Nut en noodzaak van een goed functionerende lijfrente
Naam:
L.M. Stooker
Administratienummer:
383787
Studierichting:
Master Fiscale Economie
Begeleider:
G.M.C.M. Staats
Hoogleraar:
Prof. dr. G.J.B. Dietvorst
Datum:
11 juli 2013
Pagina |2
Inhoudsopgave Hoofdstuk 1
Inleiding................................................................................................................ 5
1.1 Motivering van het onderwerp ...................................................................................... 5 1.2 Probleemstelling............................................................................................................. 6 1.3 Verantwoording van de opzet ........................................................................................ 7 Hoofdstuk 2
De huidige toekomstvoorzieningen ....................................................................... 9
2.1 Inleiding .......................................................................................................................... 9 2.2 Eerste pijler: AOW ........................................................................................................ 10 2.3 Tweede pijler: werknemerspensioen ........................................................................... 10 2.3.1 Inleiding ............................................................................................................. 10 2.3.2 Eindloonregeling................................................................................................ 11 2.3.3 Middelloonregeling ........................................................................................... 11 2.3.4 Beschikbare premieregeling .............................................................................. 11 2.4 De derde pijler: lijfrente ............................................................................................... 12 2.5 Vergelijking van de tweede en derde pijler ................................................................. 14 2.6 Ontwikkelingen op pensioengebied ............................................................................. 15 2.7 Conclusie ...................................................................................................................... 16 Hoofdstuk 3
Historie van de toekomstvoorzieningen ............................................................... 17
3.1 Inleiding ........................................................................................................................ 17 3.2 AOW ............................................................................................................................. 17 3.3 Werknemerspensioen .................................................................................................. 17 3.4 Lijfrente ........................................................................................................................ 19 3.4.1 Tijdperk voor Brede Herwaardering .................................................................. 19 3.4.2 Brede Herwaardering I ...................................................................................... 20 3.4.3 Wet inkomstenbelasting 2001 .......................................................................... 22 3.5 Conclusie ...................................................................................................................... 23 Hoofdstuk 4 Lijfrente in breder perspectief ................................................................................. 24 4.1 Inleiding ........................................................................................................................ 24
Pagina |3 4.2 Risico’s .......................................................................................................................... 24 4.2.1 De lijfrente bij een verzekeraar ......................................................................... 24 4.2.2 De lijfrente bij een bank .................................................................................... 25 4.3 Transparantie van het product..................................................................................... 25 4.3.1 De lijfrente bij een verzekeraar ......................................................................... 25 4.3.2 De lijfrente bij een bank .................................................................................... 26 4.4 Inzichtelijkheid van het toekomstig inkomen .............................................................. 27 4.5 Conclusie ...................................................................................................................... 28 Hoofdstuk 5
Veranderingen in het buitenland ......................................................................... 29
5.1 Inleiding ........................................................................................................................ 29 5.2 Het Verenigd Koninkrijk ............................................................................................... 29 5.2.1 Inleiding ............................................................................................................. 29 5.2.2 De eerste pijler .................................................................................................. 29 5.2.3 Tweede pijler ..................................................................................................... 32 5.2.4 De derde pijler ................................................................................................... 34 5.2.5 Evaluatie ............................................................................................................ 35 5.3 Duitsland ...................................................................................................................... 36 5.3.1 Inleiding ............................................................................................................. 36 5.3.2 Periode 1972-2001 ............................................................................................ 37 5.3.3 Riester Reform 2001.......................................................................................... 37 5.3.4 Evaluatie van de Riester Reform ....................................................................... 40 5.4 Conclusie ...................................................................................................................... 42 Hoofdstuk 6
Aanpassingen aan de lijfrente.............................................................................. 43
6.1 Inleiding ........................................................................................................................ 43 6.2 Fiscale aanpassingen .................................................................................................... 43 6.2.1 Fiscale facilitering .............................................................................................. 43 6.2.2 Fiscale stimulering ............................................................................................. 47 6.2.3 De afbouwmogelijkheden ................................................................................. 49
Pagina |4 6.3 De producten................................................................................................................ 49 6.4 Informatievoorziening .................................................................................................. 51 6.5 Wie moet handhaven? ................................................................................................. 52 6.6
Conclusie ............................................................................................................................... 52
Hoofdstuk 7 Conclusie ............................................................................................................. 53 Lijst met afkortingen .................................................................................................................. 55 Literatuurlijst ............................................................................................................................ 56
Pagina |5
Hoofdstuk 1
Inleiding
1.1 Motivering van het onderwerp Het kan haast niemand zijn ontgaan dat de AOW en het werknemerspensioen gaan veranderen. Kranten berichten er bijna dagelijks over. Op de televisie kun je er ook niet omheen en tijdens de verkiezingsdebatten was het ook een onderwerp waar de politici vragen over kregen. Het is ook niet zo gek dat er zoveel aandacht wordt besteed aan dit onderwerp, want iedereen krijgt er vroeg of laat mee te maken. Het pensioensysteem zoals we dat lang hebben gekend is op het moment onderhevig aan vele veranderingen. Zo gaat de AOW-leeftijd de komende jaren omhoog.1 Dit wordt gedaan omdat AOW-gerechtigden hun uitkering krijgen uit de premies die op dat moment betaald worden door de werkenden. Nu brengen vier werkenden de premies op voor één AOWgerechtigde, maar in 2040 zullen dat nog maar twee werkenden zijn voor één AOW-gerechtigde.2 Niet alleen de verhouding tussen werkenden en AOW-gerechtigden verandert, ook worden mensen steeds ouder waardoor de AOW-uitkering langer uitgekeerd moet worden. Daarnaast zijn pensioenfondsen in de financiële problemen gekomen. Door de huidige financiële crisis is de rente laag en ook de rendementen vallen tegen. Door de lage rente is de rekenrente ook laag. De rekenrente wordt gebruikt om te bepalen hoeveel geld de pensioenfondsen in kas moet hebben om de toekomstige verplichtingen te kunnen voldoen. Door de lage rente wordt het vermogen lager gewaardeerd. Gevolg hiervan is dat veel pensioenfondsen de uitkeringen korten. Het is niet langer te garanderen dat het pensioen waarvan werd uitgegaan ook uitgekeerd kan worden. Tot voor kort werd ervan uitgegaan dat de pensioenfondsen schommelingen op de financiële markten op zouden vangen, maar de tijd heeft ons geleerd dat dit niet meer vol te houden is in de toekomst. De pensioenen worden gekort wanneer het minder goed gaat met de pensioenfondsen. Door de onzekerheid over de hoogte van het pensioen worden de risico’s duidelijk zichtbaar voor de belastingplichtigen. Bij de uitkeringsregelingen blijkt nu dat het pensioen niet altijd gelijk is aan de overeengekomen uitkering. Dit is voor belastingplichtigen een onaangename constatering. Naast de risico’s die belastingplichtigen met een uitkeringsovereenkomst lopen, is er in toenemende mate sprake van een nieuwe groep belastingplichtigen die risico’s dragen. Waren er in het verleden nagenoeg uitsluitend uitkeringsregelingen, nu krijgen steeds meer belastingplichtigen een 1
Wet van 12 juli 2012, Stb. 2012, 328. AOW notitie 2009, ministerie van sociale zaken en werkgelegenheid, p. 5 http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23635.pdf.
2
Pagina |6 beschikbare premieregeling. Voor deze werknemers betekent dit dat zij de risico’s dragen. Ook neemt de verantwoordelijkheid van deze werknemers met betrekking tot hun pensioenregeling toe. Zo langzamerhand verschuiven risico’s en verantwoordelijkheid dus meer naar het individu. Belastingplichtigen zullen zelf meer initatief moeten nemen. Eén van de mogelijkheden hierbij is het sluiten van een lijfrente. Premies die hiervoor betaald worden zijn onder voorwaarden fiscaal aftrekbaar.3 De praktijk leert echter dat er slechts beperkt gebruikt wordt gemaakt van premie-aftrek.4 Er zijn tal van redenen te noemen waar dit aan kan liggen. Deze worden uitgewerkt in deze scriptie. De onzekerheid over de hoogte van de pensioenuitkering is niet wenselijk voor de deelnemers van het pensioenfonds, maar ook niet voor de overheid. Want wanneer de gepensioneerden niet voldoende pensioen krijgen, zullen ze eerder een beroep moeten doen op de overheid. Het is dus niet alleen een probleem voor degenen die de pensioenuitkering ontvangen, maar het is ook een maatschappelijk probleem. Voornamelijk de maatschappelijke noodzaak om verandering te brengen in het huidige systeem is reden geweest me te verdiepen in dit probleem. Voor mij persoonlijk gaat fiscaliteit pas leven als de maatschappij direct verbonden aan de fiscale problematiek. Vandaar dat deze actuele problematiek het onderwerp van dit onderzoek is.
1.2
Probleemstelling
In deze scriptie onderzoek ik hoe het huidige systeem omtrent oudedagsvoorzieningen aangepast kan worden, zodat mensen zelf meer initiatief zullen en kunnen gaan nemen om ook zelf actief zorg te dragen voor een goede oudedagsvoorziening. Ik zal me hierbij in het bijzonder richten op de rol van de lijfrente. Ik onderzoek hoe de lijfrente vormgegeven kan worden zodat meer belastingplichtigen het product zullen aanschaffen. Daarbij wordt de fiscale wetgeving behandeld, maar sta ik ook zeker stil bij andere randvoorwaarden om tot een goed systeem te kunnen komen, wie deze randvoorwaarden moet scheppen en wie deze randvoorwaarden moet uitvoeren.
3
Artikel 3.124 t/m 3.131 Wet IB 2001. http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=80846NED&D1=a&D2=a&D3=0&D4=l&HD =120530-1647&HDR=G3,G2,T&STB=G1
4
Pagina |7 Ik voer dit onderzoek uit aan de hand van de volgende probleemstelling: Welke voorwaarden zijn nodig in een systeem van toekomstvoorzieningen zodat burgers zelf meer verantwoordelijkheid zullen nemen voor hun eigen toekomstvoorzieningen door het sluiten van een lijfrente? Om deze onderzoeksvraag gestructureerd te kunnen beantwoorden zal ik deze uitwerken aan de hand van de volgende deelvragen:
Op welke wijze wordt nu het opbouwen van oudedagsvoorzieningen vormgegeven, in het bijzonder de lijfrente?
Welke aspecten in het huidige pensioensysteem zijn een belemmerende factor om eigen verantwoordelijkheid te nemen?
Welke oplossingen zijn denkbaar?
Wie zullen veranderingen in gang moeten zetten en wie zal het moeten handhaven in de toekomst?
