  broedhabitat, kon incidenteel het opgroeihabitat meer dan 10 kilometer van het broedhabitat af liggen. Jongen  zijn namelijk snel na het uitkomen van de eieren al in staat om zwemmend vele kilometers af te leggen (van de  Jeugd et al. 2006a, Meininger 2002).     Niet‐broedende  Brandganzen  worden  in  de  Noordelijke  Delta  vrijwel  alleen  waargenomen  op  buitendijks  gelegen graslanden nabij water. Deze graslanden waren allen begraasd door halfwilde grazers (van der Jeugd et 

21   

al. 2006b). Pas als de rui is voltooid verplaatsen de vogels zich ook naar binnendijkse terreinen (Lensink en de  Fouw 2010b).     Omdat Brandganzen in het Deltagebied zich tijdens de rui in juli nabij open water bevinden en foerageren op  korte  vegetatie  zijn  zij,  in  tegenstelling  tot  Grauwe  Ganzen,  goed  zichtbaar.  In  polders  en  binnenwateren  kunnen de ganzen echter ook in het riet of andere lange vegetatie zitten, waardoor zij plaatselijk minder goed  zichtbaar zijn (Tolkamp en Guldemond 2007a, van der Jeugd en de Boer 2006).      Kolgans   Deze soort overwintert veelal in grasvelden in een waterrijke omgeving, zoals die in het rivierengebied en in  Zuidwest‐Friesland. Daar komen ook enkele paren tot broeden. In Olburgen zijn in 2008 succesvol broedende  ganzen  gevonden  op  een  schiereiland.  Het  ging  hier  om  een  kolonie  van  bijna  40  broedparen.  Vegetatie  rondom het nest bleek vrij hoog: rond de 1 meter omstreeks eind mei (Schopper 2009). Sommige Kolganzen  overzomeren in Nederland maar gaan niet tot broeden over (Vogelbescherming Nederland 2010). In Olburgen  verbleven deze niet‐broeders (of niet succesvolle broedvogels) in maart en april nog in het broedgebied, maar  een groot deel hiervan vertrok in de loop van mei naar andere gebieden (Schopper 2009). Overwinterende en  doortrekkende Kolganzen foerageren in Nederland voornamelijk op grasland. Ook zijn de ganzen in de winter  lokaal te vinden op bouwlandpercelen (Koffijberg et al. 1997). Over opgroeihabitat in de zomer is echter weinig  bekend. In Olburgen waren het broed‐ en opgroeigebied duidelijk gescheiden. De afstand tot het broedgebied  varieerde van 800 meter tot 2,5 kilometer. Alle foeragerende families werden waargenomen op korte afstand  (10 meter) van het water (Schopper 2009).       Canadese Gans  De Canadese Gans komt vooral voor in gebieden met open water en graslanden, maar is in tegenstelling tot  veel andere soorten ook in bosrijke gebieden te vinden (Lensink 2002b). Canadese Ganzen begrazen graslanden  en  graangewassen  zoals  zomertarwe.  De  soort  wordt  regelmatig  aangetroffen  foeragerend  met  andere  ganzensoorten,  zoals  Grauwe  Ganzen,  Brandganzen  en  Kolganzen  (Huber  2003a).  De  Canadese  Gans  bouwt  nesten  op  de  grond,  meestal  zijn  deze  goed  verscholen.  Ook  zijn  er  nesten  op  daken  van  gebouwen  waargenomen  (Lensink  2002b).  Wanneer  nesten  worden  gebouwd  in  moerassige  delen  van  veenweidegebieden (Zuid‐Holland) of langs vennen (Brabant) worden graslanden in de omgeving gebruikt om  te foerageren (Lensink 1996). Tijdens de rui verzamelen Canadese Ganzen zich in groepen. In de Delta gebeurt  dit vaak op of nabij open water, terwijl omliggende kortgrazige graslanden worden gebruikt om te foerageren.  In  polders  en  binnenwateren  kunnen  de  vogels  zich  echter  ook  verschuilen  in  het  riet  of  lange  vegetatie  (Tolkamp  en  Guldemond  2007a).  In  Noord‐Nederland  bevinden  alle  ruiplaatsen  zich  in  gebieden  met  open  water.  Dit  kunnen  grote  plassen  zijn  maar  ook  zandgaten  of  parkvijvers.  Veel  ruiplaatsen  liggen  op  plekken  waarvan bekend is dat er veel ganzen broeden (Nienhuis 2006).        

 

22   

Soepgans    Habitatkeuze van de Soepgans komt overeen met die van de Grauwe Gans (Lensink 2002c). De soort bevindt  zich  voornamelijk  in  waterrijke  landschappen  waar  deze  foerageert  op  gras‐  en  bouwland.  Grote  en  kleine  wateren  worden  gebruikt  om  te  drinken,  als  toevluchtsoord  en  als  slaapplaats.  Toch  worden  regelmatig  groepen  waargenomen  buiten  deze  gebieden,  in  drogere  agrarische  landschappen.  Schijnbaar  kunnen  deze  individuen  met  minder  water  overleven  en  reproduceren  (Lensink  1998).  In  het  broedseizoen  bevindt  de  Soepgans  zich  nabij  water  (Huber  2004).  Ze  broeden  soms  tezamen  met  Grauwe  Ganzen  en  gedragen  zich  overeenkomstig (Lensink 1998). Vanaf mei komen de eerste jongen uit en verschijnen samen met hun ouders  op open water (Lensink 1998). Buiten de broedtijd verblijven Soepganzen nabij hun broedplaatsen en zullen zij  zich  niet  snel  verplaatsen.  Als  een  vogel  zich  echter  aansluit  bij  Grauwe  Ganzen  kunnen  zij  grote  afstanden  afleggen  (Lensnink  en  de  Fouw  2010b).  Sommige  gevormde  broedpaartjes  gaan  niet  tot  broeden  over  maar  verblijven wel het gehele seizoen op dezelfde locatie (Lensink 1998).      Indische Gans   Indische  Ganzen  trekken  op  met  andere  ganzensoorten  als  de  Grauwe  Gans  en  Soepgans  (van  Horssen  en  Lensink  2000).  De  soort  is  voornamelijk  gevestigd  in  het  rivierengebied.  Daar  worden  broedparen  waargenomen  in  half  open  landschappen,  zoals  uiterwaarden  met  bosjes,  struweel  en  moerassige  vegetatie.  Nesten zijn lastig te vinden: deze worden gemaakt op de grond en zijn verborgen in het rietmoeras of onder  struikgewas  (van  Horssen  en  Lensink  2000).  Langs  de  Lek  broedt  deze  soort  in  kolonies  op  kribben  en  stuweilanden. Paren zijn honkvast (Lensink en van Horssen 2002).       Nijlgans  De  Nijlgans  wordt  gevonden  in  een  groot  aantal  biotopen  (Huber  2000).  De  vogel  geeft  de  voorkeur  aan  gebieden met een afwisseling aan water, bos en grasland tegenover zeer open en minder gevarieerde gebieden  (Lensink  2002a,  Lensink  1996).  Alleen  in  gebieden  met  grootschalige  akkerbouw  waar  plassen  en  graslanden  schaars  zijn,  wordt  deze  soort  nauwelijks  waargenomen  (bijv.  Flevoland)  of  is  deze  beperkt  tot  buitendijkse  gebieden  en  binnendijkse  kreken  met  moerasontwikkeling  langs  de  oevers  (Zeeland).  Overdag  bevinden  Nijlganzen zich doorgaans op een oever, terwijl zij tegen de avond vertrekken naar een foerageergebied tot op  enkele kilometers van de plassen. De nacht brengen zij niet in het voedselgebied door (Huber 2000).   Ook de Nijlgans broedt in de nabijheid van water (Lensink 2002a). In de Noordelijk Delta worden broedgevallen  bijvoorbeeld  vooral  langs  grotere  wateren  en  voormalige  kreken  vastgesteld  (Lensink  en  de  Fouw  2010b).  Nijlgansen  nestelen  doorgaans  op  de  grond  (in  gebieden  met  geringe  predatiedruk),  in  dichte  vegetatie  of  onder struikgewas. Maar de keuze voor een broedplaats kan zeer flexibel zijn: nesten worden ook gevonden in  oude  boomnesten  van  roofvogels,  kraaien  of  reigers,  in  boomholten,  op  hoogspanningsmasten  en  op  gebouwen tot 60 meter hoogte (Lensink en de Fouw 2010a, Huber 2003b, Lensink 2002a).   De  Nijlgans  is  een  territoriale  soort.  Het  foerageren  en  grootbrengen  van  de  jongen  vindt  plaats  binnen  een  broedterritorium, dat met ongeveer 1 hectare vrij groot is (Lensink en de Fouw 2010a, Huber 2003b). Zij blijven  rond  de  broedplaats  vaak  tot  ver  in  het  najaar.  Niet‐broedende  vogels  of  niet  succesvolle  broedvogels  verzamelen  zich  in  juli  in  ruigroepen  in  de  nabije  omgeving  van  water.  Deze  verlaten  zij  weer  in  augustus/september (Beck et al. 2002, Lensink 1996). Nijlganzen behouden hun vliegvermogen tijdens de rui.  Omdat  er  in  Noord‐Afrika,  het  oorspronkelijke  leefgebied  van  de  Nijlgans,  naast  landpredatoren  ook  grote  waterpredatoren  (krokodil)  een  bedreiging  vormen  is  de  mogelijkheid  om  te  kunnen  blijven  vliegen  erg 

23   

belangrijk (Voslamber, pers. com.). Nijlganzen zijn dus niet zo kwetsbaar als ganzen, die tijdens de slagpenrui  niet kunnen vliegen en zich terugtrekken in ontoegankelijke gebieden (Gerritsen 2001).      Tellen tijdens de broedperiode of rui periode  Uit het voorgaande blijkt dat broedplaatsen van overzomerende ganzen in het algemeen zijn gekenmerkt door  een gesloten vegetatie (van der Jeugd et al. 2006a). Dit geldt voor alle beschreven soorten. Het teruggetrokken  gedrag tijdens de broedfase maakt een integrale gebiedstelling erg lastig (van der Jeugd en de Boer 2006). Een  telling kan daardoor beter pas na de broedperiode worden uitgevoerd. Opgroeihabitat is in vergelijking met het  nesthabitat  over  het  algemeen  vrij  open  en  bestaat  voor  een  groot  deel  uit  grasland  (van  der  Jeugd  et  al.  2006a).  Desondanks  kan  tellen  direct  na  de  broedperiode  problemen  opleveren  omdat  tijdens  de  ruiperiode  veel Grauwe Ganzen ook op riet foerageren (Figuur 3.8). Omdat een aanzienlijk deel van de Grauwe Ganzen  dan  verscholen  zit  in  rietmoerassen  of  bosjes  en  lastig  te  tellen  is,  kan  een  inventarisatie  van  zomerganzen  volgens Voslamber het beste pas na de ruiperiode van de Grauwe Gans plaatsvinden (Voslamber, pers. med.).  Voor andere soorten, zoals de Brandgans en Canadese Gans, verschilt het per gebied of ruiende ganzen goed  zijn waar te nemen. Brandganzen en Canadese Ganzen verzamelen zich in de Deltagebieden op open water en  korte  graslanden  en  zijn  daarom  wel  goed  waar  te  nemen  tijdens  de  rui.  In  de  polders  en  binnenwateren  daarentegen kunnen zij zich ook verschuilen in het riet in lange vegetatie wat een telling bemoeilijkt (Tolkamp  en Guldemond 2007a). Omdat Nijlganzen het hele jaar door kunnen broeden is het erg lastig een teldatum op  deze  soort  aan  te  passen.  Wel  verzamelen  de  niet‐broedende  Nijlganzen  (en  de  broedparen  van  welke  de  jongen al vliegvlug zijn) in juli zich in ruigroepen. Deze piekconcentraties zijn goed te tellen (Voslamber, pers.  med.).   

  Figuur 3.8. Habitat van broedplaatsen en opgroeigebieden in een aantal klassen  voor  Brandganzen  en  Grauwe  Ganzen.  Opgroeigebieden  zijn  over  het  algemeen  open, broedplaatsen meer besloten. Toch kan een aanzienlijk deel van de ganzen  zich ophouden in het riet of struweel (uit van der Jeugd et al. 2006a). 

 

 

24   

3.4 Terreinbeheer    Het  terreinbeheer  van  een  gebied  kan  van  invloed  zijn  op  de  zichtbaarheid  van  overzomerende  ganzen.  Dit  speelt met name een rol in de zomermaanden, wanneer het gras en de gewassen hoog staan. Het is gebleken  dat  ganzen  in  hoog  gras  meestal  goed  zijn  te  tellen,  omdat  de  koppen  van  de  ganzen  erboven  uitsteken.  In  hoge  landbouwgewassen  daarentegen  (met  name  graangewassen)  zijn  foeragerende  ganzen  lastiger  waar  te  nemen  (Tolkamp  en  Guldemond  2009).  J.  Willemse  van  DLV  Plant,  een  adviesbureau  in  de  plantaardige  sectoren, geeft aan dat de oogst van graangewassen in Nederland doorgaans eind juli van start gaat. In 2010  kwam  de  oogst  pas  een  week  later  opgang  vanwege  aanhoudende  regen.  Tussen  de  start  van  de  oogst  in  Zuidwest  Nederland  en  de  start  in  het  Noord  Nederland  (Groningen)  zit  ongeveer  3  weken  verschil.  In  het  noorden start de graanoogst pas eind augustus/begin september. In juli, vlak voor de oogst, is de tarwe op het  langst.  De  ervaring  van  Willemse  is  dat  ganzen  in  juli  nauwelijks  nog  op  graangewassen  foerageren.  Ganzen  kunnen als het gewas zo hoog staat lastig opvliegen en gaan daarom opzoek naar makkelijkere (ofwel open)  gebieden, zoals de uiterwaarden, weilanden of buitengebieden. De graslanden zouden dan voldoende voedsel  bieden (Willemse, pers. med.).     SOVON geeft aan dat als ganzen gedurende het zomerhalfjaar op landbouwgronden foerageren deze dat vooral  doen in de (vroege) ochtend en in de avond.  Bij gebiedsdekkende tellingen in 2006 en 2007 in het Deltagebied  werd door SOVON daarom overdag geteld, wanneer de meeste ganzen rusten in natuurgebieden (de Boer en  van der Jeugd 2007). In het najaar, wanneer de dagen korter worden, vinden er overdag meer vliegbewegingen  plaats  tussen  de  rustgebieden  en  foerageergebieden,  maar  over  het  algemeen  gebeurt  dit  niet  in  de  zomer  (Voslamber, pers. med.). Over of ganzen ook overdag op landbouwgronden foerageren zijn de meningen echter  verdeeld. Waarschijnlijk speelt het gebied hier een belangrijke rol bij. Zo vormt WBE Goedereede/Overflakkee  een uitzondering: tijdens de SOVON gebiedsdekkende telling in 2007 werden hier ganzen ook later op de dag in  graanpercelen  waargenomen  (de  Boer  en  van  de  Jeugd  2007).  Hetzelfde  is  geconstateerd  door  tellers  die  deelnamen  aan  de  jaarlijkse  integrale  telling  van  zomerganzen  georganiseerd  door  het  CLM.  J.  v.d.  Horst,  secretaris van WBE Goedereede/Overflakkee, geeft aan dat Grauwe Ganzen zich hier na de ochtend weliswaar  naar  rustgebieden  verplaatsen  om  te  drinken,  maar  gedurende  de  dag  op  en  neer  blijven  vliegen  tussen  de  rustgebieden en foerageergebieden. Omdat de ganzen in deze WBE ook overdag in graangewassen foerageren  zijn  ze  lastig  te  tellen.  De  tellers  binnen  deze  WBE  zouden  de  telling  dan  ook  het  liefst  pas  in  augustus  zien  plaatsvinden, wanneer het graan geoogst is en de ganzen beter zijn waar te nemen (van de Horst, pers. med.).  Volgens  A.P.  Verkaik,  voorzitter  van  WBE  Lopikerwaard  (provincie  Utrecht),  foerageren  ganzen  hier  ook  gedurende de dag.     Dat  ganzen  niet  overal  slechts  in  de  ochtend  en  avond  foerageren  kan  wellicht  te  maken  hebben  met  een  sterke  jachtdruk  in  bepaalde  gebieden.  In  WBE  Goedereede‐Overflakkee,  waar  ganzen  in  de  winterperiode  alleen tot 12.00 verontrust, gevangen en gedood mogen worden, is bijvoorbeeld waargenomen dat ganzen pas  ‘s middags beginnen met foerageren (van de Horst, pers. med.). Mogelijk zorgt een hoge jachtdruk er voor dat  ganzen  foerageren  wanneer  zij  de  kans  krijgen.  ’s  Middags  tellen  blijft  dan  lastig  omdat  de  ganzen  dan  verborgen  kunnen  zitten  in  hoge  graangwassen.  Naast  bejaging  kan  het  foerageergedrag  ook  afhankelijk  zijn  van het gebied. Van de Horst beschrijft Goedereede‐Overflakkee als een nauw schiereiland met veel verstoring  maar  met  dichtbij  “veilige”  rustgebieden  zoals  de  Slikken  van  Flakkee  en  eilandjes  als  de  Hompoelvoet  en  andere natuurgebieden. In dit gebied ligt er volgens van de Horst dus slechts een vlucht van enkele minuten  tussen stressvrij rusten en volledig alert moeten foerageren (van de Horst, pers med.). 

