Open Monumentendag Zaterdag 12 september 2009 van 10.00 - 16.00 uur
Gemeente Oude IJsselstreek op de kaart Zaterdag 12 september wordt voor de drieëntwintigste keer de Open Monumentendag gehouden. Op die dag staan duizenden monumenten, verspreid over het hele land, een dag of weekend lang gratis open voor het publiek. De opengestelde monumenten zijn vaak het toneel van speciale activiteiten, zoals tentoonstellingen of rondleidingen. Open Monumentendag trekt jaarlijks 800.000 tot 900.000 bezoekers, waarmee het een van de grootste culturele evenementen in Nederland is. De landelijke organisatie is in handen van de Stichting Open Monumentendag, die circa 350 deelnemende gemeentelijke comitës ondersteunt. In samenwerking met duizenden vrijwilligers en monumenteneigenaren organiseren deze comités in hun gemeente de Open Monumentendag.
Hoofdsponsor
Thema 2009 Op de kaart Langs vaste ijkpunten vind je je weg; langs een kerk, een oude boerderij of een molen. Een kaart heb je daarbij niet altijd nodig. Maar kaarten en plattegronden zijn essentieel wanneer je meer wilt weten over de ontstaansgeschiedenis van een stad of dorp. Ze laten je zien hoe gebouwen onderdeel uitmaken van structuren, vertellen over de vorm en waardering van een plek of een gebouw en over de ideeën hoe een dorp gemaakt moest worden. De Open Monumentendag van dit jaar zet dit alles ”op de kaart”. Gemeente Oude IJsselstreek haakt in op dit thema en laat zien hoe delen van de gemeente ontstaan zijn, hoe een dorp van de kaart verdween en hoe kaarten vroeger werden gemaakt en hoe dat nu gebeurt.
Fietstocht - Op de kaart gezet Wanneer je in de Achterhoek woont heb je waarschijnlijk geen oog meer voor het unieke landschap van deze regio. Een uniek landschap omdat het zeer duidelijk de invloed van de verschillende klimatologische omstandigheden gedurende opeenvolgende tijdperken laat zien. Bijvoorbeeld het oudste (zo’n 125.000 jaar geleden ontstaan) en meest spectaculaire kenmerk het ’Montferland’: in een ’vlak’ landschap ligt ineens een immense bult zand met bos erop. Maar wie er oog voor heeft, kan zelf in de eigen directe omgeving veel meer ’handtekeningen uit het verleden’ ontdekken. Kenmerk van de Achterhoek is namelijk dat ze bestaat uit veel vrij kleine landschapseenheden: grondmorenen, smeltwatergeulen, oude rivierafzettingen, terrasresten en vereffeningsvlakten, dekzandruggen en zandkopjes. Eeuwenlange traditionele
r Zaterdag 12 septembe 16.30 uur uitreiking Monumentenprijs
landbouw heeft de variatie in landschap alleen nog maar doen toenemen. In het kader van Open Monumenten Dag heeft de IVN afdeling Oude IJsselstreek een landschapsfietsroute uitgezet tussen Etten en Varsseveld. Hierbij kun je de verschillende landschapstypen, die kenmerkend zijn voor deze omgeving, ’live’ aanschouwen. Het landschap is in kaart gezet. Aan de hand van de geomorfologische kaart kun je zelf ontdekken hoe de natuur het landschap heeft ontwikkeld, zelfs ver voordat er zelfs maar sprake was van ’de mens’. Geomorfologie beschrijft de vorm van het aardoppervlak en legt verbanden met de ontstaanswijze. De geomorfologische kaart geeft door kleuren en codes inzicht in het ontstaan van het landschap. In de fietsroute komen we het rivierenlandschap, dekzandlandschap,
kampenlandschap, rivierduin en slagenlandschap tegen. In een bijlage in het routeboekje worden deze begrippen uitgelegd. De bijgevoegde kaart geeft inzicht hoe de verschillende landschappen in ’het veld’ herkend kunnen worden. Het is onmogelijk om in dit korte bestek de volledige ontstaansgeschiedenis van het landschap in de gemeente te beschrijven. We hopen dat deze informatie inspireert om met de geomorfologische kaart en de routebeschrijving in de hand het landschap op de fiets te gaan verkennen. Kaart en fietsroute zijn in het Hofshuus en bij de Ettense molen tegen een kleine vergoeding te verkrijgen.
Opening Open Monumentendag Op zaterdag 12 september om 10.00 uur opent wethouder John Haverdil de 23e Open Monumentendag bij de Ettense molen. Hier is ook het centraal informatiepunt voor de Open Monumentendag in de gemeente Oude IJsselstreek te vinden. U kunt er voor € 1,- de monumentengids 2009 ”Op de kaart” kopen, een prachtig naslagwerkje dat aansluit bij het thema voor dit jaar. Verder zijn themaboeken over monumenten, kranten en gidsen verkrijgbaar en geeft het IVN informatie over de uitgezette fietstocht tussen Etten en Varsseveld v.v. Een tweede informatiepunt is te vinden in het Hofshuus in Varsseveld. Dit wordt bemand door het IVN.
