ONDERNEMINGSPLAN Voor de creatieve ondernemer
{
ONDERNEMINGSPLAN ONDERNEMINGSPLAN
ONDERNEMINGSPLAN
ONDERNEMINGSPLAN
ONDERNEMINGSPLAN
ONDERNEMINGSPLAN
Drs. Bernd W. Mintjes Maxwell Group Kunstenaars&CO December 2008
Inhoudsopgave Inleiding Opbouw businessplan I. Achtergrond & Idee 2. De Ondernemer 3. Product/dienst en de markt 4. Ontwikkelen en produceren 5. Marketingmix 6. De Organisatie
Inleiding
Je hebt besloten om nu of in de nabije toekomst je eigen bedrijf te beginnen of een nieuw product op de markt te zetten. Om voor jezelf een goed beeld te krijgen wat hier zoal bij komt kijken en wat er allemaal nog moet gebeuren, schrijf je een businessplan. Hier voor je ligt een handleiding voor het schrijven van dit plan. In acht stappen zet je alle gegevens op een rij. Zo kun je voor jezelf een overzicht maken waaruit blijkt of je plannen haalbaar zijn. Nu heb je misschien deze handleiding al doorgebladerd en gezien dat het een lange handleiding is. De reden hiervoor is dat wij geprobeerd hebben een uitgebreide toelichting te geven op de gegevens die gevraagd worden en om ook met voorbeelden uit te leggen wat er bedoeld wordt. Ook hebben wij een aantal casussen uitgewerkt in voorbeelden. Het schrijven van je businessplan is veel werk: je moet je motivatie en doelstellingen op papier zetten, gegevens verzamelen en dingen uitrekenen. Dit kan best lastig zijn. Hierdoor zullen sommige onderdelen leuker zijn om uit te werken dan andere delen. Daarom willen wij je hier al adviseren om de tijd te nemen voor het schrijven van je businessplan en om per keer niet meer dan één stap uit te werken. Op die manier is het leuker om in te vullen en heb je zelf ook een duidelijker beeld van wat je wilt en hoe je dit wilt bereiken. Daarnaast kun je na het invullen van een stap er nog eens rustig over nadenken en later nog eens iets aanpassen, mocht je dat willen, zonder dat dit effect heeft op gegevens/ berekeningen in de volgende stap. Wij wensen je veel succes en plezier met het schrijven van je businessplan!
7. Financiële plannen Maxwell Group Amsterdam: 8. Afronding Bijlagen
Bernd W. Mintjes Lucie Huiskens
I. Rechtsvormen 2. Belastingen
Colofon De Maxwell Group adviseert bedrijven en organisaties op het gebied van innovatie en strategie. Zij voert diverse programma’s uit voor (startende) ondernemers in de creatieve sector. Meer informatie vindt u via www.maxwellgroup.nl.
3
Vul hier je persoonlijke gegevens in:
OPBOUW
• • • • • • •
Businessplan
Hieronder volgt een korte toelichting op de opbouw van een businessplan. Elke stap wordt kort ingeleid en ook tussendoor geven we uitleg, zodat je de stap succesvol kunt doorlopen. We geven hier alvast een korte vooruitblik, zodat je weet wat je kunt verwachten. Allereerst komt in de eerste stap de achtergrond van je plan en het idee aan bod. Hierin geef je weer waarom je wilt beginnen en wat je ideeën zijn. In de tweede stap kom jij als ondernemer aan bod. Hierin noem je een aantal persoonlijke kenmerken van jezelf en kun je laten zien waarom jij je plan tot een succes kunt maken. De derde stap bestaat uit de onderdelen: je markt, je concurrenten en je klanten. In de vierde stap laat je zien hoe je product gemaakt wordt. Hier teken je bijvoorbeeld hoe het product gemaakt wordt of je geeft een toelichting. Stap vijf behandelt de marketing van je product of je dienst. Hierin laat je zien hoe jij je bedrijf presenteert en hoe je wilt laten weten aan de buitenwereld dat jij er bent met je bedrijf. De volgende stap, stap zes, behandelt je organisatie. Hierin laat je zien hoe je alles wilt organiseren. Zo geef je aan of je alleen werkt of samen met een andere ondernemer, of je te maken hebt met bepaalde instanties en welke taken er worden vervuld. In stap zeven komen de financiële gegevens aan bod. Hierin laat je zien waarover je beschikt, maar ook wat je nodig denkt te hebben en hoeveel winst je uiteindelijk kunt maken. Dit onderdeel is onderverdeeld in drie subonderdelen, elk onderdeel behandelt een andere begroting. Ten slotte komt in stap acht de afronding aan de orde. Je maakt een actieplan, een voorblad en een samenvatting van je plan. De onderdelen van stap acht zijn de onderdelen van het businessplan die een investeerder, bankmedewerker of andere geïnteresseerde als eerste ziet. Deze onderdelen maak je bewust als laatste, omdat je dan alle informatie al eens hebt gezien en gelezen en er al over nagedacht hebt. Juist dan ben je in staat om alles kort, duidelijk en overzichtelijk te formuleren. Om ervoor te zorgen dat je businessplan compleet is en dat je de juiste keuzes hebt gemaakt, hebben we een aantal bijlagen opgenomen in dit plan. In deze bijlagen worden een aantal onderdelen zoals rechtsvormen en belastingen uitgebreider behandeld.
• Telefoon • E-mail • Burgerlijke staat • Geboortedatum partner • Aantal kinderen • Leeftijd kinderen
Opleiding(en) Noem de opleiding(en) die je gevolgd hebt. Geef per opleiding die je vermeldt aan hoe lang je erover deed en of je een diploma in ontvangst hebt mogen nemen. Relevante werkervaring Hier geef je aan wat jouw relevante werkervaring is met betrekking tot jouw bedrijf en/of product of dienst. Bijvoorbeeld werkervaring in de branche, of werkervaring waarin blijkt dat je ook andere capaciteiten hebt ontwikkeld zoals administreren of organiseren.
Het idee en de huidige situatie
HOOFSTUK 1 Achtergrond & idee
Deze eerste stap van het bedrijfsplan is essentieel voor de rest van het bedrijfsplan, omdat je in deze stap voor jezelf alvast aangeeft wat je nou precies wilt gaan doen en welk product of dienst je aanbiedt. Verder vertel je in deze stap iets over jouw eigen achtergrond zoals burgerlijke staat en opleiding(en). Succes, bij deze eerste stap!
Achtergrond In dit onderdeel geef je aan wat de achtergrond is van jouw bedrijf en van jeproduct/dienst. De vijf onderwerpen hieronder kunnen je daarbij op weg helpen. 1) 2) 3) 4) 5)
Bedrijfsnaam Onderscheidenheid: bijvoorbeeld, ben jij de eerste met het idee of heb jij iets dat niemand anders heeft? Hoe kwam je op het idee voor het product of dienst? In welk stadium bevindt het product of dienst zich, bijvoorbeeld moet het nog ontwikkeld worden, moet het nog uitgewerkt worden of bestaat het al? Het aantal zakenpartners, ook wel vennoten ge noemd.
Schrijf in maximaal 100 woorden je achtergrond.
Persoonlijke gegevens In dit gedeelte geef je in het kort je CV weer, zodat de lezer een beeld krijgt van jou als persoon.
4
Naam Geslacht Geboortedatum Naam partner Adres Postcode Woonplaats
Het product/dienst Geef hier een korte omschrijving van het product of de dienst, inclusief eventuele technische bijzonderheden zoals bijvoorbeeld een nieuwe uitvinding, speciale technieken of een bijzondere locatie. Tip: Houd het kort! Later in dit plan kun je dieper ingaan op dit onderwerp. Mocht je een relevante foto of tekening hebben van het product of de dienst dan kun je deze hier plaatsen. Meer foto’s of tekeningen kunnen in stap 8 bij de Appendix worden toegevoegd. Waar en aan wie Geef in maximaal 100 woorden weer, waar jij je gaat vestigen en aan wie je je product of dienst wilt gaan verkopen.
Nu dit deel af is weet de lezer: • Wat je bedrijf is • Wie jij bent • En wat er uniek is aan je bedrijf Tip: Neem je tijd en ga morgen pas verder met stap 2.
HOOFDSTUK 2 De ondernemer
In deze stap kom jij aan bod. Wie ben jij en wat wil je gaan doen? Vervolgens wordt deze stap afgesloten met jouw inkomen en uitgaven. Schrik niet, dit is alleen maar om te achterhalen hoeveel omzet je zou moeten halen om rond te kunnen komen.
Motivatie & doelstelling(en)
Motivatie Probeer bij dit onderdeel in maximaal 50 woorden te verwoorden wat jouw motivatie is om dit product of dienst op de markt te zetten. Is dit bijvoorbeeld, omdat jij financiële onafhankelijkheid wilt, omdat je dan vrijheid hebt of omdat je niet langer voor een werkgever wilt werken? Doelstelling(en) korte termijn & langere termijn Geef hier aan wat je doelstellingen zijn op lange en op korte termijn. Geef ook aan hoe je denkt te kunnen meten of je je doelen bereikt. Onder korte termijn wordt tussen nu en 2 jaar bedoeld, onder lange termijn wordt 2 jaar of langer bedoeld. Bijvoorbeeld: Ik wil over 1 jaar winst behalen. Deze doelstelling kun je meten, want in je administratie kun je zien of er inderdaad winst is behaald. Je zou verder een onderscheid kunnen maken tussen zakelijke doelstellingen en persoonlijke doelstellingen.