25   

Willemse van het DLV Plant geeft aan dat het beeld dat men ziet in WBE Goedereede/Overflakkee (ganzen die  half  juli  tussen  het  gewas  zitten)  beperkt  is.  Ook  volgens  het  CLM  is  WBE  Goedereede/Overflakkee  de  enige  WBE binnen Zuid‐Holland die problemen heeft met de telling vanwege zomerganzen in het graan (Guldemond  pers. med.). In hoeverre hoge gewassen ook voor problemen in andere provincies zou leiden is nog onduidelijk.       

3.5 Grootschalige verspreidingen    Ganzen  kunnen  zich  tijdens  de  rui  sterk  concentreren  op  plaatsen  dichtbij  water  (van  der  Jeugd  en  de  Boer  2006).  Vooral  onvolwassen  of  niet‐succesvolle  broedvogels  verzamelen  zich  op  deze  gemeenschappelijke  ruiplaatsen  (Koffijberg  et  al.  1997,  Lensink  et  al.  2010).  Broedvogels  met  jongen  zijn  daarentegen  meer  gebonden  aan  het  opgroeigebied  en  volbrengen  de  rui  op  of  nabij  de  broedplaatsen  (Lensink  et  al.  2010).  Tussen  de  ruiconcentraties  in  Nederland  kunnen  zich  Grauwe  Ganzen  bevinden  die  elders  hebben  gebroed,  maar geen jongen hebben geproduceerd (van der Jeugd et al. 2006a). Begin jaren ’90 bevonden de grootste  ruiconcentraties  van  Grauwe  Ganzen  binnen  West‐Europa  zich  in  de  Oostvaardersplassen  (met  een  piek  van  62.000  in  1992).  Deze  ganzen,  grotendeels  afkomstig  uit  Duitsland,  Polen,  Tsjechië  en  Oostenrijk,  vlogen  speciaal  voor  de  jaarlijkse  rui  naar  Nederland.  Daarnaast  kwam  een  deel  van  de  ruiende  vogels  uit  zuidelijk  Zweden en Denemarken (Koffijberg et al. 1997). Deze massale ruitrek van en naar de Oostvaardersplassen is  echter sterk afgenomen (Voslamber pers. med.). Grootschalige bewegingen zoals van Zweedse vogels die de rui  in  de  Oostvaardersplassen  doorbrengen  zijn  tegenwoordig  niet  bekend  van  Hollandse  ganzen  (Lensink  et  al.  2010). Wel zijn er aanwijzingen dat er in de zomer in Nederland locaties zijn die door ganzen uit andere landen  worden bezocht. Zo heeft een aanzienlijk deel van de in Noord Nederland ruiende Canadese Ganzen betrekking  op Duitse vogels (Nienhuis 2006). Ook zijn er broedvogels uit Münsterland, Duitsland, die voor de rui naar de  Gelderse  poort  toekomen  (Lensink  et  al.  2010).  In  Zeeuws‐Vlaanderen  betrof  een  deel  van  de  in  juli  getelde  Grauwe  en  Canadese  Ganzen  broedvogels  uit  aangrenzend  Belgisch  Vlaanderen  (de  Boer  en  van  der  Jeugd  2007).  Deze  vliegbewegingen  over  landsgrenzen  bemoeilijkt  het  vaststellen  van  de  populatiegrootte  van  overzomerende ganzen en de schadeproblematiek. Een deel van de schade in Nederland kan namelijk worden  veroorzaakt door vogels die niet in ons land broeden (van der Jeugd et al. 2006a). Na de rui keren ganzen over  het algemeen weer terug naar de opgroeigebieden (Voslamber, pers. med.)    In vergelijking met begin jaren ’90 zijn niet‐broedende ganzen in Nederland over het algemeen plaatsgetrouw  en vindt er geen grote ruitrek tussen verschillende provincies en landen meer plaats (Voslamber pers. med.).  Wel zal de verspreiding van de zomerganzen in juli niet altijd even representatief zijn voor de verspreiding in  bijvoorbeeld april of mei. In een onderzoek van SOVON naar zomerganzen in het Deltagebied (in 2006 en 2007)  kwam  de  vastgestelde  verspreiding  in  juli  grotendeels  overeen  met  het  verspreidingsbeeld  dat  uit  broedvogelinventarisaties  naar  voren  kwam.  Plaatselijk  konden  er  echter  afwijkingen  voorkomen  in  het  verspreidingsbeeld  omdat  vogels  tijdens  de  rui  andere  gebieden  opzochten  dan  tijdens  de  broedtijd.  Van  Brandganzen,  maar  ook  van  Grauwe  Ganzen,  is  het  immers  bekend  dat  families  met  jongen  voedselrijke  en  veilige  gebieden  opzoeken  tijdens  de  rui  en  enkele  kilometers  al  zwemmend  kunnen  afleggen.  Grotere  verplaatsingen  worden  echter  vaak  pas  vanaf  augustus  vastgesteld  (van  der  Jeugd  en  de  Boer  2006).   Voslamber  (SOVON)  adviseert  mede  daarom  om  de  landelijke  telling  in  de  tweede  helft  van  juli  te  laten  plaatsvinden.  In  augustus  zoeken ganzen de  geoogste gewassen  op  en zijn  er  veel  grootschalige  bewegingen  waar te nemen. In de kop van Noord‐Holland en West‐Friesland trekken bijvoorbeeld veel Grauwe Ganzen in  augustus naar akkerbouwgebieden waar zij na de oogst van de tarwe op het valgraan foerageren (Visbeen en 

26   

Scharringa 2010). Tellen in augustus zou dus geen goed beeld opleveren van de aantallen ganzen die zich voor  die tijd in de provincies bevonden.        

3.6 Conclusie: ecologisch meest optimale teldatum    Bij het bepalen van een datum voor een landelijke telling van zomerganzen is gebleken dat aan elke periode  tussen april en september zowel voor‐ als nadelen vastzitten (voor een overzicht van de voor‐ en nadelen per  periode, zie Tabel 3.9). Een landelijke gebiedsdekkende telling zal, net als een steekproeftelling, een schatting  blijven van het daadwerkelijke aantal aanwezige vogels. De problemen met tellen waar men tegen aanloopt in  verschillende  perioden,  zoals  een  verminderde  zichtbaarheid,  grootschalige  verspreidingen  en  aanwezigheid  van  winterganzen,  zullen  elk  voor  afwijkingen  zorgen  tussen  de  getelde  aantallen  en  de  daadwerkelijke  populatieomvang. Bij een keuze voor een teldatum zal er slechts overwogen kunnen worden op welk moment  een  telling  vermoedelijk  de  kleinste  afwijking  oplevert  of  welke  afwijkingen  niet  of  wel  aanvaardbaar  zijn.  Bovendien veroorzaken de aanwas van jonge vogels en de ruitrek in de zomermaanden aantalsveranderingen  in een gebied en een enkele telling levert dus maar beperkte informatie op. Een serie tellingen gedurende het  voorjaar en zomer geven vanzelfsprekend een vollediger beeld van het aantalsverloop (Hustings et al. 1985).  Omdat het opzetten van meerdere tellingen erg belastend zal zijn voor de WBE’s en daarom lastig te realiseren  is,  streeft  de  KNJV  naar  één  landelijke  telling  voor  overzomerende  ganzen.  Indien  WBE’s,  FBE’s  of  provincies  vaker willen tellen om betere resultaten te verkrijgen is dat natuurlijk mogelijk (Siebenga 2008).     Uit de gegevens die uit dit onderzoek naar voren komen blijkt dat de tweede helft van juli de meest optimale  periode  is  om  een  gebiedsdekkende  landelijke  telling  voor  zomerganzen  uit  te  voeren  (Figuur  3.10).  Overwinterende  of  doortrekkende  ganzen,  met  name  Brandganzen,  kunnen  nog  tot  eind  mei  in  Nederland  worden  waargenomen.  Met  het  opschuiven  van  de  voorjaarstelling  naar  eind  april  blijft  de  kans  groot  dat  overwinterende of doortrekkende Brandganzen worden meegenomen in de telling. Bovendien is rond die tijd  de broedperiode van alle soorten zomerganzen begonnen. Ook in mei en juni zijn veel ganzensoorten aan het  broeden. Tijdens de broedperiode leven ganzen erg teruggetrokken. Ganzen zijn hierdoor slecht zichtbaar, wat  een  gebiedsdekkende  telling  lastig  maakt.  De  broedperiode  wordt  snel  opgevolgd  door  de  ruiperiode.  Veel  ruiende Grauwe Ganzen zitten dan verscholen in rietmoerassen.  Grauwe Ganzen zijn half juli klaar met de rui,  maar  voor  Brandganzen  en  waarschijnlijk  ook  Indische  Ganzen  is  de  rui  pas  eind  juli  afgelopen.  In  augustus  vinden weer veel vliegbewegingen plaatst waardoor een telling dan geen goed beeld zou geven van het aantal  ganzen binnen provincie in voorgaande maanden. Bovendien arriveren de eerste winterganzen al in Nederland  vanaf  begin  augustus.  Alhoewel  Brandganzen  (de  op  één  na  meest  voorkomende  zomergans)  in  de  tweede  helft  van  juli  nog  in  de  rui    kunnen  zijn,  is  deze  soort  volgens  ganzenonderzoekers  goed  zichtbaar  in  tegenstelling  tot  Grauwe  Ganzen  omdat  ze  zich  dan  op  het  open  water  bevinden.  Wel  kunnen  Brandganzen  minder  goed  waarneembaar  zijn  in  polders  en  binnenwateren.  Ook  Nijlganzen  ruien  in  juli.  Omdat  de  niet‐ broedende vogels zich in juli echter in grote ruigroepen op het water verzamelen zijn Nijlganzen juist dan goed  te tellen.     Op grond van deze overwegingen zal de telling van overzomerende ganzen, vanuit een ecologisch oogpunt, het  beste in de tweede helft van juli kunnen plaats vinden. Er geldt dat hoe verder in de maand juli er geteld wordt,  hoe minder ganzen nog ruien en hoe beter waarneembaar de ganzen zijn, maar ook hoe groter de kans is op  grootschalige  verplaatsingen.  Wel  staan  in  juli  de  graangewassen  hoog.  Als  ganzen  in  de  graangewassen  foerageren zijn deze niet goed zichtbaar. Ganzen foerageren in de zomer voornamelijk in de (vroege) ochtend 

27   

en in de avond. Als een telling vanaf 9.30 plaatsvindt zullen hoge gewassen over het algemeen geen problemen  opleveren omdat ganzen dan naar de rustgebieden zijn getrokken. Op enkele locaties in Zuid‐Holland blijkt dat  ganzen  zich  overdag  wel  in  graangewassen  ophouden  en  daardoor  minder  goed  zijn  te  tellen.  Mogelijk  kan  middels een pilot meer inzicht worden verkregen in hoeverre dit ook in andere provincies gebeurt. 

28   

Tabel 3.9 Overzicht van de voor‐ en nadelen van een telling van overzomerende ganzen in verschillende perioden. 

       

  

   telmaand 

Voordeel 

  april 

‐ sinds 2005 voorjaarstelling in april: 

  ‐ overwinterende/doortrekkende Grauwe Gans, Brandgans  en Kolgans nog in Nederland 

  

   

vergelijken van telgegevens met eerdere jaren mogelijk 

  ‐ veel Grauwe Ganzen broeden: slechte zichtbaarheid 

  

   

 

   

  

  mei 

 

  ‐ overwinterende/doortrekkende Brandganzen nog in Nederland 

  

   

 

  ‐ broedperiode alle overzomerende ganzen: slechte zichtbaarheid 

  

   

 

   

  

  juni 

‐ geen overwinterende /doortrekkende ganzen meer in Nederland 

  ‐ broedperiode Grauwe, Brand‐ en Indische Gans tot eind juni: slechte zichtbaarheid 

  

   

 

  ‐ ruiperiode Grauwe Gans: slechte zichtbaarheid 

  

   

 

   

  

  juli 

‐ ruiperiode van Grauwe Gans half juli afgelopen 

  ‐ ruiperiode Brandgans; in binnenwateren en polders verminderde zichtbaarheid 

  

   

‐ piek van rui Nijlganzen; door ruiconcentraties goed te tellen 

  ‐ ruiperiode Indische Gans 

  

   

 

  ‐ graangewassen staan hoog; ganzen in Zuid‐Hollandse Eilanden minder zichtbaar 

  

  augustus 

‐ oogst van graangewassen op gang:  ganzen beter zichtbaar 

  ‐ grootschalige vliegbewegingen na oogst gewassen 

  

   

‐ ruiperiode Brandgans en Indische Gans afgelopen 

  ‐ eerste overwinterende/doortrekkende Grauwe Gans begin augustus al in Nederland 

  

  

Nadeel 

  

 

  

     

  

29   

Januari

Februari

Maart

April

Mei

Juni

Juli

Augustus

Grauwe Gans Brandgans Kolgans Soepgans Canadese Gans Indische Gans Nijlgans

KNJV Voorjaarstelling Broedperiode Winterganzen aanwezig Ruiperiode

onduidelijk piekperiode  beste ecologische teldatum

   Figuur  3.10  Overzicht  van  de  broed‐  en  ruiperioden  van  de  Grauwe  Gans,  Brandgans,  Kolgans,  Soepgans,  Canadese  Gans,  Indische  Gans  en  Nijlgans  en  de  mogelijke  aanwezigheid  van  overwinterende en doortrekkende Grauwe Ganzen, Brandganzen en Kolganzen in Nederland. Daarnaast aangegeven:  de timing van de KNJV voorjaarstelling en de periode waarin er vanuit een  ecologisch oogpunt het beste geteld kan worden.   

