Ontbijtsessie – Rabobank Nederland - KEO
Ontwikkelingen in het Nederlandse pensioenstelsel Prof.dr. Fieke van der Lecq Cordares-leerstoel Pensioenmarkten 30 maart 2010
Programma 1. Hoe werkt het pensioenstelsel 2. Ontwikkelingen in de drie pijlers 1. de AOW 2. het aanvullende pensioen 3. pensioenverzekeringen
3. Thema’s 1. goed pensioenfondsbestuur 2. duurzaamheid 3. financiële alfabetisering
4. Vragen en discussie
2
1
Praktische zaken
± 50 dia’s in 1,5 uur Verduidelijkende / aanvullende vragen: svp interruptie Svp melden als ik jargon gebruik, te snel ga, o.i.d. Engelse termen op verzoek leverbaar
3
Pensioenstelsel World Bank Report (1994): Averting the Old-Age Crisis Definitie pensioen: “In this study, pension spending is defined as old age/retirement, survivors/death and invalidity/disability payments based on past contribution records and non-contributory, universal flat or meanstested programs specifically targeted toward the old.” Ergo: meerdere soorten pensioen: Ouderdomspensioen Invaliditeitspensioen Nabestaandenpensioen
Vandaag alleen over ouderdomspensioen 4
2
Pensioenstelsel Nederland heeft driepijlersysteem (capuccino-model) Staatspensioen (AOW) Collectief aanvullend pensioen (het pensioen) Individuele pensioenverzekering (bv. lijfrente)
Dit is in lijn met Wereldbankrapport Belangrijke verschillen in pensioensystemen Inkomensafhankelijk of inkomensonafhankelijk Omslagstelsel of kapitaaldekkingsstelsel • Toegezegde premie (DC) of toegezegde uitkering (DB)
In Nederland hebben we alle soorten regelingen … en diverse mengvormen, bv. CDC, AOW-financiering
5
De 3 pijlers 1e pijler: staatspensioen (AOW) Sociale Verzekeringsbank (SVB) 2e pijler: collectief pensioen Ondernemingspensioenfonds (OPF) Bedrijfstakpensioenfonds (BPF) Beroepspensioenfonds (BrPF) 3e pijler: individueel pensioen Pensioenfonds (aanvullende pensioenverzekering) Verzekeraars (lijfrente) Banken en verzekeraars (banksparen, levensloopsparen) 4e pijler: andere bronnen van oudedagsinkomen Omgekeerde hypotheek
6
3
Nederland is uitzonderlijk (bron: APG, 2007)
100% First Pillar Second Pillar Third Pillar
80% 60% 40% 20%
N
U K et he rla nd s Sw itz er la nd
Ita ly
Fr an ce
y er m an G
Sp ai n
0%
Nederland 2010 ± 600 pensioenfondsen 7
± € 650 mrd.
Stelsel: van pijlers naar bomen Wortels vergroeien Financiering via fiscus (inkomensafhankelijk) of premies (inkomensonafhankelijk)? Omslagstelstel of kapitaaldekking of beetje van beide? (Onbedoelde) effecten van franchise
Takken raken vervlochten
AOW afhankelijk van werkverleden? Pensioengaten in 1e en/of 2e pijler Zelfstandigen met/zonder pensioen Oplossingen in de vier pijlers combineren
Toch even per sector bezien 8
4
Programma 1. Hoe werkt het pensioenstelsel 2. Ontwikkelingen in de drie pijlers 1. de AOW 2. het aanvullende pensioen 3. pensioenverzekeringen
3. Thema’s 1. Goed pensioenfondsbestuur 2. Duurzaamheid 3. Financiële alfabetisering
4. Vragen en discussie
9
Bevolkingspiramide Nederland
10
5
Bevolkingspiramide Nederland Demografische ontwikkelingen in Nederland met animatie voor periode 1950 – 2050 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/ bevolking/cijfers/extra/piramide-fx.htm
11
Resterende levensverwachting 65-jarigen bron: CBS (2008)
12
6
AOW-verwachting 65-jarigen
Bron: CBS (2008)
92
vrouwen 90
mannen 88
86
2025 (AOW @ 67) Vrouwen: 21 jaar Mannen: 19 jaar
84
82
80
78
2009: Vrouwen: 22 jaar Mannen: 19 jaar
1956 Vrouwen: 16 jaar AOW Mannen: 14 jaar AOW
76
Lage inkomens: 5 jaar korter
74
72
13
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
00
05