Bijvoorbeeld: Ik vestig mij in een atelier aan de Overtoom in Amsterdam en mijn klanten zijn particulieren, bedrijven en atelierhouders die mijn schilderijen willen kopen.
Korte termijn doelstellingen:
Benodigde technologie Geef kort weer wat de benodigde technologie is, zoals computers, een drukpers, een productiemachine, een lijmpistool etc. Later in het rapport kun je hier dieper op ingaan. Het gaat nu om een korte maar krachtige omschrijving.
Succesvol Wanneer denk je dat je succesvol bent?
Onderscheidend vermogen
Vaardigheden
Leg kort uit wat jouw bedrijf zo bijzonder maakt. Welke middelen dragen bij aan het succes van het bedrijf? Zorgen deze ook voor de onderscheidendheid van jouw product/ dienst? (Maximaal 100 woorden.)
In de onderstaande tabel met eigenschappen kun je aankruisen in hoeverre jij deze eigenschappen sterk, gemiddeld of zwak bezit.
Lange termijn doelstellingen:
Bijvoorbeeld wanneer je winst maakt of wanneer je een bepaalde marktpositie hebt weten te veroveren of wanneer je je droom hebt verwezenlijkt?
5
Eigenschappen
Sterk Gemiddeld Zwak
Soort inkomen
Bedrag per maand
Motivatie / Doorzettingsvermogen
Schatting inkomen per maand
€
Zelfstandigheid
€
Initiatief
Schatting inkomen partner per maand
Plannen / organiseren
Huursubsidie
€
Financieel inzicht
Toeslagen (kinderbijslag, uitkering)
€
Overig (bijv. alimentatie)
€
Omgevingsbewustzijn Probleemanalyse Leervermogen Sociale relaties Creativiteit Overtuigingskracht Sterke & zwakte punten Geef naar aanleiding van bovenstaande tabel aan wat jouw vaardigheden en sterke eigenschappen zijn en hoe deze bijdragen aan jouw succes (maximaal 3). Geef ook aan wat jouw zwakke eigenschappen zijn die je in de weg kunnen staan (maximaal 2). Verbeteren Hoe zou je jouw minder sterke punten kunnen versterken?
Totaal
Zodra je een sector(en) hebt gekozen, kun je in het vak rechts naast de sector aangeven in welke categorie(ën) jouw product/ dienst valt en waarom.. Sommige categorieën passen zowel bij de sector scheppende kust als bij toegepaste kunst. Voorbeelden hiervan zijn mode en fotografie. Mocht jij hier ook mee te maken hebben, geef dit dan aan.
Het kan best zijn dat je nu even niet zo gauw weet hoeveel je uitgeeft per maand en dat je dit eerst wilt testen of uitrekenen deze maand.
€
Auto, vervoer
€
Verzekering
€
Abonnementen (sport, contributie, krant & tijdschriften)
€
Kleding, schoenen
€
In de creatieve sector komt het vaak voor dat het inkomen variabel is. Als je 10 beelden per jaar verkoopt, is dat minder dan 1 beeld per maand. Van een vast maandinkomen is er dan geen sprake.
Incidentele kosten (huishoudelijke apparatuur, elektronica)*
€
Internet en telefoon
€
Boodschappen
€
Uitgaan en vakanties
€
Om toch een idee te krijgen van wat je gemiddelde inkomen per maand is,zou je moeten achterhalen wat je ongeveer gaat verdienen per jaar en dat delen door 12. Als je wel een vast inkomen hebt kun je dat natuurlijk gewoon invullen.
Overig
€
Totaal
€
* Sommige kosten zijn eens in het jaar of zelfs eens in de zoveel jaar. Bij deze kosten is het de bedoeling, dit bedrag per maand te noemen. Dus, hoeveel geld moet je per maand opzij zetten om de incidentele kosten te dekken?
6
Stap 1 In welke van de volgende drie sectoren in de creatieve industrie valt jouw product of service (zie volgende pagina)? Het is natuurlijk mogelijk dat je onder meerdere categorieën valt. In dat geval is de keuze aan jou. Meerdere sectoren omschrijven is ook mogelijk (zie volgende pagina).
Uitgaven Om te achterhalen wat jij ongeveer nodig hebt per maand, noteer je hoeveel jij ongeveer uitgeeft per maand aan levensonderhoud.
Lening/schuld /alimentatie
Inkomenspositie: Dit onderdeel gaat over jouw inkomsten per maand en je uitgavenpatroon.
De beroepen en producten die binnen de creatieve industrie vallen zijn moeilijk in een specifieke markt te plaatsen. Daarom is deze markt lastig te omschrijven. Om jezelf, banken, investeerders en anderen voor wie dit plan bedoeld is, duidelijk te maken in welke markt je precies gaat opereren, vul je de volgende onderdelen stapsgewijs in.
Indien je nog een toelichting wilt geven op het inkomen, dan kan dat hier.
€
Huidige inkomenssituatie
De markt
€
Huisvesting (huur, hypotheek, gemeentelijke heffingen, OZB)
Bijvoorbeeld door een cursus te volgen of door hulp te vragen aan een familielid dat daar wel goed in is.
plaatsen, mocht je deze hebben. Indien je meer foto’s hebt van het product dan is dit de juiste plek om ze te plaatsen.
HOOFDSTUK 3 Product/dienst & de markt
Deze stap behandelt het product of de dienst en de kenmerken die daarbij horen. Naast het product of de dienst wordt ook de markt onder de loep genomen. In deze stap kun je laten zien of de markt groeiend en interessant is. Mocht dit niet het geval zijn, dan krijg je het moeilijker bij de start van je bedrijf. Je moet dan immers een plaatsje veroveren op een bestaande markt. Succes met deze stap! Tip: Neem tijd voor deze stap. Als je er even niet uitkomt of tijd nodig hebt om antwoorden te vinden, haast je dan niet. Dit plan loopt niet weg.
Product/dienst Hier omschrijf je het product of de dienst en geef je kenmerken zoals duurzaam, gebruiksvriendelijk, goedkoop etc. Voorbeeld: Een designdoos bedoeld als interieur. Het karton is van hoogwaardige kwaliteit van type x. Nadat het frame van de doos geproduceerd is, wordt het frame gelakt met een lak van type x. Dit wordt onder andere gedaan, zodat de doos vochtwerend is en langer mooi blijft. Technische gegevens mogen worden genoemd, maar de details moeten nog even op zich laten wachten tot stap 8, de bijlagen. (Maximaal 100 woorden.) Hier kun je een foto of een tekening van het product/dienst
Sector 1: Scheppende kunstenaars • Schilder • Tekenaar • Graficus • Beeldhouwer • Keramist • Fotograaf • Choreograaf • Componist • Filmer • Literair auteur Sector 2: Uitvoerende kunstenaars • Toneel- of filmacteur • Danser • Musicus • Regisseur Sector 3: Toegepaste kunstenaars • (interieur) Architect • Illustrator • Grafisch ontwerper • Literair vertaler • Vormgever • Mode Stap 2 Nu je een selectie hebt gemaakt, kun je al meer zeggen over jouw markt: de creatieve industrie, jouw sector en de categorie(ën) waar jij onder valt. Nu is het aan jou om dit beeld nog scherper te krijgen.
7
De markt
Bijvoorbeeld: Ik ben beoefenaar van scheppende kunsten. Om precies te zijn ben ik natuurfotograaf. Mijn markt is dus natuurfotografie. Indien van toepassing, kun je het nog meer specificeren: Ik ben natuurfotograaf met als specialisme onderwaterfotografie. Of: Ik maak gebruik van speciale technieken, waardoor ik tot een specifiekere markt behoor met mijn product/dienst.
Dit is een belangrijk onderdeel van het plan. Probeer daarom zo duidelijk mogelijk te zijn. Tip: Probeer jezelf door de ogen van de consument of klant te zien. Wat zou jij doen of vinden als jij de klant was?
Tip: Praat eens met andere mensen uit jouw vakgebied, wellicht dat zij je meer over de markt kunnen vertellen. Marktomschrijving Je gaat nu je markt omschrijven. Zoals het plaatje hier laat zien, voeg je alle informatie bij elkaar. De belangrijkste gegevens zet je op een rij, met als uiteindelijk resultaat een duidelijke marktomschrijving. Deze omschrijving maak je aan de hand van de vorige stappen (je marktdefinitie) en de branche-informatie over de markt. Je kunt dus nu vertellen of jouw markt er gunstig uitziet of waar jij denkt dat je kansen liggen.
* Een doelgroep is de groep mensen aan wie je het product of de dienst verkoopt. Een doelgroep kunnen particuliere consumenten zijn, maar het kan ook een zakelijke doelgroep zijn. Ofwel, er kan onderscheid gemaakt worden tussen jou en de directe consument en jou en een zakelijke klant. Tip: Neem de tijd voor deze marktomschrijving. Vul hier de marktomschrijving in. Locatie markt Waar is de markt gelokaliseerd en wat is de omvang? Bijvoorbeeld:Ik ben gevestigd in Amsterdam, maar mijn markt is internationaal. Of: Mijn vestiging staat in Amsterdam en de locatie van mijn markt is Amsterdam Zuid. Externe invloeden Hiermee worden de invloeden bedoeld die niet in de directe omgeving van de markt zijn. Voorbeelden hiervan zijn: politiek, economie, verandering in technologie, (socio-)demografisch of ecologisch (zie uitleg).