30   

4. Teldata vanuit een praktisch oogpunt    Uit  het  vorige  hoofdstuk  komt  naar  voren  dat  een  landelijke  gebiedsdekkende  telling  van  overzomerende  ganzen het beste in de tweede helft van juli uitgevoerd kan worden vanuit een ecologisch perspectief. Vanuit  een  praktisch  oogpunt  is  dit  echter  niet  vanzelfsprekend  ook  de  meest  optimale  telperiode.  Het  op  de  been  krijgen  van  genoeg  vrijwilligers  voor  een  landelijke  telling  kan  een  probleem  zijn  tijdens  de  zomermaanden  vanwege  de  vakantieperiode.  Bovendien  zal  er  tijdens  het  hoogseizoen  relatief  veel  (water)recreatie  plaatsvinden, wat mogelijk tot verstoring kan leiden van een telling. In §4.1 wordt er besproken of een telling in  de tweede helft van juli haalbaar zou zijn i.v.m. de beschikbaarheid van tellers en in §4.2 komt de invloed van  recreatie in deze periode aan bod.     

4.1 Beschikbaarheid van vrijwilligers    Vakanties in juli  Volgens het CLM Onderzoek en Advies is het organisatorisch lastig om voldoende tellers op de been te krijgen  tijdens schoolvakanties omdat tellers en telcoördinatoren van terreinbeherende organisaties (TBO’s) en WBE’s  dan  op  vakantie  zouden  zijn  (Tolkamp  en  Guldemond  2009).  De  data  van  de  schoolvakanties  voor  het  basisonderwijs verschillen per regio én per jaar. In 2011 bijvoorbeeld vallen de schoolvakanties in het noorden  van het land van 23 juli t/m 4 september, in midden Nederland van 2 juli t/m 14 augustus en in het zuiden van  Nederland  van  9  juli  t/m  21  augustus  (Rijksoverheid  2010).  De  vakanties  rouleren  volgens  een  vast  systeem  (vroeg of laat in het seizoen), zodat een regio niet elk jaar tijdens dezelfde periode vakantie heeft. Vanwege de  spreiding  in  vakanties  moet  er  voor  een  landelijke  telling  rekening  worden  gehouden  met  schoolvakanties  tijdens de gehele maand juli en augustus (Tabel 4.1).       Tabel 4.1. Timing van de schoolvakanties per regio voor de perioden 2010 t/m 2012   

jaar

Juni

Juli

Augustus

september

2012

2011

2010

Noord‐Nederland

Zuid‐Nederland

Midden‐Nederland

Drukste periode

 

 

31   

In de maand juli en augustus (het hoogseizoen) zijn ook feitelijk het grootste aantal Nederlanders met vakantie.  Dit geldt zowel voor binnen‐ als buitenlandse vakanties. Het CBS stelt dat in 2009 de twee drukste weken vielen  in  de  periode  25  juli  t/m  7  augustus  (zie  Tabel  4.1)(CBS  2010). De  twee  drukste  weken  van  2008  lagen  iets  vroeger,  van  19  juli  t/m  1  augustus.  Na  schatting  waren  er  elke  week  ruim  2,5  miljoen  Nederlanders  op  vakantie,  waarvan  bijna  1  miljoen  in  eigen  land  (CBS  2009).  Een  telling  in  de  tweede  helft  van  juli  zou  dus  precies vallen in de drukste vakantieperiode.      Telsectoren  Dit  probleem  kan  deels  ondervangen  worden  door  alle  WBE’s  hun  werkgebied  te  laten  opdelen  in  logisch  begrensde  telsectoren,  volgens  de  KNJV  Instructie  Voorjaarstelling  (zie  Figuur  4.2)(KNJV  2010).  Volgens  Siebenga  waren  er  bij  de  wintertelling  in  2009  nog  WBE’s  die  alle  jagers  hun  eigen  jachtveld  lieten  tellen.  Hierdoor zouden relatief veel tellers nodig zijn binnen een WBE en bestaat de kans dat sommige jachtvelden  niet worden geteld (Siebenga 2009).                          

Volgens  het  telsectorensysteem  moet  de  gehele  WBE  opgedeeld  worden  in  telgebieden  (sectoren), welke elk in één ochtend op ganzen geïnventariseerd kan worden door een telgroep  (± 2‐3 personen). Eén telsector kan zowel meerdere (kleine) jachtvelden omvatten als gebieden  niet zijnde jachtvelden (industrieterrein, natuurgebied, etc.). Iedere jachthouder kan in principe  zijn eigen jachtveld tellen maar moet daarnaast ‐indien het jachtveld niet zodanig  groot is dat  het  een  telsector  in  zijn  geheel  kan  zijn‐  omliggende  gebieden  met  de  inventarisatie  meenemen.  Telsectoren  verschillen  van  de  representatieve  telgebiedjes  die  voor  de  KNJV  trendtelling  worden  gebruikt.  Deze  representatieve  telgebiedjes  bestrijken  in  totaal  ongeveer  1/10 deel van de WBE, terwijl telsectoren tezamen de gehele oppervlakte van de WBE gebied  beslaan.  

  In  WBE  Goedereede/Overflakkee  (provincie  Zuid‐Holland)  tellen  jagers  tijdens  de  zomertelling  van  ganzen  in  juli  elk  hun  eigen  jachtveld.  Volgens  WBE  secretaris  van  de  Horst  zou  echter  de  schoolvakantie  geen  grote  problemen  moeten  opleveren.  Van  de  Horst  heeft  ervaren  dat  er  dan  meerdere  jagers  per  jachtveld  beschikbaar zijn. Hij geeft aan dat naast de jachthouders ook gastjagers deelnemen aan de telling die op deze  manier iets terug kunnen doen voor de jachthouder. In het totaal zijn er 32 telsectoren (sommige telgebieden  zijn wel jachtveldoverschrijdend) in deze WBE. Van de 30 tot 40 jagers die worden opgeroepen blijven er per  jaar zeker 32 over. Van de Horst is van mening dat zelfs een latere telling in augustus hierin geen verschil zou  uitmaken.  Ook  in  de  provincie  Utrecht  vindt  de  voorjaarstelling  over  het  algemeen  plaats  op  het  niveau  van  jachtveld,  landgoed  of  TBO‐beheergebied.  Naast  vele  voordelen  kent  deze  werkwijze  ook  zijn  beperkingen  aangezien “witte vlekken” niet uit te sluiten zijn: gebieden waar nu geen aantalgegevens van beschikbaar zijn,  aldus  Nuissl,  secretaris  van  FBE  Utrecht.    Witte  vlekken  ontstaan  bijvoorbeeld  doordat  niet  elk  jachtveld,  beheergebied of landgoed wordt geteld of doordat sommige jagers niet zijn aangesloten bij de WBE. De FBE  stimuleert nu de coordinatieteams (zie verderop dit hoofdstuk) om hier op WBE‐niveau goede afspraken over  te maken ter voorkoming van deze zogenaamde ‘witte vlekken’.    Momenteel zijn er verschillende redenen waarom niet alle WBE’s hun tellers tijdens de voorjaarstelling laten  tellen in telsectoren.  Argumenten die worden gegeven zijn:   ‐

De opdeling van het werkgebied van de WBE’s in telsectoren vergt organisatorisch veel van  de WBE’s, waardoor deze te zwaar worden belast. 

32   

‐

De kwaliteit van de tellingen is lager. Jagers kennen hun eigen jachtveld het beste; ze “weten  waar het zin heeft om te gaan kijken” en hoe het gebied het beste doorkruist kan worden.  

‐

Jagers zijn afhoudend en beschermend t.a.v. hun eigen jachtveld en het zou daarom lastig zijn  jagers elkaars jachtveld te laten tellen.  

‐

Jagers hebben meer affiniteit met hun eigen jachtveld en willen deze graag inventariseren om  een  beeld  te  krijgen  van  wat  er  zit.  Daardoor  zijn  jagers  meer  gemotiveerd  om  hun  eigen  jachtveld te tellen dan een gebied dat ze niet kennen.  

  In Zuid‐Holland, waar het CLM sinds 2007 de telling van zomerganzen in juli coördineert, heeft het enkele jaren  geduurd  voordat  het grootste  deel  van de WBE’s  telsectoren  had  ingevoerd.  A.  Guldemond, projectleider  bij  CLM  onderzoek  en  advies,  denkt  dat  de  nu  heersende  gedachten  als  “jagers  willen  hun  eigen  jachtvelden  tellen”  doorbroken  moeten  worden.  Jagers  kunnen  weliswaar  hun  jachtvelden  blijven  tellen  (waardoor  er  gebruik  wordt  gemaakt  van  de  aanwezige  kennis)  maar  tegelijkertijd  omliggende  gebieden  meenemen,  die  anders  niet  geteld  zouden  worden.  Guldemond  wijst  erop  dat  alleen  als  er  in  telsectoren  wordt  geteld  het  mogelijk is om gebiedsdekkend te tellen: er valt dan duidelijk aan te geven wat de witte vlekken zijn en hoe  deze kunnen worden meegnomen door jagers (Guldemond pers. med.).      

  Figuur 4.2 .Opdeling van WBE Fivelgo (provincie Groningen) in 10 telsectoren. In zwart de  WBE grens, in rood de grenzen van de telsectoren en in gele arcering de representatieve  telgebiedjes voor de trendtelling van de wildsoorten (uit Siebenga 2007) 

   

33   

Grootte van een telsector  Het moet mogelijk zijn om een telsector in één ochtend op ganzen te inventariseren. Een globale aanduiding  voor  de  grootte  van  een  gebied  dat  door  één  teller  op  een  halve  dag  kan  worden  onderzocht  op  de  aanwezigheid van ganzen staat in Tabel 4.3 (uit het boek Vogelinventarisatie van Hustings et al. 1985). Verkaik,  voorzitter van WBE Lopikerwaard (provincie Utrecht), denkt dat deze groottes binnen zijn WBE kleiner zullen  zijn. Hij geeft aan dat hier in een ochtend een telgroep van 2 personen deels per voet en per auto een gebied  van ongeveer 500 ha zou kunnen inventariseren op ganzen. Deze waarden zullen echter lager liggen wanneer  het terrein minder goed begaanbaar of bereikbaar is. Verkaik benadrukt dat er in zijn WBE, die ruim 13.000 ha  groot  is,  ongeveer  25  sectoren  nodig  zullen  zijn  en  alsnog  een  groot  aantal  vrijwilligers  opgeroepen  moeten  worden tijdens een lastige periode (Verkaik, pers.med.). R. van der Werf, secretaris van WBE Fivelgo (provincie  Groningen) heeft zijn WBE, die ca. 12.000 ha groot is, opgedeeld in 10 telgebieden (Figuur 4.2). Deze laat hij  jaarlijks  door  dezelfde  20  personen  inventariseren.  Omdat  zijn  gebied  vrij  open  is,  kunnen  de  telsectoren  binnen één ochtend worden doorkruist (van de Werf, pers. med.). De maximale grootte van een telsector kan  dus verschillen per WBE en is afhankelijk van de overzichtelijkheid van het gebied. Het is aan te raden dat de  KNJV  een  leidraad  opstelt  over  groottes  van  telsectoren  per  terreintype,  die  WBE’s  kunnen  gebruiken  bij  de  indeling van het werkgebied (als dit nog niet is gebeurd). Benodigde informatie zal moeten komen van WBE’s  die al wel met telsectoren werken en kan eventueel middels een enquête worden verkregen. Ook het CLM zal  informatie beschikbaar hebben over groottes van telsectoren omdat er in Zuid‐Holland tijdens de zomertelling  in juli nu grotendeels met telsectoren wordt gewerkt.     Tabel 4.3 Grootte van een gebied dat door één teller op een halve dag kan  worden  onderzocht  op  de  aanwezigheid  van  ganzen  (naar  Hustings  et  al.  1985).    vervoermiddel 

open landschap 

halfopen landschap 

fiets 

3750 ha 

2.500 ha 

auto 

15.000 ha 

7.500 ha 

        Coördinatie  De telsectoren kunnen het beste worden uitgezet door de WBE’s in samenwerking met een organiserende of  overkoepelende  organisatie.  Het  CLM  heeft  een  sturende  rol  gespeeld  bij  de  indeling  van  telsectoren  bij  de  integrale zomertelling in Zuid‐Holland. Mogelijk kunnen de FBE’s deze ondersteuning geven aan de WBE’s en  zodanig  een  faciliterende  rol  innemen  bij  de  uitvoering  van  een  landelijke  zomerganzen  telling.  Het  zal  van  belang zijn om het indelen van telsectoren te initiëren (daar waar dit nog niet is gebeurd) te coördineren en te  controleren. Wel zal dit in overeenstemming met de WBE’s moeten gebeuren, deze hebben immers de meeste  kennis  over  het  gebied  en  kunnen  dus  het  beste  de  grenzen  neerleggen.  Het  opzetten  van  een  extra  ganzentelling zal mede door de sectorenindeling aanvankelijk veel tijd en energie gaan kosten en er zal goed  moeten worden nagedacht en besproken wie deze taak op zich gaat nemen. Naast een  zomerganzentelling zal  echter ook de voorjaarstelling er baat bij hebben dat alle WBE’s met het telsectorensysteem werken.     