Presentatie boerderij- en veldnamenboek Wisch Wie wil weten waar precies ’t Hallo en de Goldmien liggen of waar de Witte Wandsheide of de Zwarte Horste zich bevinden, kan het antwoord vinden in het boek Boerderij- en veldnamen in Wisch. Tal van foto’s en een vijftal oude kaarten laten plekjes zien in onze gemeente die verbonden zijn met bijzondere (veld)namen. De verzamelde gegevens van de gemeente Wisch zijn onder redactie van het Staring Instituut verwerkt in het boek Boerderij- en veldnamen in Wisch. Het eerste exemplaar zal tijdens Open Monumentendag op 12 september om 14.30 uur in het Hofshuus worden aangeboden aan de burgemeester van de gemeente Oude IJsselstreek, de heer J.P.M. Alberse. Met de uitgave van dit boek, door het Staring Instituut en de Oudheidkundige Werkgemeenschap Aalten, Dinxperlo, Wisch (ADW) is een oude wens van het
ADW-bestuur in vervulling gegaan. Na de oprichting van ADW in 1962 zijn er direct al veldnamen verzameld: eerst ongericht, maar vanaf de jaren ’70 systematisch onder leiding van Bernard Dorrestijn. Door het vele andere werk dat Dorrestijn als streekarchivaris verrichtte, liet de uitwerking van de verzamelde namen op zich wachten. Nu is het dan zover: als tweede van de drie ADW-gemeentes is de gemeente Wisch aan de beurt. De uitgave ’Boerderij-en veldnamen in Wisch’ is een bijzonder boek geworden omdat er heel veel namen van boerderijen, stukken grond, bijzondere gebouwen e.d. in opgetekend zijn. Bovendien wordt op kaarten precies aangegeven waar de gebouwen en stukken grond gelegen zijn. Ook zijn allerlei wetenswaardigheden over percelen grond e.d. opgenomen. In het boek worden namen als enk, maot en weerd verklaard en aangetoond dat ze reeds eeuwen in de omgeving van
Terborg, Silvolde en Varsseveld in gebruik zijn. Ook zijn allerlei wetenswaardigheden over percelen grond opgenomen. Het boek is na 12 september te koop bij het Staring Instituut, Grutstraat 31 te Doetinchem en bij diverse boekhandels in de voormalige gemeente Wisch.
PAGINA 2
MONUMENTENKRANT 2009
Historische kaarten in Ettense molen Sjaak Smeenk uit Etten heeft een prachtige en unieke verzameling oude kaarten. Een deel daarvan is zaterdag 12 september tentoongesteld in molen De Witten in Etten. Op de eeuwenoude kaarten is te zien hoe het gebied waar wij wonen er vroeger uitzag. Sjaak vertelt dat het verzamelen van oude Gelderse landkaarten een uitvloeisel is van een andere hobby: het verzamelen van oude boeken. ”Ik zag wel eens wat landkaarten op internet. Toen kwam het idee om eens te gaan zoeken naar landkaarten van Gelderland, waarop ook mijn woonplaats Etten stond. Het bleek dat dat eigenlijk bij de meeste oude kaarten het geval was, en tsja, dan slaat de verzamelwoede toe,” vertelt Sjaak, ”Over de hele wereld worden atlaskaarten tegenwoordig als losse kaarten verhandeld. Complete oude atlassen zijn voor een leek onbetaalbaar waardoor de kaarten vaak los verhandeld worden. Veelal zijn verzamelaars op zoek naar verschillende kaarten van hun plaats en of provincie.” Voor Sjaak is het de uitdaging om niet dezelfde, maar verschillende kaarten van verschillende cartografen te verzamelen en op te sporen. Inmiddels is de collectie uitgegroeid tot een 25-tal kaarten. ”De allerkleinste hebben niet mijn grootste voorkeur, maar meer de mooie grote kaarten met prachtige cartouches die vaak zijn aangebracht in de hoeken van de kaarten. Ik ben nog op zoek naar de grote landkaart van Blaue; de kleine heb ik inmiddels al,”
aldus Sjaak. En hij zoekt nog een originele landkaart waar het eerste kasteel van Wisch in Etten op vermeld staat. ”Dat zal heel erg moeilijk worden; het betreft een kaart van rond 1570. Uiteraard blijf ik speuren of er nog kaarten zijn die ik nog niet heb. Maar je moet een grens trekken als je verzamelt; ik kijk nu alleen uit naar kaarten van voor het jaar 1750.” Sjaak Smeenk is geen verzamelaar van kaarten van Nederland zelf, maar één uitzondering maakt hij daar wel op. Dat betreft de kaart van Nederland in de vorm van de Nederlandse Leeuw, de zogenaamde Leo Belgicus. Deze werd voor het eerst getekend in 1583 en werd door verschillende cartografen uitgebracht. ”Die zou ik graag willen hebben, maar ze zijn meestal onbetaalbaar,” besluit Sjaak. Wat is er nog meer te zien? Naast deze unieke kaarten van Sjaak zijn kaarten te bekijken van de Kadastrale Gemeente Etten uit 1926 en uit de gemeente atlas van Jacob Kuyper. Ook bijzonder zijn de zeer grote vergrotingen uit de historische atlas van Gelderland. Een uitgave van Robas uit 1989. 4 kaarten uit ongeveer 1900 van deze regio zijn vergroot en aan elkaar gelegd en geven een perfect beeld van het vroege landschap, stratenpatroon, tramrails, buurtschappen, namen van boerderijen, loop van de Oude IJssel, bebouwingen enz. Ook te zien en te lezen is de geschiedenis van de Nederlandse cartografie. Een tak van sport waar de Nederlanders van oudsher zeer deskundig in waren en nog
zijn. Denk maar eens aan de uitvinding van het navigatiesysteem ’Tom Tom’. De in 2004 door het Staring Instituut en Oudheidkundige Vereniging Gemeente Gendringen uitgegeven atlas van ’Boerderij en veldnamen van de voormalige Gemeente Gendringen’ is een prachtige bron voor discussie en mogelijk nieuwe namen.
Naast de atlassen is het plaatjes boek ’Zwerftochten door Gelderland’ met illustraties van Bernard van Vlijmen een prachtige aanvulling. Dit boek uit 1930 geeft een treffend beeld van onze sterk veranderde provincie. De vele plaatjes van kastelen, landhuizen, dorps- en stadsgezichten laten de oude atlassen en kaarten leven.