1.3
Verantwoording van de opzet
In hoofdstuk 2 begin ik met de beschrijving van oudedagsvoorzieningen zoals die op dit moment zijn en zal ik me daarbij voornamelijk richten op de lijfrente. In hoofdstuk 3 zal ik de historie van de oudedagsvoorzieningen uiteenzetten. Hierbij zullen de belangrijkste ontwikkelingen aan bod komen om zo te kunnen begrijpen waarom het huidige systeem is zoals het is. Ook hierbij zal de lijfrente centraal staan. Vervolgens zal ik in het volgende hoofdstuk het functioneren van de lijfrente in zijn huidige vorm onderzoeken. Dit is het uitgangspunt waaruit ik ga onderzoeken welke aanpassingen wenselijk kunnen zijn voor toekomstvoorzieningen. Ik sta uitvoerig stil bij de fiscale aspecten van de Nederlandse toekomstvoorzieningen. Maar de fiscaliteit is maar één aspect van pensioenen. Er zijn veel meer aspecten die leiden tot een goed systeem. Hierbij spelen onder andere de kosten en informatievoorziening van lijfrenten een rol. Daarom bespreek ik deze aspecten in hoofdstuk 5. Met de toenemende globalisering ben je verplicht bij het doen van onderzoek ook een blik te werpen op hoe landen om ons heen toekomstvoorzieningen hebben vormgegeven. Nederland staat internationaal bekend om zijn goede pensioenvoorzieningen, maar dat wil niet zeggen dat wij het perfecte systeem hebben. Vandaar dat ik in hoofdstuk 6 ga kijken of wij iets kunnen leren van het systeem van toekomstvoorzieningen in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland.
Pagina |8 In hoofdstuk 7 bespreek ik welke aanpassingen in het pensioensysteem nodig zijn. Dit kunnen fiscale veranderingen zijn maar ook veranderingen op andere vlakken. Het laatste hoofdstuk zal een samenvatting zijn van de belangrijkste bevindingen en ook antwoord geven op de deelvragen. Er zullen ook adviezen in worden opgenomen die ik wenselijk acht. In dit onderzoek zal ik niet ingaan op de internationale aspecten van pensioenen, zoals het Europese Recht en het Verdragenrecht.
Pagina |9
Hoofdstuk 2 2.1
De huidige toekomstvoorzieningen
Inleiding
Het begrip toekomstvoorzieningen is een verzamelnaam voor de verschillende vormen van inkomen die men ontvangt na pensionering. De gemeenschappelijke deler is de periode waarin deze inkomens worden ontvangen, namelijk na pensionering. In Nederland kennen we een pensioensysteem dat uit drie pijlers bestaat en samen het pensioen vormen. Onder de eerste pijler wordt verstaan het pensioen dat burgers van de overheid ontvangen, de AOW-uitkering. In het vervolg zal deze vorm van pensioenuitkering worden aangeduid als staatspensioen. De tweede pijler omvat alle werknemerspensioenen, en de derde pijler zijn de vrijwillig gespaarde pensioenen, bijvoorbeeld de lijfrente. Pensioenuitkeringen uit de tweede pijler zal in het vervolg worden aangeduid als pensioen en pensioenuitkeringen uit de derde pijler als lijfrente.5 Verschil tussen de eerste en de andere twee pijlers is de wijze van financiering. Het pensioen dat burgers van de overheid ontvangen wordt gefinancierd door de in dat jaar ontvangen premies volksverzekeringen. Dit houdt dus in dat de werkenden in een betreffend jaar gezamenlijk de AOWuitkeringen van dat betreffende jaar opbrengen. Dit wordt het omslagstelsel genoemd.6 De andere twee pijlers worden gefinancierd doordat mensen zelf premies afdragen ten behoeve van een toekomstige uitkering. Deze wijze van financiering wordt het kapitaaldekkingsstelsel genoemd. Normaliter wordt loon belast in het jaar waarin het verdiend is. Hierop is een uitzondering wanneer het om pensioenen gaat. Jaarlijks wordt er premie betaald voor het toekomstig pensioen. Deze premie is toe te rekenen aan de arbeid die in dat jaar is verricht. Daardoor zou men belasting moeten betalen over deze aanspraak. Echter worden de afgedragen premies niet aangemerkt als belastbaar loon, mits aan de voorwaarden wordt voldaan zoals die in hoofdstuk IIB van de Wet LB 1964 staan. Hierdoor worden de premies niet betrokken in de loonbelasting.7 De pensioenuitkering zal wel onderworpen zijn aan belasting. Dit wordt de omkeerregel genoemd. In dit hoofdstuk komen de drie pijlers aan bod maar daarbij zal er alleen aandacht worden besteed aan de voorzieningen die er zijn voor werknemers. Regelingen voor ondernemers, zoals de fiscale oudedagsreserve, worden hier verder niet besproken.
5
Er zijn uiteraard meer vormen van pensioen uit de derde pijler, maar voor de terminologie houd ik het begrip lijfrente aan. 6 Inmiddels wordt ook een deel van de AOW-uitkeringen betaald uit algemene middelen. 7 Artikel 11 lid 1 sub c Wet LB 1964.
P a g i n a | 10
2.2
Eerste pijler: AOW
In Nederland krijgt iedereen op zijn oude dag een pensioenuitkering van de overheid. Deze uitkering vindt zijn wettelijke grondslag in de Algemene Ouderdomswet.8 De uitkering is bedoeld om alle ouderen te voorzien van een basisinkomen. Iedere ingezetene van Nederland die de vijftig jaren voor zijn pensioen in Nederland heeft gewoond of gewerkt, heeft recht op een volledige AOWuitkering. Tot en met het jaar 2012 krijgt iedere Nederlands ingezetene die vanaf zijn vijftiende jaar tot en met zijn vijfenzestigste jaar in Nederland heeft gewoond of gewerkt een AOW- uitkering. Vanaf 2013 gaat de AOW- gerechtigde leeftijd omhoog.9 In 2019 zal de AOW-gerechtigde leeftijd op 66 jaar liggen en in 2023 op 67 jaar.10 In het regeerakkoord van het huidige kabinet is echter de ambitie uitsproken om al in 2018 de pensioenleeftijd al te hebben verhoogd tot 66 en in 2021 tot 67.11
2.3
Tweede pijler: werknemerspensioen
2.3.1
Inleiding
Pensioenregelingen zijn onderdeel van het loon en daarom zijn de voorwaarden voor het fiscaal gefaciliteerd opbouwen van pensioen in hoofdstuk IIB in de Wet op de loonbelasting 1964 vastgelegd. De tweede pijler in het Nederlands pensioensysteem omvat alle werknemerspensioenen. Ongeveer negentig procent van alle werknemers neemt via een werkgever deel aan een pensioenregeling.12 Deze werknemers hebben echter niet allemaal een zelfde pensioenregeling. Binnen de diverse pensioenregelingen zijn er twee duidelijk te onderscheiden pensioenregelingen; de defined benefit en de defined contribution. Bij een defined benefit regeling, ook wel de uitkeringsregeling genoemd, wordt een uitkering overeengekomen. In het verleden is vaak aangenomen dat daarmee ook het toegezegd pensioen gegarandeerd is, maar dat is niet het geval. Pensioenfondsen kunnen de pensioenen korten wanneer de financiële situatie hen daartoe dwingt. Bij een defined contribution regeling, ook wel beschikbare premieregeling genoemd, wordt de hoogte van de premie overeengekomen.
8
Wet van 31 mei 1956, Stb. 1956, 281. Wet van 12 juli 2012, Stb. 2012, 328. 10 Artikel 7a Algemene Ouderdomswet. 11 Regeerakkoord VVD en PvdA, Bruggen slaan, 2012. Zie ook het wetsvoorstel van 15 april 2013 Wet verlaging maximumopbouw- en premiepercentages pensioenen en maximering pensioengevend loon, Kamerstukken II 2012/13, 33 610 nr.2. Dit zal per 1 januari 2015 ingaan. 12 Rapport CBS 2012, tabel 4. 9
P a g i n a | 11 2.3.2
Eindloonregeling
Een eindloonregeling is een defined benefit regeling. Uitgangspunt bij een eindloonregeling is dat het pensioen gebaseerd is op het laatst verdiende salaris. In Nederland is de norm voor de hoogte van het pensioen zeventig procent van het laatst verdiende salaris. Om dit te bereiken mag maximaal twee procent van het pensioengevend loon aan premie worden ingelegd, blijkt uit artikel 18a Wet LB 1964. Om zeventig procent van het laatst verdiende loon te kunnen verwezenlijken, mag er bij loonstijgingen backservice worden toegepast. Backservice houdt in dat salarisstijgingen ook doorwerken in pensioen dat is opgebouwd in voorgaande jaren. Wanneer een werknemer gedurende zijn carrière meer gaat verdienen wordt dat zijn nieuwe uitgangspunt van zijn pensioen. Omdat er in de jaren voor zijn promotie niet voldoende premies zijn betaald voor het nieuwe pensioenniveau moet er extra kapitaal worden bijgestort. Deze vorm van pensioenopbouw werd in het verleden veelvuldig toegepast. Hierin is echter verandering gekomen. Veel eindloonregelingen hebben plaats gemaakt voor middelloonregelingen. In 1999 had zestig procent van werknemer die deel namen aan een pensioenregeling een eindloonregeling en dit was in 2005 nog maar tien procent.13 2.3.3
Middelloonregeling
Een middelloonregeling is een defined benefit regeling. Uitgangspunt bij een middelloonregeling is dat er elk jaar pensioen wordt toegekend over het pensioengevend loon van dat jaar. Wanneer de pensioengerechtigde leeftijd wordt bereikt is er pensioen opgebouwd over het gemiddelde loon dat in de gewerkte jaren is verdiend. Hier hebben loonstijgingen dus geen invloed op het reeds opgebouwd pensioen. Het opgebouwde pensioen wordt doorgaans wel geïndexeerd. Dit wordt gedaan ter compensatie van de inflatie. Wordt dit niet gedaan dan is het pensioen in de toekomst minder waard. Of er daadwerkelijk wordt geïndexeerd hangt af van de financiële situatie van de pensioenfondsen. In het huidige financiële klimaat is het voor veel fondsen niet mogelijk om de pensioenen te indexeren. 2.3.4
Beschikbare premieregeling
Een beschikbare premieregeling is een defined contribution regeling. In 1998 had slechts een half procent van alle pensioendeelnemers een beschikbare premieregeling en dit was in 2012 al vijf procent.14 Hiermee heeft nog geen groot deel van de werknemers een beschikbare premieregeling, maar een stijging is duidelijk zichtbaar. Er zijn drie duidelijk te onderscheiden premieregelingen. In deze paragraaf komen de belangrijkste kenmerken van de verschillende regelingen aan bod. 13
Lierens 2008. http://www.statistics.dnb.nl/financieele-instellingen/pensioenfondsen/pensioenregelingen/index.jsp, tabel 8.11. 14
P a g i n a | 12 2.3.4.1 Zuivere premieovereenkomst Een zuivere premieovereenkomst is een regeling waarbij de premie wordt vastgelegd en het uiteindelijk te bereiken pensioen onzeker is. De premies worden belegd tot het moment waarop men met pensioen gaat. Het belegd vermogen wordt dan verkocht en met het kapitaal kan een uitkering worden gekocht. De hoogte van het kapitaal dat vrij komt is afhankelijk van de gerealiseerde winst. Het beleggingsrisico komt volledig voor rekening van de werknemer. Vervolgens moet met het kapitaal een uitkering worden aangekocht bij een verzekeraar. Ook hier is er een risico dat de werknemer loopt. Staat de rente laag, dan verwachten verzekeraars minder rendement te maken dan bij een hoge rentestand. De werknemer merkt dit in de hoogte van zijn uitkering. Bij een lage rente zal de verzekeraar een lagere uitkering toezeggen.15 Daarnaast is er nog een risico dat voor rekening van de deelnemer komt, namelijk de toenemende levensverwachting. Wanneer tijdens de opbouwperiode de verwachte levensverwachting toeneemt, kan dit niet worden gecompenseerd. Met hetzelfde kapitaal moet dan een uitkering worden gekocht voor een langere periode. Hierdoor zullen de te ontvangen periodieke uitkeringen lager worden. 2.3.4.2 Beschikbare premie wordt omgezet in een aanspraak op kapitaal. Bij deze variant van de beschikbare premieregeling wordt met de premie meteen een kapitaalverzekering aangeschaft. Hierdoor staat voor de werknemer de hoogte van het kapitaal vast wanneer hij met pensioen gaat. Hier is het beleggingsrisico dus niet meer voor rekening van de deelnemer maar voor de pensioenuitvoerder. De rentestand heeft bij deze regeling nog wel invloed op de deelnemer. Wanneer met het vermogen een uitkering moet worden gekocht bij een lage rentestand, dan is de uitkering lager dan wanneer dit bij een hoge rentestand was gebeurd. Het langlevenrisico ligt hier nog wel bij de deelnemer. Het kapitaal staat vast wat leidt tot een lagere uitkering wanneer de levensverwachting stijgt. 2.3.4.3 Beschikbare premie wordt omgezet in een aanspraak op een uitkering Wanneer de beschikbare premie meteen wordt omgezet in een aanspraak op een uitkering wordt er door de deelnemer geen risico gedragen. Deze variant is te vergelijken met een middelloonregeling.