Een marktomschrijving bestaat uit de volgende onderdelen: 1. Algemene kenmerken van de markt (bijvoorbeeld: veel klanten, belangrijke trends, groeipercentage van voorgaande jaren etc). 2. Klanten en concurrenten (in stap 1 heb je al kort verteld aan wie je het product wilt verkopen en dat combineer je hier met wie jij denkt dat je belangrijkste concurrenten zijn). Houd dit kort, want je gaat hier in de volgende stap dieper op in. 3. Verder kun je hier nog vermelden welke ontwikkelingen, trends, kansen en bedreigingen er op dit moment spelen in de markt. Bijvoorbeeld: De vraag naar schilderijen neemt af. Dit is minder leuk voor een schilder, maar wellicht positief voor een beeldhouwer. Misschien neemt de vraag naar beelden dan wel toe, omdat beelden nu opeens populair zijn. Om een vollediger beeld te geven zou je ook specifiek kunnen aangeven wie de leidende concurrenten zijn en waarom zij succesvol zijn.
8
Klanten Hoeveel (potentiële) klanten denk je in de toekomst ongeveer te hebben? Geef aan wie de drie grootste (potentiële) klanten zijn.
Doelgroep & klanten In dit onderdeel probeer je zo specifiek mogelijk weer te geven wat de doelgroep is voor het product/dienst en welke kenmerken er bij deze doelgroep horen.
Tip: Houd er rekening mee dat in het geval je dit plan voor iemand anders dan jezelf opstelt, dat deze personen meer zwart-wit denken dan jij. Een specifieke techniek hoeft een consument of bijvoorbeeld bankmedewerker niets te zeggen. Probeer met de gegevens die je inmiddels verzameld hebt meer informatie te vinden over de markt waarin jouw product/dienst volgens jou valt (cijfers en trends). Geschikte informatie is schaars, maar banken, brancheorganisaties en het internet kunnen een goede bron zijn. Brancherapporten en branche-informatie kun je toevoegen in de bijlagen in stap 8.
• Zakelijk aan zakelijk:
Politiek
bijvoorbeeld: subsidies, fondsen en belastingen etc.
Economie
bijvoorbeeld: afnemende koopkracht, slechte economie
Technologie
bijvoorbeeld: nieuwe ontwikkelingen in een bepaalde techniek
Demografisch
bijvoorbeeld: afname van geboorten, vergrijzing
Ecologisch
bijvoorbeeld: milieumaatregelen
Geef aan wat de mogelijke risico’s of voordelen voor je bedrijf zijn van eventuele ontwikkelingen in de externe invloeden., Tip: Kijk eerst naar lokale externe invloeden, dan naar regionale externe invloeden en pas later naar nationale of zelfs internationale invloeden.
Bijvoorbeeld: Je bent modeontwerper en je verkoopt direct in je eigen galerie of vanuit huis aan een consument die een jurk nodig heeft voor een gala. Dan is er sprake van zakelijk (jij) aan consument. Stel: Je bent modeontwerper en je verkoopt jouw collectie aan een modehuis of je verkoopt je tekeningen aan een designstudio. Dan is er sprake van zakelijk (jij) aan zakelijk. De doelgroep is dus de groep mensen aan wie je het product of de dienst verkoopt of denkt te verkopen. Je zou doelgroepen ook kunnen omschrijven aan de hand van hun inkomen of hobby’s. Stel: Je verkoopt schilderijen met een redelijke hoge tot hoge prijs. Dan kun je er van uitgaan dat jouw doelgroep meer dan modaal verdient en van schilderijen houdt. In het geval van speciale schilderijen, zou je er misschien van uit kunnen gaan dat de kopers kunstliefhebbers zijn. Omschrijf in het volgende stukje jouw doelgroep(en) . Doelgroepen
Ofwel, wie zijn de drie (in het geval er drie of meer zijn) belangrijkste klanten? Bij fotografie bijvoorbeeld: de krant, cursisten van de fotografiecursus en natuurliefhebbers.
Klanten behoeften & koopmotieven Klantbehoeften Geef hier weer, welke behoeften jij denkt dat jouw klanten hebben. Waarom zullen ze jouw product of dienst afnemen? Doen ze het om indruk te maken, omdat jouw product of dienst statusgevoelig is, omdat ze geaccepteerd willen worden of omdat er sprake is van passie? Koopmotieven Geef hier weer, waarom jij denkt dat jouw klanten bij jou het product of de dienst afnemen? Is dit omdat je snel bent, omdat je leveringsbetrouwbaar bent, omdat je met een bepaald merk werkt, omdat jouw product of bedrijf een specifieke uitstraling heeft of omdat jij een extra service biedt?
Sterkte-zwakteanalyse Deze sterkte-zwakteanalyse is eigenlijk een samenvatting van de marktomschrijving en de externe invloeden in stap 3a en alles wat je tot nu toe hebt in gevuld bij stap 3b. Door de sterkten en de zwakten van het bedrijf te omschrijven en de kansen en de bedreigingen van de markt te analyseren, bekijk je eigenlijk de toekomst van het bedrijf. Dit klinkt lastiger dan het is. Daarom geven we per onderdeel een uitleg.
• Zakelijk aan consument: In het geval van zakelijk aan zakelijk werkt het iets anders, omdat bedrijven over het algemeen meer te besteden hebben dan particulieren en meer vanuit een zakelijke interesse handelen dan vanuit een persoonlijke hobby. Je zou hier wel iets kunnen vertellen over de bedrijven in kwestie. Bijvoorbeeld een galerie. Deze wil natuurlijk klanten trekken door onder andere jouw schilderij(en) te plaatsen. Of bijvoorbeeld een bedrijf dat jouw kunst koopt of tentoonstelt, wil hier een bepaald imago mee neerzetten. Als een groot deel van jouw klanten bedrijven zijn, zou je iets kunnen zeggen over de grootte van de bedrijven, het type bedrijf (bijvoorbeeld banken) of iets over het aantal bedrijven in de regio dat in deze categorie valt.
Sterkten en zwakten De sterkten en de zwakten vormen de bedrijfsanalyse. Je kijkt hier naar jezelf en naar je bedrijf en of product/dienst. Wat is jouw kracht, waar ben jij beter in dan de concurrent, wat zijn jouw sterkten die je optimaal moet gaan inzetten? Maar ook: waar ben jij minder goed in dan de concurrent, waar moet je extra aandacht aan geven en hoe ga je de zwakke punten verbeteren? Kansen en bedreigingen De kansen en bedreigingen vormen de omgevingsanalyse.
9
Welke ontwikkelingen en veranderingen spelen er in de maatschappij en in de markt? Welke kansen zijn er voor de onderneming en hoe zijn deze te benutten? Wat zijn de bedreigingen voor de onderneming en hoe zijn deze te beperken of stoppen? Bijvoorbeeld: is er een nieuwe wetgeving?
Concurrenten Wie zijn de concurrenten? Oftewel: wie zijn de mensen of bedrijven die bijna dezelfde producten of diensten aanbieden of iets aanbieden waardoor jij minder klanten krijgt?
Plaats Hier geef je aan, waar jij je wilt gaan vestigen als bedrijf of waar je al gevestigd bent (zie ook stap 6).
samenvattende mening over jouw concurrentiepositie (maximaal 50 woorden).
Onderscheidend vermogen
Ga je hier ook je product/service aanbieden? Werk je vanuit huis of huur je een ruimte?
Dit onderdeel is erg belangrijk. Het is dan ook van groot belang dit onderdeel zo volledig mogelijk te beantwoorden. Hier omschrijf je het verschil tussen jouw product/dienst en dat van de concurrent. Waarom kiezen klanten voor jou?
Bereikbaarheid is ook belangrijk en daarom is het verstandig aan te geven of jouw bedrijf goed bereikbaar is. Het is natuurlijk vervelend als goede klanten jou niet kunnen vinden. Je kunt eventueel een foto van het pand toevoegen in stap 8 (appendix).
Omschrijf wat jou onderscheidend maakt en vraag je daarna af of: • dit onderscheidend vermogen uniek is • het moeilijk tot niet te imiteren is • je de eerste bent met dit product of deze dienst
Verkoopcontacten Welke contacten ga je gebruiken als je van plan bent niet rechtstreeks aan de klant te verkopen? Ga je bijvoorbeeld werken via een groothandel of een galerie of via een ander verkoopkanaal? Internet is ook een optie.
Probeer te achterhalen wie deze concurrenten zijn, wat zij doen en wat hun sterke en zwakke punten zijn. Vul in het volgende vlak maximaal 3 concurrenten in en geef een korte omschrijving van deze concurrenten zoals hierboven omschreven. Indien je niet alle informatie kunt achterhalen is dat geen probleem.
HOOFDSTUK 4 Ontwikkelen & produceren
Marketingmix
Tip: Zoek je concurrenten op via het internet
Productieproces
Bovenstaande gegevens kunnen nu ingevoerd worden in de concurrentiematrix. Bij de kolom ‘kenmerk’ is het de bedoeling enkele kenmerken van de concurrenten en van jouw bedrijf in te vullen naar wat jij belangrijk vindt, zoals bereikbaarheid, snelheid, prijs, kwaliteit, service etc.
Bij deze stap omschrijf je waar in het productieproces tijd en geld zitten. Dit doe je voor elk stadium van het proces tot en met het afleveren van het product of de service. Om dit proces makkelijk te kunnen omschrijven kun je gebruikmaken van een procestekening. Elk blokje is een onderdeel van het proces en elke pijl wijst het volgende onderdeel aan.