Monumentenprijs voor ’Meestershuus’ Etten Meestershuus Het ’meestershuus’ dat in 1868 tegelijk met de destijds naastgelegen school werd gebouwd, heeft tot 1967 dienst gedaan als woning van het schoolhoofd. Het laatste schoolhoofd, meester Buitinga, verliet in 1967 het pand en het dorp Etten na een periode van ruim dertig jaar. Omdat het nieuwe hoofd een eigen woning liet bouwen kwam het huis, dat eigendom was van de Martinusparochie, in de verkoop. Een koper liet echter op zich wachten en dat kwam de staat van het huis niet ten goede. Toen de familie Meijer in 1970 het huis in bezit kreeg, wachtte Joop Meijer een flinke klus om het verwaarloosde huis weer bewoonbaar te maken.
De familie Neijenhuis, de nieuwe bewoners van het ’schoolmeestershuis’ aan de Lidwinastraat in Etten, valt dit jaar de eer te beurt om op Open Monumentendag de monumentenprijs 2009 in ontvangst te nemen. Deze prijs, die jaarlijks wordt toegekend door het Monumentenplatform Oude IJsselstreek, bestaat uit een oorkonde, een historische beschrijving en een pentekening van het pand. De monumentenprijs wordt overhandigd tijdens een feestelijke bijeenkomst aan de Lidwinastraat op zaterdag 12 september om 16.30 uur.
Om in aanmerking te komen voor de prijs, moeten eigenaren van een pand met historische waarde getoond hebben dat zij met eigen inzet de karakteristieke elementen van hun pand willen bewaren. Door het (laten) verrichten van restauratie- en renovatiewerkzaamheden hebben Johan en Hanne Neijenhuis blijk gegeven van hun waardering voor de kenmerkende details van dit oude pand. Zij werden daarbij geholpen door vader Henk Neijenhuis, een vitale VUT-ter met twee rechterhanden. Daarnaast was er hulp van hun vrienden en enkele professionals.
Droomhuus In 2008 wordt de jonge familie Neijenhuis de gelukkige eigenaar. Ondanks bedenkingen en waarschuwingen van familie en kennissen voor het oude huis en al het werk dat het met zich mee zou brengen, besluiten Johan en Hanne toch de knoop door te hakken. Jarenlang heeft Hanne al ideeën en plaatjes verzameld uit woontijdschriften en deze verzameling blijkt een handige hulp voor Johan bij het verwezenlijken van hun droomhuis. Zonder aantasting van de indeling en met behoud van waardevolle en karakteristieke elementen hebben zij een comfortabel huis weten te creëren waar moderne voorzieningen niet ontbreken. Zo is onder andere de originele tegelvloer met veel geduld en zorg uitgehakt en na het aanbrengen van de vloerverwarming weer teruggelegd. Volgens Johan, die naast zijn werk als mede-eigenaar van een schoonmaakbedrijf elk vrij uurtje in Etten te vinden was, een heidens karwei maar het resultaat mag gezien worden. De authentieke uitstraling van het huis wordt nog eens extra geaccentueerd door de nieuw aangelegde tuin. Etten kan trots zijn op dit cultuurhistorisch erfgoed dat mede het aanzien van het dorp bepaalt.
MONUMENTENKRANT 2009
PAGINA 3
Waar ligt de grens Van de landsgrens is vaak niet veel meer over; wat nog rest zijn de stenen grenspalen. Hieraan is een tentoonstelling gewijd die op Open Monumentendag te bekijken is in de grote kerk in Varsseveld. Fietsen op en rond de grens bij Anholt en Gendringen kan ook; een beschreven route is beschikbaar. Op de kaart is een grens, zeker de landsgrens, vaak heel duidelijk zichtbaar gemaakt; in het landschap is de grens vaak niet te zien. Landsgrenzen zijn altijd het gevolg van verdeling van het gebied door de machthebbers, vaak al vanuit de middeleeuwen, waar vanwege staatkundige belangen, vooral vanaf begin 19de eeuw, allerlei gewicht aan gehangen werd, maar waar zelden of nooit de bevolking naar gevraagd werd.
bij Duitsland gevoegd, in ruil voor gebieden in de Liemers (Lobith, Wehl enz.) die tot dan Kleefs, d.w.z. Duits gebied waren. Langs de grenzen werden toen grote houten palen geplaatst, zo’n 2.50 m hoog, aan Nederlandse zijde met oranje-witte en aan Duitse zijde met zwart-witte banen; van verre al te zien. Deze werden vanaf de jaren 1840 langzamerhand vervangen door de hardstenen palen die er nu vaak nog staan. En daarna is de grens in het landschap te herkennen, maar zonder kaart is het dan nog vaak niet duidelijk hoe de grens vanaf die grenspaal loopt.