2.4
De derde pijler: lijfrente
De derde pijler van de het Nederlands pensioensysteem is de lijfrente. Bij de lijfrente ligt het initiatief volledig bij het individu. Het idee achter de lijfrente is dat men nu premies betaalt, net als bij een werknemerspensioen, en dat de lijfrente na pensionering tot uitkering komt. Net als bij de tweede pijler is ook bij de lijfrente de omkeerregel van toepassing: de premies zijn onder
P a g i n a | 13 voorwaarden aftrekbaar en de uitkering is belast. In de huidige situatie zijn de premies alleen fiscaal aftrekbaar wanneer er een aantoonbaar pensioengat is. Dit wil zeggen dat er minder pensioen is opgebouwd dan waar recht op is. Daarom wordt de derde pijler ook wel de compensating layer genoemd.16 Met een berekening is te achterhalen of er in een bepaald jaar recht is op aftrek van de premie. Allereerst is het recht op aftrek gemaximeerd tot zeventien procent van de premiegrondslag.17 Dit maximum is vervolgens weer gemaximeerd tot een premiegrondslag van € 162.457. De premiegrondslag is het saldo van de in het voorafgaande jaar genoten winst uit onderneming, belastbaar loon, belastbaar resultaat uit overige werkzaamheden en belastbare periodieke uitkeringen en verstrekkingen. 18 Daarna moet de pensioenaangroei van het vorige kalenderjaar worden vermenigvuldigd met factor zevenenhalf. Dit moet vervolgens van de zeventien procent premiegrondslag worden gehaald. Voor werknemers wordt zo de hoogte van de premieaftrek berekend. Naast de voorwaarden aan de premiekant zijn er ook voorwaarden aan de uitkering en de toegestane aanbieders. Zo moet een oudedagslijfrente uiterlijk ingaan in het jaar waarin de leeftijd van zeventig jaar wordt bereikt.19 De uitkeringen van deze lijfrente moeten in principe levenslang, vast en gelijkmatig zijn, tenzij het bij een bank is ondergebracht. Omdat een bank geen verzekeraar is en daarom geen levenslange uitkering kan toezeggen, is levenslang bij een bank gesteld op twintig jaar.20 Een tijdelijke oudedagslijfrente moet ook uiterlijk ingaan in het jaar waarin de leeftijd van zeventig jaar wordt bereikt. Echter is het bij een tijdelijke oudedagslijfrente niet mogelijk deze eerder in te laten gaan dan in het jaar waarin de leeftijd van vijfenzestig jaar wordt bereikt.21 De looptijd van een tijdelijke oudedagslijfrente moet minimaal vijf jaar zijn. Naast deze eisen is er ook nog een maximum aan de uitkering wanneer het een tijdelijke oudedagslijfrente betreft. De totale omvang van de uitkeringen in een kalenderjaar mag niet meer bedragen dan € 20.953.22 Tot 2008 waren verzekeraars de enige partij die lijfrenten mochten aanbieden. Bij hen kon je premies inleggen en ook de uitkering aangaan. Kenmerkend voor een verzekeraar is dat zij uitgaan van een actuariële berekening voor het bepalen van de hoogte van de uitkering. Dit betekent voor lijfrenten dat een verzekeraar die een oudedagslijfrente aangaat met zijn deelnemers aan iedereen
16
Dietvorst 2007. Artikel 3.127 lid 1 Wet IB 2001. 18 Artikel 3.127 lid 3 Wet IB 2001. 19 Artikel 3.125 lid 1 sub a Wet IB 2001. 20 Artikel 3.126a lid 4 sub a onderdeel 2 Wet IB 2001. 21 Artikel 3.125 lid 1 sub c Wet IB 2001, het is niet mogelijk om de tijdelijke lijfrente uit te keren eerder dan het jaar waarin de leeftijd van 65 jaar wordt bereikt zonder dat de afgetrokken premies en revisierente betaald moeten worden. 22 Artikel 3.125 lid 1 sub c Wet IB 2001. 17
P a g i n a | 14 uitkeringen moet betalen tot aan hun overlijden. Bij het bepalen van de hoogte van de uitkering wordt rekening gehouden met de verwachte levensverwachting en met de hoogte van de expirerende lijfrentepolis. Maar er zullen deelnemers zijn die ouder worden dan de gemiddelde levensverwachting en mensen die eerder overlijden. De mensen die langer leven dan gemiddeld kosten de verzekeraar dus geld en degene die eerder overlijden levert de verzekeraar dus winst op. Vanaf 2008 zijn ook banken toegetreden tot de toegestane aanbieders van lijfrente. Dit komt voort uit het initiatief wetsvoorstel De Vries/Depla.23 Zij wilden meer concurrentie door het toelaten van meer aanbieders wat ook zou moeten leiden tot meer transparantie. Verschil tussen banken en verzekeraars is dat banken geen verzekeringsaspect in zich hebben en dus alleen uitkeren wat je zelf hebt ingelegd. Dit betekent concreet dat een bank blijft uitkeren tot de einddatum. Omdat banken niet actuarieel rekenen en dus geen levenslange uitkering kunnen toezeggen, is bij een bank een minimale looptijd van 20 jaar verplicht voor oudedagslijfrente.24
2.5
Vergelijking van de tweede en derde pijler
De tweede en de derde pijler hebben beide het doel mensen te voorzien van een inkomen wanneer ze met pensioen gaan. Je zou dan ook verwachten dat er gelijksoortige regels zouden gelden voor de opbouw van het pensioen in beide pijlers. Maar dit is niet helemaal het geval. Wat eigenlijk het meest ongelijk is, is de maximale premiegrondslag bij de lijfrente. Een werknemer kan nu nog over zijn volledig pensioengevend loon pensioen opbouwen, dit is niet gemaximeerd. Doe je hetzelfde werk maar dan als zelfstandige dan wordt je wel geconfronteerd met een maximale premiegrondslag. Met het wetsvoorstel waarin de fiscale facilitering van pensioenen wordt verlaagd, wordt ook de pensioengrondslag gemaximeerd tot € 100.000.25 In dit zelfde wetsvoorstel wordt ook de premiegrondslag voor lijfrente verlaagd naar € 100.000. Hiermee wordt deze ongelijkheid tussen de tweede en derde pijler opgeheven. Daarnaast is in artikel 1.7 Wet inkomstenbelasting 2001 neergelegd dat een lijfrente een vaste en gelijkmatige uitkering moet hebben. De uitkeringen moeten dus van eenzelfde bedrag zijn. Dit in tegenstelling tot een werknemerspensioen welke mag afwijken van de vaste en gelijkmatige uitkering. Deze mag namelijk variëren in de verhouding 100:75.26 Zo kan men voordat het pensioen ingaat bepalen aan de hand van persoonlijke wensen of ze in de eerste jaren meer willen ontvangen om bijvoorbeeld nog actief dingen te ondernemen. Deze keuzemogelijkheid is er niet voor iemand 23
Kamerstukken II 2005/06, 30 432 nr.2. Artikel 3.126a lid 4 Wet IB 2001. 25 Wetsvoorstel van 15 april 2013, Wet verlaging maximumopbouw- en premiepercentages pensioenen en maximering pensioengevend loon, Kamerstukken II 2012/13, 33 610, nr.2. 26 Artikel 18d lid 1 sub b Wet LB 1964. 24
P a g i n a | 15 die een lijfrente heeft. De enige mogelijkheid die een lijfrente heeft, is het combineren van een tijdelijke lijfrente met een levenslange lijfrente. Dit heeft als gevolg dat er in de eerste jaren meer wordt uitgekeerd dan in de latere jaren. Wanneer de lijfrente vrij komt zijn er verschillende uitkeringsmogelijkheden. In de wet is vastgelegd dat een lijfrente een duur van minimaal vijf jaar moet hebben. Hierdoor is het mogelijk een tijdelijke oudedagslijfrente aan het begin van de uitkeringsfase te combineren met een levenslange oudedagslijfrente. Echter mogen de tijdelijke oudedagslijfrenten tezamen het wettelijk maximum niet overstijgen. Werknemers met een beschikbare premieregeling hebben een gemaximeerde premieaftrek waarbij de leeftijd van de deelnemer een rol speelt bij de hoogte van het percentage. Het percentage loopt op naarmate de belastingplichtige ouder wordt. Een lijfrente heeft een gemaximeerde aftrek van 17 procent, die voor iedere belastingplichtige geldt.27 Op de volgende punten zijn er ook ongelijkheden:
Bij en pensioenregeling kan er ook over achterliggende arbeidsjaren pensioen worden opgebouwd. Deze mogelijkheid is er
slechts beperkt
voor
een lijfrente. De
reserveringsruimte geeft de mogelijkheid om gebruik te maken van onbenutte premieaftrek in de zeven voorgaande kalenderjaren;
Bij een pensioenregeling is de diensttijd bepalend voor de opbouw van pensioen. Echter is de diensttijd ruim uitgelegd en is het mogelijk pensioen op te bouwen tijdens o.a. ouderschapsverlof.28 Voor lijfrente wordt er alleen maar gekeken naar het inkomen en heeft het begrip diensttijd geen betekenis;
Wanneer een pensioen wordt aangegaan, wordt op dat moment de pensioenregeling fiscaal geaccepteerd. Bij een lijfrente moet elk jaar opnieuw worden berekend of er recht op aftrek bestaat;
Bij pensioen wordt bij AOW-franchise rekening gehouden met de parttime factor.29 Bij de lijfrente wordt bij de berekening van de jaarruimte een vaste AOW-franchise gehanteerd. 30
2.6
Ontwikkelingen op pensioengebied
De premie die betaald wordt aan de pensioenfondsen is berekend op de verwachte levensverwachting na pensionering. Wij worden echter steeds ouder en daardoor is er te weinig premie betaald voor het pensioen. Een defined benefit regeling is namelijk levenslang en daarbij 27
Artikel 3.127 lid 1 Wet IB 2001. Artikel 10a Uitvoeringsbesluit loonbelasting 1965. 29 Artikel 18a lid 8 Wet LB 1964. 30 Zie voor de verschillen tussen de tweede en derde pijler het Rapport Commissie Kappelle, 2011. 28
P a g i n a | 16 wordt mede de levensverwachting gebruikt om de hoogte van de premie vast te stellen. Aangezien de meeste gewezen werknemers een defined benefit pensioenregeling hebben, sluiten de inkomsten voor deze pensioenen en de uiteindelijke uitkeringen niet aan. Naast dat pensioenfondsen nu langer dan verwacht moeten uitkeren zijn er ook nog problemen ontstaan door de slechte economische situatie.31 Niet alleen de uitkeringen zijn onderhevig aan veranderingen. Ook aan de opbouwkant gaan er zaken veranderen. Zo gaan vanaf 1 januari 2014 de opbouwpercentages omlaag. Voor een eindloonregeling gaat het percentage omlaag van twee procent naar 1,9 procent en het percentage voor een middelloonregeling gaat omlaag van 2,25 procent naar 2,15 procent.32 Hierdoor kan er minder
pensioen
worden
opgebouwd
onder
de
fiscaal
voordelige
voorwaarden.