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Pensioenfondsen als ‘ageing giants’ (cie.-Frijns)
14
7
Ontwikkelingen: AOW
Onvolledige opbouw (AOW) 1/7e van de bevolking heeft onvolledige AOW Deze fractie groeit Demografische ontwikkeling → betaalbaarheid onder druk Omslagstelsel • Ontgroening: minder jongeren / werkenden • Dubbele vergrijzing: meer ouderen + worden ouder AOW spaarfonds is fictie (o.a. H. Versluis, ESB, 2000)
Feminisering van de ouderdom / armoede Oplossingsrichtingen AOW-uitkeringen belasten AOW-leeftijd omhoog (67 70) Opbouwpercentage verhogen (50*2 = 40*2,5) Combineer 1e met 2e pijler (= AOW-franchise omlaag)
15
Ontwikkelingen: aanvullend pensioen Solidariteit: wie krijgt wat? Risicosolidariteit: ex post bekend (kanssolidariteit) Herverdelende solidariteit: ex ante bekend (solidariteit tussen risico’s) Solidariteit tussen groepen • Jongeren protesteren (jong ABP, AVV) • Ouderen protesteren (Ned. bond voor pensioenbelangen, ouderenbonden) • Elke maatregel treft groepen in verschillende mate
Doorsneesysteem: doorsneepremie en doorsneeopbouw • Implicaties voor de arbeidsmarkt
Van wie zijn het vermogen en de buffer? (vgl. Optas)
16
8
Ontwikkelingen: aanvullend pensioen Transitionele arbeidsmarkt Pensioenstelsel beïnvloedt arbeidsaanbod en arbeidsvraag Nog geen pensioenfondsen voor zzp’ers Van DB naar DC Invloed accountingsysteem IFRS op pensioenstelsel • Risico bijstorten moet op balans van onderneming komen
DB: defined benefit = toegezegde uitkering DC: defined contribution = toegezegde premie Wie draagt het risico? Bedrijf / fonds / deelnemer • Indien deelnemer: compensatie via hogere premie? • Zie volgende dia voor illustratie
Wie beslist?
17
Simulation with equal contribution
18
9
Ontwikkelingen: aanvullend pensioen Europese pensioenmarkten (IORP-Richtlijn 2003/41/EC) Gelijk speelveld, import en export API: hybride pensioenuitvoerder
Verplichtstelling onder druk Verplichte deelname (kleine verplichtstelling): vertrouwen in pensioenfondsen is afgenomen mensen willen hun eigen pensioen regelen Verplichtstelling (grote verplichtstelling) vast indeling van bedrijfstakfondsen ter discussie Gevolg: doorsneesysteem ook ter discussie • Doorsneepremie + doorsneeopbouw volgende dia
19
Doorsneesysteem
20
10
Pensioenfondsbeheer Aan de linkerkant van de balans Pensioenpremies die zijn belegd Opbrengsten van de beleggingen
Aan de rechterkant van de balans Pensioenrechten van deelnemers Pensioenrechten van gepensioneerden Pensioenrechten van slapers
Dit moet in evenwicht zijn: dekkingsgraad DG 100% Vooruit rekenen naar de toekomst (met de rentevoet)
Een beetje voorzichtiger is beter: DG 105% Voor elke €100 pensioenrechten is er t.z.t. €105 in kas
21
Wat te doen bij lage dekkingsgraad? Wachten tot het overgaat Rente en beurskoersen Jongeren en ouderen Voorspellen is moeilijk Premie verhogen Actieven en werkgevers betalen premie Dit versterkt conjunctuurcyclus Uitkeringen verlagen Geen inflatie-correctie (niet indexeren) Afstempelen (uitkeringen voor gepensioneerden verlagen) Pensioenregeling versoberen (allemaal minder rechten) Elke maatregel treft verschillende groepen
22
11
Wie bepalen wat er gaat gebeuren? Pensioenfondsen bepalen niet alles Wel: prijscompensatie (indexatie) Soms: afstempelen op uitkeringen Soms: verhogen van de premie • van werknemers en werkgevers
Sociale partners bepalen veel (bv. bij het cao-overleg) Verhogen van de premie Versoberen van pensioenregeling Overheid bepaalt in grote lijnen Wetgeving (vanuit Europa / Brussel en vanuit NL / Den Haag) Toezichthouders stellen grenzen en vereisten Financiële gezondheid (solvabiliteit), goed bestuur, enz.