Hoewel landsgrenzen behoorlijke belemmeringen in de gewone omgang konden opwerpen, was er in de regio altijd contact met de bevolking ‘aan de gunne kant’. Dat waren ook buren, met doorgaans dezelfde tradities en praktisch dezelfde taal, door werd over een weer gewerkt, gefeest en getrouwd. Smokkelaars werden door de plaatselijke bevolking ook nauwelijks gezien als wetsovertreders, maar meer als gehaaide handelaren die extra risico durfden te nemen. Na de tijd van Napoleon werden in 1815 de Europese landsgrenzen weer vastgelegd. Tussen Netterden / ’s-Heerenberg en Emmerik werd een groot gebied (Klein Netterden, Borghees, Speelberg)
Open Monumentendag met de klas
Monumensjes op pad Oude IJsselstreek is gekozen tot een van de 5 pilotgemeenten in Nederland om proef te draaien met het project Open Monumentendag met de Klas, gestart door de landelijke Stichting Open Monumentendag en gesteund door de ca. 350 gemeentelijke comités. Cultureel erfgoed Cultureel erfgoed staat hoog in het vaandel in onze regio en de basisscholen in onze gemeente willen het zelfs structureel onderdeel laten uitmaken van hun lesprogramma. Daarnaast wil het comité Open Monumentendag Oude IJsselstreek de jeugd meer betrekken bij Open Monumentendag. Ook speelt Cultuurpact Achterhoek (Gebiedsgericht Cultuurbeleid) in op dit thema met projecten zoals Het verhaal van mijn dorp (omgevingsgeschiedenis). Kortom: vanuit meerdere invalshoeken wordt cultureel erfgoed ”op de kaart” gezet. Het comité ondersteunt het idee dat kinderen in het basisonderwijs (bovenbouw) de verhalen van hun omgevingsgeschiedenis leren kennen en dat kan door bijvoorbeeld een bezoek aan een monument. Leerlingen krijgen een unieke kans om een monument te erva-
ren, en leren op jonge leeftijd de betekenis en het belang van monumenten in onze geschiedenis kennen. Monumenten (kijk)wijzer Ze gaan niet onvoorbereid aan de slag. De school ontvangt lesmateriaal voor een introductieles, waarna de leerlingen op pad gaan, "gewapend" met een Monumentenkijker (werkblad) om vragen te beantwoorden. In Oude IJsselstreek hebben zich maar liefst 7 scholen aangemeld voor deze proef. We willen proberen om de kinderen kennis te laten maken met een monument in hun eigen dorp of stad. Dit gebeurt op vrijdagmiddag 11 september.
Gelukkig is sinds 1992 de landsgrens geen hinderlijk obstakel meer voor het intermenselijke en voor het dagelijkse verkeer. En de streken rond de landsgrenzen zijn vaak landschappelijk fraai intact gebleven. Zo is het prachtig om in onze groene grensgemeente Oude IJsselstreek rond te fietsen. Zeker als je onderweg ook nog mooie dingen van vroeger tegen komt. Zes of zeven keer de grens over en weer terug, dat kan met de mooie route die op Open Monumentendag te koop is. Op de kaart is de grens dan goed te volgen, in het landschap moet je hem waarschijnlijk nog zoeken.
Bakken bij Wilbrinkshof Ook dit jaar bakken de bakkers het weer bruin: (krenten)brood in het oude bakkershuisje bij de Wilbrinkshof in Gendringen. Toen in 1897 de oorspronkelijke boerderij afbrandde, bleef het oude bakkershuisje gespaard. Achter de dubbele ijzeren deuren is plaats voor drie rijen brood. Eénmaal per week werden vroeger vloerbroden gebakken in het huisje. In de karakteristieke schoorsteen kon vis en vlees worden gerookt. Ga uw neus achterna en volg de geuren van vers gebakken brood naar De Wilbrinkshof, Munsterweg 3, Gendringen (op de Wals).
PAGINA 4
MONUMENTENKRANT 2009
Activiteiten bij het Hofshuus
Op de kaart
250 jaar oude plattegronden van Varsseveld en landerijen in de omgeving uit 1754, zijn te vinden in een atlas in het archief van Huis Bergh. Niet gemakkelijk toegankelijk voor iedereen, daarom heeft het Streekarchief Regio Achterhoek kopieën uit deze atlas gemaakt die tijdens Open Monumentendag worden tentoongesteld in het Hofshuus. Na 12 september liggen de kaarten weer in het Streekarchief in Doetinchem. Op zaterdag 12 september is niet alleen het Hofshuus zelf te bewonderen, maar ook de permanente Varsseveldse fototentoonstelling van Gerard Bruil. Het Streekarchief Regio Achterhoek heeft speciaal voor Open Monumentendag kopieën van oude Varsseveldse kaarten gemaakt. Deze komen uit een atlas van 1754 die in het archief van Huis Bergh te vinden is. Hoe kaarten vroeger werden gemaakt en hoe dat nu gebeurt, laat het Kadaster zien. Landmeters gaan tussen 11.00 en 14.00 uur aan de slag
met meetlint en oude apparatuur én met de moderne programmatuur op de computer. De Spölluu zorgen van 12.00 tot 14.30 uur voor de muzikale omlijsting. Daarna wordt het eerste exemplaar van het Boerderij- en veldnamenboek Wisch aangeboden aan de burgemeester van de gemeente Oude IJsselstreek. Verder kunt u bij het informatiepunt van IVN de hele dag terecht om de fietsroute af te halen en u te laten informeren over het ontstaan van het landschap in onze gemeente.