De
opbouwpercentages zijn verlaagd in samenhang met de verhoogde pensioenleeftijd van 67 jaar. In het regeerakkoord van kabinet Rutte II is opgenomen dat de opbouwpercentages van pensioenen nog verder versoberd worden. Dit zou betekenen dat het opbouwpercentage voor middelloonregelingen op 1,75 procent zou komen te liggen en voor eindloonregelingen op 1,55 procent en over het inkomen boven de 100.000 euro mag in de toekomst helemaal geen pensioen worden opgebouwd onder de fiscaal gunstige regeling.33 Dit zijn echter alleen nog voornemens van het huidige kabinet en moeten uiteindelijk wel door het parlement worden goedgekeurd.
2.7
Conclusie
Het Nederlandse pensioensysteem bestaat uit drie pijlers. Deze pijlers samen moeten leiden tot een goede oudedagsvoorziening.
De maatschappelijke en demografische veranderingen vragen
aanpassingen van iedere afzonderlijke pijler. De grootste veranderingen zijn te zien bij de tweede pijler. Niet alleen de fiscale wetgeving wordt aangepast, maar de belastingplichtige wordt ook drager van steeds grotere risico’s. Het is opmerkelijk te noemen dat op het gebied van de derde pijler bijna niets is veranderd. Bij een pensioensysteem dat uit drie pijlers bestaat, zou het voor de hand liggen ook alle drie de pijlers aan te passen aan de nieuwe situatie.
31
Zie paragraaf 1.1. Wet van 12 juli 2012, Stb. 2012, 328. 33 Bruggen slaan, Regeerakkoord VVD – PVDA, 29 oktober 2012, p.7 en wetsvoorstel van 15 april 2013, Wet verlaging maximumopbouw- en premiepercentages pensioenen en maximering pensioengevend loon, Kamerstukken II 2012/13, 33 610, nr.2. 32
P a g i n a | 17
Hoofdstuk 3 3.1
Historie van de toekomstvoorzieningen
Inleiding
Het pensioensysteem in Nederland bestaat al tientallen jaren uit verschillende onderdelen die samen zorgen voor de financiële oude dag. Dit hoofdstuk gaat in de op ontwikkelingen die de verschillende onderdelen van de oudedagsvoorzieningen hebben doorgemaakt. Dit maakt het mogelijk het huidige systeem beter te begrijpen en daarnaast ook lering te trekken uit de motivatie waarop wetgeving in de loop der jaren is veranderd. De nadruk in dit hoofdstuk ligt op de ontwikkelingen van de lijfrente.
3.2
AOW
De voorloper van de Algemene Ouderdomswet is de Noodwet Ouderdomsvoorziening die in 1947 werd ingevoerd.34 Dit was de eerste uitkering waarvoor geen premie betaald hoefde te worden. Nederlandse mannen en ongehuwde vrouwen kwamen vanaf de leeftijd van 65 jaar in aanmerking voor deze uitkering. Tien jaar later werd de Algemene Ouderdomswet ingevoerd. Vanaf 1957 kreeg iedere verzekerde een uitkering bij het bereiken van de leeftijd van 65 jaar. De uitkering werd destijds alleen aan de gehuwde man toegekend en de vrouw had geen zelfstandig recht op een uitkering wanneer zij gehuwd was. De uitkering bedroeg in 1957 voor een gehuwde € 720 bruto per jaar en voor een ongehuwde € 437 bruto per jaar.35 Het aantal uitkeringsgerechtigden bedroeg toen 738.693.36 De hoogte van de uitkering is voor gehuwden inmiddels € 9596 per persoon, dus € 19.192 wanneer beide partners de AOW-gerechtigde leeftijd hebben bereikt, en voor ongehuwden € 13.847 bruto per jaar.37 Niet alleen de hoogte van de uitkering is gestegen sinds de invoering van de wet, maar ook het aantal uitkeringsgerechtigden. In 2011 is de grens van drie miljoen uitkeringsgerechtigden bereikt.38
3.3
Werknemerspensioen
Aftrek van pensioenpremies en het belasten van de uitkering is niet iets nieuws. In de wet IB 1914 is al vastgelegd dat verplichte bijdragen voor pensioenen aftrekbaar waren van het inkomen uit arbeid.39 Dit is niet de systematiek zoals we die nu kennen van het werknemerspensioen maar is wel
34
Stb H155, Noodwet ouderdomsvoorziening, 1947. http://www.svb.nl/Images/2006%20aow%20persmap.pdf. 36 http://www.svb.nl/Images/2006%20aow%20persmap.pdf . 37 http://www.svb.nl/int/nl/aow/hoogte_aow/bedragen/index.jsp. 38 http://www.svb.nl/int/nl/over_de_svb/actueel_kennis/pers/111201_svb_registreert_3_miljoenste_aower.js p 39 Artikel 10 lid 4 Wet IB 1914. 35
P a g i n a | 18 De vergelijken met de huidige mogelijkheid lijfrentepremies in mindering te brengen op het inkomen uit arbeid. Met de invoering van de Wet LB 1964 heeft het onderwerp pensioen zijn nieuwe plek gekregen. De bepaling omtrent het definiëren van pensioen was in artikel 11 lid 3 LB neergelegd. Het artikel luidde in 1994 als volgt: Onder pensioenregeling wordt verstaan een regeling die uitsluitend of nagenoeg uitsluitend: a. Ten doel heeft de verzorging van de werknemers en de gewezen werknemers bij invaliditeit en ouderdom en de verzorging van hun echtgenoten en van hun kinderen en pleegkinderen die de leeftijd van 21 jaar nog niet hebben bereikt en niet gehuwd zijn of gehuwd zijn geweest, en b. Een pensioen inhoudt dat niet uitgaat boven hetgeen naar maatschappelijke opvattingen, mede in verband met diensttijd en genoten beloning, redelijk moet worden geacht. De werkgroep ”fiscale behandeling pensioenen” onder leiding van Witteveen had in 1994 onder andere de opdracht gekregen om de artikelen in de loonbelasting zodanig te definiëren dat er duidelijkheid zou ontstaan over de hoogte van het fiscaal gefaciliteerd pensioen. Te lezen is in bovenstaand artikel, dat het een open norm is die per pensioenregeling getoetst moet worden aan de maatschappelijke opvattingen. Daarnaast moest worden onderzocht hoe het pensioen kon worden aangepast aan de aanhoudende individualisering en op welke wijze het pensioen flexibeler gemaakt kon worden zodat belastingplichtigen deels zelf kunnen bepalen hoe hun pensioen eruit ziet. Naar aanleiding van het rapport dat in 1995 werd uitgebracht, is op 1 juni 1999 de Flexibiliseringswet ingevoerd.40 Hierin werden een aantal wijzigingen doorgevoerd die tot op heden van belang zijn. Zo is het maximale opbouwpercentage in de wet opgenomen. Daarnaast is de ingangsdatum van het pensioen vast komen te liggen. Die moest liggen tussen de zestigste en de zeventigste verjaardag van de deelnemer.41 Daarnaast was het per 1 juni 1999 mogelijk vrijwillige bijdragen aan het pensioen buiten de heffingsgrondslag te houden.42
40
Het rapport: Kamerstukken II 1994/95, 24 328, nr 1. Invoering flexibiliseringswet: Wet van 29 april 1999, Stb. 1999, 211. 41 Gaat het pensioen voor het bereiken van de 60 jarige leeftijd in, dan moet de uitkering worden herrekend. Zie artikel 18a Wet LB 1964 bij invoering flexibiliseringswet, Stb. 1999, 211. 42 Artikel 11 Wet LB 1964 werd aangepast waardoor ook vrijwillige premies aftrekbaar werden, Wet van 29 april 1999, Stb. 1999, 211.