34   

Gezamenlijk tellen   De  tellingen  zouden  idealiter  niet  door  jagers  alleen  moeten  worden  uitgevoerd  maar  in  samenwerking  met  andere  personen  en  organisaties.  Dit  zijn  bijvoorbeeld  agrarische  grondgebruikers,  particuliere  terreineigenaren  en  (leden  van)  terreinbeherende  organisaties.  Ook  kan  er  gedacht  worden  aan  organisaties  zoals  LTO  of  vogelwerkgroepen  binnen  een  provincie.  Omdat  de  telresultaten  van  een  KNJV‐telling  echter  mede worden gebruikt om een afschotbeleid te bepalen staan niet alle organisaties of verenigingen open voor  een gezamenlijke telling. Niettemin zou zo’n samenwerking het makkelijker maken WBE’s gebiedsdekkend te  inventariseren.  Idealiter  zou  er  op  verscheidene  locaties  zelfs  samen  geteld  kunnen  worden.  Door  het  betrekken van andere organisaties kan de objectiviteit van een telling worden gewaarborgd en voorkomt men  (deels)  ophef  over  het  feit  dat  jagers  als  belanghebbenden  onderdeel  uit  maken  van  telprocedures  waarbij  wilde dieren geteld worden. De betrouwbaarheid van WBE‐tellingen is in het verleden nog wel eens in twijfel  getrokken (van Dooren 2009). Zo is het commentaar geleverd dat jagers meer individuen opschrijven dan zij  waarnemen om ontheffingen te verzekeren. Jagers zouden bijvoorbeeld aantallen ganzen noteren die tijdens  de  telling  niet  worden  waargenomen  omdat  deze  op  andere  dagen  wel  in  het  gebied  zitten.  Ook  zou  het  voorgekomen  zijn  dat  jagers  niet  het  hele  telgebied  doorkruisten  omdat  zij  dachten  te  weten  waar  ganzen  zaten,  waardoor  hele  groepen  ganzen  werden  gemist.  In  2008  heeft  de  Partij  van  de  Dieren  kamervragen  gesteld  aan  de  minister  van  Landbouw,  Natuur  en  Voedselkwaliteit  over  ganzentellingen  door  jagers  en  wildbeheereenheden.  Minister  Verburg  antwoordde  dat  er  vanwege  de  gestandaardiseerde  telprocedures  geen aanleiding is om jagers uit te sluiten van de tellingen (Verburg 2008). Indien jagers zoveel mogelijk samen  met  terreinbeheerders,  grondeigenaren  en  boeren  zouden  tellen,  kunnen  de  resultaten  ook  breed  gedragen  worden. Bovendien is het op deze wijze mogelijk om tijdens een telling contacten te leggen (en versterken) met  derden zoals lokale natuurverenigingen of bestuursleden van gemeenten en provincies (Siebenga 2005). Ook in  het  samenbrengen  van  TBO’s  en  WBE’s  zouden  de  FBE’s  een  belangrijke  rol  kunnen  spelen.  Zo  wordt  de  voorjaarstelling in de provincie Utrecht georganiseerd door een projectteam bestaande uit alle FBE partners en  de  provincie.  De  uitvoering  van  de  telling  gebeurt  op  WBE  niveau  onder  leiding  van  zogenaamde  coördinatieteams.  Deze  teams  zijn  bij  voorkeur  samengesteld  uit  alle  bij  de  FBE  aangesloten  partners  (dus  agrarische  grondgebruikers,  terreinbeherende  organisaties  en  particuliere  terreineigenaren).  Omdat  de  provincie deze aanpak ondersteunt draagt zij bij aan de kosten van de tellingen (FBE Utrecht 2010).      Toegang tot telgebieden  Wanneer jagers afzonderlijk hun eigen jachtveld tellen hebben zij als jachthouder automatisch toegang tot het  terrein. Wordt er middels telsectoren gewerkt en tellen jagers een groter gebied dan alleen hun eigen jachtveld  dan hebben zij misschien niet overal toestemming om het gebied in te gaan. Wanneer het landschap open en  overzichtelijk is zal het tellen van ganzen veelal vanaf de openbare weg kunnen plaatsvinden. In WBE Fivelgo  (provincie  Groningen)  levert  dit  bijvoorbeeld  geen  problemen  op  (van  de  Werf,  pers.  med.).  Indien  het  landschap minder toegankelijk en overzichtbaar is zal het wellicht nodig zijn om het terrein te betreden om een  goede  inventarisatie  mogelijk  te  maken.  Hierover  zullen  goede  afspraken  gemaakt  moeten  worden  met  de  grondeigenaren/gebruikers.  Indien  TBO’s  zelf  niet  aan  de  telling  deelnemen  is  het  van  belang  dat  zij  toestemming  geven  aan  tellers  om  het  terrein  te  betreden.  Ook  zouden  LTO  of  andere  boerenorganisaties  benaderd kunnen worden met het verzoek om een brief naar hun leden te doen uitgaan waarin toestemming  wordt gevraagd voor het uitvoeren van een telling op hun terrein.      

 

35   

Duidelijke afspraken  Wanneer de telling wordt uitgevoerd in telsectoren moeten er goede afspraken worden gemaakt:  o

Wat zijn de grenzen van de telsectoren?   Als  grenzen  van  telsectoren  kunnen  het  beste  landschappelijke  grenzen  worden  aangehouden,  zoals  dijken  of  sloten  (Husting  1985).  Elk  deelgebied  zou  in  kaart  moeten  worden  gebracht  en  grenzen  moeten  duidelijk  worden  vastgelegd.  Topografische  kaarten  kunnen  uitgedeeld  worden  aan  de  WBE’s  en  ook  de  tellers  zouden  een  kopie  van  topografische  kaart  moeten  ontvangen  waarin  duidelijk  hun  telsector  (en  route)  staat  ingetekend.   

o

Wie telt wat?   Het moet duidelijk zijn welke gebieden door de TBO’s geteld worden en welke door de jagers.  Grote  aaneensluitende  gebieden  kunnen  het  beste  geteld  worden  door  de  TBO’s  terwijl  kleinere  gebieden  weer  meegenomen  kunnen  worden  door  de  WBE’s  (Guldemond,  pers.  med.).  Over  scheidingen  zoals  rivieren  en  meren  moet  ook  duidelijkheid  bestaan;  wie  telt  bijvoorbeeld het water mee dat als grens tussen twee gebieden wordt gebruikt. Door heldere  afspraken te maken voorkomt men dat een gebied dubbel geteld wordt. 

    Enquête  Om de kwaliteit van de KNJV‐tellingen en de voorlichting naar jagers toe te verbeteren is de KNJV bezig met het  opstellen  van  een  enquête  voor  alle  WBE’s.  Deze  enquête  zal  begin  2011  worden  verstuurd.  In  de  enquête  zouden  ook  vragen  opgenomen  kunnen  worden  over  het  tellen  in  telsectoren.  Zo  zou  achterhaald  kunnen  worden of er volgens de instructie met telsectoren wordt gewerkt en wat eventueel redenen zijn om dit niet te  doen. Daarnaast kan er gevraagd worden aan WBE’s die met telsectoren werken wat de oppervlakte is en het  terrein van de telsectoren die zij in een dagdeel dekkend kunnen inventariseren.        

4.2 Verstoring van de telling door recreatie    Door een hoge recreatiedruk in de zomermaanden bestaat er wellicht een relatief grote kans op verstoring van  een ganzentelling in deze periode. Verstoring door recreanten tijdens een telling kan er toe leiden dat ganzen  wegvluchten.  Dit  bemoeilijkt  de  inventarisatie  en  vergroot  de  kans  op  dubbeltellingen  (van  Roomen  et  al.  2003). Recreatie kan ook zorgen voor algehele veranderingen in de verspreiding van de ganzen en een afname  van  aantallen  in  een  gebied  (Krijgsveld  et  al.  2008).  In  Zuid‐Holland  worden  bijvoorbeeld  ganzen  op  de  Kagerplassen en Brasemermeer in juli door boten verjaagd naar de Haarlemmermeer (Noord‐Holland). Volgens  WBE  Ade  is  half  juli  dan  ook  geen  goede  tijd  voor  een  telling  in  verband  met  waterrecreatie  (Tolkamp  en  Guldemond 2007b).      De  mate  van  het  verstorende  effect  is  afhankelijk  van  de  recreatievorm.  Luchtrecreatie  heeft  gemiddeld  het  grootste  verstorende  effect.  Vliegtuigen  die  gebruikt  worden  voor  deze  vorm  van  recreatie  zijn  bijvoorbeeld  sport‐  en  zweefvliegtuigen,  maar  ook  model‐  of  ultralight  vliegtuigjes,  helikopters  en  luchtballonnen.  Het  verstorende  effect  van  landrecreatie  is  klein  in  vergelijking  met  lucht‐  en  waterrecreatie.  Wandelaars  en  fietsers  hebben  een  gering  verstorend  effect  zolang  zij  op  de  paden  blijven.  Vooral  honden  en  drukke 

36   

verkeerswegen  zorgen  voor  verstoring  van  vogels.  Bij  waterrecreatie  zijn  het  voornamelijk  de  snelle  (lawaaierige)  boten  die  het  meest  verstoren.  Kano’s  en  roeiboten  veroorzaken  over  het  algemeen  minder  verstoring,  maar  dit  geldt,  net  als  bij  wandelaars,  niet  als  er  van  de  vaste  vaarroutes  wordt  afgeweken  (Krijgsveld et al. 2008).     Ganzenonderzoeker Voslamber denkt dat een telling in de zomermaanden niet sneller verstoord zou worden  door recreatie dan een telling die eerder in het jaar plaatsvindt, vooral als deze na de vroege ochtend wordt  uitgevoerd op het moment dat de ganzen rusten. Hij geeft aan dat ganzen als rustgebieden met name stille of  kalme gebieden opzoeken waar zij het minst worden verstoord (Voslamber, pers. med.). Verschillende studies  tonen inderdaad aan dat de verspreiding en aantallen van watervogels negatief wordt beïnvloed door recreatie  op het water, zoals windsurfen (Krijgsveld et al. 2008). Ook worden foerageergebieden in de buurt van wegen  met  verkeer  of  wandelaars  door  vogels  minder  bezocht  dan  minder  verstoorde  gebieden  (Gill  et  al.  1996,  Santoul  et  al.  2004).  Omdat  ganzen  dus  de  relatief  weinig  verstoorde  gebieden  opzoeken,  zal  het  effect  van  verstoring door recreatie op de telling zelf niet groot zijn. Wel kan het voorkomen dat onverwachte verstoring,  als  bijvoorbeeld  recreanten  afwijken  van  de  vaste  of  officiële  vaarroutes  of  paden,  tot  een  verplaatsing  van  ganzen kan leiden.     Jacht kan ook worden beschouwd als een vorm van recreatie. Jacht kan resulteren in verstoringsreacties van  zowel bejaagde als niet‐bejaagde soorten. De gevoeligheid voor deze verstoring kan zelfs toenemen naarmate  het jachtseizoen vordert en jacht heeft dus een faciliterend effect (i.t.t. gewenning). Wat precies de invloed is  van bejaging op de verstoringgevoeligheid van een vogelsoort en de relevantie van deze informatie voor een  ganzentelling zal worden besproken in het volgende hoofdstuk. Het jachtseizoen op wildsoorten loopt van half  augustus tot eind januari*. Buiten het jachtseizoen kunnen schadesoorten zoals zomerganzen alleen bestreden  worden en op basis van een vrijstelling, aanwijzing of ontheffing. Als jagers in juli hun eigen jachtveld tellen zal  er vanzelfsprekend niet op de teldag zelf gejaagd worden. Als er echter met telsectoren wordt gewerkt die elk  meerdere  jachtvelden  omvatten,  zullen  jagers  ook  tellen  in  andermans  jachtveld.  In  dat  geval  zou  er  goed  gecommuniceerd moeten worden vanuit de KNJV of WBE’s dat er op de teldag bij voorkeur geen jacht plaats  vindt.        

4.3 Conclusie: praktische haalbaarheid    Vanuit een ecologisch oogpunt is de tweede helft van juli de meest optimale tijd om overzomerende ganzen te  inventariseren,  maar  praktisch  gezien  is  dit  geen  gunstige  periode.  Vooral  vanwege  een  verminderde  beschikbaarheid van vrijwilligers is het de vraag of het opzetten van een extra telling in deze periode haalbaar  is.  Verstoring  van  de  telling  door  recreatie  in  juli  lijkt  geen  grote  problemen  op  te  leveren  omdat  ganzen  voornamelijk de rustige gebieden opzoeken waar zij het minst worden verstoord. Niet duidelijk is echter of het  in juli de WBE’s zal lukken om voldoende tellers op te roepen. Dit kan mogelijk opgelost worden door te zorgen  dat alle WBE’s volgens het telsectorensysteem gaan tellen. Door de opdeling van de WBE’s in telsectoren zal er  bovendien beter gebiedsdekkend geteld kunnen worden. Niettemin zitten er ook nadelen aan dit systeem vast,  zoals een vermindere affiniteit van jagers met gebieden buiten hun jachtveld en het mogelijk ontbreken van     * Jachtseizoen voor wilde eend en konijn open van  15 augustus t/m 31 januari,  voor haas en fazantenhen van 15 oktober  t/m 31 december en voor de houtduif en fazantenhaan van 15 oktober t/m 31 januari (Huber en Huber 2010) 

37   

toestemming  van  de  grondeigenaar/gebruiker  om  een  specifiek  terrein  te  betreden  voor  een  telling.  Een  telsectorensysteem vergt bovendien een goede initiatie en coördinatie en meer samenwerking met TBO’s. Nog  onduidelijk  is hoe  groot  telsectoren  kunnen  zijn en  waarschijnlijk  zal  dit  sterk  afhankelijk  zijn  van  het  terrein  binnen de WBE’s. Indien een WBE opgedeeld moet worden in een groot aantal telsectoren zal het alsnog lastig  zijn om voldoende vrijwilligers te vinden die willen deelnemen aan de extra telling. Mogelijk kan de KNJV door  middel  van  proeftellingen  ervaring  opdoen  met  tellen  in  de  tweede  helft  van  juli  en  de  beschikbaarheid  van  vrijwilligers testen. 

38   

5. Telmethode van overzomerende ganzen  In dit hoofdstuk zal er nader gekeken worden naar de telmethode van overzomerende ganzen. De telling van de  zomerganzen  valt  nu  onder  de  KNJV  voorjaarstelling  van  de  faunasoorten.  Deze  landelijke  voorjaarstelling  is  een integrale gebiedstelling en heeft als doel het vaststellen van absolute aantallen (KNJV 2010). Als de telling  van de zomerganzen wordt losgekoppeld van deze voorjaarstelling kan er specifiek voor overzomerende ganzen  de beste telmethode gekozen worden. In §5.1 wordt er een afweging gemaakt tussen de keuze voor een nest‐ of  broedparentelling  en  een  telling  van  de  gehele  populatie  zoals  die  nu  tijdens  de  voorjaarstelling  wordt  uitgevoerd.  Ook  wordt  er  specifiek  voor  ganzen  bekeken  wat  het  voordeel  is  van  een  integrale  gebiedstelling  t.o.v.  een  steekproeftelling.  In  de  daar  op  volgende  paragrafen  wordt  de  werkwijze  tijdens  de  telling  bediscussieerd: wat moeten de tellers noteren (§5.2), hoe kunnen grote groepen ganzen worden geteld (§5.3)  en  op  welk  tijdstip  moet  er  geteld  worden  (§5.4).  Verstoring  van  de  ganzen  door  de  tellers  zelf  zal  een  inventarisatie  bemoeilijken  en  hoe  dit  het  beste  voorkomen  kan  worden  komt  aan  bod  in  §5.5.  In  §5.6  zal  tenslotte worden besproken hoe door middel van standaardisatie de kwaliteit van de telgegevens verbeterd kan  worden.        

5.1 Broedvogelinventarisatie, steekproefsgewijs of integraal tellen     Het schatten van de populatieomvang van vogels kan op verscheidene manieren worden uitgevoerd. Een van  die methodes is een broedvogelinventarisatie, waarbij aan de hand van het aantal broedparen de werkelijke  populatieomvang kan worden berekend. Het schatten van het werkelijk aanwezige aantal ganzen in een gebied  kan  ook  door  deze  steekproefsgewijs  of  integraal  te  tellen.  Een  broedvogelinventarisatie  kan  worden  uitgevoerd door middel van (Hustings et al. 1985):    ‐

het lokaliseren van nesten 

‐

het lokaliseren van broedparen 

‐

een (uitgebreide) territoriumkartering   

Een  nestentelling  voor  ganzen  is  zeer  arbeidsintensief.  Nesten  van  ganzen  zijn  goed  verstopt  en  lastig  te  bereiken. Veel ganzen broeden in moerassen en dichte struwelen. Om in deze periode te tellen zal er in veel  gebieden gebruik moeten worden gemaakt van waadbroeken en/of kano’s. Nesten kunnen ook makkelijk over  het hoofd worden gezien. Bovendien kan het zoeken van nesten in veel gebieden tot grote verstoring (ook van  andere broedvogels) leiden (Voslamber et al. 2000, Hustings 1985).     Bij  het  lokaliseren  van  broedparen  let  men  op  aanwijzingen  die  de  aanwezigheid  van  een  broedplaats  aangeven.  Dit  kan  bijvoorbeeld  nestbouw  zijn,  maar  ook  de  aanwezigheid  van  een  paartje  op  een  bepaald  moment  in  het  broedseizoen.  Deze  methode  is  vooral  geschikt  voor  diersoorten  die  zich  ophouden  in  open  terrein  waardoor  er  een  hoge  kans  van  waarneming  bestaat,  zoals  meeuwen  of  steltlopers.  Het  in  kaart  brengen van het aantal broedparen van ganzen is lastig door het teruggetrokken gedrag tijdens de broedfase.  Bovendien  moet  de  teller  kennis  hebben  van  het  voortplantingsgedrag  van  de  soort  om  te  weten  of  het  daadwerkelijk  een  broedpaar  betreft  en  moet  een  broedpaar  op  het  ideale  moment  aangetroffen  worden  (Hustings  et  al  1985).    Dit  laatste  is  vanwege  de  spreiding  in  broedtijd  tussen  de  verschillende  soorten  waarschijnlijk niet altijd mogelijk. 