In de tijd van Napoleon is in 1811 begonnen met het tekenen van kadasterkaarten. Doel was het invoeren van een landelijk grondbelasting systeem (de tegenwoordige onroerend goed belasting). In 1832 was heel Nederland in kaart gebracht en is het belastingsysteem in werking getreden. Dit belastingsysteem vormt de basis van ons huidige kadaster en staat daarom bekend als de Kadastrale Kaart 1832. Een half jaar na de invoering van het Burgerlijk Wetboek in 1839, worden het Kadaster en de
hypotheekbewaring samengevoegd. Tot 1970 is de dienst van het Kadaster wat betreft taakstelling, doelstelling en uitvoering nog hetzelfde Kadaster als in 1839, zuiver fiscaal. In 1975 startte het Kadaster met het maken van de Grootschalige Basiskaart van Nederland. Een kaart met daarop alleen de basisinformatie. Sinds 1994 is het Kadaster zelfstandig. Het ambachtelijke karakter is geschiedenis en de vastgoedgegevens worden digitaal opgeslagen, verwerkt en verstrekt. Ook de apparatuur van de landmeter wordt vervangen voor een sensor (GPS) waarmee coördinaatpunten via een satellietverbinding naar een computer worden gestuurd. De apparatuur van de landmeter van vroeger en nu en de werking ervan zijn tijdens Open Monumentendag te zien in het Hofshuus. Kijk voor meer informatie ook eens op: www.watwaswaar.nl
Varsseveld van de kaart geveegd Voorjaar 1723. Op het oude erve Nibbeling in de Binnenheurne, onder Varsseveld, gelegen aan de zoom van de bossen van Idink, was het een drukte van belang. Aan het einde van een drukke werkdag gaan de bewoners van Nibbeling ter ruste, maar plotseling in de nacht worden ze wakker geschrikt door een heftig lawaai, dat het vee in de stallen veroorzaakt. De boer is het eerste op de deel en kijkt vol ontzetting in een grote vlammenzee. Erve Nibbeling staat in brand. Met de grootste spoed wordt het vee in veiligheid gebracht en korte tijd later ligt de mooie hoeve in de as. De boer is verslagen, hij voelt zich als een berooid man. Maar zijn buren bieden hulp, zij zijn immers ’naobers’ en weten wat hun taak is. Met man en macht wordt er gewerkt om de puinhopen op te ruimen. Nieuw materiaal wordt aangevoerd en langzaam maar gestadig is Nibbeling weer opgebouwd. En toen in het begin van september het erve Nibbeling weer herrezen was, besloot de boer om, volgens oud gebruik, een steenbier te geven aan allen die geholpen hadden met de opbouw van Nibbeling. Op 14 september 1723 was er vreugde op Nibbeling en in de late middaguren klonk er feestgezang, werden de glazen geheven, en niemand dacht meer aan verdriet of zorgen... In het naburige Varsseveld was het op die middag heel rustig. De meeste bewoners waren op de Nibbeling om het feest mee te maken. Slechts de oude dominee vertoefde op de Olde Wehme en enige oude mannen en vrouwen met kinderen bevonden zich in het dorp. De smid was niet naar het feest, hij hamerde op het aambeeld en van het witgloeiende ijzer spatten de vonken in het rond. Enkele van deze vonken kwamen op zijn dak terecht. Aangewakkerd door de droge wind stond zijn huis in brand, voordat hij er erg in had.
Maar daar bleef het niet bij. Het vuur sloeg over op de naast gelegen percelen en weldra stonden de meeste huizen in brand. In zeer korte tijd had zich een ontzettende ramp voltrokken over het oude kerkdorp Varsseveld. De daken waren meest bedekt met riet of stro, sommige zelfs met droge heideplaggen. Het vuur kreeg dus gretig voedsel. Zelfs de kerk werd aangetast en stond al snel in lichterlaaie. Dominee Beckink heeft van deze ramp een verslag gemaakt en daarin lezen we het volgende: ”Wij, ondergeschrevenen, leden van de tegenwoordigen kerkeraad, attesteren van droevige oor- en ooggetuigen, dat door een ongemeen vreeselijk, doch aanbiddelijk en rechtvaardig oordeel Gods ons gehele dorp Varsseveld, met toren en kerk, door een vreeselijken brand op de 14e september 1723 totaal in de as is gelegd, zoodat, helaas Varsseveld in Varsseveld niet meer te vinden is. Het bloed wordt traag in onze aderen en onze haren rijzen omhoog, als wij ons verbeelden de verwoesting door deze ontzettende brand aangebracht. De brand, die ons overviel, toen bijna het gehele dorp van huis was om een man door liefdesgaven op de been te helpen. Dit is de oorzaak geweest dat verscheidenen niets, anderen weinig uit het vuur gered hebben. Dit vreeselijk ongeluk drukt ons te meer omdat het ons getroffen heeft zoo kort voor de winter en in een tijd, dat men brandstoffen en levensmiddelen reeds had ingezameld. Hier liggen 54 huizen, 6 schuren, enige branderijen(jeneverstokerijen) en verscheidene beesten en varkens onder het puin en stof bedolven en begraven, en dat in die tijd van twee uur...” Uit: ”Kleine historie van de Laurentiuskerk en het oude kerspel Varsseveld” door D.W. Kobes, 1972
De vuurpilaren (1) Koetjes en kalfjes, keuvelen op het Kerkplein, knisperend grind onder vier doelloze voeten: als wij gaan roken lopen wij buiten, mijn schoonvader en ik. Mijn schoonvader rookt, ik rook. Wij kijken rokend in de verte: het rookt. Een zwarte kolom, haaks op de einder, een monument. De camping, zegt mijn schoonvader, dei ut korts ôk al. Idink, denk ik. Groot-nibbelink, denk ik, voorjaar 1723. Zo moeten ze het toen, die ochtend, van hieruit hebben zien smeulen. Bert Scheuter Keurhorst, Sinderen, 2002 – voorjaar
PAGINA 5
MONUMENTENKRANT 2009
Abseilen naast de Varsseveldse torenspits nog steeds een vast gegeven, maar de meeste bomen zullen verdwenen zijn. Bijzonder is dat een ’baak, op het bouwland bij Zinderen’ vandaag nog terug te vinden is als een ijzeren staaf voor Kapelweg nr. 27.