P a g i n a | 19 Door de toenemende vergrijzing van de bevolking werd op 1 januari 2005 de wet VPL ingevoerd.43 Met deze wet zijn drie belangrijke wijzigingen doorgevoerd. Zo werd de mogelijkheid om het pensioen in te laten gaan op zestigjarige leeftijd, zonder dat de pensioenuitkering actuarieel gekort werd, afgeschaft.44 De pensioenleeftijd zou voortaan op 65 jaar komen te liggen. Het pensioen eerder in laten gaan is onder deze wet nog steeds mogelijk, maar dan wordt het pensioen actuarieel gekort. In samenhang met de verhoging van de pensioenleeftijd is het met ingang van 2005 ook niet meer mogelijk om overbruggingspensioen fiscaal gefaciliteerd op te bouwen en werd de VUT afgeschaft.45 De afschaffing van de fiscale facilitering voor vervroegde uittreding had het verhogen van de arbeidsparticipatie van ouderen tot doel.46
3.4
Lijfrente
De lijfrente is al decennia lang een product waarmee belastingplichtigen hun oudedagsvoorziening kunnen opbouwen. Maar de wijze waarop lijfrente in de belastingheffing wordt betrokken is in al die jaren een aantal keer grondig herzien. Er zijn een aantal momenten in het verleden aan te wijzen die grote gevolgen hebben gehad op het fiscale kader van de lijfrente. In deze paragraaf wordt ingegaan op het verschil in behandeling van de lijfrente in de geschiedenis. 3.4.1
Tijdperk voor Brede Herwaardering
Onder de Wet IB 1914 was het al mogelijk om premies voor lijfrente in aftrek te brengen. Deze aftrek was wel gelimiteerd tot vijf procent van het inkomen met een maximum van ƒ 100.47 Met het Besluit op de inkomstenbelasting 1941 werd het recht op aftrek van premies lijfrente verruimd. De maximale hoogte van de aftrek werd bepaald aan de hand van de gezinssituatie. Zo mocht een ongehuwde zonder recht op kinderaftrek maximaal ƒ 600 aftrekken en voor gehuwden met recht op kinderaftrek voor meer dan drie kinderen was de maximale aftrek ƒ 1800.48 In 1955 werd onder hetzelfde besluit de aftrek vereenvoudigd: het maximum werd voor iedereen ƒ 3600.49 Vervolgens werd de Wet op de inkomstenbelasting 1964 ingevoerd en werd de maximale aftrek verhoogd tot ƒ 4500.50 Dit steeg in 1973 naar ƒ 7500.51 Reden hiervoor was de invoering van de FOR. Deze faciliteit is gekoppeld aan het ondernemingsvermogen maar niet iedere ondernemer heeft veel ondernemingsvermogen. Door het verhogen van de maximale premieaftrek werd aan deze 43
Wet van 24 februari 2005, Stb. 2005, 115. Artikel 18a lid 6 Wet LB 1964 werd met invoering van de wet VPL aangepast, Stb. 2005, 115. 45 Artikel 32aa Wet LB 1964, Stb. 2005, 115. 46 Kamerstukken II 2003/04, 29 760, nr.3. (MvT) 47 Zie artikel 19 sub a Wet IB 1914. 48 Zie artikel 16 Besluit op de inkomstenbelasting 1941, Stb. 414. 49 Kamerstukken II 1954/55, 3885, nr. 15. 50 Kamerstukken II, 1962/63, 5380, nr. 20. 51 Kamerstukken II, 1976/77, 14 171, nr. 3. (MvT) 44
P a g i n a | 20 ondernemers tegemoet gekomen. Vier jaar later in 1977 werd het maximum nogmaals verhoogd naar ƒ 11.000 in het kader van de gelijkstelling met de FOR.52 Voor de FOR vond namelijk elk jaar indexatie plaats, wat niet gebeurde bij de lijfrentepremieaftrek. Vanaf nu werd ook jaarlijks de lijfrentepremieaftrek geïndexeerd. In 1991 was de lijfrentepremieaftrek gestegen tot ƒ 17 459.53 Er was in deze periode veel keuzevrijheid waar de lijfrente voor werd aangewend. Zo was het niet verplicht dat de uitkering toekwam aan degene die de premies had betaald en er hoefde met de lijfrente niet verplicht een oudedagsvoorziening te worden aangekocht. Zo kon lijfrente worden afgekocht waardoor het gebruikt werd voor vermogensvorming. Maar ook waren er geen strikte eisen aan de uitvoerders van de lijfrente. Zo was het mogelijk een lijfrente aan te gaan met een natuurlijk persoon. Dit werd echter al in 1984 onwenselijk geacht en is per ingang van dat jaar afgeschaft.54 3.4.2
Brede Herwaardering I
Op 1 januari 1992 trad de Wet Brede Herwaardering I in werking. 55 Met deze wet werden wijzigingen in de inkomstenbelasting aangebracht omtrent de behandeling van kapitaal- en lijfrenteverzekeringen. De wet is ingevoerd om ongewenste situaties te corrigeren. Dit bestond onder andere uit het niet verplicht aanschaffen van een oudedagsvoorziening van de lijfrente en het kunnen afkopen van de lijfrente, dat financieel gunstig uitviel. De wetgever wilde het oneigenlijk gebruik van de fiscale faciliteiten stoppen. Maar naast het oneigenlijk gebruik was er nog een aspect van de oude regeling waar ongenoegen over was. Namelijk de maximale hoogte van de lijfrentepremieaftrek. Deze bood niet de ruimte aan mensen met een slechte pensioenregeling een degelijke oudedagsvoorziening op te bouwen. Er waren drie oplossingen die de wetgever in overweging heeft genomen.56 De eerste mogelijkheid die de wetgever overwoog was het wettelijk maximum laten vervallen en hier een natuurlijk maximum van maken. Bij een natuurlijk maximum staat het iedere belastingplichtige vrij de hoogte van de premieaftrek zelf te bepalen. De gedachte achter het wettelijk maximum is dat iedere belastingplichtige zelf in staat is te bepalen hoeveel lijfrentepremie hij kan betalen. Betaalde lijfrentepremies zijn geblokkeerd waardoor de belastingplichtige geen directe beschikking meer heeft tot dit kapitaal. Elke belastingplichtige zal hierdoor een goede afweging moeten maken over de omvang van de premie. Met het natuurlijk maximum werd volledig 52
Kamerstukken II, 1976/77, 14 171, nr. 3. (MvT) Kamerstukken II, 1990/91, 21 198, nr. 26. 54 Stb. 1983, 689. 55 Wet van 12 december 1991, Stb 1991, 697 en Stb. 1991, 698. 56 Kamerstukken II 1990/91, 21 198, nr. 15, p.2. 53
P a g i n a | 21 tegemoet gekomen aan de wens dat een ieder een adequate oudedagsvoorziening moet kunnen opbouwen zonder daarbij belemmerd te worden. Een dergelijke regeling is uiterst eenvoudig en daardoor ook doelmatig. Om er voor te zorgen dat er geen misbruik van het natuurlijk maximum wordt gemaakt, moeten er strikte wetten worden ingevoerd waarin heel nauwkeurig wordt beschreven onder welke voorwaarden er gebruik kan worden gemaakt van de lijfrentepremieaftrek. Dit houdt ook in dat er aan de uitkering strikt gestelde eisen moeten komen. Uiteindelijk zag de wetgever toch af van het natuurlijk maximum en kwam op 29 oktober 1990 de eerste nota van wijziging waarin dit kenbaar werd gemaakt.57 De reden was dat er werd gevreesd voor oneigenlijk gebruik. De tweede mogelijkheid die door de wetgever werd onderzocht, was eigenlijk gelijk aan het oude systeem. Er geldt een maximale premieaftrek voor iedere belastingplichtige. Nadeel van een wettelijk maximum is dat dit niet voor iedereen voldoende ruimte biedt om een goede oudedagsvoorziening op te bouwen met de fiscale faciliteiten. Daarnaast staat de premieaftrek ook open voor mensen die het niet nodig hebben omdat ze een goede pensioenregeling hebben. De wetgever heeft gekozen de derde mogelijkheid in te voeren. Deze regeling houdt rekening met de situatie van het individu en kent premieaftrek toe aan de hand van de behoefte. Hierbij werd het tranchesysteem gehanteerd. Dit systeem bestond uit verschillende tranches met elk andere voorwaarden. Deze tranches waren samen eigenlijk een toren. De eerste tranche was de basisaftrek waar elke belastingplichtige recht op had, zonder dat er werd getoetst of er een pensioentekort was. Een verdieping hoger was de tweede tranche. Was er in een belastingjaar een pensioentekort opgetreden dan was er op grond van de tweede tranche recht op aftrek van lijfrentepremie in hetzelfde jaar. De derde tranche gaf een belastingplichtige met een pensioentekort dat in het verleden was ontstaan recht op extra premieaftrek. De belastingplichtige moest wel tussen de 39 en 65 jaar zijn om gebruik te kunnen maken van de derde tranche. De wetgever meende dat jongeren nog voldoende tijd hadden om hun pensioentekort uit het verleden te compenseren. De vierde en de vijfde tranche betrof de mogelijkheden voor ondernemers. Door het kiezen voor deze optie wordt het duidelijk zichtbaar dat door de wetgever de lijfrente binnen het Nederlands pensioensysteem steeds meer wordt gezien als een compensatie voor een pensioentekort. Naast alle eisen aan de premieaftrek werden door de wetgever ook de nodige wettelijke regels ingevoerd om misbruik tegen te gaan. Zo was het voortaan alleen nog mogelijk om de lijfrente om te zetten in een uitkering die daadwerkelijk diende voor de verzorging van de oude dag.
57
Kamerstukken II 1990/91, 21 198, nr. 10.
P a g i n a | 22 De vier vormen die hiervoor beschikbaar werden gesteld waren de levenslange oudedagslijfrente, de tijdelijke oudedagslijfrente, de overbruggingslijfrente en de nabestaandelijfrente. Tevens werden er sancties ingesteld bij overtreding van de wettelijke voorwaarden.58 3.4.3
Wet inkomstenbelasting 2001
Bij de invoering van de Wet IB 2001 is grotendeels vastgehouden aan de principes van de Brede Herwaardering I. Echter is de wijze van premieaftrek wel gewijzigd. Was er bij het tranchesysteem sprake van een optelsom van de verschillende bedragen per tranches, nu zijn het losse begrippen en geeft elke recht op een aparte aftrek.59 Zo was er weer een basisaftrek die de basisruimte werd genoemd. Deze mogelijkheid ging niet samen met de doelstelling van de wetgever om alleen belastingplichtigen met een pensioentekort toegang te bieden tot de faciliteit.60 Daarom is deze faciliteit al per 1 januari 2003 komen te vervallen. De tweede tranche werd de jaarruimte waarbij de bijbehorende bepalingen nagenoeg hetzelfde bleven. Hierbij was er dus recht op premieaftrek wanneer in het kalenderjaar een pensioentekort was ontstaan. Omdat dit vaak nog niet bekend was bij het verstrijken van het jaar was er de mogelijkheid de premie terug te wentelen naar het vorige jaar. De derde tranche kwam te vervallen. In de plaats daarvan werd de reserveringsruimte geïntroduceerd. Hierbij hebben belastingplichtigen de mogelijkheid om de onbenutte jaarruimte in de zeven voorgaande kalenderjaren alsnog te benutten. Beide hebben hetzelfde doel maar het wordt anders ingevuld. De reserveringsruimte bevat de jaarruimten die niet zijn benut in de zeven voorgaande kalenderjaren en is hierdoor beperkter dan de derde tranche. In 2003 werd de berekening van de jaarruimte en de reserveringsruimte aangepast.61 Niet het kalenderjaar waar aangifte over werd gedaan werd maatstaf maar het voorgaande kalenderjaar werd vanaf nu gehanteerd om te bepalen of er recht was op premieaftrek. De reden voor deze verandering was van praktische aard. De benodigde gegevens, van het kalanderjaar waarover aangifte werd gedaan, waren vaak niet bekend op het tijdstip dat de belastingaangifte moest worden ingediend. Door het voorgaande jaar te hanteren, hebben belastingplichtigen wel de beschikking over de benodigde gegevens.
58
Deze veranderingen hebben geleid tot een geheel nieuw wettelijk kader voor lijfrente. Maar aangezien lijfrente in de meeste gevallen pas ver in de toekomst tot uitkering komt, is het van belang dat belastingplichtigen kunnen vertrouwen op een eerbiedige werking voor bestaande gevallen. Voor lijfrentepolissen die voor 1 januari 1992 zijn afgesloten blijft het oude regime van toepassing. Dit houdt in dat er voor dergelijke lijfrente nog steeds de ruime bestedingsvrijheid geldt wanneer de polis expireert. 59 Dietvorst & van Osch 2003, p. 131. 60 Kamerstukken II 2001-2002, 28 607, nr. 3, p 22. (MvT) 61 Wet van 12 december 2002, Stb. 2002, 515.
P a g i n a | 23 Tot slot is vanaf 1 januari 2006 het fiscaal gefaciliteerd opbouwen van een overbruggingslijfrente afgeschaft.62 De overbruggingslijfrente diende de periode tussen pensionering en het ingaan van het pensioen te overbruggen. Dit werd dus gebruikt om vervroegd te stoppen met werken. De politiek wil de arbeidsparticipatie van ouderen verhogen en daar past een overbruggingslijfrente niet bij.63
3.5
Conclusie
Het fiscale kader is in de afgelopen decennia meerdere keren grondig veranderd. De veranderingen zijn door de wetgever ingevoerd om het systeem beter te maken. De vraag is of de belastingplichtige gebaat is bij wetten die veelvuldig veranderen. Lijfrente is een product dat voor decennia lang kan worden aangegaan, waardoor belastingplichtigen er niet vanuit kunnen gaan dat de fiscale wetgeving voor de volledige looptijd hetzelfde blijft.