39   

Ook bij een territoriumkartering gaat men er vanuit dat vogels vaste plaatsten hebben zoals nesten of territoria  waaraan ze gedurende het broedseizoen gebonden zijn. Bij deze methode wordt er gelet op alle gedragingen  die eventueel op een territorium wijzen. Dit zijn zowel nestindicerende aanwijzingen (zoals nestbouw of een  alarmroep) of territoriumindicerende aanwijzingen, zoals balts en zang (vooral van toepassing op zangvogels).  Omdat  de  broedparen  op  verschillende  momenten  in  de  broedperiode  op  of  rond  het  territorium  of  nest  kunnen  worden  aangetroffen,  kunnen  gegevens  van  verschillende  bezoeken  worden  gecombineerd.  Binnen   het Broedvogel Monitoring Project van SOVON wordt een uitgebreide territoriumkartering toegepast en wordt  de  aanwezigheid  van  een  broedpaar  in  een  geschikt  broedbiotoop  ook  als  aanwijzing  voor  een  territorium  beschouwd. Territoriumkartering heeft een hoge arbeidsintensiteit. Wenselijk is dat, zeker waarneer een soort  niet  sterk  territoriaal  is,  een  teller  meerdere  keren  terugkomt  in  het  gebied.  Alle  waarnemingen  opgeteld  vormen dan één inventarisatie. Daarnaast levert deze methode bij in kolonies nestelende ganzen problemen  op. Zo kunnen Grauwe Ganzen die niet tot broeden komen wel aanwezig zijn in potentiële broedgebieden en  territoriaal gedrag vertonen. Onduidelijkheid van territoriaal gedrag en paarbanden van in groepen aanwezige  Grauwe  Ganzen  maken  het  in  kaart  brengen  van  het  aantal  broedparen  in  een  gebied  dus  uitermate  lastig  (Voslamber et al. 2000, Hustings et al. 1985).    Nadat  het  aantal  broedparen  in  kaart  is  gebracht  zal  via  een  model  de  werkelijke  populatieomvang  moeten  worden  geschat.  Omdat  ganzen  pas  na  2  jaar  geslachtsrijp  zijn  en  er  daarna  concurrentie  om  voedsel  en  nestplaatsen  plaatsvindt,  doen  ganzen  pas  tussen  het  tweede  en  zesde  jaar  een  broedpoging.  De  werkelijke  populatieomvang  is  dus  veel  groter  dan  het  aantal  broedende  vogels.  Om  de  gehele  populatieomvang  te  bepalen kan het  aantal  broedparen  vermenigvuldigd  worden  met  een  factor  die  is  bepaald  aan  de hand  van  sterfte  en  reproductiecijfers.  Omrekeningsfactoren  kunnen  per  soort  en  gebied  verschillen.  Voor  Grauwe  Ganzen en Brandganzen  in  Nederland  wordt  bijvoorbeeld een  factor 4 gebruikt,  voor de  Canadese Gans  een  factor  5  en  de  Soepgans  factor  3,5.    Voor  andere  soorten  is  niets  bekend  en  wordt  daarom  een  factor  4  aangehouden (van der Jeugd et al. 2006a).    Een broedvogelinventarisatie lijkt voor de KNJV niet geschikt vanwege onder andere de moeite die het kost om  broedparen  in  kaart  te  brengen  tijdens  de  teruggetrokken  broedfase  en  de  onduidelijkheid  van  de  omrekeningsfactoren voor sommige soorten ganzen. Bovendien wil de KNJV vrijwilligers niet te veel belasten  door ze meerdere malen (naast de voorjaars‐ en wintertelling) het veld in te laten gaan voor een telling. Een  betere optie voor het bepalen van zomerganzen lijkt daarom het tellen van individuen. Tellingen van ganzen  die  in  de  zomermaanden  door  SOVON  binnen  het  watervogelproject  worden  uitgevoerd  zijn  nog  niet  toereikend voor de faunabeheerplannen omdat deze alleen worden uitgevoerd in de gebieden met de grootste  concentraties vogels (van der Jeugd 2006a). Op dit moment wordt er voor de faunasoorten, waaronder ganzen,  in het voorjaar een integrale gebiedstelling uitgevoerd. Hierbij wordt geprobeerd een beeld te krijgen van de  samenstelling  en  verspreiding  van  de  faunasoorten  middels  het  volledig  doorkruisen  van  het  gehele  gebied.  Deze methode is erg arbeidsintensief. Omdat de voorjaarstelling heel Nederland betreft moeten er veel tellers  beschikbaar  zijn.  Andere  methoden,  die  volstaan  met  een  steekproef  (zoals  punten  of  transecten),  zijn  daarentegen  weinig  arbeidsintensief  en  makkelijker  te  standaardiseren.  Standaardisatie  is  belangrijk  voor  de  betrouwbaarheid en hanteerbaarheid van de telgegevens: gegevens over jaren of tussen gebieden kunnen mits  dezelfde telmethode is gebruikt met elkaar vergeleken worden. Voor de steekproefmethode zijn in verhouding  minder  tellers  nodig  en  het  zal  tot  minder  variatie  in  verschillende  gehanteerde  telwijzen  leiden.  De  locaties  van een punt‐ of lijntransect telling moeten zo gekozen worden dat ze representatief zijn voor de hele WBE.   Om dit te organiseren is veel terreinkennis nodig en er zal een zorgvuldige kaartstudie aan vooraf moeten gaan  (Hustings et al. 1985). Goede uniforme classificatie van de verschillende biotopen (bv. heide, weiland, akker,  duin) is vereist om later problemen met de data‐analyse te voorkomen. Ook zullen de verschillende biotopen 

40   

en  oppervlaktes  binnen  de  WBE  in  kaart  gebracht  moeten  worden.  Volgens  de  telinstructie  volgt  de  KNJV  voorjaarstelling  van  de  wildsoorten  een  steekproefmethode.  Niet  de  hele  WBE’s  worden  geteld,  maar  vaste  telgebieden  die  representatief  horen  te  zijn  voor  de  gehele  WBE.  Deze  telling  heeft  echter  als  doel  het  vaststellen  van  de  populatieontwikkeling  (trend)  van  de  wildsoorten  en  niet  het  vaststellen  van  absolute  aantallen  (KNJV  2010).  Daarnaast  betwijfelt  de  KNJV  of  alle  WBE’s  de  biotopen  daadwerkelijk  in  representatieve proefvlakken in kaart hebben gebracht (Montzaan, pers. med.).     De belangrijkste reden om overzomerende ganzen niet steekproefsgewijs te tellen is echter de manier waarop  ganzen gebruik maken van het landschap. Het steekproefsgewijs tellen van een ganzenpopulatie in de zomer is  niet zinvol omdat ganzen dan niet homogeen zijn verspreid binnen een gebied. Om watervogels goed te tellen  is een integrale gebiedstelling nodig, ofwel het systematisch tellen van het gehele gebied (Hustingset al 1985).  Vanwege deze clustering in de zomer zou het heel lastig zijn steekproeven te extrapoleren (Guldemond, pers.  med.).  Bij  een  steekproef  neemt  men  namelijk  een  klein  onderzoeksgebied  dat  representatief  wordt  gesteld  voor  die  van  een  groter  gebied,  omdat het  tellen  van  alle  individuen  in  dat  grote gebied  te  tijdrovend  is.  Bij  ganzen  kan  dit  problemen  opleveren  omdat  hun  leefgebied  waarschijnlijk  groter  is  dan  dat  kleine  onderzoeksgebied.  Op  het  ene  moment  kunnen  ganzen  in  het  gekozen  onderzoeksgebied  zitten  en  met  een  telling worden meegenomen, terwijl ze op een ander moment er deels of geheel buiten zitten en dus worden  gemist  (Hustings  et  al.  1985).  Ganzen  zijn  in  het  algemeen  gevoelig  voor  verstoring  zoals  jacht  en  agrarische  activiteiten en kunnen snel inspelen op plaatselijke veranderingen in voedselaanbod, zoals pas geoogste akkers  of  ondergelopen  uiterwaarden  (Koffijberg  et  al.  1997).  Door  deze  mobiliteit  zouden  hele  groepen  ganzen  kunnen  worden  misgelopen  middels  een  steekproef.  Als  men  slechts  de  aantalsveranderingen  binnen  het  kleine  onderzoeksgebied  wil  weten  zou  zo’n  telling  volstaan.  De  aantalsveranderingen  binnen  het  onderzoeksgebied komen echter niet per direct overeen met de aantalsveranderingen in een grotere gebied,  zoals (een deel van) de provincie. Omdat aantalgegevens nodig zijn voor de gehele provincies en ganzen na het  broedseizoen sterk pleisteren kan deze soort dus het best geteld worden middels een integrale gebiedstelling  (Hustings et al. 1985). De landelijke voorjaarstelling laat zien dat een grootschalige inventarisatie haalbaar is. Er  zijn  circa  300  WBE’s  aangesloten  bij  de  KNJV  die  samen  meer  dan  2  miljoen  hectare  beheren.  Wel  zullen  er  tijdens de zomerperiode waarschijnlijk minder jagers beschikbaar zijn dan in het voorjaar. De opdeling van de  WBE’s in een aantal grote telsectoren is dan essentieel.        

5.2 Wat te noteren     De  vraag  wat  er  genoteerd  moet  worden  is  afhankelijk  van  het  doel  van  de  telling.  In  het  geval  van  een  landelijke KNJV telling zal het faunabeheer als uitgangspunt van de telling dienen: welke informatie is nodig om  de  ganzenpopulaties  te  kunnen  beheren?  Informatie  over  het  percentage  juveniele  ganzen  kan  een  beeld  geven van de jaarlijkse aanwas van de populatie en dus over de populatieontwikkeling. De snelheid waarmee  populaties  kunnen  groeien  en  zich  uitbreiden  is  echter  niet  alleen  afhankelijk  van  de  reproductie:  sterfte,  immigratie en emigratie spelen ook een rol. Sterfte onder volwassen vogels kan sterk variëren per broedplek  en is mede afhankelijk van de jachtdruk in het gebied. Immigratie komt voor wanneer elders geboren ganzen  zich  in  Nederland  vestigen.  Zo  heeft  ringonderzoek  bij  de  Brandgans  aangetoond  dat  in  Rusland  en  Zweden  geboren inheemse Brandganzen zich in Nederland als broedvogel kunnen vestigen (van der Jeugd et al. 2006a).  Daarnaast  is  het  belangrijk  een  telling  zo  simpel  mogelijk  te  houden  om  het  draagvlak  onder  de  jagers  te  behouden. Deelnemen aan een telling moet laagdrempelig blijven om voldoende jagers op te been te krijgen. 

41   

Hoe  eenvoudiger  de  telling,  hoe  groter  de  respons.  Hoewel  bij  Brandganzen  het  verschil  tussen  volwassen  individuen en in het voorjaar geboren jongen in juli goed zichtbaar is op grote afstand, is dit bij Grauwe Ganzen  dikwijls niet het geval en ook bij Canadese Ganzen kan alleen op geringe afstand onderscheid worden gemaakt  tussen jonge en oudere vogels (de Boer en van der Jeugd 2006). In juli zijn dus niet van alle ganzensoorten de  jongen duidelijk te onderscheiden van de volwassen dieren, waardoor het lastig zal zijn om een representatief  beeld te krijgen van het percentage juveniele vogels. Daarom kunnen bij een landelijke gebiedsdekkende telling  het  beste  alle  ganzen  inclusief  de  jongen  worden  genoteerd  en  zal  onderscheid  achterwege  gelaten  moeten  worden. Wil de provincie of TBO een beeld krijgen van de reproductie van overzomerende ganzen dan zouden  zij extra tellingen tussen april en juni kunnen organiseren.     Gegevens  die  in  ieder  geval  op  het  telformulier  ingevuld  moeten  worden  zijn  de  datum  van  de  telling,  het  (begin‐ en eind‐) tijdstip, de plaats (WBE en telsector) en de namen van de tellers. Wellicht is het handig als er  per soort een rij beschikbaar is waarin aantallen kunnen worden geturfd en een kolom voor het totaal aantal  ganzen  per  soort.  Idealiter  zouden  er  per  WBE  een  aantal  determinatiekaarten  beschikbaar  gesteld  moeten  worden zodat alle tellers onderscheid kunnen maken tussen de verschillende soorten. Als er genoeg ruimte is  op  het  formulier  kan  voor  vliegende  ganzen  het  tijdstip  en  de  vliegrichting  worden  genoteerd.  Ook  zal  het  mogelijk  moeten  zijn  om  grote  groepen  ganzen  in  te  tekenen  op  een  topografische  kaart.  Achteraf  kan  dan  waar  nodig  worden  gecorrigeerd  op  dubbeltellingen  als  grote  groepen  zich  hebben  verplaatst  (Tolkamp  en  Guldemond 2009). Ook zal duidelijk op het formulier moeten worden vermeld dat, indien er wel geteld is maar  geen ganzen zijn waargenomen, een nul moet worden ingevuld. Hierdoor voorkomt men verwarring achteraf  over of de soort wel of niet is waargenomen, of de soort niet geteld is of dat de teller het simpelweg vergeten  is in te vullen.     Bij  de  voorjaarstelling  kunnen  de  WBE’s  na  afloop  de  telresultaten  zowel  op  papier  als  digitaal  aan  de  KNJV  leveren. In de toekomst kunnen telresultaten echter direct in het Digitale Faunadossier ingevoerd worden. Dit  op  inventarisatie  en  monitoringgegevens  gebaseerd  centraal  databestand  wordt  op  dit  moment  nog  ontwikkelend  door  de  commissie  Landelijk  Overleg  Faunabeheer  Nederland  (LOFN)  (Wieldraaier  2010).  Het  Digitale Faunadossier moet op 1 april 2011 operationeel zijn.        