Daarna beoordeel je zowel je eigen bedrijf als dat van de concurrenten op deze kenmerken door plussen (+) en minnen (-) te gebruiken. +/-
Gemiddeld
+
Beter dan gemiddeld
++
Veel beter dan gemiddeld
-
Slechter dan gemiddeld
--
Veel slechter dan gemiddeld
Kenmerk
Mijn bedrijf
Concurrent 1
Concurrent 2
Concurrent 3
Totaal Geef naar aanleiding van de concurrentiegegevens, de concurrentiematrix en de marktgegevens jouw
10
Idee Schetsen Materialen uitzoeken Materialen analyseren Patronen knippen Maak hier een soortgelijke tekening voor jouw bedrijf, product of dienst. Probeer dit zo uitgebreid mogelijk te doen.
Concurrentiematrix:
HOOFDSTUK 5
Middelen Analyseer elk middel dat je gebruikt in het proces, van mensen tot machines. Welke voordelen heeft dit proces als het om middelen gaat? Bijvoorbeeld: Een getalenteerde naaister in het atelier bij een modeontwerper is een middel (levend kapitaal) en tevens een groot voordeel. Haar talent geeft jou misschien die extra voorsprong op de concurrent. Je omschrijft hier dus, naast je tekening, de middelen die je gebruikt in het proces.
Je hebt nu de basis gelegd door het product en de markt uitvoerig te omschrijven. Hierdoor heb je je inmiddels al een redelijk beeld kunnen vormen over de toekomst van het product/dienst en het bedrijf. Om de onderneming ook voor de buitenwereld vorm te geven en te laten zien dat je onderscheidend bent, is het handig een bedrijfsformule op te stellen. Deze bedrijfsformule is niet meer dan de marketingmix. Deze mix (combinatie) vormt de formule. De marketingmix bestaat uit de onderdelen: product, prijs, plaat, verkoopcontacten, personeel en promotie. Deze onderdelen moeten samen een goede mix vormen.
Personeel In het geval je al personeel in dienst hebt of personeel in dienst wilt nemen, dan kun je hier vermelden wat soort personeel je wilt aannemen. Bijvoorbeeld: een receptioniste of een naaister of een mede kunstenaar. Promotie Hier geef je aan hoe je de klanten wilt gaan bereiken door middel van promotie. Daarbij is het van belang stil te staan bij wat je wilt bereiken met de promotie. Het kan zijn dat je het imago van jouw bedrijf wilt verbeteren, maar het kan ook zijn dan je gewoon naamsbekendheid wilt creëren. Om hier werkelijk mee aan de slag te gaan is het natuurlijk van belang dat je weet welke doelgroep je wilt bereiken en welke boodschap je deze doelgroep wilt meegeven. Enkele voorbeelden van promotiemiddelen zijn:
Tip: Controleer bij elke stap van de marketingmix of deze goed geformuleerd is en neem een korte pauze na elk ingevuld onderdeel. Product Geef hier aan welk product/dienst je gaat leveren en wat de toegevoegde waarde is voor de klant. Wat heeft de klant aan jouw product/dienst? Prijs Hier geef je aan voor welke prijs jij denkt het product of de service te gaan aanbieden. Geef tevens aan hoe je op die prijs bent gekomen. In het geval je een bepaald imago in gedachten had voor jouw bedrijf of product/dienst, ga dan na of de prijs bij dit imago zou passen. Mocht je een vast percentage winst op het product/service willen behalen, geef dan ook dit percentage aan (marge).
• • • • • • •
adverteren brochures mond-tot-mondreclame nieuwsbrieven gratis publiciteit via de pers deelnemen aan beurzen. Indien je met een website werkt, hoe ga je er voor zorgen dat jouw klanten op jouw website komen?
Vul hier in hoe je promotie wilt maken en waarom je voor deze promotiemiddelen kiest. De volgende tabel is bedoeld om een overzicht te geven van de promotiekosten. In de kolom promotiemiddelen kun je de promotiemiddelen invullen die jij van plan bent te gaan gebruiken.
11
Jaar 1 Het bedrijf levert
Doelgroepen
Aantal klanten
Bestedingen per jaar
Omzet (excl. BTW)
1.
€
€
2.
€
€
Omzet (excl. BTW)
Totaal
€
Uitgangspunten bij de schatting Het is wel van belang dat je aangeeft waar je deze schatting op baseert. Op eigen ervaring, ervaring van collega’s, marktonderzoek, gegevens van een andere instantie of puur op gevoel?
HOOFDSTUK 6 Organisatie Voorbeelden zijn: website, beursdeelname, drukwerk, advertentiekosten etc. In de andere kolom vul je in hoeveel je denkt kwijt te zijn aan promotiemiddelen in het eerste jaar. Dit hoeft niet heel precies ingevuld te worden, een schattig is ook goed. Overzicht promotiekosten: Promotiemiddel
1e jaar € € € €
Totaal
€
Omzetprognose Dit onderdeel lijkt lastiger dan het in werkelijkheid is. Eigenlijk heb je de gegevens al een beetje gegeven. Om deze prognose te kunnen geven is het wel van belang nogmaals aan te geven hoeveel klanten jij denkt te krijgen en hoeveel zij volgens jou gemiddeld zullen besteden. • • • • •
In de eerste kolom geef je aan welke producten of diensten jouw bedrijf gaan leveren. In de tweede kolom geef je de doelgroep weer die bij de desbetreffende product/dienst past. In de derde kolom vul je het aantal klanten per doelgroep in dat je denkt te krijgen. In de vierde kolom vul je de bestedingen van deze klanten per jaar in. In de vijfde kolom wordt automatisch je omzetprognose exclusief BTW berekend.
12
Nu ben je aangekomen bij het zesde onderdeel. Je bent nu officieel over de helft van je stappenplan. Gefeliciteerd. In dit onderdeel ga je de organisatie van je bedrijf beschrijven. Allereerst geef je de contactgegevens van je bedrijf, daarna de registratiegegevens en wettelijke eisen en vergunningen waar je wel of niet mee te maken hebt. Ten slotte behandelen we hier de concrete invulling van je bedrijf, dus hoeveel uren je besteedt aan het bedrijf, of je personeel in dienst hebt of niet en of je gebruikmaakt van adviseurs.
De keuze voor een rechtsvorm wordt bepaald door het wel of niet aanwezig zijn van medeondernemers en hoe je hiermee wilt samenwerken, de mate waarin je risico loopt met je vermogen (zakelijk en privé), het startkapitaal waar je over beschikt en eventuele gevolgen voor de belastingheffing. Tip: Houd er rekening mee dat er een aantal wettelijke bepalingen zijn die voor verandering zullen zorgen in de toekomst. Op het moment van schrijven is bijvoorbeeld net besloten dat het nieuwe wetsvoorstel aangaande personenvennootschappen nog niet wordt ingevoerd, maar de voorspelling is dat dit op korte termijn alsnog gaat gebeuren. Verschillende rechtsvormen Er is een aantal verschillende rechtsvormen. Hieronder zullen we van de meest relevante rechtsvormen de belangrijkste aspecten op een rij zetten. Een uitgebreidere toelichting op deze rechtsvormen is opgenomen in de bijlage. Eenmanszaak
Maatschap
Vennootschap onder Firma (VOF)
Besloten Vennootschap (BV)
Ondernemer en bedrijf zijn één
Verschillende ondernemers, zelfde beroep
Samenwerking tussen 2 of meer ondernemers
Bij oprichting uitgifte van aandelen, in bezit in besloten kring
Volledig aansprakelijk
Delen gemeenschappelijke kosten (bv huur)
Gemeenschappelijke naam en rekening van het bedrijf
Vereist startkapitaal van € 18.150
Zakelijk en prive vermogen niet gescheiden
Worden gezien als zelfstandig ondernemer
Volledig aansprakelijk voor schulden van VOF, zowel zakelijk als prive
Oprichting moet formeel worden geregeld bij notaris
Bij trouwen in gemeenschap van goederen, ook privevermogen partner als zakelijk vermogen
Aansprakelijk voor aandeel dat ze hebben ingebracht in maatschap
Bijzondere varianten van VOF, zie Kamer van Koophandel
Bij oprichting moet verklaring van bezwaar aangevraagd worden bij ministerie van Justitie
Privé aansprakelijk voor gelijk deel (dus bij 2 maten voor ½, bij 4 maten voor ¼)
Vermogen van BV afgescheiden van privevermogen van aandeelhouders Schuldeisers kunnen alleen verhaal halen op vermogen van BV
Contactgegevens Je begint met de contactgegevens. Hier vermeld je de bedrijfsnaam, de handelsnaam, het adres waar je gevestigd bent, telefoonnummer(s) waarop je bereikbaar bent, de website van je bedrijf en het e-mailadres waarop je handelsrelaties je kunnen mailen. • Bedrijfsnaam • Handelsnaam • Adres • Tel.nr • Website • E-mail
Rechtsvorm Een volgend onderdeel is de registratie van het bedrijf. Allereerst behandelen we hier de rechtsvorm die je voor je bedrijf kiest. Als bedrijf heb je te maken met andere bedrijven waarmee je zakendoet en ook met consumenten. Soms krijg je te maken met juridische procedures, bijvoorbeeld algemene voorwaarden. Of je wordt geconfronteerd met schuldeisers of hebt zelf nog geld tegoed van een ander bedrijf. Daarom moet je ook een juridische vorm kiezen voor je bedrijf. Dit heet ook wel een rechtsvorm.