62
Wet van 24 februari 2005, Stb. 2005, 115. Ook hierbij werd een overgangsregeling getroffen. Overbruggingslijfrente die voor 2006 reeds waren opgebouwd bleven in stand. 63
P a g i n a | 24
Hoofdstuk 4 Lijfrente in breder perspectief 4.1
Inleiding
Wanneer een belastingplichtige besluit extra te gaan sparen voor zijn oude dag, dan kan dat door middel van een lijfrente. Maar wat zijn de voorwaarden van het product en zijn er risico’s aan verbonden? Dit zijn vragen die bij een belastingplichtige kunnen ontstaan. In deze paragraaf worden de verschillende aspecten van de lijfrente onderzocht die van belang zijn voor belastingplichtigen wanneer zij overwegen een lijfrente aan te gaan.
4.2
Risico’s
4.2.1
De lijfrente bij een verzekeraar
Een lijfrente kan vanaf 2008 bij een bank of bij een verzekeraar worden afgesloten. In de periode voor 2008 konden consumenten alleen bij verzekeraars een lijfrente aangaan. De verzekeraars hadden tal van producten ontwikkeld waarmee kapitaal kon worden opgebouwd. Het kapitaal moest uiteindelijk worden omgezet in een lijfrente-uitkering. Een van de producten waarmee vermogen kon worden opgebouwd, was de beleggingsverzekering.64 De verzekeringsnemer legde premies in die de verzekeringsmaatschappij belegde. Dit product was in de jaren erg populair. Dit kwam doordat de beurs floreerde en de rendementen zeer hoog waren. In de jaren negentig nam het aantal beleggingsverzekeringen een enorme vlucht. In het jaar 2003 stonden er ongeveer 7 miljoen polissen uit.65 Ondanks dat het aantal polissen bleef stijgen, was er ook al kritiek geuit op de beleggingsverzekering. De Consumentenbond had in de jaren 80 al gewaarschuwd voor de hoge kosten van beleggingsverzekeringen.66 Dit verminderde de groei van het aantal polissen niet. Dit is onder meer te verklaren doordat de rendementen zo hoog waren dat zelfs met de relatief hoge kosten het kapitaal toenam. In 2001 begonnen de problemen voor het eerst zichtbaar te worden voor de verzekeringsnemer. Doordat beurskoersen daalden, waren de rendementen niet voldoende om de hoge kosten te dekken. Dit had tot gevolg dat de kosten werden gedekt met de premies, die daar niet voor bedoeld waren. Door een uitgelekt rapport van de AFM in 2006, werd de problematiek van de
64
De beleggingsverzekering kent twee vormen: de kapitaalverzekering en de lijfrenteverzekering. Ik laat de kapitaalverzekering in deze scriptie buiten beschouwing. 65 AFM 2008, p. 13. In dit aantal, 7 miljoen, zitten o.a. lijfrenten. 66 CompetenceCentre for Pension Research 2009, p. 6.
P a g i n a | 25 beleggingsverzekering op nationaal niveau bekend.67 De term woekerpolis werd vanaf dit moment gehanteerd om dit product aan te duiden.68 Uit het onderzoek van de AFM kwam onder andere naar voren dat de kosten voor dit product zeer hoog waren. In het nader verschenen rapport werd geconcludeerd dat slechts 71 procent van de ingelegde premie ook daadwerkelijk werd belegd. Dit betekent dat 29 procent van de premie werd aangewend voor kosten en verzekeringen.69 Doordat de rendementen op de beleggingen vanaf 2001 daalden, leidde dit ook tot een verschil in het verwachte kapitaal en het daadwerkelijk opgebouwde kapitaal. Dit verschil liep in sommige gevallen op tot ruim 30 procent.70 Naast het feit dat de kosten zo hoog waren, speelde de onwetendheid van de consument ook een grote rol. Deze was niet op de hoogte van de hoge kosten en de daaraan verbonden consequenties. De vraag is dan ook of het rechtvaardig is dat het beleggingsrisico bij de verzekeringsnemer ligt. Deze heeft in de meeste gevallen minder kennis op het gebied beleggingsverzekeringen, maar draagt wel de risico’s van dit product. Dit in tegenstelling tot de verzekeringsmaatschappijen die wel de benodigde kennis is huis hebben, maar geen risico lopen. 4.2.2
De lijfrente bij een bank
Vanaf 2008 is het ook mogelijk een lijfrente aan te gaan bij een bancaire instelling.71 Deze hebben verschillende lijfrenteproducten. Zo is het ook mogelijk om bij een bank lijfrente op te bouwen door middel van beleggen, maar het is ook mogelijk een geblokkeerde spaarrekening te openen. Dit laatste product is vele malen eenvoudiger. Doordat de inleg niet wordt belegd, is er ook geen risico dat het resultaat tegen kan vallen en daardoor het uiteindelijk kapitaal lager wordt. Van risico is daarom geen sprake tijdens de opbouwfase. Naast het feit dat er geen beleggingsrisico bestaat, valt dit product ook onder het garantiedepositostelsel, in geval de bank failliet zou gaan.72 Hierdoor is het ingelegde kapitaal in de meeste gevallen veilig.
4.3
Transparantie van het product
4.3.1
De lijfrente bij een verzekeraar
Toen de verwachte rendementen uit bleven, werd duidelijk dat veel consumenten nauwelijks wisten wat een beleggingsverzekering in hield. Uit onderzoek is gebleken dat 40 tot 50 procent van de 67
AFM 2006. De term woekerpolis is door het televisieprogramma Radar voor het eerst gebruikt. Andere partijen hebben deze benaming overgenomen. 69 AFM 2008, tabel 3.2. 70 AFM 2008, tabel 2.7. 71 Zie paragraaf 2.4. 72 Het vermogen is tot € 100.000 gegarandeerd. Zie hiervoor o.a. de website van REAAL en AEGON. 68
P a g i n a | 26 consumenten veronderstelde dat de volledige premie werd aangewend ter belegging.73 In een ander onderzoek gaf 13 procent van de ondervraagden aan dat zij dachten dat de beleggingsverzekering was gekoppeld aan een verzekering tegen verliezen uit slechte beleggingen.74 De onwetendheid omtrent de beleggingsproducten is onder andere terug te voeren op de talloze benamingen van dit product. Bij ruim 80 procent van de verzekeringen, was de term beleggen niet in de naamgeving terug te vinden.75 Dit was zeer verwarrend voor consumenten. Echter werd de verwarring niet gecompenseerd door goede informatie. Als er al een financiële bijsluiter was, was deze voor consumenten onbegrijpelijk. De beschrijvingen waren vaak zo technisch dat dit niet leidde tot verduidelijking van het product. In de jaren negentig van de vorige eeuw, zijn er een aantal regelingen ingevoerd om de informatievoorziening te verbeteren.76 Door de informatievoorziening te verbeteren, zou het logische gevolg zijn dat consumenten met een beleggingsverzekering goed geïnformeerd zijn. Dit blijkt niet zo te zijn. Uit een onderzoek van de AFM uit 2012 blijkt dat bijna twee op de vijf bezitters van beleggingsverzekeringen inhoudelijk nog steeds niet tot nauwelijks op de hoogte is.77 In dit onderzoek geeft ook één op de tien bezitters van een beleggingsverzekering aan nooit informatie te hebben ontvangen over de beleggingsverzekering. De conclusie die uit dit onderzoek mag worden getrokken, is dat de maatregelen die tot nu toe zijn getroffen niet voldoende zijn geweest om de bezitters goed te informeren en dat nog te veel bezitters van beleggingsverzekeringen onvoldoende op de hoogte zijn van het product dat zij in hun bezit hebben. 4.3.2
De lijfrente bij een bank
Wanneer er bij een bank kapitaal wordt opgebouwd ten behoeve van een lijfrente, zijn ook daaraan kosten verbonden. Zo kunnen er advieskosten en afsluitkosten in rekening worden gebracht. Dit zijn eenmalige kosten. Maar de opbouw van kapitaal bij een bank is veel eenvoudiger dan de manier waarop dit bij een verzekeraar gebeurd. Het verschil met de opbouw van kapitaal bij een verzekeraar, is de wijze waarop het kapitaal wordt opgebouwd. Een verzekeraar belegt de premies en een bank vergoedt rente op de geblokkeerde rekening. Doordat de bank geen zichtbare kosten in rekening brengt bij de opbouw van lijfrenten betekend dit niet dat er geen kosten in rekening worden gebracht. De kosten kunnen gedekt worden door het 73
AFM 2008. AFM 2008. 75 AFM 2008, tabel 1.3. 76 O.a de Richtlijn informatieverstrekking aan verzekeringsnemers en Code Rendements Rendement & Risico. Zie AFM, Feitenonderzoek beleggingsverzekeringen deel 1, bijlage C voor een volledig overzicht. 77 AFM 2012. Dit aantal is gebasseerd op alle beleggingsverzekeringen waar onder de lijfrente. 74
P a g i n a | 27 rentepercentage lager vast te stellen. Dit betekent wel dat er geen kosten in rekening worden gebracht die ten laste komen van de ingelegde premies. Hierdoor is tijdens de opbouwfase een bancaire lijfrente zeer transparant. In de uitkeringsfase worden wel door sommige banken kosten in rekening gebracht.78
4.4
Inzichtelijkheid van het toekomstig inkomen
De lijfrente speelt binnen het Nederlands pensioensysteem een ondergeschikte rol. Werknemers kunnen gebruik maken van de fiscale faciliteiten wanneer er een aantoonbaar pensioentekort is. Belastingplichtigen die de pensioenleeftijd nog niet hebben bereikt, kunnen in de huidige situatie de behoefte hebben om zelf zorg te dragen voor een extra inkomen na hun pensionering in de vorm van een lijfrente.79 Maar wanneer weet een belastingplichtige dat het inkomen na pensionering niet voldoende zal zijn? Lange tijd was het moeilijk om na te gaan of het inkomen na pensioen zou aansluiten bij de verwachting van de belastingplichtige. Het enige wat belastingplichtigen wisten, was het uitgangspunt van de pensioenregeling. Vanaf 1 januari 2008 is hier verandering in gebracht. Pensioenuitvoerders zijn vanaf deze datum wettelijk verplicht zijn actieve deelnemers jaarlijks te informeren over de reeds opgebouwde aanspraak en de omvang van de verwachte aanspraak.80 Deze informatie moet worden verstrekt in het uniform pensioen overzicht. Alle pensioenuitvoerders moeten op dezelfde wijze de informatie presenteren. Hierdoor kunnen belastingplichtigen eenvoudig de verschillende bedragen bij elkaar optellen om te kunnen zien welk inkomen zij mogen verwachten. Om een echt overzichtelijke weergave van het toekomstig inkomen te krijgen, kunnen belastingplichtigen sinds 6 januari 2011 op de website www.mijnpensioenoverzicht.nl terecht.81 In dit overzicht wordt een totaalbeeld gegeven over de totaal verwachte pensioenaanspraken en de AOW-uitkering waar de belastingplichtige recht op heeft. Ook worden de financiële gevolgen van diverse situaties, zoals een echtscheiding of eerder stoppen met werken, inzichtelijk gemaakt. Hiermee kunnen belastingplichtigen inschatten of de AOW-uitkering en het pensioen samen voldoende zijn om de huidige levensstijl voort te zetten. Mocht uit dit overzicht blijken dat het inkomen lager is dan wat nodig wordt geacht, dan is dit tijdig bekend en kunnen belastingplichtigen 78
Zie hiervoor het kostenoverzicht van de Consumentenbond, peildatum 21 januari 2013. Wanneer pensioenfondsen de pensioenen niet meer indexeren, wordt de pensioenaanspraak lager. 80 Stb 2006, 706 en Stb. 2006, 707. 81 Stb. 2011, 26. Belastingplichtigen dienen voor het gebruik te beschikken over een Digid gebruikersnaam en inlogcode. 79
P a g i n a | 28 alsnog maatregelen treffen. Een nadeel van dit overzicht is het ontbreken van de oudedagsvoorzieningen die in de derde pijler worden opgebouwd, zoals lijfrente. Hierdoor geeft dit geen totaal beeld van het inkomen dat na pensionering kan worden verwacht. Er moet nog wel een kritische kanttekening gemaakt worden bij het pensioenoverzicht. Het gaat namelijk uit van de pensioenaanspraak zoals die in dat jaar is. Het is de laatste jaren duidelijk geworden dat deze aanspraak kan worden verminderd. Het kan gezien worden als een tussenbalans die wordt opgemaakt waarin ook bestaande aanspraken nog gekort kunnen worden. Belastingplichtigen moeten zich bij het raadplegen van dit overzicht wel bewust zijn van deze onzekerheid. Daarom is het raadzaam om elk jaar weer opnieuw het overzicht te raadplegen om zo te zien of het pensioen mogelijk gekort is.