5.3 Tellen van grote groepen    Omdat  ganzen  in  de  zomer  sterk  clusteren  vallen  ze  relatief  snel  op  maar  is  het  tevens  lastig  om  het  aantal  individuen nauwkeurig te tellen (Koffijberg et al. 1997). Door het gebruik van afpastechnieken of schattingen  zullen de telresultaten gaan afwijken van de werkelijk aanwezige aantallen. Als een teller meerdere malen de  grootte  van  eenzelfde  groep  ganzen  schat  en  de  uitkomsten  verschillen  van  elkaar  wordt  dat  binnenteller‐ spreiding  genoemd.  Daarnaast  kan  er  variatie  ontstaan  in  de  uitkomsten  van  verschillende  waarnemers  die  onafhankelijk  van  elkaar  van  eenzelfde  groep  ganzen  de  grootte  proberen  in  te  schatten.  Dit  wordt  de  tussenteller‐spreiding genoemd. Over het algemeen worden bij het tellen van grote groepen vogels (boven de  50  individuen)  systematisch  onderschattingen  gemaakt  (Figuur  5.1)  (Rappoldt  et  al.  1985).  Een  fout  is  systematisch wanneer gemiddelde tellingen van een aantal waarnemers altijd op de zelfde manier afwijken van  het  werkelijke  aantal  (Hustings  et  al.  1985).  Wanneer  bijvoorbeeld  veldtellingen  van  grote  groepen  ganzen  vergeleken worden met tellingen van dezelfde groepen op (lucht)foto’s achteraf, blijkt dat de groepsgroottes  tijdens veldtellingen vaak worden onderschat (Kerbes et al. 1999, Koffijberg 1997). 

42   

   

    Figuur 5.1 Schattingen van grote groepen spreeuwen (getrokken lijn) wijken systematisch af  van  het  werkelijke  aantal  (stippellijn).  Hoe  groter  de  groep,  hoe  sterker  de  onderschatting.  Groepen  kleiner  dan  ca.  50  individuen  worden  over  het  algemeen  wel  juist  geteld  (uit  Hustings et al. 1985). 

    Aanbevelingen voor het tellen van grote groepen zijn:    -

Door 5 of 10 vogels te tellen en vervolgens geschatte groepjes van deze grootte af te passen op de  gehele  groep  kan  men  relatief  snel  het  groepsaantal  schatten  (Figuur  5.2).  Deze  snelheid  is  bijvoorbeeld  gewenst  als  men  verwacht  dat  de  groep  wegvlucht  door  de  nadering  van  een  voer‐  of  vaartuig.  In  erg  grote  groepen  kan  men  op  deze  manier  zelfs  groepjes  van  50  of  100  individuen  afpassen (Hustings et al. 1985). 

  -

Een  groep  kan  twee  keer  worden  geteld  om  de  juistheid  van  de  telling  te  bevestigen.  Wanneer  het  aantal van de twee tellingen ver uiteen ligt kan er nog een derde keer worden geteld (van der Jeugd  en de Boer 2006).   

-

Het  is  aan  te  bevelen  om  al  voor  men  begint  met  tellen  snel  een  schatting  van  de  grootte  van  de  gehele groep te maken. Het kan namelijk voorkomen dat een groep halverwege de telling verstoord  wordt en opvliegt, waardoor een nauwkeurige telling niet meer mogelijk is (Hustings et al. 1985).   

-

In groepen waar meerdere soorten ganzen zich ophouden kan het lastig zijn om alle soorten apart te  tellen. Mogelijk kan eerst de hele groep worden geteld en vervolgens de minst talrijke soorten apart.  Het  bepalen  van  de  soortensamenstelling  middels  steekproeven  is  niet  aan  te  raden  omdat  verschillende soorten binnen de groep niet homogeen zijn verspreid (Hustings et al. 1985).   

43   

  Figuur  5.2  Het  schatten  van  grote  groepen  vogels.  In  dit  geval  kan  exact  tellen  te  tijdrovend  zijn  omdat  een  boot  nadert  en  de  groep  vogels  mogelijk  wegvlucht  (A).  Door  5  vogels  te  tellen  (B)  en  vervolgens geschatte groepjes van deze grootte af te passen op de gehele groep (C) kan men relatief  snel de groepsomvang schatten (uit Hustings et al. 1985). 

     

5.4 Tijdstip van tellen    Naast fouten die kunnen ontstaan bij het schatten van groepsgroottes kunnen er ook gehele groepen worden  gemist  of  dubbel  worden  geteld  (Rappoldt  et  al.  1985).  Dit  laatste  kan  het  best  worden  voorkomen  door  tellingen gelijktijdig te laten plaatsvinden. Dat betekent dat er een starttijd moet worden aangegeven waarop  alle WBE’s beginnen met de zomerganzentelling. Op dit moment volgt de faunatelling in april de wildtelling op  die  direct  na  zonsopgang  plaatsvindt  (na  9.15  uur).  In  Zuid‐Holland  wordt  sinds  2010  met  de  integrale  zomertelling in juli een starttijd van 9.30 uur aangehouden, omdat de meeste ganzen dan in de rustgebieden  zijn  gearriveerd  en  dan  goed  zijn  te  tellen.  Deze  begintijd  zou  ook  voor  een  landelijke  telling    van  overzomerende ganzen aangehouden kunnen worden. Idealiter zouden de tellers na afloop met elkaar moeten  kunnen communiceren in het geval dat grote groepen zich hebben verplaatst (Ganter en Madsen 2001). Dit kan  bijvoorbeeld door tellers bij elkaar te laten komen na afloop van de telling op een centraal punt. Niet alleen  kunnen telformulieren dan meteen worden ingeleverd maar ook kan er zo overlegd worden of de resultaten  zijn  beïnvloed  door  massale  vogelverplaatsingen  (van  Roomen  et  al.  2003).  In  WBE  Fivelgo  bijvoorbeeld  (provincie  Groningen),  worden  de  tellers  na  afloop  opgewacht  in  het  dorpshuis  door  het  bestuur  en  wordt  direct even de telling doorgenomen (Siebenga 2007). Er zou ook een globale eindtijd gegeven moeten worden  in  het  telprotocol,  zodat  tellers  een  indicatie  hebben  van  de  periode  waarin  de  telling  uitgevoerd  dient  te  worden.  De  kans  op  dubbeltellingen  zal  kleiner  zijn  naarmate  de  telling  korter  duurt.  WBE  secretaris  van  de  Horst  is  van  menig dat de  telperiode  van  Zuid‐Hollandse integrale  zomertelling  verkort  moeten  worden naar  één  of  twee  uur  in  plaats  van  de  vier  uur  die  er  nu  voor  staan.  Naar  zijn  menig  vermindert  dit  de  kans  op  dubbeltellingen  en  blijven  de  jagers  scherp  (van  de  Horst,  pers.  med.).  Als  een  telling  wordt  uitgevoerd  in  samenwerking met TBO’s of andere organisaties moeten deze ook zoveel mogelijk gestimuleerd worden om op  dezelfde tijd te tellen als de jagers (Guldemond, pers. med.).       

5.5 Verstoringsgevoeligheid    Er zal voorzichtig te werk gegaan moeten worden wil men het verstoren van de ganzen vermijden (Hustings et  al. 1985). Verstoring kan leiden tot hergroepering van de ganzen binnen een gebied of zelfs tot het wegvliegen 

44   

van de groep naar een ander (minder overzichtelijk) gebied. Dit zal niet alleen het tellen zelf bemoeilijken maar  het  vergroot  de  kans  op  dubbeltellingen  (van  Roomen  et  al.  2003).  Het  is  echter  moeilijk  in  te  schatten  wanneer  een  vogel  wegvlucht  omdat  de  gevoeligheid  van  een  vogel  afhangt  van  een  groot  aantal  factoren,  zoals de soort, terreinomstandigheden (open of dicht landschap, Krijgsveld et al. 2008) en eerder opgetreden  verstoring (Hustings et al. 1985). Tevens is de verstoringsafstand van een vogel afhankelijk van de periode in  het broedseizoen (Krijgsveld et al. 2008).              

Onder  het  begrip  verstoringsafstand  wordt  verstaan:  de  afstand  waarop  een  vogel  die  benaderd  wordt  door  een  persoon  of  voertuig  verstoorde  fysiologie  of  gedrag  vertoont,  wat  afhankelijk van de definitie varieert van een verhoogde hartslag en toegenomen alertheid tot  het opvliegen of wegzwemmen van de vogel.  

  De  verstoringsafstand  voor  ganzen  is  waarschijnlijk  groter  bij  een  telling  in  juli,  na  de  broedtijd,  dan  in  het  voorjaar.  De  verstoringsafstand  blijkt  bij  een  aantal  watervogels  namelijk  groter  te  zijn  voor  niet‐broedende  vogels dan voor broedende vogels. Dit betekent dat niet‐broedende vogels geneigd zijn eerder te vluchten als  zij  worden  benaderd  door  personen  of  voertuigen.  Als  een  oudervogel  van  het  nest  wegvlucht  stelt  deze  namelijk  de  eieren  bloot  aan  een  verhoogde  kans  op  predatie  of  directe  invloed  van  het  weer  zoals  zon  en  neerslag. Daarnaast is de verstoringsafstand groter voor grote groepen dan voor kleine groepen en is de kans  op verstoord gedrag bij ganzen groter tijdens de rui. Omdat het predatierisico groter is tijdens de ruiperiode  zijn ganzen gevoeliger voor de aanwezigheid van predatoren en mensen. Dit is onder andere aangetoond bij  ruiende  Grauwe  Ganzen  (Kahlert  2006).  Grote  groepen  ganzen  of  ruiende  ganzen  (eind  juli  zijn  mogelijk  Brandganzen,  Indische  Ganzen  en  Nijlganzen  nog  in  de  rui)  zullen  dus  eerder  opvliegen  of  wegvluchten  dan  kleinere groepen of niet‐ruiende ganzen. Tenslotte zijn vogels in gebieden waar gejaagd wordt gevoeliger voor  verstoring dan in gebieden waar dit niet gebeurt en soorten die bejaagd worden zijn gevoeliger dan soorten  waarop  niet  gejaagd  wordt.  De  gemiddelde  gemeten  vluchtafstand  op  het  land  en  het  water  voor  ganzen  beschreven in de literatuur is ongeveer 500 meter (voor broedende vogels slechts 25)(Krijgsveld et al. 2008).  Tijdens  een  telling  in  de  zomer  zal  er  echter  rekening  moeten  worden  gehouden  met  alle  bovengenoemde  factoren en belangrijk is de vogels niet te dicht te benaderen. Uit gedragingen kan worden waargenomen of  vogels onrustig worden. Gedragingen die duiden op verstoord gedrag zijn bijvoorbeeld het dichter tegen elkaar  aan  gaan  zitten,  het  van  de  waarnemer  af  lopen,  luidruchtig  worden,  het  recht  overeind  gaan  zitten  of  het  omhoog steken van de koppen (Hustings et al. 1985). Als men beter zicht op een groep ganzen wil hebben om  deze goed te kunnen tellen kunnen de ganzen beter benaderd worden met de auto dan lopend. Een langzaam  rijdende  of  stilstaande  auto  heeft  namelijk  een  veel  minder  verstorend  effect  op  vogels  dan  een  wandelaar  (Krijgsveld et al. 2008).        

5.6 Standaardisatie    De extra telling zal getallen opleveren voor de populatieomvang van overzomerende ganzen die verschillen van  jaar tot jaar. Deze veranderlijkheid in de telresultaten wordt variatie genoemd. Idealiter zou de variatie precies  de verandering in de populatieomvang weergeven. Een verschil in resultaten kan echter ook het gevolg zijn van  veranderingen  in  de  wijze  van  tellen  of  telomstandigheden.  Zo  varieert  de  kans  dat  een  vogel  wordt  waargenomen  onder  invloed  van  het  weer  en  eigenschappen  van  de  teller  zelf.  Alhoewel  absolute  gegevens 

45   

meer representatief zijn voor de situatie op dat moment dan relatieve (steekproef) gegevens van een enkele  telling, blijft het belangrijk de telmethoden zoveel mogelijk te standaardiseren. Hierdoor minimaliseert men de  variatie  in  aantallen  als  gevolg  van  verschil  in  gehanteerde  methoden  (Hustings  et  al.  1985).  Dit  kan  bijvoorbeeld  worden  gedaan  door  tellers  elk  jaar  dezelfde  route  en  waarneempunten  aan  te  laten  houden.  Alleen  wanneer  er  geen  andere  mogelijkheden  zijn  (bv.  inundatie  van  een  uiterwaard)  kan  er  van  een  vaste  route  worden  afgeweken.  Het  is  om  deze  reden  noodzakelijk  om  de  route  in  te  tekenen  op  de  kaart.  Bij  voorkeur dient een telsector jaarlijks door dezelfde persoon geïnventariseerd te worden, maar mocht dit niet  mogelijk zijn dan kan met behulp van de kaart toch eenzelfde route worden aangehouden. Ook is het beter om  de  tellingen  steeds  met  hetzelfde  vervoermiddel  uit  te  voeren.  Fietsen  en  lopen  maakt  het  mogelijk  om  onoverzichtelijke terreindelen van een telgebied nauwgezet te onderzoeken, maar tellen vanuit een auto kan  nodig  zijn  in  grote  gebieden,  bij  slecht  weer  en  is  handig  bij  het  tellen  van  ganzen  vanwege  hun  hoge  verstoringgevoeligheid (van Roomen et al. 2003).        

5.7 Conclusie: kwaliteit van de gegevens    Een landelijke KNJV‐telling van overzomerende ganzen kan het beste uitgevoerd worden middels een integrale  gebiedstelling.  Een  broedvogelinventarisatie  lijkt  voor  de  KNJV  minder  geschikt  onder  andere  vanwege  de  moeite  die  het  kost  om  broedparen  in  kaart  te  brengen  tijdens  de  teruggetrokken  broedfase  en  de  onduidelijkheid  van  territoriaal  gedrag  en  paarbanden  binnen  sommige  ganzenpopulaties.  De  werkelijke  populatieomvang  zal  berekend  moeten  worden  uit  het  aantal  broedparen  maar  omrekeningsfactoren  staan  niet  vast  voor  alle  soorten  ganzen.  Steekproefsgewijs  tellen  is  niet  zinvol  omdat  ganzen  in  de  zomer  niet  homogeen zijn verdeeld over het landschap. Een integrale gebiedstelling zoals deze nu wordt toegepast tijdens  de  voorjaarstelling  kan  daarom  evenzo  gehanteerd  worden  voor  een  inventarisatie  van  zomerganzen.  Een  nadeel van een integrale gebiedstelling in juli is dat de adulten moeilijk kunnen worden onderscheiden van de  in  het  voorjaar  geboren  jongen.  Dit  betekent  dat  de  telling  geen  beeld  oplevert  van  de  reproductie  van  de  verschillende overzomerende ganzenpopulaties. Wanneer de provincie of TBO’s inzicht wil hebben in de groei  van de populaties door aanwas dan zouden zij aanvullende tellingen tussen april en juni moeten organiseren.  De telling moet zo synchroon mogelijk uitgevoerd worden door de WBE’s. De KNJV dient daarom duidelijk een  begin tijdstip aan te geven. Ook moet er binnen alle provincies hetzelfde telprotocol gehanteerd worden. In dit  protocol kan ook informatie verstrekt worden over het tellen van grote groepen en de verstoringsgevoeligheid  van  vogels.  Het  strikt  standaardiseren  van  het  telprotocol  zal  de  kwaliteit  van  de  telgegevens  verbeteren  en  een betere vergelijking van gegevens uit verschillende jaren mogelijk maken. Om dit te bewerkstelligen is naast  het uitbreiden van het huidige telprotocol een goede voorlichting over telmethodes en standaardisatie hiervan  nodig.  Mogelijke  opties  om  op  grote  schaal  informatie  te  verstrekken  zijn  het  plaatsen  van  artikelen  over  tellingen in het tijdschrift De Nederlandse Jager of het organiseren van cursusdagen, zoals in het verleden al  door de KNJV is gedaan in verband met (het opstarten van) de voorjaarstelling. De KNJV werkt momenteel toe  naar  een  opname  van  de  telgegevens  in  de  Nationale  Databank  Flora  en  Fauna.  Omdat  alle  gegevens  in  de  NDFF  aan  minimale  kwaliteitseisen  moeten  voldoen  zullen  de  telprotocollen  van  de  KNJV  tellingen  eerst  gevalideerd moeten worden door de Gegevensautoriteit Natuur (GaN). Worden de telresultaten opgenomen in  de NDFF dan kunnen de gegevens centraal worden beheerd en zijn deze toegankelijk voor meerdere gebruikers  van natuurgegevens. 