Directeur is in dienst van BV, krijgt salaris Moet vennootschapsbelasting afdragen
Beschrijf nu kort voor welke rechtsvorm je hebt gekozen. Vertel hier ook bij waarom jij denkt dat deze rechtsvorm het meest geschikt is, welke financiële consequenties dit heeft en of je je hierover hebt laten adviseren bij een accountant/ fiscalist (maximaal 100 woorden).
Vermeld ook welke taakverdeling jullie in gedachten hebben (dus wie welke werkzaamheden verricht en hoeveel uren hij/zij daarmee bezig is) en of jullie van plan zijn het bedrijf te laten voortbestaan, als een van jullie besluit om ermee te stoppen (maximaal 200 woorden).
Meerdere ondernemers In het geval dat je het bedrijf niet alleen opzet, maar in samenwerking met één of meerdere personen, vermeld dan hier de belangrijkste afspraken die jullie hebben gemaakt.
• • • •
Bijvoorbeeld: De winstverdeling tussen 2 ondernemers is 60-40%, omdat een van jullie meer geld heeft om te beginnen en ook meer tijd heeft voor het bedrijf terwijl de ander een drukkere baan heeft.
Overige gegevens
Aantal ondernemers Winstverdeling Taakverdeling Voortzetting
In dit onderdeel behandelen we nog een aantal dingen waar je met het opzetten van je bedrijf rekening mee moet houden. We gaan hier niet heel uitgebreid op in. Voor meer informatie verwijzen we naar de Kamer van Koophandel.
13
Registratienummers Hier vermeld je de nummers die je hebt aangevraagd bij de Kamer van Koophandel en de Belastingdienst. Indien van toepassing vermeld je hier ook het Handelsregisternummer.
Ondernemer/ Personeelslid
Aantal werkzame uren Belangrijkste werkzaamheden
Financiële plannen
• KVKnr • BTWnr • Handelsregisternr Startsituatie Beschrijf kort de startsituatie van je bedrijf. Zet je een nieuw bedrijf op, of neem je een bedrijf over? Ben je van plan te gaan werken volgens een franchiseformule of vanuit je eigen concept? Vermeld het ook als je start vanuit een uitkering. Beschrijf tevens of je het bedrijfspand huurt of hebt gekocht of dat je vanuit je woonadres start en of het mogelijk is om in de toekomst uit te breiden (maximaal 100 woorden).
Personeel Als je personeel in dienst hebt, vermeld hieronder dan kort hoeveel mensen dat zijn, hoeveel uur per week zij werken en welke werkzaamheden zij uitvoeren. Vermeld ook of je met hen een arbeidsovereenkomst hebt gesloten, of je gebruikmaakt van de CAO voor de sector en of je op de hoogte bent van je verplichtingen als werkgever. t Als je wilt, kun je de situatie kort toelichten (max 100 woorden).
Vergunningen In het geval dat je vergunningen hebt aangevraagd kun je dit hier vermelden. Vermeld ook waarom je deze vergunning nodig hebt (milieuvergunning, bouwvergunning, reclamevergunning). Beschrijf hier tevens of je te maken hebt met een bestemmingsplan of bijzondere eisen m.b.t. milieu, geluid (maximaal 100 woorden).
• • • • •
Verenigingen/instanties Geef nu kort aan of je geregistreerd staat bij instanties of lid bent van brancheorganisaties, ondernemersverenigingen of vakbonden. Hierbij kun je denken aan UWV, Buma/Stemra (voor het draaien van muziek in je pand), Videma (voor het vertonen van film & tv in je pand) of Reprorecht (dit is van toepassing bij reclame op je pand, bijvoorbeeld een uithangbord) (maximaal 100 woorden). Registratie overige instanties: • Belastingdienst • UWbV • Buma / Stemra (muziek) • Videma (film & tv) • Reprorecht Subsidies/fiscale regelingen Vermeld hier of je recht hebt op een subsidie of gebruik maakt/kunt maken van fondsen, fiscale regelingen (maximaal 100 woorden).
Invulling bedrijf In het vorige deel heb je al een korte taakverdeling weergegeven. Je krijgt hier de gelegenheid om dit iets uitgebreider te doen. In onderstaand schema kun je invullen wie hoeveel uur per week bezig is met zijn/haar verschillende werkzaamheden. Doe dit zo uitgebreid mogelijk. Dat maakt het voor jezelf duidelijker wat er allemaal moet gebeuren en hoe dit het beste kan gebeuren. Uiteraard kun je nooit van tevoren volledig voorspellen wat er allemaal op je pad komt, maar probeer toch globaal een taakverdeling te maken.
14
HOOFDSTUK 7
Aantal werknemers aantal uren en werkzaamheden Arbeidsovereenkomst ja/nee CAO ja/nee Verplichtingen werkgever bekend ja/nee
Advies Hier kun je aangeven of je gebruikmaakt van adviseurs, en zo ja, wie dit zijn. Voorbeelden zijn een boekhouder en/of accountant voor het voeren van je administratie en het maken van je jaarrekening of eventueel een loonadministratiebedrijf voor de loonadministratie van je personeel. Daarnaast vallen ook fiscalisten (voor je omzetbelasting, inkomstenbelasting e.d.), juristen, notaris, contactpersonen bij de bank of Kamer van Koophandel of andere adviseurs hieronder, mits je ze regelmatig inschakelt om jou van advies te voorzien (max. 100 woorden). Ziekte Wat gebeurt er als je ziek wordt? Valt je bedrijfsvoering dan stil en heb je geen omzet? Of draait je bedrijf gewoon door? Zijn er oplossingen die je kunt bedenken mocht je onverhoopt ziek worden, of personen die je tijdelijk kunt inschakelen om je te helpen (max. 100 woorden)?
Je bent nu aangekomen bij het onderdeel financiële plannen. In dit onderdeel ga je drie verschillende overzichten maken. Hiermee kun je uitrekenen hoeveel geld je nodig hebt om je bedrijf op te starten en aangeven hoe je van plan bent dit geld te gaan gebruiken om je bedrijf succesvol te laten zijn. Ten slotte kun je uitrekenen hoeveel de verkoop van je product/dienst je oplevert, welke kosten hierbij komen kijken en of je winst kunt maken of niet. Bedenk wel dat dit onderdeel niet uitgebreid genoeg is om een lening/investering te kunnen krijgen. Het geeft een overzicht van je belangrijkste financiële gegevens, maar niet overal wordt diep genoeg op ingegaan. Zo houden we bijvoorbeeld geen rekening met verkoopmarges of BTW. Tip: Als je daadwerkelijk van plan bent om naar een bank of investeerder te gaan, dan is het raadzaam om met dit plan eerst langs je boekhouder/accountant te gaan. Zij kunnen de gegevens die je hier in gaat vullen verder voor je uitwerken in meer gedetailleerde schema’s. Je gaat nu drie schema’s maken: Een investeringsbegroting, waarmee je laat zien hoeveel geld je nodig hebt voor je bedrijf. Daarnaast een financieringsbegroting, waarmee je laat zien waar je het geld vandaan gaat/wilt halen. En ten slotte een exploitatiebegroting, waarmee je laat zien hoeveel winst je verwacht te behalen.
goederen die minder dan een jaar meegaan. Dit onderscheid maak je zodat een investeerder en een boekhouder weten welke goederen meerdere keren gebruikt kunnen worden en welke er voor eenmalig gebruik zijn. Goederen die langer dan een jaar in je bedrijf worden gebruikt zijn bijvoorbeeld het pand waarin je werkt, de inrichting van het pand, de auto die je gebruikt, eventuele machines en gereedschap waarmee je werkt en de computer. Bedrijfsmiddelen die minder dan een jaar in het bedrijf worden gebruikt, zijn bijvoorbeeld voorraden die je nodig hebt voor je werk (denk aan bijvoorbeeld voorraden stof, garen etc. die een modeontwerper in zijn atelier heeft liggen), je debiteuren (mensen aan wie je al wel een product/ dienst hebt verkocht, maar die nog niet betaald hebben), het geld dat je in de kas van je winkel hebt en het tegoed dat je hebt bij de bank. Daarnaast is het belangrijk om een schatting te geven van wat je in de eerste drie maanden van het opzetten van je bedrijf nodig hebt om in je eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. Tip: Het is belangrijk dat je een schatting maakt. Deze schatting moet wel nauwkeurig zijn, maar hoeft niet tot op de cent precies. Dus als je computer € 558, 75 heeft gekost, kun je dit rustig afronden naar € 560. Vul nu je gegevens in.
Tip: Dit zijn lastige en soms saaie onderdelen om te maken. Tegelijkertijd is het wel erg belangrijk dat je de gegevens zorgvuldig probeert te schatten of uit te rekenen voordat je ze invult. Hoe nauwkeuriger je bent, hoe makkelijker het is om dit later om te zetten in een uitgebreidere begroting voor de boekhouder/accountant. We raden je dan ook aan om maar één begroting tegelijk te maken en daarna een pauze te nemen en even wat anders te gaan doen, of om de stap tussentijds op te slaan en de volgende dag pas weer verder te gaan.