4.5
Conclusie
De toegankelijkheid van de lijfrente is in het verleden voornamelijk minder geworden door het aantal producten met verschillende benamingen en risico’s. Hierdoor is het voor een consument moeilijk te begrijpen hoe het product is vormgegeven en wat de risico’s zijn. Door de woekerpolisaffaire heeft het product een slechte naam opgelopen. Het vertrouwen van de consument in dit product is hiermee afgenomen. De hoge kosten hebben een belangrijk aandeel in de ontstane problemen met de beleggingsverzekeringen. Om consumenten inzicht te geven, moeten verzekeraars het product zo eenvoudig mogelijk houden en ook de informatie naar de verzekeringsnemer zo duidelijk mogelijk maken.
P a g i n a | 29
Hoofdstuk 5 5.1
Veranderingen in het buitenland
Inleiding
We leven in een tijd waarin we moeten kijken hoe ons pensioensysteem aangepast kan worden zodat toekomstige generaties ook kunnen vertrouwen op een solide systeem. Het kan leerzaam zijn om te kijken hoe andere landen hun pensioensysteem hebben ingevuld en welke veranderingen zij aanbrengen in hun systeem. Om iets te kunnen leren van een ander pensioensysteem, moet deze wel in enige mate lijken op de wijze waarop het in Nederland is geregeld. Het is niet zinvol om bijvoorbeeld het pensioensysteem van Griekenland te bestuderen. Dit wegens het feit dat de AOWuitkeringen tot voor kort 95 procent van het laatst verdiende loon bedroegen.82 Voor eventuele aanbevelingen is het nuttig om pensioensystemen te onderzoeken die al modern zijn of momenteel worden gemoderniseerd. Het is in het bijzonder interessant hoe andere landen belastingplichtigen stimuleren meer zorg te dragen voor hun eigen pensioen. In dit hoofdstuk onderzoek ik het pensioensysteem van het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. De keuze voor deze twee landen is niet willekeurig. De twee landen verschillen ten opzichte van elkaar. Zo heeft het Verenigd Koninkrijk een vergelijkbaar pensioensysteem als dat van Nederland. In Duitsland heeft de eerste pijler in het pensioensysteem een grotere betekenis doordat deze het grootste gedeelte van het totale pensioen omvat. Doordat beide landen verschillende uitgangsposities hebben, komen beide nu met andere aanpassingen.
5.2
Het Verenigd Koninkrijk
5.2.1
Inleiding
In het Verenigd Koninkrijk zijn ze zich er ook van bewust dat de vergrijzing van de bevolking gevolgen zal hebben voor de houdbaarheid van het systeem van oudedagsvoorzieningen. Deze bewustheid is er al een aantal jaar en hebben tot gevolg dat er al aspecten in het pensioensysteem zijn veranderd. 5.2.2
De eerste pijler
In Nederland kennen we een pensioen van de staat waarvan de hoogte voor een ieder gelijk is. Alleen voor alleenstaanden is de uitkering hoger. Je weet dus precies wat je kunt verwachten. Dit is in het Verenigd Koninkrijk anders. Hier is de eerste pijler opgebouwd uit verschillende lagen. De uitkering die het meest kan worden vergeleken met de AOW-uitkering in Nederland, is het Basic State Pension. Deze wordt gefinancierd door middel van het omslagstelsel. Mannen hebben recht op deze uitkering wanneer zij de leeftijd van 65 jaar hebben bereikt en voor vrouwen was dat tot voor 82
Vermeulen 2012.
P a g i n a | 30 kort 60 jaar. Dit verschil tussen mannen en vrouwen is niet meer van deze tijd en daarom wordt de pensioengerechtigde leeftijd voor vrouwen langzaam opgehoogd. In 2018 is de pensioengerechtigde leeftijd voor mannen en vrouwen gelijk.83 In 2020 zal de pensioenleeftijd voor mannen en vrouwen stijgen naar 66 jaar.84 De doelstelling is om in 2028 de pensioenleeftijd op 67 jaar te stellen.85 De hoogte van het pensioen is afhankelijk van de persoonlijke situatie. In het belastingjaar 20122013 kreeg een alleenstaande gepensioneerde € 6400 bruto per jaar en gehuwden € 10. 300 bruto per jaar.86 Hiermee is de basisuitkering significant lager dan in Nederland. Naast de standaard uitkering waarbij de hoogte van het inkomen er niet toe doet, zijn er nog aanvullingen op de uitkering die inkomensafhankelijk zijn. Wanneer het inkomen van een gepensioneerde onder een bepaalde grens komt, kan deze ook een beroep doen op de Pension Credit. Deze bestaat uit twee onderdelen: de Guarantee Credit en de Saving Credit. De Guarantee Credit vult het inkomen aan tot de grens van £ 142,70 per week voor alleenstaanden en £ 217,90 voor gehuwden.87 De Saving Credit is een beloning voor mensen die zelf hebben gespaard voor hun pensioen. Dit kan oplopen tot £ 18,54 per week voor alleenstaanden en £ 23,73 voor gehuwden.88 Hiermee wil de Britse overheid mensen belonen voor het feit dat ze zelf wat geld hebben gespaard. Om in aanmerking te kunnen komen voor de Saving Credit wordt er gekeken naar de hoogte van alle spaargelden en investeringen. Daarvan wordt vervolgens de eerste £ 10.000 genegeerd om daarna elke £ 500 te belonen door het pensioen te verhogen met £ 1 per week. Het bedrag van £ 10.000 dat wordt genegeerd is gelijk voor alleenstaanden en gehuwden. De vraag die hierbij gesteld moet worden, is of het goed is om één bedrag voor twee verschillende groepen te hanteren? Kost het voor beide groepen evenveel moeite om het bedrag te sparen en is daarmee de beloning wel evenredig? Deze vraag moet ik ontkennend beantwoorden. Om een vergelijking met het Nederlandse belastingstelsel te maken; wij passen eenzelfde soort methode toe in box 3 van onze inkomstenbelasting. Hierbij wordt er pas belasting geheven over het rendement op spaargeld wanneer het vermogen boven een bepaalde grens komt. Deze grens is voor gehuwden twee keer zo hoog dan voor alleenstaanden. Naar mijn mening terecht omdat je met twee mensen nu eenmaal meer kan sparen dan wanneer je alleen bent. Het vermogen dat niet in aanmerking wordt genomen, moet evenredig groot zijn om zo een gelijkwaardige situatie te creëren. Nu het in het Verenigd Koninkrijk gaat om het belonen van mensen die sparen, zal dit wel eerlijk moeten 83
Pension Act 2011, part I. Pension Act 2011, part I. 85 DWP 2013, hfst. 6. 86 HM Treasury 2011, punt 1.142. De bedragen zijn omgezet naar euro’s. 87 https://www.gov.uk/pension-credit/what-youll-get 88 https://www.gov.uk/pension-credit/what-youll-get 84
P a g i n a | 31 gebeuren. Wanneer beide partners een betaalde baan hebben, is het voor hen eenvoudiger om te sparen voor de oude dag. De beloning is hierdoor, over het algemeen, makkelijker te verkrijgen voor mensen met een partner. De kritiek die ik heb op de Saving Credit is gericht op de vormgeving van de regeling. Met het uitgangspunt van de regeling, het belonen van mensen die zelf sparen, heb ik geen moeite. Het recht op een staatspensioen is in het Verenigd Koninkrijk aan andere voorwaarden verbonden dan in Nederland. Krijgt in Nederland iedere ingezetene een AOW-uitkering wanneer hij woonachtig is geweest in Nederland, in het Verenigd Koninkrijk moeten er premies zijn betaald voor de National Insurance. Om aanspraak te maken op een Basic State Pension, wordt er gekeken of er voldoende kwalificerende jaren zijn geweest. Een jaar is kwalificerend wanneer er premies zijn betaald voor de National Insurance. Wanneer dit gedurende 30 jaar is gedaan, heeft men recht op een volledige uitkering.89 Dit houdt in dat vrouwen die in het verleden geen betaalde baan hebben gehad omdat zij de zorg voor het gezin op zich namen, nauwelijks een volledige uitkering kunnen krijgen. Wanneer de vrouw nauwelijks kwalificerende jaren heeft, kan ze op basis van kwalificerende jaren van haar man alsnog een Basic State Pension krijgen. De hoogte hiervan is 60 procent van het Basic State Pension waar de partner recht op heeft.90 De huidige systematiek van de eerste pijler zal niet lang in stand blijven. De regering heeft de ambitie uitgesproken om in 2017 het single-tier model in te voeren.91 Met dit nieuwe model wordt een einde gemaakt aan de verschillende lagen van de eerste pijler en komt er slechts een flat rate uitkering. Deze uitkering komt boven het huidige niveau van de inkomensafhankelijke uitkeringen. Om het systeem bestendig te maken voor de toekomstige demografische ontwikkelingen, worden ook een aantal voorwaarden aangepast. Wanneer het single-tier pension wordt ingevoerd, zijn er in plaats van 30 kwalificerende jaren voortaan 35 nodig voor een volledige uitkering. Daarnaast zal het recht op een uitkering niet meer worden ontleend aan de opgebouwde jaren van een partner. Het wordt een volledig individueel recht.
89
Pension Act 2007. Voor het jaar 2012-2013 kon de partner maximaal £64.40 krijgen en de partner met kwalificerende jaren £ 107,45. 91 DPW 2013. 90
P a g i n a | 32
Bron: DWP 2013 De reden van de invoering van dit systeem is de complexiteit van het huidige systeem waardoor het voor veel burgers niet duidelijk is waar ze recht op hebben na pensionering. Door deze onduidelijkheid maakt naar schatting een derde van alle gepensioneerde die recht heeft op Pension Credit hier geen gebruik van.92 De hervormingen moeten de mensen bewuster maken van de eigen verantwoordelijkheid. Nu het voor mensen duidelijker wordt wat ze van de overheid kunnen verwachten, kunnen ze hierop anticiperen door zelf ook te gaan sparen. 5.2.3 Tweede pijler In het Verenigd Koninkrijk wordt er ook pensioen opgebouwd welke gerelateerd is aan de arbeidsrelatie. Echter de wijze waarop dat gebeurt, is wezenlijk anders dan we in Nederland gewend zijn. Er zijn twee duidelijk te onderscheiden manieren waarop het werknemerspensioen wordt vorm gegeven. Enerzijds kan er via de werkgever pensioen wordt opgebouwd, maar lang niet altijd bij een groot pensioenfonds zoals we dat in Nederland kennen. Daarnaast is er ook de mogelijkheid om via de staat rechten op te bouwen voor een pensioen gerelateerd aan de arbeidsrelatie.