23
Ontwikkelingen 3e pijler (pensioenverzekeringen) Levensloopregeling Oorspronkelijk 4 doelen: kinderen, ‘sabbatical’, mantelzorg ouders en vervroegd pensioen Lage benuttingsgraad van de regeling In praktijk vooral gebruikt voor vervroegd pensioen Concurrentie tussen banken en verzekeraars Pensioensparen (Wetsvoorstel De Vries/Blok - Depla) AOW-belasting beïnvloedt spaargedrag? Concurrentie vanuit de API (verzekeraars zijn geen IORP) Uitvoeringskosten Onenigheid over wie duurder zijn: pensioenfondsen of verzekeraars
24
12
Hoezo pensioenmarkten Pensioenproductieketen Sociale partners: pensioenregeling (cao-onderhandeling) PUOs: uitvoering van de pensioenregeling • Pensioenfonds, verzekeraar
PUBs: uitvoeringsdiensten t.b.v. PUOs • Verzekeraar, uitvoeringsbedrijf, ZAF
Overige dienstverlening • Consultants, vermogensbeheerders, fiduciair managers, etc.
Elke schakel in de keten is een markt Vrager, aanbieder, product/dienst, transactiemechanisme
Niet elke markt bestaat & niet elke markt werkt goed 25
Marktfalen en overheidsfalen Asymmetrische informatie Complexe producten Consumentenfalen Consumenten willen niet (uitstelgedrag) Consumenten kunnen niet (financiële ongeletterdheid) Insluitingseffecten Verplichte deelname Langetermijncontracten Schaalvoordelen Collectieve systemen Ontbrekende markten / incomplete markten Bv. langlevenrisico, inflatierisico Marktfalen impliceert niet dat overheid het kan/moet oplossen Overheidsfalen: verkeerde maatregel, te weinig / overshooting, timing, tijdinconsistent, effectverificatie, etc.
26
13
Ontbrekende markt: zzp-pensioenen Probleem Steeds meer zzp-ers (± 800.000) Meestal geen pensioen naast AOW Voorzover klant in 3e pijler: individuele producten, dus minder soorten solidariteit en schaalvoordelen + conversierisico Oorzaak probleem Zzp-ers vallen buiten de sociale partners-polder Oplossingen Pensioenfonds voor zzp-ers Pensioenfondsen voor zzp-ers Betere pensioenverzekeringen voor zzp-ers Zie NEA-paper #24: Zelfstandigen Zonder Pensioen
27
Bestaande pensioenmarkten: nieuwe spelers PPI Bestemd voor DC-regelingen Valt onder Wft Binnenkort in de TK Multi-OPF Aangeboden aan EK Gat in de markt? Evidente behoefte (wetshistorie) Beperkingen, o.a. verplichte ringfencing Daardoor niet in alle marktbehoeften voorzien API Ook voor DB-regelingen valt onder PW/FTK Vormvrij (bv. Stichting, NV/BV, SE) let op zeggenschap Iedereen kan een API oprichten (bv. verzekeraars, vakbonden)
28
14
Programma 1. Hoe werkt het pensioenstelsel 2. Ontwikkelingen in de drie pijlers 1. de AOW 2. het aanvullende pensioen 3. pensioenverzekeringen
3. Thema’s 1. Goed pensioenfondsbestuur 2. Duurzaamheid 3. Financiële alfabetisering
4. Vragen en discussie
29
Thema: goed pensioenfondsbestuur De regeling Doorsneesysteem: tot 45e jaar meer betalen, na 45e jaar meer opbouwen Lijkt neutraal, want elke generatie spaart voor zichzelf Mee- en tegenvallers komen echter ongelijk aan
Pensioenfonds kan ‘aan knoppen draaien’ Premie (werkgever betaalt 2/3e, werknemer betaalt 1/3e) Indexatie Beleggingsbeleid / -mix risico/rendementverhouding
Sociale partners kunnen besluiten tot afstempelen Voorbeeld uit presentatie van Niels Kortleve (PGGM) voor VBA-congres 5 november 2009 30
15
31
Dilemma’s en discussie Vrijheid of solidariteit? Moet / mag je mensen tegen zichzelf beschermen?