HOOFDSTUK 7a De investeringsbegroting
We gaan allereerst een investeringsbegroting maken. Hiermee laat je zien hoeveel bezittingen je al hebt en hoeveel bezittingen je verder denkt nodig te hebben om jouw bedrijf goed te laten draaien. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen goederen die langer dan een jaar in het bedrijf gebruikt worden en
15
Investeringsbegroting:
HOOFDSTUK 7b
Goederen > 1 jaar Gebouw
€
Inventaris
€
Vervoersmiddel
€
Machines
€
Gereedschappen
€
Computers
€
De financieringsbegroting
Je bent nu aangekomen bij het tweede onderdeel van je financieringsplannen. In het eerste onderdeel heb je laten zien welke bezittingen je hebt en welke je nog meer nodig denkt te hebben. De volgende stap is nu om aan te geven hoeveel geld je al hebt en hoeveel je nog nodig denkt te hebben om al die bezittingen aan te kunnen schaffen en je bedrijf tot een succes te maken.
Goederen < 1 jaar Voorraden
€
Debiteuren
€
Kasgeld
€
Bank
€
Levensonderhoud 3 mnd
€
Overig*
€ +
Totaal
Je hebt de eerste twee onderdelen nu bijna afgerond. Er moet nog één laatste stap gemaakt worden. Het totaalbedrag van de investeringsbegroting die je bij onderdeel A hebt gemaakt, moet gelijk zijn aan het totaalbedrag van de financieringsbegroting. Immers, je besteedt het geld dat je al hebt/wilt lenen volledig aan je bedrijf, dus dit moet in evenwicht met elkaar zijn. Controleer nu of dit klopt.
€
* Onder de post overige kosten vallen de onvoorziene kosten. Dit zijn kosten waar je in eerste instantie niet bij stil hebt gestaan, of kosten die je onverwachts moet maken. Hiervoor kijk je wat het totaalbedrag is van alle kosten tot nu toe. Dit vermenigvuldig je met 0,1. Dit is dan het bedrag voor onvoorziene en overige kosten. Je bent nu klaar met de eerste begroting. Voordat je verdergaat raden we aan om een pauze te nemen of de stap tussentijds op te slaan en een andere keer weer verder te gaan.
Bij deze begroting maak je een onderscheid in drie groepen. Ten eerste is er het geld dat je zelf inbrengt in het bedrijf (dit kan spaargeld zijn, maar ook bijvoorbeeld het gebruik van je eigen huis/auto voor je bedrijf). Dit wordt ook wel je eigen vermogen genoemd. Verder geef je een overzicht van je schulden. Je schulden verdeel je onder in lange termijn schulden en korte termijn schulden. Ook deze verdeling maak je weer voor je bank/boekhouder, zodat zij kunnen bepalen of je niet te veel schulden hebt die je niet op tijd kunt aflossen. Voorbeelden van lange termijn schulden zijn een hypotheek of een langlopende lening. Vermeld hierbij tussen haakjes achter de lening het rentepercentage (bijvoorbeeld: Hypotheek (7,5 %) …… € 100.000). Voorbeelden van korte termijn schulden zijn kortlopende schulden, krediet dat je hebt bij de bank of crediteuren (mensen van wie je een product/dienst hebt gekocht waarvan je de rekening nog niet hebt betaald).
Balans tussen onderdeel A en B Als de totaalbedragen niet gelijk zijn, dan zijn er twee opties: 1) 2)
Het totaalbedrag van onderdeel A is kleiner dan het totaalbedrag van onderdeel B. Als het verschil groter is dan €2500, dan kun je het bedrag van de lening die je wilt afsluiten met het verschil verlagen. Als het bedrag kleiner is dan €2500 dan kun je dit invullen bij onderdeel A onder de post overig. Dit gebruik je dan voor onvoorziene kosten. Het totaalbedrag van onderdeel A is groter dan onderdeel B. In dit geval heb je de lening die je wilt afsluiten te laag ingeschat. Je moet het bedrag van de lening verhogen met het verschil.
Hieronder staan een paar voorbeelden om dit duidelijker te maken.
HOOFDSTUK 7c De exploitatiebegroting
Je bent nu aangekomen bij het laatste onderdeel van de financiële plannen, de exploitatiebegroting. In dit onderdeel ga je laten zien hoeveel geld je denkt te kunnen verdienen, wat je kosten zijn en hoeveel er dan nog overblijft voor jezelf. Om dit overzichtelijk te houden, maken we deze begroting in drie stappen: 1. We maken een berekening van de brutowinst 2. We maken een berekening van de totale kosten 3. We maken een berekening van de nettowinst
We beginnen met de berekening van de brutowinst: In onderdeel V heb je een omzetbegroting gemaakt. Deze gegevens ga je nu gebruiken. Vul eerst je eerder geschatte omzet in. Vervolgens moet je nu van je omzet de inkoopwaarde gaan berekenen. Je moet dus uitrekenen hoeveel het ongeveer kost om een product te maken. Dit zullen we illustreren met een simpel rekenvoorbeeld: Stel: Een schilder maakt een schilderij. Hiervoor heeft hij een doek nodig, een aantal kwasten en verschillende soorten verf. De andere materialen die hij gebruikt, zoals een schildersezel, palet en terpentine gebruikt hij niet alleen voor dit schilderij, maar gebruikt hij bij volgende schilderijen weer. Die tellen dus niet mee.
Vul nu je gegevens in in de onderstaande tabel. Voorbeeld 1 a) Totaalbedrag onderdeel A: €10.000 Totaalbedrag onderdeel B: €20.000 Verschil: €10.000
Financieringsbegroting: Eigen vermogen Waarde pand
€
Waarde vervoermiddel
€
Spaargeld
€
In dit geval verlaag je het bedrag van de langlopende lening in onderdeel B met €10.000
Hypotheek (.. %)
€
Langlopende lening (.. %)
€
Voorbeeld 1 b) Totaalbedrag onderdeel A: €10.000 Totaalbedrag onderdeel B: €11.500 Verschil: €1.500
Kortlopende lening
€
In dit geval verhoog je het bedrag van de overige kosten in onderdeel A met €1.500
Krediet bank
€
Crediteuren
€
Totaal
€
Langlopende schulden
Kortlopende schulden
+
16
Als dit klopt, dan ben je nu klaar met onderdeel B. Als het niet klopt, dan is dat niet erg. In de bijlage vind je uitleg en voorbeelden waarom er een verschil zou kunnen zijn en hoe je dit nog zou kunnen aanpassen. Je kunt proberen dit zelf te doen, door de post overige kosten in onderdeel A te gebruiken. Als je dit te ingewikkeld vindt, dan ben je nu klaar met onderdeel B. Je kunt namelijk later nog je boekhouder/ accountant dit laten aanpassen.
Je bent nu klaar met de tweede begroting. Voordat je verdergaat raden we aan om een pauze te nemen of de stap tussentijds op te slaan en een andere keer weer verder te gaan.
Rekenvoorbeeld: Doek: afmeting x prijs per afmeting
(50 cm x 50 cm) x € 5 p.m
€ 2, 50
Verf A: hoeveelheid ml 200 ml x € 4 p. 100 ml x prijs per ml
€ 8, 00
Verf B: hoeveelheid ml 100 ml x € 5 p. 100 ml x prijs per ml
€ 5, 00
Kwasten A: aantal x prijs
2 kwasten x € 1, 25
€ 2, 50
Kwasten B: aantal x prijs
2 kwasten x € 1, 00
€ 2, 00 +
Totaal
€ 20, 00
Voorbeeld 2) Totaalbedrag onderdeel A: €12.000 Totaalbedrag onderdeel B: €9.000 Verschil: €3.000
Uit het rekenvoorbeeld blijkt dat het €20 kost om het schilderij te maken. De schilder heeft het schilderij echter voor €50 kunnen verkopen. Zijn brutowinst is dan omzet (€50) – inkoopwaarde (€20) = €30.
In dit geval verhoog je het bedrag van de langlopende lening in onderdeel B met €3.000
Je kunt nu het eerste onderdeel van het schema invullen.
17
Brutowinstberekening
Vul nu je gegevens in.
Omzet (uit eerdere begroting)
€
Inkoopwaarde omzet
€
Kosten -
Brutowinst
€
Nu je brutowinst berekend is, ga je verder met de kostenberekening. Hier maak je een overzicht van je totale bedrijfskosten. Deze kosten verdeel je onder in verschillende soorten. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Personeelskosten: dit zijn de kosten die je hebt omdat je personeel in dienst hebt (denk hierbij aan loon dat je uitbetaalt, premies die je moet afdragen, vakantiegeld, kosten voor bedrijfskleding, reiskosten van je personeel etc.) Huisvestingskosten: dit zijn de kosten die je maakt voor je bedrijfspand (denk hierbij aan huur, gas, water en electra, kosten van onderhoud, aanschaf van kleine inventaris, schoonmaakkosten en verschillende gemeentelijke heffingen die je moet betalen). Vervoerskosten: dit zijn de kosten die je maakt voor vervoer. Dit kan zijn met openbaar vervoer of met eigen auto. In het laatste geval bereken je de kosten door het aantal kilometers te vermenigvuldigen met €0, 19. Algemene kosten: dit zijn de kosten voor zakelijk gebruik van telefoon en internet, kosten voor het versturen van post, het maken van drukwerk/ fotokopieën, contributies (zoals lidmaatschap van bedrijfsvereniging) en/of abbonnementen (vaktijdschrift). Verkoop- en promotiekosten: dit zijn de kosten die je maakt voor de verkoop en de promotie van je bedrijf. Denk hierbij aan kosten voor reclame, folders, andere publiciteitskosten, representatie/ relatiegeschenken. Kosten bank/rente: dit zijn de extra kosten die je moet betalen i.v.m. leningen. Dit is vooral de rente die je moet betalen over de leningen, maar ook eventuele kosten voor kredietadvies of afsluitprovisie. Denk erom: het gedeelte van je lening dat je aflost, valt hier niet onder! Administratiekosten: dit zijn de kosten die je hebt om je administratie te laten doen. Denk hierbij aan de kosten van je boekhouder en/of accountant, maar ook kosten voor fiscaal advies. Verzekeringen: dit zijn de premies die je moet betalen voor de verzekeringen die je hebt afgesloten voor je bedrijf. Denk hierbij aan verzekeringen voor de inboedel van je winkel of voor het geval er brand uitbreekt. Denk erom: priveverzekeringspremies mag je hier niet meenemen (dus geen ziektekostenverzekeringen, WA-verzekering etc.).