46   

6. Discussiepunten    6.1 Praktische haalbaarheid    De  KNJV  wil  een  extra  telling  opzetten  om  betrouwbaardere  aantalgegevens  van  overzomerende  ganzen  te  vergaren.  Vanuit  een ecologisch  oogpunt kan  deze  telling  het beste  plaatsvinden  in  de  tweede helft  van  juli.  Voor deze periode zal de zichtbaarheid van de ganzen zeer laag zijn vanwege de broedtijd en in augustus zullen  de grootschalige verspreidingen geen goed beeld geven van het aantal ganzen dat zich voor die tijd binnen de  provincie bevond. Voor een landelijke KNJV‐telling lijkt een andere periode dan de tweede helft van juli niet  geschikt. Zowel vanuit de bestuurlijke als uitvoerende kant zal het veel tijd en inspanning vergen om een extra  telling op te zetten. Dit zal verspilde moeite zijn als deze telling geen groot voordeel oplevert ten opzichte van  de  betrouwbaarheid  van  de  verzamelde  gegevens.  Het  is  echter  moeilijk  in  te  schatten  of  een  telling  in  juli  praktisch gezien haalbaar is. Met name omdat een telling in de tweede helft van juli in de vakantieperiode valt  zal het lastig zijn om voldoende vrijwilligers op de been te krijgen. Dit heeft ook te maken met een gebrek aan  motivatie voor een extra telling. WBE secretaris Verkaik geeft aan dat er veel kritiek is onder jagers over het  huidige beleid van zomerganzen en jagers misschien niet het belang zullen inzien van een extra telling (Verkaik,  pers. med). Ook in WBE Goedereede/Overflakee doen veel jagers nu met tegenzin mee aan de telling in juli,  mede  door  het  afschotbeleid  dat  er  binnen  de  provincie  gevoerd  wordt  (van  de  Horst,  pers.  med.).  De  ontevredenheid  over  het  bestuurlijk  handelen  t.a.v.  de  ganzenproblematiek  zal  dus  het  opzetten  van  een  zomertelling door jagers bemoeilijken.     Mogelijke oplossingen om de extra zomerganzentelling van de grond te krijgen zijn:   1. Communiceren van het belang van een nieuwe teldatum:   Bij het opzetten van een extra telling zal het van groot belang zijn om hierover een goede voorlichting te  doen uitgaan naar de WBE’s en haar leden. Er zal duidelijk aangegeven moeten worden wat het belang  is van een extra telling. Tellers moeten begrijpen waarom het verzamelen van deze gegevens, ook voor  hen, noodzakelijk is en hoe deze gegevens in de toekomst gebruikt gaan worden. Wanneer jagers het  belang van hun eigen gegevens inzien zal de motivatie om het veld nog een keer in te gaan ook groter  zijn (Siebenga 2009). Daarnaast zal uitgelegd moeten worden waarom er gekozen is voor een bepaalde  datum. Afwegingen die gemaakt zijn moeten naar buiten toe worden gecommuniceerd om de beslissing  begrijpelijk  te  maken.  Alleen  door  transparant  te  werk  te  gaan  en  duidelijk  aan  te  geven  waarom  de  teldatum landelijk gezien het meest geschikt is, kan er genoeg draakvlak voor een extra telling gecreëerd  worden.     2. Tegemoetkomingen  Het is belangrijk om het draagvlak onder jagers te behouden. Uit gesprekken blijkt dat sommige jagers  het gevoel hebben al veel gegevens te moeten verzamelen en een extra telling roept dan ook weerstand  op. Er zal gekeken moeten worden of het mogelijk is om de wintertelling te laten vallen. De wintertelling  lijkt  van  minder  belang  dan  de  voorjaarstelling  en  een  eventuele  extra  telling  voor  overzomerende  ganzen.  De  telling  kan  echter  niet  geschrapt  worden  als  er  in  bepaalde  provincies  ontheffingen  aan  gebonden zijn (Montizaan, pers. med). Ook kan onderzocht worden of de provincies tegemoetkomingen  voor  tellers  kunnen  voorzien.  Verkaik  denkt  dat  hij  in  WBE  Lopikerwaard  (provincie  Utrecht)  mogelijk 

47   

alleen  voldoende  tellers  in  juli  kan  oproepen  mits  hier  voor  de  tellers  een  substantieel  bedrag  tegenoverstaat.  Op  dit  moment  worden  in  provincie  Utrecht  slechts  een  deel  van  de  kosten  (voor  postzegels en hapjes) voor de bijeenkomst achteraf vergoed (Verkaik, pers. med.).    3. Het betrekken van andere instanties  Om de beschikking te hebben over genoeg vrijwilligers in juli zouden andere organisaties of instanties  betrokken moeten worden bij de telling. Door het betrekken van andere partijen kan er daarnaast beter  gebiedsdekkend  geteld  worden  en  zal  de  telling  meer  objectiviteit  uitstralen.  Omdat  ganzen  voornamelijk een probleem zijn voor de agrarische sector kan er geprobeerd worden om LTO en andere  boerenorganisaties  te  laten  deelnemen  aan  de  inventarisaties.  Met  beheerders  van  grote  natuurgebieden  zouden  afspraken  gemaakt  kunnen  worden  over  de  manier  waarop  hun  terrein  in  de  telling  kan  worden  opgenomen  (Siebenga  2009).  Vogelwerkgroepen  of  verenigingen  kunnen  ook  betrokken worden bij de telling, maar uit het verleden blijkt dat sommige vrijwilligersorganisaties niet  bereid zijn deel te nemen aan tellingen als hier afschotbeleid aan is gekoppeld.     Middels een pilot zou er in 2011 vastgesteld kunnen worden wat de praktische haalbaarheid is van een extra  zomerganzentelling in juli. Een aantal WBE’s zouden in 2011 al een telling voor overzomerende ganzen kunnen  proberen  op  te  starten.  Het  is  aan  te  bevelen  dat  de  WBE’s  die  deze  proeftelling  uitvoeren  in  verschillende  provincies liggen. Per provincie kan er namelijk een verschil zitten in motivatie onder vrijwilligers om te tellen,  maar ook in het gedrag van ganzen en daardoor de uitvoerbaarheid van een telling. Zo zou er bekeken kunnen  worden of Brandganzen die nog ruien in de tweede helft van juli overal goed waar te nemen zijn. Ook kan er  meer inzicht worden verkregen in het foerageergedrag van de ganzen. Op dit moment bestaat er onenigheid  over  of  ganzen  in  juli  wel  of  niet  s‘middags  foerageren  en  in  hoge  gewassen  verborgen  zitten.  Op  de  Zuid‐  Hollandse eilanden blijkt dat slechts in enkele WBE’s ganzen overdag in graangewassen foerageren. Mogelijk  kan er met een pilot meer inzicht worden verkregen in hoeverre dit in de andere provincies gebeurt.      

6.2 Organisatie    Het doel van dit onderzoek was het bepalen van een ecologisch optimale teldatum van overzomerende ganzen  en  het  in  kaart  brengen  van  de  praktische  knelpunten.  Daarnaast  wordt  in  dit  rapport  beargumenteerd  op  welke manier de telling het beste uitgevoerd kan worden. Het is aan de KNJV om vervolgens uit te zoeken hoe  zij het opzetten van een zomerganzentelling kan organiseren. Het is in ieder geval van belang dat:    1.

de  KNJV  als  landelijke  organisatie  de  telling  coördineert.  De  KNJV  kan  een  centrale  rol  spelen  in  de  aansturing  van  de  telling  maar  ook  in  het  uitvoeren  van  een  uniforme  analyse  van  de  gegevens  op  landschappelijke schaal.   

2.

de KNJV toewerkt naar één telprotocol dat in alle provincies wordt gehanteerd. Om te weten hoe de  huidige  telmethoden  verbeterd  kunnen  worden  is  er  meer  inzicht  nodig  in  de  manier  waarop  de  tellingen op dit moment worden uitgevoerd door de WBE’s. Het opstellen van een enquête is hiervoor  een goede eerste stap.  

  De KNJV zal in samenwerking met de FBE’s moeten bepalen welke instantie welke rollen krijgt toebedeeld en  wie welke taken op zich gaat nemen. Het opzetten en uitvoeren van een extra telling zal organisatorisch veel 

48   

vergen  van  de  WBE’s.    Waar  nodig  zullen  WBE’s  nog  telsectoren  moeten  vastleggen en  besloten  zal  moeten  worden hoe de WBE’s daarin geholpen kunnen worden. Een vraag die zich hierbij voordoet is bijvoorbeeld of  de FBE’s als intermediaire instantie de TBO’s, particuliere grondeigenaren en WBE’s samen kan brengen.     In de toekomst kunnen telresultaten door de WBE’s direct in het Digitale Faunadossier ingevoerd worden. Tot  alle gegevens in dit centrale databestand zullen zowel de KNJV als de FBE’s toegang hebben. Tot die tijd moet  de KNJV duidelijke afspraken maken met de FBE’s en WBE’s over de rapportage van telgegevens.       

6.3 Verwerking en interpretatie van telgegevens    Telresultaten in relatie tot het schadepatroon  Eén  landelijke  telling  blijft  een  momentopname  en  geeft  slechts  een  beeld  van  de  aantallen  ganzen  in  een  bepaald  gebied  voor  een  specifieke  periode.  Ganzen  kunnen  echter  in  verschillende  gebieden  tijdens  verschillende perioden schade veroorzaken. Eerder in dit rapport is beschreven dat ruiende ganzen gebieden  nabij  water  opzoeken  en  ook  na  de  rui  kunnen  ze  zich  naar  andere  gebieden  verplaatsen  dan  tijdens  de  broedperiode (de Boer en van der Jeugd 2006). Wanneer de verspreiding van zomerganzen voorkomend uit de  landelijke telling in verband wordt gebracht met de verspreiding van landbouwschade gedurende het gehele  zomerhalfjaar is het dus mogelijk plaatselijk afwijkingen tegen te komen (zie van der Jeugd en de Boer 2006). In  sommige provincies wordt er op basis van telgegevens van voorgaande jaren afschotquota toegekend aan de  WBE’s met de opzet dat afschot ook daar zal worden gerealiseerd waar de schade plaats vindt. Omdat beheer  niet per direct wordt uitgevoerd op het zelfde moment dat er geteld wordt is er soms meer of minder afschot  nodig in een gebied waarvan dit niet verwacht werd op basis van de waarnemingen van de populatieomvang  (Nuissl, pers. med.). Het flexibel omgaan met het afschot beleid, bijvoorbeeld door het instellen van indicatieve  quota zoals in de provincie Utrecht, is vanwege deze reden van belang.     Voorjaarstelling vs. zomertelling  Indien er een extra ganzentelling gaat plaatsvinden, is het verstandig om overzomerende ganzen bij de KNJV  voorjaarstelling een aantal jaar te blijven meenemen. Dit kost niet veel extra werk omdat vrijwilligers tijdens de  voorjaarstelling  toch  al  het  veld  in  gaan  om  andere  vogelsoorten  te  inventariseren.  Van  de  Canadese  Gans,  Soepgans,  Indische  Gans  en  Nijlgans  zijn  geen  overwinterende  of  doortrekkende  exemplaren  in  ons  land  en  voor deze soorten kan er wel gesproken worden van “zuivere” tellingen in het voorjaar. Door deze soorten te  blijven  tellen  houdt  men  de  reeks  gegevens  (verkregen  op  een  vaste  datum)  in  stand,  waardoor  goede  vergelijkingen gemaakt kunnen worden tussen verschillende jaren. Ook de Brandgans, Kolgans en Grauwe Gans  kunnen het beste nog een aantal jaar worden meegenomen tijdens de voorjaarstelling. Op deze wijze kunnen  de  resultaten  van  de  voorjaarstelling  en  die  van  de  extra  telling  naast  elkaar  worden  gelegd  en  vergeleken.  Komt er een extra zomerganzentelling, dan stelt dit een meer gefundeerde analyse instaat van het verschil in  betrouwbaarheid van de twee teldata.        

 

49   

Schatting van absolute aantallen  Tenslotte moet er benadrukt worden dat de resultaten van een landelijke (ganzen)telling slechts een maat zijn  voor  het  daadwerkelijk  aanwezige  aantal  vogels.  Weliswaar  heeft  een  integrale  gebiedsdekkende  telling  in  vergelijking  met  een  steekproeftelling  een  absoluut  karakter.  Ganzen  kunnen  door  hun  grootte  en  de  overzichtelijkheid  van  hun  leefgebied  (na  de  broedperiode)  redelijk  nauwkeurig  geteld  worden,  wat  niet  het  geval is bij tellingen van minder opvallende vogels (bv. veldleeuwerik) of vogels in dicht gebied (bv. bos). Toch  zijn fouten in de telresultaten onvermijdelijk. Niet alleen kunnen ganzen tijdens een telling worden gemist, ook  kunnen er  fouten worden gemaakt bij het schatten van grote groepen, bij het determineren van verschillende  soorten of tijdens de data‐invoer. Variatie in opgegeven aantallen die ontstaan door verschillen in gehanteerde  telmethoden of telomstandigheden (bv. weersomstandigheden) kunnen worden beperkt door standaardisatie,  maar  zijn  niet  te  elimineren.  De  uiteindelijke  omvang  van  de  populatie  is  dus  met  een  onzekerheidsmarge  omgeven. Hoe groot de onzekerheid rondom de schatting bedraagt, is zeer lastig te bepalen. Dit betekent dat  er bij het uitwerken van de telgegevens en de interpretatie van de resultaten rekening gehouden moet worden  met deze onzekerheidsmarge. Worden resultaten over verschillende jaren met elkaar vergeleken, dan kunnen  alleen  aan  echt  grote  verschillen  betekenis  gehecht  worden.  De  KNJV  zou  bij  het  aanleveren  van  de  telresultaten aan derden moeten meegegeven dat het om een schatting gaat van aanwezige aantallen en dat  het opleveren van absolute aantalgegevens van overzomerende ganzen binnen Nederland onmogelijk is.  