Wilt u ook wel eens OP in plaats van IN Varsseveld kijken, dan kan dat tijdens Open Monumentendag tussen 11.00 en 15.00 uur. In een bakje wordt u naast de torenspits van de grote kerk omhoog gehesen in een 27 meter hoge kraan van de fa. Ter Horst. Daar krijgt u de gelegenheid om Varsseveld van boven te bekijken en vervolgens kunt u gezekerd en wel abseilen zodat u weer vaste grond onder uw voeten heeft. Dit wordt begeleid door survivalbedrijf JJ Adventure uit De Heurne. Torenspits centraal op de kaart De torenspits van de Grote Kerk staat centraal op de Varsseveldse kaart. De toren is het centrum van het lokaal driehoeksnet voor de opmeting van de kadastrale gegevens. Het Kadaster begon zo’n 180 jaar geleden in het hele land met het inmeten van alle percelen om betrouwbare gegevens te kunnen leveren voor het heffen van belasting. Voordat het opmeten van de percelen kon beginnen, werd per gemeente een driehoeksnet uitgezet en berekend. Daarvoor waren grondslagpunten nodig, vaste herkenningstekens die één tot twee kilometer uit elkaar lagen en onderling goed zichbaar moesten zijn. Dat konden torens, huizen, bomen maar ook in de grond geslagen
paaltjes en stenen zijn. Als nulpunt voor de driehoeksmeting werd gekozen voor de meest in het oog springende toren in een gemeente. In Varsseveld is dat de toren van de Laurentiuskerk. Een ingemetselde bronzen bout in de voet van de toren is nu nog terug te vinden als coördinaat voor de Rijksdriehoeksmeting.
Bij de opmeting in 1821 ging het in en om Varsseveld bij eenderde van de 75 grondslagpunten om vaste punten. Dat waren naast de torenspits en de Keurhorstermolen meestal bomen. De tijdelijke punten werden in het veld geplaatst in de vorm van een baak. In hoeverre men na meer dan 180 jaar nog van vast en tijdelijk kan spreken, is de vraag. De toren is
Veel activiteiten in Varsseveldse kerk Ook nieuwsgierig hoe het centrum van Varsseveld eruit komt te zien? En wilt u ook wel weten wat er nou in de grond gevonden is bij het graven van de proefsleuven dit jaar? Dan kunt u op zaterdag 12 september de presentaties hierover gaan bekijken in de Grote of Laurentiuskerk in Varsseveld. Wanneer u in de kerk uw ogen naar boven richt, ziet u het houten gewelf van eikenhouten ribben, opgevuld met smalle (eikenhouten) plankjes. Tijdens Open Monumtendag kunt u het gewelf ook van de andere kant bekijken door via een smalle stenen trap naar de torenzolder te klimmen. Deze stenen trap is tijdens de grote restauratie in de dikke muur tussen de toren en de kerkruimte ontdekt. In de jaren zeventig van de vorige eeuw is de kerk zeer grondig gerestaureerd. Tot die tijd had de kerk een plat zachtboard plafond. Tijdens de restauratie kwamen van achter het pleisterwerk aanzetten tot bogen tevoorschijn die erop wezen dat de kerk oorspronkelijk een kruisgewelf moet hebben gehad. Resten daarvan werden uit de grond opgegraven; ze waren in vroeger tijden gebruikt als versteviging van de funderingen. Een oorspronkelijk kruisgewelf terugplaatsen bleek echter onmogelijk, omdat de fundering van de kolommen erg slecht was. Metingen wezen uit dat de kerk reeds bezig was te verzakken. Toen werd besloten om de fundering van de kolommen onder de grond te versterken én een houten kruisgewelf aan te brengen, dat veel minder zwaar is dan een stenen gewelf. In 2005 is de kerk, gelijktijdig met groot onderhoud, opnieuw ingericht. Lucht, licht, verwarming en geluid zijn verbeterd. De kerk is naast de kerkdiensten geschikt
Na de berekening van het lokaal driehoeksnet ging de landmeter de percelen inmeten, waarbij de eigenaren zelf de grenzen van hun percelen moesten aanwijzen. Het loon voor de landmeter was deels gebaseerd op het aantal door hem opgetekende percelen. Dit heeft er vaak toe geleid dat er een onnodig groot aantal percelen is ontstaan. De landmeter stelde vast of het perceeel gebouwd of ongebouwd eigendom was en noteerde ook of het om bouwland, weiland, tuin, bos of heide ging. Toen alles in kaart was gebracht werd gekeken naar de zuivere opbrengst van een perceel. Daarmee viel het in een bepaalde klasse, Vervolgens werden de tarieven per klasse vastgesteld en kon vanaf 1832 de grondbelasting worden geïnd. Niet voor alles hoefde grondbelasting te worden betaald. De Antoniuskapel in Sinderen werd in 1832 als school gebruikt en was onbelast. Dat gold bijvoorbeeld ook voor de grote kerk en voor de Olde Wheme die in gebruik was als pastorie van de Hervormde Kerk.
Het witte kerkje van de NPB in Varsseveld
gemaakt voor vele vormen van gastvrijheid, zoals concerten, voorstellingen, lezingen en exposities, De banken, één exemplaar bevindt zich nog onder de toren, zijn vervangen door stoelen en het liturgisch centrum is totaal vernieuwd en verplaatsbaar gemaakt. Bijzonder zijn het nieuwe doopvont met losse doopschaal, de kaarsenstandaards en de avondmaalstafel. In 2005 is gestart met het bijhouden van een geboorteboek en gedachtenisboek.