18
Personeelskosten
€
Huisvestingskosten
€
Vervoerskosten
€
Algemene kosten
€
Verkoop- en promotiekosten
€
Administratiekosten
€
Verzekeringen
€
VOORBLAD B & M Consultancy advies en investering voor creatieve ondernemers
+ Totaal kosten
€
Moesstraat 26 9717 JS Groningen 20 mei 2008
Winstberekening Nu weet je hoeveel de totale jaarlijkse kosten zijn voor het runnen van je bedrijf. Met deze gegevens en de eerdere berekening van je brutowinst, kun je nu uitrekenen wat je winst zal zijn. Brutowinst:
€
Totaal kosten:
€
Kvk-nr: 991234567 BTW-nr: 34567890
HOOFDSTUK 8 -
Nettowinst
Afronding
€
Gefeliciteerd! Je bent nu klaar met de laatste begroting. Zoals je misschien hebt gemerkt, heb je in de begrotingen nergens iets gezien over belastingen. Hier heb je echter wel mee te maken. In het rekenprogramma zijn de belastingen automatisch verwerkt, dus daar hoef je niet mee te rekenen. Als je deze berekening zelf invult kan je boekhouder/ accountant dit voor jou berekenen. Om je een idee te geven met welke belastingen je als ondernemer te maken hebt, is in de bijlage een overzicht opgenomen van de verschillende belastingen.
Je bent nu aangekomen bij de laatste stappen van het businessplan. Inmiddels heb je de verschillende stappen succesvol afgerond en alle belangrijke gegevens op een rijtje gezet. Je bent echter nog niet helemaal klaar. De afronding van je businessplan is ook belangrijk. Bij deze stap gaat het niet om het aanvullen van je gegevens, maar om de presentatie van je gegevens. Presentatie is belangrijk. Hoe jij jezelf presenteert laat immers een indruk achter. En je wilt dat deze indruk positief is, zowel bij klanten als bij investeerders of eventuele personeelsleden.
Voorblad We beginnen met een het voorblad van je businessplan. Dit is het eerste wat de lezers van je businessplan te zien krijgen. Hieraan moeten ze dus in één oogopslag kunnen zien, waar jij voor staat. Op je voorblad vermeld je een aantal algemene gegevens, zoals je bedrijfsnaam, datum, adresgegevens van je bedrijf en (voor zover je deze al hebt) je KVK-nummer en je BTW-nummer. Een bijzonder en belangrijk onderdeel van het voorblad is je bedrijfslogo. Hiermee laat je zien waar jij voor staat, wie je bent, wat je doet. Dit is jouw eigen unieke kenmerk, waarmee jij jezelf aan de buitenwereld presenteert. Ontwerp nu je bedrijfslogo.
Inleiding Vervolgens schrijf je een korte inleiding. Hierin vertel je wat de aanleiding is geweest om je bedrijf ote starten, wat je motivatie is en waarom je denkt succesvol te kunnen zijn. Tevens vermeld je voor wie dit plan bedoeld is (bijvoorbeeld voor jezelf zodat je een goed beeld hebt van je bedrijf, voor banken/investeerders die moeten kunnen achterhalen wat jouw plannen zijn, voor toekomstige personeelsleden, zodat zij weten waar jij als bedrijf voor staat en wat je wilt bereiken). Als je besluit je bedrijf niet alleen op te starten, maar in samenwerking met iemand anders, vermeld je tevens met wie je dit bedrijf opzet. Je inleiding moet kort weergeven waar je businessplan over gaat en wat de lezer ervan kan verwachten. Je hoeft hier niet uitgebreid in te gaan op bovengenoemde punten, die worden namelijk later in je businessplan uitgebreid behandeld. Tip: Je inleiding moet kort en bondig zijn, maximaal 200 woorden. Na de inleiding volgt de inhoudsopgave, waarna alle eerder ingevulde onderdelen volgen. Hiermee heb je dit businessplan bijna afgerond.
Maak vervolgens het voorblad van je businessplan. Hier vind je een voorbeeld van een voorblad van een businessplan:
19
Samenvatting
Plan van aanpak
Je bent nu aangekomen bij het laatste onderdeel van het schrijven van je businessplan. Je maakt een samenvatting van alle voorgaande onderdelen. De reden dat je dit als laatste doet, is omdat je nu alles hebt behandeld en overal rustig over hebt kunnen nadenken. Je hebt dus nu een concreter beeld van wat je wilt vertellen met je businessplan. Het doel van de samenvatting is om beknopt de hoofdlijnen van je businessplan te beschrijven.
Besluit je samenvatting met een plan van aanpak. Hierin maak je een planning voor het opzetten van je bedrijf. Met je planning kun je tevens laten zien dat je goed hebt nagedacht over het opzetten van je bedrijf,dat je weet wat er moet gebeuren en dat je jezelf deadlines en doelen kunt stellen. Hieronder vind je een schema voor je plan van aanpak. Wat ga je doen?
Tip: Je hebt het meeste van deze informatie al eerder behandeld in de voorgaande stappen. Wij raden je dan ook aan om nog eens terug te kijken naar wat je eerder hebt geschreven en erover na te denken of je dat nog steeds vindt, nu je het plan verder helemaal hebt afgerond.
Financiering regelen
Idee en motivatie
In-schrijven KvK
Omschrijf kort wat je bedrijfsidee is en wat je motiveert om je bedrijf te starten (max. 50 woorden). Zie ook stap 1 en 2.
In-schrijven Belasting-dienst
Markt en consument
Verbouwing/ inrichting pand
Vervolgens vertel je nu welke kansen je ziet op de markt en wie jouw toekomstige klanten zijn (max. 50 woorden). Zie ook stap 3A en 3B.
Onderscheidend vermogen Behandel nu kort je onderscheidend vermogen. Waarom kopen klanten jouw product, waarom juist bij jou en wat maakt jou anders dan je concurrenten? Kortweg: wat maakt jou en je bedrijf uniek (max. 50 woorden). Zie ook stap 3B.
Promotie Geef nu kort weer hoe jij jezelf wilt presenteren naar de buitenwereld toe. Hoe wil je jouw klanten bereiken, hoe weten je klanten dat je er bent en wat je te bieden hebt (max. 50 woorden)? Zie ook stap 5.
Financieel Ten slotte moet je nu de belangrijkste gegevens van je financiële plannen kort weergeven. Hieruit moet blijken dat het opzetten van je bedrijf financieel haalbaar is. Geef kort weer hoeveel geld je nodig hebt om je bedrijf op te zetten (geef in het geval van een investering aan of je een percentage van aandelen/winst aanbiedt in ruil voor investering), hoeveel omzet je verwacht te kunnen halen, hoeveel winst je denkt te kunnen maken en eeneventuele winstverdeling tussen jou en je medeondernemer(s). Zie ook stap 7. Financiële gegevens
€
Financiële behoefte
€
Investeringsverdeling
€
Omzet 1e jaar
€
Winst 1e jaar
€
Winstverdeling
€
20
Vergunningen regelen
Inkoop goederen Promotie Start bedrijf Openingsfeest
Wanneer begin je?
Wanneer ben je klaar?
Hoe ga je dit doen?
Wie gaat dit doen?
BIJLAGEN
Bijlage 1: informatie over rechtsvormen Er is een aantal verschillende rechtsvormen, waarvan de meest relevante hieronder kort besproken zullen worden. De eenmanszaak Als je een eenmanszaak voert, ben jij als ondernemer het bedrijf. Er is dan geen onderscheid tussen je privevermogen en je zakelijk vermogen. Als je schuldeisers hebt, kunnen deze je schulden volledig verhalen op jou. Hierbij maakt het niet uit of dat vermogen zakelijk of privé is. In het geval dat je in gemeenschap van goederen bent getrouwd, kunnen de schulden ook worden verhaald op het vermogen van je partner. Voor de eenmanszaak zal er wettelijk niets veranderen Vennootschap en maatschap Bij deze rechtsvormen gaat het om een samenwerking tussen verschillende ondernemers. Bij een maatschap blijven de ondernemers zelfstandig, maar ze maken bepaalde afspraken over bijvoorbeeld het gezamenlijk huren van een pand (denk hierbij bijvoorbeeld aan verschillende advocaten, elk met een eigen specialiteit, die in hetzelfde pand zitten kantoorruimte hebben en gezamenlijk een receptionist in dienst hebben.). De maten in een maatschap zijn elk aansprakelijk voor het deel dat zij hebben ingebracht en daarnaast privé allemaal voor een gelijk deel (dus bij 3 maten is elke maat privé voor 1/3 deel aansprakelijk). VOF Bij een vennootschap onder firma (VOF) is er ook sprake van een samenwerking tussen 2 of meerdere ondernemers. Hierbij wordt alleen wel gebruikgemaakt van een gemeenschappelijke naam van het bedrijf en een gemeenschappelijke rekening. Vennoten zijn elk volledig aansprakelijk voor de schulden van de vennootschap, zowel zakelijk als privé.