Maatwerk of schaalvoordelen? Leeftijdsafhankelijk sparen / beleggen / indexeren?
Subsidiërende solidariteit afbouwen? Wie profiteren en wie betalen?
Solidariteit binnen of tussen generaties? Arbeidsmarkteffecten Verdeling van risico en zeggenschap
Transparantie of solidariteit?
32
16
Wie is solidair met wie + voor hoeveel euro? www.kluwershop.nl ongeveer € 40 Ook in Engelse taal: Steenbeek & Van der Lecq, Costs and Benefits of Collective Pension Systems, 2007, uitg. Springer
33
Hoe veel pensioen?
34
17
Te veel pensioen? Sparen na het 72e levensjaar (inkomen > uitgaven) Hoog opbouwpercentage (Museumpleinakkoord) Langer werken lager opbouwpercentage mogelijk
Of te hoge franchise? Ongelijke behandeling door franchise Proefschrift Mr. E.M.F. Schols-van Oppen (01-12-2009) AOW kan dan ook omlaag (of afgeschaft) In dat geval moet opbouwpercentage hoog blijven
Daarom 1e + 2e pijler integraal bekijken
35
Van nominaal naar reëel pensioen (cie.-Frijns)
36
18
Van nominaal naar reeel: hoe? Toezegging ≠ communicatie Nominale toezegging Hard, controleerbaar (FTK) Inflatie bepaalt tot 50% van pensioenresultaat
Reele toezegging DG 25%pt lager Welke inflatieverwachting?
Communicatie Nominaal: deelnemer kan er niks mee (geldillusie) Reel: wat kan deelnemer doen als het laag lijkt? Doorwerking naar pensioenregister + aansluiting 3e pijler
37
De fundamentele uitruil (cie.-Goudswaard)
38
19
De uitvoering van regelingen Bekende markt: uitvoeringsdiensten (PUO-PUB) Schakel hoger: verantwoordelijkheid voor de uitvoering Partijen op de markt Vragers: sociale partners Aanbieders: PUO’s (fondsen, verzekeraars, API’s) Veelal dezelfde partijen & personele overlap Transactiemechanisme: aanbesteding Huidige praktijk: onuitvoerbare contracten toch ‘uitgevoerd’? Hoe zou deze markt gaan werken? Concurrentie tussen PUO’s? Aansturing, zeggenschap, overstapkosten, …. Goed idee?
39
Governance Market – hierarchy Hierarchie: interne zeggenschap Markt: disciplinering door vraagzijde
Principaal – agent Prikkels Informatie / monitoring Straffen <=> insluiting
Bij aanbesteding regeling: Hoe zorgen sociale partners dat bestuur in hun belang handelt? Bestuur ontslaan of regeling elders onderbrengen 40
20
Governance: Scholtens-norm De Scholtens-norm (rapport cie.-Frijns pag.33) Pensioenfondsbestuur moet opstappen indien • Reële DG in 1 jaar tijd > 50%-punt ↓ • Reële DG in 3 jaar tijd > 100%-punt ↓ • Dan ook bestuur ↓
Rechter benoemt curator evt. deelnemers naar ander fonds knip in fonds
Interpretatie Rol toezichthouders? Extern (DNB) en intern (PFG) Rol sociale partners? Ontslaan van de eigen mensen?