Nieuw glas in lood raam De fusie van de Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk is vastgelegd in een geraffineerd glas in lood partij. De voorstelling bestaat uit de Grote of Laurentiuskerk, de Keurhorsterkerk in Sinderen, de Antoniuskapel in Sinderen en de voormalige Adventskerk in Varsseveld. De betekenis van het raam gaat verder dan alleen de vier gebouwen. Vanuit de zijkanten van het raam gaan de gebouwen als het ware in elkaar over; het is niet goed meer te zien wat bij welk gebouw hoort. De voormalige Adventskerk is bijna helemaal opgelost; tegenwoordig wonen daar mensen met een verstandelijke beperking. Het opgeloste deel symboliseert de eenwording. Je kan de voorstelling ook van binnen naar buiten bekijken. De vlakjes in het deel midden onder symboliseren de mensen die naar buiten toe de kerk een gezicht geven. De vormgeving van de ramen moest aansluiten bij de drie ramen die in het koor zitten. Het is zeker de moeite waard om een kijkje te gaan nemen bij dit ambachtelijk stuk werk, dat uit onze regio komt. Ook de historie van de kerk zelf wordt uitgelicht evenals de grens met de grenspalen tussen Gendringen en Anholt. Muzikaal kunt u ook aan uw trekken komen: regelmatig wordt het orgel bespeeld.
Tijdens Open Monumentendag is er gelegenheid om het kerkje aan de Doetinchemseweg te bezichtigen. ’s Middags worden door de organisten Jarik de Graaf en Bert Vinke orgelconcerten ten gehore gebracht. Drie jaar na de oprichting van de landelijke NPB in 1870, werd in Varsseveld een afdeling van de Nederlandse Protestanten Bond opgericht. De vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB is een vereniging met een breed aanbod op het gebied van religie, cultuur, spiritualiteit. In 1882 nam de afdeling Varsseveld aan de Doetinchemseweg verenigingsgebouw “ De Eendracht” in gebruik. Op 25 november 1928 werd op dezelfde plek de huidige kerk ingezegend. In 1934 werd het huidige orgel in gebruik genomen, afkomstig
van de Vrijzinnige hervormde kerk uit Arnhem. Boven de deur in het voorportaal hangt het kunstwerk van MarieHuberte Meijer-Paumen, gemaakt ter gelegenheid van het 125-jarige bestaan van de afdeling. Het kunstwerk bevat drie thema’s: Oude Testament, Nieuwe Testament en Vrijheid. De regenboog staat voor het goddelijke verbond tussen alle mensen, de Davidster voor het teken van Jodendom en de drie handen voor de hand van God als verbond en trouw onder de mensen. Het Avondmaal wordt weergegeven door de wijnkan, brood en druiven en het kruis staat voor het lijden en vergeving, terwijl het vuur de vrijheid uitdrukt. www.vrijzinnigenvarsseveld.nl
PAGINA 6
MONUMENTENKRANT 2009
Welkom bij de kruidenier van Bontebrug
Colofon
Tijdens Open Monumentendag op 12 september staan ook de deuren open bij Bontebrug 106. Wie hier op bezoek komt, kan eerst even “winkelen” of doorlopen naar de oude bakkerij. Ivor Helmink en Lesley Klaassen hebben het monument weer in ere hersteld en de historische winkelinrichting geheel intact gelaten.
Organisatie: • Comité Open Monumentendag gemeente Oude IJsselstreek 2009
Het huis en de winkel hebben voor Ivor een bijzondere betekenis. Sinds 1938 is hij de derde generatie Helmink in dit uit 1893 stammende huis. Vanaf 2004 begonnen de herstelwerkzaamheden
•
Waarin samenwerken: • Oudheidkundige
en het was duidelijk dat er heel veel moest gebeuren: een volledige dakrestauratie, het isoleren van enkelsteensmuren, overal nieuwe kozijnen, vervanging van elektra enz. Volgend jaar zal het aangezicht van het pand verder worden aangepakt, waaronder de gevel (inclusief de schilderingen) en de tuin rondom het pand. De monumentenstatus die het huis heeft, sinds de jaren negentig van de vorige eeuw, is geen bezwaar, want Ivor en Lesley willen het huis toch zoveel mogelijk in originele staat terugbrengen.
• • • • • •
Werkgemeenschap ADW Oudheidkundige Vereniging Gemeente Gendringen IVN afdeling Oude IJsselstreek VVV Oude IJsselstreek Varssevelds Belang Terborgs Belang Stichting tot Behoud van de Ettense Molen Gemeente Oude IJsselstreek
Technische realisatie: • Drukkerij IJselstroom, Ulft
Het resultaat van al het harde werk aan dit pand in Silvolde (Bontebrug), kunt u bekijken op zaterdag 12 september tussen 11.00 en 16.00 uur.
Restauratie van molen De Engel komend najaar Volgens molenaar Konink is het twijfelachtig of de molen tijdens Open Monumentendag kan draaien. Dit najaar wordt groot onderhoud aan de molen gedaan. De molenaars zijn in elk geval aanwezig op 12 september en wanneer met de restauratie begonnen is, willen ze graag het een en ander toelichten. Korenmolen ’De Engel’ dateert uit 1849. Op dezelfde plaats stond zijn voorganger, die in 1724 werd gebouwd. De huidige molen is gebouwd in 1849 door de plaatselijke molenmaker H.W. Kreeftenberg in opdracht van molenaar Arendsen. In het begin droeg de molen de naam ’De Hoop’, maar werd later omgedoopt tot ’De Engel’. In de volksmond noemde men de molen Aorendsen Mölle en later Beeftings molen. Door de opkomende mechanisatie van het maalwerk en de economische crisis in de jaren dertig verkocht de eigenaar in 1936 de gehele inboedel inclusief maalstenen, wieken en wiekenas. Een jaar later kocht de aangrenzende landbouwer de stenen romp met bijbehorende grond. Gedurende een periode van 20 jaar hing het voortbestaan van de romp aan een zijden draadje. In 1957 werd de romp met kap op de monumentenlijst geplaatst en in 1967 door de gemeente Wisch aangekocht.Vanaf die tijd is er sterk voor restauratie geijverd. In mei 1975 kon molenmaker Beckers uit Bredevoort met de restauratie beginnen en een jaar later werd de molen weer als maalwerktuig feestelijk in gebruik genomen. Elke zaterdag is de molen aan de Hiddinkdijk 4 in Varsseveld tussen 9.00 en 17.00 uur geopend en kan er meel gekocht worden.