Deze rechtsvormen zullen in de toekomst verdwijnen. Hiervoor in de plaats kan er gekozen worden uit: • een niet-openbare vennootschap • een openbare vennootschap zonder rechtspersoonlijkheid • een openbare vennootschap met rechtspersoonlijkheid De verschillen met de maatschap, VOF en de CV en de nieuwe rechtsvormen zitten hoofdzakelijk in het wel of niet hebben van een afgescheiden vermogen en de manier waarop de maten/ vennoten aansprakelijk zijn. (Voor meer informatie, zie Kamer van Koophandel.) Besloten Vennootschap Bij het oprichten van een besloten vennootschap (BV) worden er aandelen uitgegeven. Deze aandelen zijn in een besloten kring in bezit. Dit kan bijvoorbeeld alleen de directeur/ eigenaar zijn, maar ook de directeur/eigenaar en één of enkele familieleden. Voor het oprichten van een BV is een startkapitaal van €18.150 vereist. Ook moet de oprichting worden afgehandeld door de notaris en moet er een ‘verklaring van geen bezwaar’ worden aangevraagd bij het ministerie van Justitie. Het vermogen van de BV is helemaal afgescheiden. Schuldeisers kunnen alleen verhalen op het zakelijke vermogen. De directeur is in dienst van de BV en krijgt een salaris. Ook voor de BV gaat er in de toekomst het een en ander veranderen. Het verplichte startkapitaal zal verdwijnen, waardoor het makkelijker wordt om een BV op te richten. Verder wordt de regelgeving flexibeler, zodat het makkelijker wordt om de BV aan te passen op de eigen situatie. Het belangrijkste nadeel is dat het ook makkelijker wordt om de aandeelhouders van de BV wel privé aansprakelijk te stellen voor de schulden van de BV. (Voor meer informatie, zie Kamer van Koophandel.)
CV Een bijzondere vorm van een vennootschap onder firma (VOF) is de commanditaire vennootschap (CV). Hierbij is de situatie gelijk aan de VOF, maar met de uitzondering dat er een vennoot is die alleen een geldbedrag inbrengt in het bedrijf en zich verder niet met de bedrijfsvoering bemoeit (een stille vennoot). Zolang de stille vennoot zich niet met de bedrijfsvoering bemoeit en niet naar buiten treedt op de gemeenschappelijke naam, is hij/zij alleen aansprakelijk voor het bedrag dat hij/zij heeft ingebracht. Gebeurt dit toch, dan is ook de stille vennoot volledig aansprakelijk, zowel zakelijk als privé, en vervalt de commanditaire vennootschap. Het bedrijf wordt dan alsnog een VOF.
21
BIJLAGEN
Omzet
3 schilderijen a €500
€ 1500
2 beeldhouwwerken a €750
€ 1500
Bijlage 2: informatie over belastingen In de begrotingen die je hebt gemaakt, is geen rekening gehouden met eventuele belasting die je moet betalen. We zullen hier toch even op ingaan. Je hoeft hier verder niet mee te rekenen, als je je gegevens online invult wordt dit automatisch doorberekend en ook in ons rekenprogramma zitten de belastingen al verwerkt. Als je hier geen gebruik van maakt, kun je dit overlaten aan je boekhouder/accountant. Het enige wat we hier doen is een overzicht geven van de belangrijkste belastingen waar je als bedrijf mee te maken krijgt. Voor meer informatie verwijzen we naar de Belastingdienst. De Belastingdienst biedt een speciaal pakket aan voor startende ondernemers. Er zijn drie verschillende belastingen waar je als ondernemer hoogstwaarschijnlijk mee te maken krijgt. Dit is de Omzetbelasting, beter bekend als BTW (de Belasting Toegevoegde Waarde), de IB (de InkomstenBelasting) en de VPB (de Vennootschapsbelasting). Tip: Wij raden je aan om je aangifte door een accountant/ belastingadviseur te laten invullen. Hij/zij is op de hoogte van de laatste wijzigingen en weet daarnaast welke regels voor jou van toepassing zijn. Er bestaan vele uitzonderingsregels waar je eventueel voor in aanmerking zou kunnen komen. De accountant/belastingadviseur heeft hier ervaring mee en kan de aangifte zo invullen, dat deze volledig van toepassing is op jouw situatie en daarmee voor jou het voordeligst.
Omzetbelasting Allereerst de Omzetbelasting. Dit is een algemene belasting die wordt geheven op het binnenlands verbruik van goederen en diensten. Over alles wat je koopt en verkoopt moet je dus belasting betalen. Dit zit standaard bij de verkoopprijs inbegrepen. Hier moet je rekening mee houden bij de verkoop van je product/dienst. Je moet ervan uitgaan, dat als je een prijs afspreekt, je hiervan eenvijfde deel moet afstaan aan de Belastingdienst. Maar als je zelf als ondernemer producten/diensten koopt, dan betaal je ook belasting (die zit immers bij de verkoopprijs in). Dit kun je dan weer terugvragen. Dat geldt alleen voor aankopen die je doet voor je bedrijf (van privé-inkopen mag je de BTW niet terugvragen). We zullen dit uitleggen met behulp van een voorbeeld. Stel: Je verkoopt in een bepaalde periode 3 schilderijen voor €500 per stuk en 2 beeldhouwwerken voor €750 per stuk. Van het totaalbedrag aan omzet moet je dan eenvijfde deel afdragen aan de Belastingdienst voor BTW. Maar je hebt ook spullen ingekocht in die periode, om de schilderijen en beeldhouwwerken kunnen maken. In totaal heb je voor 1000 aan goederen ingekocht. Hier heb je al eenvijfde deel belasting over betaald, dus dat mag je terugvragen (dit heet terugvorderen).
22
+ Totaal
€ 3000
Afdracht BTW (1/5 deel)
3000 x 1/5
€ 600
Terug te vorderen BTW
inkoop goederen a 1000 x 1/5
€ 200 -
Nog te betalen BTW
€ 400
Het meestvoorkomende percentage voor BTW is 19% en in sommige gevallen 6%. De juiste percentages zijn verwerkt in ons rekenprogramma. Maar er zijn ook uitzonderingsgevallen waarin het tarief 0% kan zijn. Om te kijken welk tarief voor jou van toepassing is verwijzen we je door naar de Belastingdienst.
Inkomstenbelasting Naast Omzetbelasting heb je als ondernemer ook te maken met Inkomstenbelasting. Dit is de belasting die betaald moet worden over je inkomen. Ondernemers in een eenmanszaak, maatschap, vennootschap onder firma (VOF) of commanditaire vennootschap moeten inkomstenbelasting betalen. Hierbij kijkt de belastingdienst naar de nettowinst van je bedrijf. Dit is je inkomen en daarover moet je dan belasting betalen. Hoeveel belasting je moet betalen hangt af van de hoogte van je winst en in welke schijf je dan valt. Per schijf wordt een ander tarief gehanteerd (hoe meer winst je maakt, hoe meer belasting je moet betalen). Daarnaast zijn er veel verschillende regels, uitzonderingen en aftrekposten waar je eventueel voor in aanmerking kunt komen.
Vennootschapsbelasting De laatste belastingvorm die we hier zullen behandelen is de Vennootschapsbelasting. Hiermee krijg je alleen te maken als je een B.V. of N.V. (of een stichting of coöperatie) opricht. Ook hier wordt gekeken naar de nettowinst van het bedrijf, alleen dit is dan niet je inkomen. Bij deze bedrijfsvormen wordt namelijk een salaris opgenomen voor de ondernemer. Dit zijn dan bedrijfskosten (bedenk wel, dit is dan gewoon salaris, ofwel inkomen uit dienstverband, dus dan heb je nog steeds te maken met de inkomstenbelasting). Over de winst van je bedrijf moet je dan 20 tot 25 % belasting betalen, afhankelijk van de hoogte van je winst.
23
Tips & Adressen Kunstenaars&CO, de Kunstenaarslijn Maxwell Group www.kunstenaarsenco.nl www.creativecomakership.nl www.higherlevel.nl www.ccaa.nl www.kapitaaltrein.nl Zie ook onze andere uitgaves:
{
IDEE > PLAN > PITCH In 3 stappen van idee naar financiering
IDEE > PLAN > PITCH
IDEE > PLAN > PITCH
IDEE > PLAN > PITCH
IDEE > PLAN > PITCH
IDEE > PLAN > PITCH IDEE > PLAN > PITCH
Idee, Plan, Pitch
{
PRODUCT > PROTOTYPE > PRODUCEREN In 3 stappen van idee naar markt
PRODUCT > PROTOTYPE > PRODUCEREN
PRODUCT > PROTOTYPE > PRODUCEREN
PRODUCT > PROTOTYPE > PRODUCEREN
PRODUCT > PROTOTYPE > PRODUCEREN
PRODUCT > PROTOTYPE > PRODUCEREN PRODUCT > PROTOTYPE > PRODUCEREN
Product, Prototype, Produceren
{
DE ELEVATOR PITCH Een korte handleiding voor het geven van een pitch
DE ELEVATOR PITCH
DE ELEVATOR PITCH
DE ELEVATOR PITCH
DE ELEVATOR PITCH
DE ELEVATOR PITCH DE ELEVATOR PITCH
De Elevator Pitch
Dit is een uitgave van: Maxwell Group BV Science Park 400 1098 XH amsterdam T 020 692 63 00 W www.maxwellgroup.nl E
[email protected]