50   

Bronvermelding    Both  C.  &  M.E.  Visser  2001.  Adjustment  to  climate  change  is  constrained  by  arrival  date  in  a  long‐ distancemigrant bird. Nature 411: 296‐298.    Beck,  O.,  Anselin,  A.  &  E.  Kuijken  (2002)  Beheer  van  verwilderde  watervogels  in  Vlaanderen:  Onderzoeksresultaten  en  buitenlandse  bevindingen.  Rapport  Instituut  voor  Natuurbehoud  2002.8.  Instituut  voor Natuurbehoud, Brussel.    de  Boer,  A.,  Boele,  A.,  Hustings,  F.,  Koffijberg,  K.  en  Plate,  C.  (2010)  Broedvogels  in  Nederland.  SOVON  monitoringrapport 2010/01. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen.    de Boer, V, & H.P. van der Jeugd (2007) Zomerganzen in het Deltagebied in 2007. SOVON monitoringrapport  2007/02. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen.    CBS  –  Centraal  Bureau  voor  de  Statistiek  (2010).  Vakanties  van  Nederlanders  2009.  Centraal  Bureau  voor  de  Statistiek, Den Haag/Heerlen.    CBS  –  Centraal  Bureau  voor  de  Statistiek  (2009).  Vakanties  van  Nederlanders  2008.  Centraal  Bureau  voor  de  Statistiek, Den Haag/Heerlen.    Crick, Q.P. & T.H. Sparks (1999) Climate change related to egg‐laying trends Nature 399: 423–424.    van  Dijk,  A.J.,  Hustings,  F.,  Koffijberg,  K.  &  C.  Plate  (2010).  Broedvogels  in  Nederland  in  2008.  SOVON‐ monitoringrapport 2010/01. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen.    Van  Dooren,  M.  (2009)  VerTellingen.  Lastig  tellen,  die  duikende  meerkoeten!  De  Nederlandse  Jager  113(03):  18‐19.    Ebbinge B., Voslamber B. , Wesselius M., Hooijmeijer J., Reest P. van der & I. Schimmel (2010) Ganzen in de  Lage Landen. De Levende Natuur 11(1): 76‐79.    Gerritsen., J. (2001) Zomerconcentraties van ruim 1000 Nijlganzen Alopochen aegyptiacus in Zwolle. Limosa 74  (2001): 27‐28.    Gill, J.A., Sutherland, W.J. & A.R. Watkinson (1996) A method to quantify the effects of human disturbance on  animal populations. Journal of Applied Ecology 33: 786‐792.    van  Horssen  ,  P.  &  Lensink  R.  (2000)  Een  snelle  toename  van  de  Indische  Gans  Anser  indicus  in  Nederland.  Limosa 73 (3): 97–104    Huber, J. (2004) Het soepgansdilemma. De Nederlandse Jager 109(9): 11‐13.    Huber, J. (2003a) Het canadensis‐type. De Nederlandse Jager 108(8): 10‐11.     Huber, J. (2003b) De Nijlgans. De Nederlandse Jager 108(5): 16‐17.    Huber, J. (2000) De Nijlgans: Exoot bevecht zicht vaste plaats in onze natuur. De Nederlandse Jager 105(7): 18‐ 19.    Huber, J. & Huber, M. (2010)  Jachtalmanak 2010/2011. Sdu Uitgevers B.V., Den Haag    Hüppop, O. & K. Hüppop (2003) North Atlantic Oscillation and timing of the spring migration in birds. Proc. R.  Soc. B. 270: 233‐240. 

51   

  Hustings, F., Boele, A. & Gerard Troost (2010) Kolganzen op de wieken voor sneeuw en vorst. SOVON‐Nieuws  23(2): 14‐15.    Hustings,F., Koffijberg, K., van Winden, E., van Roomen, M., SOVON Ganzen‐ en Zwanenwerkgroep & L. Soldaat  (2009)  Watervogels  in  Nederland  2007/2008.  SOVON‐monitoringrapport  2009/02,  Waterdienst‐rapport  2009.020. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen.    Hustings,F., Koffijberg, K., van Winden, E., van Roomen, M., SOVON Ganzen‐ en Zwanenwerkgroep & L. Soldaat  (2008)  Watervogels  in  Nederland  2006/2007.  SOVON‐monitoringrapport  2008/04,  Waterdienst‐rapport  2008.061. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen.    Hustings,  M.F.N.,  Kwak,  R.G.M.,  Opdam,  P.F.M.  &  Reijnen  (1985)  Vogelinventarisatie:  Achtergronden,  richtlijnen en verslaglegging. Natuurbeheer in Nederland. Deel 3. Pudoc Wageningen. Nederlandse Vereniging  tot Bescherming van Vogels, Zeist.    van  der  Jeugd  H.P.  &  F.  Majoor  (2010)  Overleving  van  Nijlganzen  rondom  Arnhem  1999  ‐  2009.  Vogeltrekstation rapport 2010‐01. Vogeltrekstation, Heteren    van der Jeugd, H.P., Arisz, J. & M. Schouten (2006b). Broedbiologie van brandganzen op de Hellegatsplaten in  2005 en verspreiding buiten het broedseizoen. Rapport uitgegeven in eigen beheer, Groningen.    van der Jeugd H.P., Voslamber B, van Turnhout C., Sierdsema, H., Feige, N., Nienhuis, J. & K. Koffijberg, (2006a)  Overzomerende  ganzen  in  Nederland:  grenzen  aan  de  groei?  Sovon‐onderzoeksrapport  2006/02.  SOVON  Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen    Kahlert  2006  Factors  affecting  escape  behaviour  in  moulting  Greylag  Geese  Anser  anser.  J.  Ornith.  147:  569‐ 577.    Kear,  J.  (ed.)(2005)  Ducks,  Geese  and  Swans.  Volume  1:  General  chapters,  and  Species  accounts  (Anhima  to  Salvadorina). Oxford University Press Inc., New York, US.    Kerbes, R.H., Baranyuk, V.V. & J.E. Hines (1999). Estimated size of the Western Canadian Arctic and Wrangel  Island Lesser Snow Goose populations on their breeding and wintering grounds. In Kerbes, R.H., Meeres, K.M.  & Hines, J.E. (eds) Distribution, Survival, and Numbers of Lesser Snow Geese of the Western Canadian Arctic and  Wrangel Island, Russia: 25–38. Canadian Wildlife Service Occasional Paper 98.    KNJV (2010) Instructie Voorjaarstelling 2010. Instructie voor WBE’s bij de organisatie van faunatellingen. KNJV  Afdeling Faunazaken, Amersfoort.     Koffijberg K. , Beekman J., Cottaar F., Ebbinge B., Jeugd H. van der, Nienhuis J. , Tanger D., Voslamber B. & E.  van Winden ( 2010) Doortrekkende en overwinterende ganzen in Nederland. De Levende Natuur 11(1): 3‐9.    Koffijberg,  K.,  Voslamber  B.  &  Van  Winden  E.  (1997)  Ganzen  en  zwanen  in  Nedlerand:  overzicht  van  pleisterplaatsen in de periode 1985‐94. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen.    Krijgsveld, K., van Lieshout, S.M.J., van der Winden, J & S. Dirksen (2008). Verstoringsgevoeligheid van vogels.  Update  literatuurstudie  naar  de  reactie  van  vogels  op  recreatie.  Rapport  03‐173.  Bureau  Waardenburg  bv  /  Vogelbescherming Nederland, Culemborg / Zeist.    Lensink,  R.  (2002a)  Nijlgans  Alopochen  aegyptiacus.  p.  108‐109  in  Sovon  (red.)  Atlas  van  de  Nederlandse  broedvogels. De Nederlandse fauna, dl V. Naturalis/KNNV, Leiden, Utrecht.    Lensink,  R.  (2002b)  Grote  Canadese  Gans  Branta  canadensis.  P.  104‐105  in  Sovon  (red.)  Atlas  van  de  Nederlandse broedvogels. De Nederlandse fauna, dl V. Naturalis/KNNV, Leiden, Utrecht.   

52   

Lensink,  R.  (2002c)  Soepgans  Anser  anser  forma  domesticus.  p.  100‐101  in  Sovon  (red.)  Atlas  van  de  Nederlandse broedvogels. De Nederlandse fauna, dl V. Naturalis/KNNV, Leiden, Utrecht.    Lensink, R. (1999) Aspects of the biology of Egyptian Goose Alopochen aegyptiacus colonizing The Netherlands.     Lensink,  R.  (1998)  Leidt  de  Soepgans  Anser  anser  forma  domesticus  als  afstammeling  van  de  Grauwe  Gans  Anser anser een eigen bestaan in Nederland. Limosa 71(2): 49‐56.    Lensink, R. (1996) De opkomst van exoten in de Nederlandse avifauna: verleden, heden en toekomst. Limosa  69(3): 103‐130.    Lensink,  R.  &  J.  de  de  Fouw  (2010a)  Faunabeheerplan  zomerganzen  Zuid‐Holland:  Regioplan  Zuid‐Holland‐ Noord. Rapport nr. 09‐116. Provincie Zuid‐Holland & FBE Zuid‐Holland    Lensink,  R.  &  J.  de  Fouw  (2010b)  Faunabeheerplan  zomerganzen  Zuid‐Holland:  Regioplan  Noordelijke  Delta.  Rapport nr. 09‐122. Provincie Zuid‐Holland & FBE Zuid‐Holland    Lensink,  R.  &  P.  van  Horssen  (2002)  Indische  gans    Anser  Indicus.  p.  102‐103  in  Sovon  (red.)  Atlas  van  de  Nederlandse broedvogels. De Nederlandse fauna, dl V. Naturalis/KNNV, Leiden, Utrecht.    Lensink, R., van Horssen, P. & J. de Fouw (2010) Faunabeheerplan zomerganzen Zuid‐Holland: Hoofddocument  bij zeven regioplannen. Rapport nr. 09‐115. Provincie Zuid‐Holland & FBE Zuid‐Holland.    LNV (2007) Handreiking voor beleid ten aanzien van overzomerende ganzen: richtlijnen voor provincies en  faunabeheereenheden ten aanzien van overzomerende ganzen. Ministerie van LNV.    Meininger,  P.L.  (2002)  Brandgans  Branta  Leucopsis.  p.  106‐107  in  Sovon  (red.)  Atlas  van  de  Nederlandse  broedvogels. De Nederlandse fauna, dl V. Naturalis/KNNV, Leiden, Utrecht.    Montizaan  M.G.E.  &  S.  Siebenga  (2010)  WBE‐databank:  populatie  en  afschotcijfers.  Nieuwsbrief  nr.  8.  Koninklijke Nederlandse Jagers Vereniging, Amersfoort.    Nienhuis, J. (2006) Grote Canadese Ganzen in Noord‐Nederland in 2006. Twirre natuur in Fryslân 17(4): 138‐ 141.    Oord, J.G. (2009) Handreiking faunaschade. Faunafonds. Onkenhouten Groep, Almere     Provincie  Noord‐Holland  (2008)  “Extra  maatregelen  ganzen  rondom  Schiphol.”    Nieuwsartikel,  20  februari  2008.      van  Roomen,  M.W.J.,  Hustings  F.  &  K.  Koffijberg  (2003).  Handleiding  monitoringproject  watervogels.  SOVON  Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen    Santoul, F., Figuerola, J. & A.J. Green (2004) Importance of gravel pits for the conservation of waterbirds in the  Garonne river floodplain (southwest France). Biodiversity and Conservation 13(6): 1231‐1243.    Schopper, J. (2009) Succesvol broedende Kolganzen bij Olburgen in 2008. Vlerk 26(4): 128‐135.    Siebenga, S. (2009) Impressie wintertelling. De Nederlandse Jager 114(3): 20‐21    Siebenga, S. (2008) Voorjaarstelling: resultaten 2007. De Nederlandse Jager 113(5): 14‐15    Siebenga, S. (2007) WBE Fivelgo heeft het goed voor elkaar. De Nederlandse Jager 112(4): 10‐11    Siebenga, S. (2005) Tellen. Het nuttige met het aangename verenigen. De Nederlandse jager 110 (8): 14   

53   

SOVON Vogelonderzoek Nederland (2010) Nieuwsbrief 23e jaargang nummer 2 ‐ juni 2010.    Tolkamp,  W.  &  J.A.  Guldemond  (2009)  Integrale  telling  Zomerganzen  Zuid‐Holland  2009:  Resultaten  en  aanbevelingen. CLM Onderzoek en Advies, Culemborg.    Tolkamp, W. & J.A. Guldemond (2007a) Monitoring Zomerganzen: Plan van Aanpak voor een jaarlijkse integrale  telling in Zuid‐Holland. CLM Onderzoek en Advies, Culemborg    Tolkamp,  W.  &  J.A.  Guldemond  (2007b)  Integrale  Ganzentelling  Zuid‐Holland  2007:  Resultaten  en  aanbevelingen. CLM Onderzoek en Advies, Culemborg.    Tottrup A.P., Thorup, K. & C. Rahbek 2006. Patterns of change in timing of spring migration in North European  songbird populations. Journal of Avian Biology 37: 84‐92.    van Turnhout, C., van Winden, E., Troost, G., Koffijberg K., & Fred Hustings (2009) Veranderingen in timing van  zichtbare najaarstrek over Nederland. Limosa 82 (2009): 68‐78.    Vera, F.W.M. 2009 Large‐scale nature development ‐ the Oostvaardersplassen, Britisch Wildlife.  20(5): 28‐36.  Visbeen,  F.  &  C.J.G  Scharringa  (2010)  Ganzen  in  de  Kop  van  Noord‐Holland  en  West‐Friesland.  Soorten,  aantallen, ontwikkeling, schade en beleid. Rapportnummer 10‐016. Afdeling Onderzoek en Advies, Landschap  Noord‐Holland, Castricum.    Verburg  (2008)  Kamervragen  over  ganzentellingen  door  jagers  en  wildbeheereenheden.  Kamerbrief  van  de  Minister  van  Landbouw,  Natuur  en  Voedselkwaliteit  aan  de  Voorzitter  van  de  Tweede  Kamer  der  Staten‐ Generaal.     Voslamber, B., van der Jeugd, H.P. & K. Koffijberg (2007) Aantallen, trends en verspreiding van overzomerende  ganzen in Nederland Limosa 80: 1‐17.    Voslamber, B. (2002) Grauwe gans Anser anser. p. 98‐99 in Sovon (red.) Atlas van de Nederlandse broedvogels.  De Nederlandse fauna, dl V. Naturalis/KNNV, Leiden, Utrecht    Voslamber, B. & C. van Turnhout (2008) Invloed van terreingebruik op het wel en wee van de Grauwe gans in  de Ooijpolder Limosa 81: 74‐76.    Voslamber B, van Turnhout C. & F. Willems (2004) Effecten aantalsregulatie op overzomerende Grauwe Ganzen  2004/12. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek‐Ubbergen.    Walther, G. R., Post, E., Convey, P., Menzel, A., Parmesan, C., Beebee, T. J., Fromentin, J. M., Hoegh‐Guldberg,  O. and F. Bairlein (2002) Ecological responses to recent climate change. Nature 416: 389‐395    Wieldraaier, E. (2010) Digitaal Faunadossier. Voor jacht, beheer en schadebestrijding: voor jagers, door jagers.  De Nederlandse Jager 115(23): 8‐11.         

54   

Websites    FBE Utrecht – Laatste bezocht 16 december 2010      KNMI – Laatst bezocht 10 januari 2011  <www.knmi.nl>    Rijksoverheid ‐  laatst bezocht 30 december 2010      SOVON Vogelonderzoek Nederland ‐ laatst bezocht 6 september 2010  <www.sovon.nl>    Vogelbescherming Nederland  ‐ laatst bezocht 7 oktober 2010  <www.vogelbescherming.nl>   

55