Schatkaart in Varsseveld In Varsseveld is een schat verborgen die te vinden is aan de hand van een schatkaart. Ben je ook benieuwd wat dit is? En heb jij een goede speurneus? Kom dan op zaterdag 12 september tussen 10.00 en 16.00 uur bij de Grote Kerk of het Hofshuus in Varsseveld. Je kunt daar de kaart afhalen en beginnen met je speurtocht naar de schat.
Licht in Nederlands Hervormde Kerk in Gendringen Ook dit jaar is de Ned.Herv. Kerk in Gendringen inclusief de toren opengesteld. Het kerkinterieur wordt door Vermeulen lichtarchitectuur passend uitgelicht. Deze firma, gespecialiseerd in het sfeervol belichten van kerkruimtes, zal ook enkele presentaties verzorgen. In het kader van de nationale orgeldag bespelen en demonstreren de organisten het unieke Noltingorgel.
Vanaf 16.00 uur wordt de stand van zaken over de orgelrestauratie toegelicht. Inlichtingen over de stichting Vrienden van het Noltingorgel bij secretaris Jarik de Graaff, tel. 0315-243562 of www.noltingorgelgendringen.nl.
MONUMENTENKRANT 2009
PAGINA 7
Programma Open Monumentendag ETTEN
VARSSEVELD
Museumboerderij het Hofshuus Leemscherweg 24
Laurentiuskerk Kerkplein 1
Geopend van 10.00 - 16.00 uur Informatiepunt IVN - fietstocht en Open Monumentendag Startpunt fietstocht Op de kaart gezet Fototentoonstelling Varsseveld Tentoonstelling oude kaarten uit een atlas van 1754 van Varsseveld e.o. Presentatie door medewerkers van het Kadaster van 11.00 - 14.00 uur Kinderen kunnen met een schatkaart op stap Optreden van de Spölluu van 13.00 - 14.30 uur Aanbieding eerste exemplaar Boerderij- en veldnamenboek Wisch om 14.30 uur Geopend van 10.00 - 16.00 uur Diapresentatie geschiedenis Laurentiuskerk Presentatie centrumplan Varsseveld Fototentoonstelling archeologische vondsten Varsseveld Fototentoonstelling grenspalen Gendringen Orgelconcerten Openstelling torenzolder Abseilen naast de kerk van 11.00 - 15.00 uur van een kraan van de Fa. Ter Horst met ondersteuning van JJ Adventure
Kerk Vrijzinnige Geloofsgemeenschap NPB Doetinchemseweg 5
Geopend van 10.00 – 16.00 uur ’s middags orgelconcerten
Molen De Engel Hiddinkdijk 4
Geopend van 9.00 – 17.00 uur molenaars aanwezig voor uitleg over restauratie najaar 2009
Bibliotheek Achterhoekse Poort
Geopend van 10.00 – 16.00 uur Opening Open Monumentendag door wethouder John Haverdil van gemeente Oude IJsselstreek Centraal informatiepunt Open Monumentendag Expositie historisch (atlas)kaarten Sjaak Smeenk Startpunt fietsroute op de kaart gezet
NH Maartenskerk Oude Kerkstraat 2a
Geopend van 10.00 – 16.00 uur Doorlopende presentatie geschiedenis Maartenskerk
Huis familie Neijenhuis ‘schoolmeestershuis’ Lidwinastraat
Winnaar Monumentenprijs 2009 Feestelijke uitreiking monumentenprijs om 16.30 uur ondersteund door wethouder John Haverdil van gemeente Oude IJsselstreek. Met medewerking van Schutterij De Eendracht en Harmonie Onderling Genoegen.
SINDEREN Antoniuskapel Kapelweg 38
Geopend van 10.00 - 16.00 uur
Keurhorsterkerk Sinderenseweg 61
Geopend van 10.00 - 16.00 uur pleisterplaats in de fietstocht Op de kaart gezet
Maalderij De Nieuwe Molen Keurhorsterweg 5
Geopend en in werking van 10.00 - 16.00 uur
SILVOLDE
Geopend van 10.00 – 12.00 uur expositie van relevante materialen over thema Op de kaart
GENDRINGEN NH kerk Grotestraat 28
Molen de Witten Oldenhove 5
Geopend van 10.00 -16.00 uur Toren opengesteld Sfeervolle uitlichting van het interieur Presentaties door fa Vermeulen licht architectuur Orgelconcerten op het Noltingorgel 16.00 uur toelichting op restauratie Nolting orgel
RK Martinuskerk Past.Wijfkerstraat 2
Geopend van 10.00 – 16.00 uur Gerestaureerde kruiswegstaties
Bakkershuisje boerderij Wilbrinkshof Munsterweg 3
Ambachtelijk brood bakken in monumentaal bakkershuisje van 10.00 – 16.00 uur; muzikaal opgeluisterd door accordeonisten
St. Mauritiuskerk Prins Bernhardstraat 4
Geopend van 10.00 – 16.00 uur
NH Kerk, Kerkenstraat 6
Geopend van 10.00 – 16.00 uur
Korenmolen (Gerritsen) Molenberg 4
Geopend van 10.00 – 16.00 uur
Voormalige bakkerij met winkel Bontebrug 106
Geopend van 10.00 - 16.00 uur
BREEDENBROEK Kempermolen Molenweg
Geopend van 10.00 – 16.00 uur
NETTERDEN RK Walburgiskerk Walburgisplein 1
Geopend van 10.00 – 16.00 uur
TERBORG RK Georgiuskerk Hoofdstraat 73
Geopend van 10.00 – 16.00 uur