Marktoplossing mogelijk / beter? 41
Goed pensioenfondsbestuur: actueel debat Koşer Kaya / Blok: gepensioneerden in bestuur Stg. OPF, ABP, e.a.: deskundige externen in bestuur AVV: wie het meeste risico loopt, krijgt de meeste bestuurszetels Jongeren meer zetels dan ouderen CDC-regelingen minder zetels voor werkgever(s) ABP: deelnemersraad moet tanden krijgen Integratie deelnemersraad en intern verantwoordingsorgaan Deelnemersraad kan bestuur(sleden) naar huis sturen Samenstelling deelnemersraad afstemmen op populatie bestuur hoeft geen afspiegeling te zijn ABP: gepensioneerden krijgen loonindexatie ipv prijsindexatie Pensioen is uitgesteld loon Integenerationele solidariteit Maakt materieel weinig uit
42
21
Thema: duurzaamheid Pensioenen zijn enorme hoeveelheid geld beleggingsbeleid beinvloedt de samenleving Hoe duurzaam wordt er belegd? (Zembla, 2007) Waarom duurzaam beleggen? Uit gastcollege Johan van der Ende (CIO PGGM Investments)
Long term horizon
Normative (belief)
Positive (opportunity)
?
X
To be seen
‘Outperformance’
Theoretical perspective: RI criteria make an extra restriction, which makes optimum less efficient
43
Wat kunnen pensioenfondsen doen? (dia PGGM)
RI Policy Core themes - Weapons - Human rights - Climate change - Health - Corporate governance
Investing - Responsible investments in all investments - New investments in ESG opportunities Engagement & Voting - Active ownership: engagements to improve ESG performance of companies/markets - Informed voting on all equities Exclusions - Based on our identity: weapons and human rights
Implement RI Policy in all our funds
Accountability - Inform stakeholders what we have done and why - Annual RI report; quarterly engagement reports - Transparency in holdings
44
22
Discussie Stel dat duurzaamheid geld kost… Lagere rendementen OK? Wie bepaalt dat in een pensioenfonds?
Uitsluitingsbeleid: hoe ver ga je? Grootste wapenleverancier = ?? Het leger gebruikt toch ook wapens? Is kinderarbeid altijd fout? Wat is het alternatief? Kan het samengaan met scholing?
Hoe weet je of het goed/fout zit? Moet je er bovenop zitten? Monitoringkosten. Willen / kunnen fondsen zich hiermee onderscheiden? 45
Thema: financiële alfabetisering 50% van de mensen begrijpt niet wat 50% is Hoe kunnen deze mensen over pensioen gaan nadenken? Rendement versus risico Wat voor risico? Rendement Inflatie
Plaatjes maken
46
23
Indexatielabel (oud plan)
47
Financiele alfabetisering Niet kunnen versus niet willen 3 factoren cruciaal Informatie / kennis Besef van urgentie Gevoel van zelfvertrouwen
Platform Centiq Financiele sector + brancheorganisaties Ondersteuners + voorlichters Onderzoekers
Voor jongeren diverse projecten Jongeren helpen ouderen! Bv. Pensioenspreekuur.
48
24
Meer informatie
www.cbs.nl : pensioenaanspraakstatistieken www.pensioenkijker.nl : alles over je eigen pensioen www.wijzeringeldzaken : platform Centiq www.weetwatjeweet.nl : over financiële producten http://www.afm.nl/nl/consumenten/aanpak.aspx : tips www.blijfpositief.nl : tips voor financieel huishouden www.nibud.nl : tips voor financieel huishouden http://home.szw.nl en dan kijken bij ‘Vraag en Antwoord’ over kredietcrisis en pensioenen http://www.vimeo.com/3261363 over hoe de financiële crisis is ontstaan (12 minuten; in het Engels)
49
Vragen?
Prof. dr. S.G. (Fieke) van der Lecq
[email protected] + 31 (0)10 408 2859 + 31 (0)6 2935 8732 http://people.few.eur.nl/vanderlecq
50
25