92
DWP 2012.
P a g i n a | 33 Het pensioen waarbij rechten kunnen worden opgebouwd bij de staat, is het Second State Pension. De reden dat deze mogelijkheid bestaat, komt doordat het Verenigd Koninkrijk geen systeem kent waarin elke werkgever een pensioenregeling treft voor zijn werknemers. Om toch te kunnen voorzien in een inkomensgerelateerde pensioenuitkering, heeft de staat deze mogelijkheid geboden. Het inkomen op basis waarvan er rechten kunnen worden opgebouwd, is wel gelimiteerd. Het Second State Pension is, net al het Basic State Pension, gefinancierd op basis van het omslagstelsel. In principe moeten alle werknemers en werkgever hier premie voor afdragen. Heeft de werkgever een defined benefit pensioenregeling voor zijn werknemers, dan kan hij opteren voor contracting out waardoor hij geen premie meer hoeft te betalen voor de Second State Pension. Het Second State pension is, gezien de feiten, geen echt werknemerspensioen en zou onder de eerste pijler thuis horen. Het is namelijk een pensioen dat door de overheid wordt verstrekt bovenop het basispensioen van de staat. De koppeling aan het verdiende loon betekent niet direct dat het onder de tweede pijler valt. De reden dat het toch hier wordt behandeld, ligt in het feit dat het in het Verenigd Koninkrijk wordt gezien als een pensioen dat onder de tweede pijler valt.93 Maar het Second State pension blijft niet lang meer in stand. Met de invoering van het single-tier model, zal het niet meer mogelijk zijn rechten op te bouwen voor het Second State Pension. Het werknemerspensioen dat wordt opgebouwd via de werkgever, is al decennia gangbaar in het Verenigd Koninkrijk. Voor deze pensioenopbouw geldt, net als in Nederland, de omkeerregel. Echter is de omvang van het aantal actieve deelnemers aan werknemerspensioen niet zo groot als in Nederland. Waren er in 1967 nog 12 miljoen actieve deelnemers, in 2011 waren dat er nog maar 2,8 miljoen.94 Hierdoor hebben naar schatting 11 miljoen werkenden een pensioen dat niet aansluit bij de verwachte vervangingsratio.95 Per 1 oktober 2012 is een wet in werking getreden waardoor iedere werknemer vanaf 22 jaar automatisch deelneemt aan de pensioenregeling van zijn werkgever.96 Door middel van de autoenrolment wil de wetgever regelen dat werknemers een adequaat pensioen opbouwen. De ingangsdatum geldt voor de grote werkgevers en kleine werkgevers krijgen langer de tijd om een pensioenregeling voor hun personeel op te zetten. De automatische deelname betekent overigens
93
Zie o.a. PPI 2012. Office for National Statistics 2012. 95 DWP 2012. De vervangingsratio is de verhouding tussen het pensioen en het laatst verdiende loon. 96 https://www.gov.uk/government/news/the-pension-revolution-starts-here-first-day-of-automaticenrolment 94
P a g i n a | 34 niet dat werknemers verplicht zijn deel te nemen. Werknemers hebben de keuze om uit de pensioenregeling te stappen, dit wordt opting-out genoemd.97 De twee type pensioenregelingen die er in het Verenigd Koninkrijk het meest worden aangeboden zijn de defined benefit regeling en de defined contribution regeling. De uitgangspunten zijn hetzelfde als in Nederland maar de uitvoering is verschillend. Het verschil zit vooral in de defined benefit regeling. Het pensioen voor werknemers met een defined benefit regeling wordt niet altijd uitbesteed aan een pensioenfonds. De consequentie hiervan is dat bij faillissement van de werkgever het pensioen van de werknemers en oud-werknemers niet meer uitbetaald kan worden. De onzekerheid die dit voor werknemers oplevert, is niet wenselijk. Om werknemers te verzekeren dat het pensioen wordt uitgekeerd, is in april 2005 het Pension Protection Fund in werking getreden. Wanneer een werkgever door financiële problemen niet meer in staat is aan zijn pensioenverplichtingen te voldoen, neemt het Pension Protection Fund de pensioenverplichtingen over. Dit houdt in dat gepensioneerden een pensioen blijven ontvangen dat gelijk is aan de hoogte dat werd ontvangen van de werkgever en werknemers worden gecompenseerd voor 90 procent van de opgebouwde aanspraak. De compensatie voor werknemers is gelimiteerd tot £ 33.219,36.98 Net als in Nederland is ook in het Verenigd Koninkrijk de trend zichtbaar dat het aantal defined benefit regelingen afneemt. In 2000 hadden nog 4 miljoenen actieve deelnemers een defined benefit regeling en dit in 2007 al afgenomen naar 1,3 miljoen.99 5.2.4
De derde pijler
Vrijwillig sparen voor de oude dag wordt in het Verenigd Koninkrijk ook fiscaal gefaciliteerd, wat wel gemaximeerd is. Net als in Nederland worden de tweede en derde pijler gezamenlijk gezien bij de berekening van de toegestane limiet. In het Verenigd Koninkrijk is de berekening vele malen eenvoudiger dan in Nederland. In het belastingjaar 2013-2014 is de hoogte van het fiscaal gefaciliteerd opbouwen van pensioen gelimiteerd tot £ 40.000 per jaar. Bij de berekening van de limiet worden alle bijdragen aan pensioen en andere toekomstvoorzieningen van de belastingplichtige en zijn werkgever bij elkaar opgeteld. Deze jaarlijkse limiet wordt de annual allowance genoemd. Naast de jaarlijkse limiet is er ook nog een limiet voor het totaal op te bouwen pensioen, de lifetime allowance. Hierbij wordt gekeken naar de totale waarde van alle pensioen- en toekomstvoorzieningen. Deze mag momenteel niet hoger zijn dan 1,5 miljoen. Dit betekent niet dat
97
http://www.dwp.gov.uk/docs/auto-key-facts-enrolment-booklet.pdf http://www.pensionprotectionfund.org.uk/DocumentLibrary/Documents/Compensation_cap_factors_Apr_2 011.pdf 99 Mackenzie 2010. 98
P a g i n a | 35 de omkeerregel bij het opbouwen van het pensioen niet meer geldt, maar in de uitkeringsfase wordt er meer belasting ingehouden op de uitkeringen. Het fiscaal faciliteren van pensioenopbouw in de tweede pijler en derde pijler verschilt in uitvoering. Voor pensioen dat in de tweede pijler wordt opgebouwd, houdt het belastingvoordeel in dat de pensioenpremie van het bruto inkomen wordt betaald. Hierdoor is er minder belasting verschuldigd. Voor premies die worden betaald ten behoeve van toekomstvoorzieningen in de derde pijler, wordt de te betalen belasting niet verminderd. Het belastingvoordeel bestaat uit de belastingreductie die rechtstreeks toekomt aan de toekomstvoorziening. Dat betekent dat de overheid de betaalde belasting, dat correspondeert met de betaalde premie, inlegt in het spaarproduct van de belastingplichtige. Ontwikkelingen op het gebied van gefaciliteerde opbouw van pensioenen zijn er ook in het Verenigd Koninkrijk. De annual allowance bedraagt nu £ 50.000, maar voor het belastingjaar 2010-2011 was dit nog £ 255.000. Dit wordt in het belastingjaar 2014-2015 verder verlaagd naar £ 40.000 en de lifetime allowance wordt dan 1,25 miljoen.100 In het Verenigd Koninkrijk zijn ze zich er van bewust dat er aanpassingen in het systeem nodig zijn om het ook voor de toekomst houdbaar te houden. De gedachte die ten grondslag ligt aan alle veranderingen is dat het voor burgers duidelijk moet zijn waar ze wat betreft de hoogte van hun pensioen aan toe zijn. Wanneer duidelijk wordt dat het pensioen niet voldoende is, moeten burgers zelf het initiatief nemen om dit tekort aan te vullen. 5.2.5
Evaluatie
Het Verenigd Koninkrijk heeft gekozen voor een beleid van eenvoud waardoor het voor belastingplichtigen inzichtelijk moet worden welk inkomen zij mogen verwachten na hun pensionering. Dit is een belangrijk aspect van een pensioensysteem om het voor belastingplichtigen inzichtelijk te maken. De automatische deelname aan de pensioenregeling via de werkgever, acht ik een goede ontwikkeling. Wat ook eerder in dit hoofdstuk naar voren is gekomen, is dat het aantal actieve deelnemers de laatste jaren sterk is afgenomen. Om er voor te zorgen dat belastingplichtigen na hun pensionering een solide inkomen hebben, is de automatische deelname een goede manier. Wanneer dit er niet is, zijn mensen niet genoeg bewust van het belang van tijdig en voldoende sparen voor het pensioen.
100
HM Revenue & Customs 2012.
P a g i n a | 36 De eerste resultaten van de automatische deelname zijn ook hoopgevend. De verwachting was dat een derde van de werknemers zou kiezen voor opting-out.101 Nu blijkt dit slechts tien procent te zijn bij de drie grootste pensioenaanbieders.102 Dit resulteert in ongeveer 100.000 nieuwe deelnemers voor slechts één pensioenaanbieder.103 De invoering van de auto-enrolment leidt dus werkelijk tot een toename van het aantal belastingplichtigen met een werknemerspensioen.
5.3
Duitsland
5.3.1
Inleiding
Duitsland heeft het oudste pensioensysteem. Otto von Bismarck heeft eind negentiende eeuw een systeem van sociale voorzieningen opgezet. Het ouderdomspensioen was hier onderdeel van. Dit was geen pensioen waarbij het omslagstelsel van toepassing was, maar er was een fonds waaruit de uitkeringen werd betaald. In 1957 is Duitsland wel overgegaan naar het omslagstelsel. Binnen het Duitse pensioensysteem heeft de eerste pijler een prominente rol. Het pensioen dat gepensioneerden ontvangen van de staat is in Duitsland zeer genereus. In 2008 waren de pensioenuitgaven van de overheid 11,4 procent van het bruto binnenland product. 104 Ter vergelijking: Nederland besteedde in 2008 4,7 procent van het bruto binnenlands product aan staatspensioen.105 Het staatspensioen is een pensioen dat gerelateerd is aan het gemiddelde inkomen dat is verdiend in de arbeidsperiode. Uitgangspunt voor het op te bouwen pensioen was lange tijd 70 procent. Dit is te vergelijken met een middelloonregeling in Nederland. In tegenstelling tot het Nederlandse model moet nagenoeg het gehele pensioen worden gefinancierd met het omslagstelsel. Dit houdt in dat de werkenden de hoogte van de pensioenen moeten afdragen.106 Het uitgangspunt van 70 procent is hierdoor een zware last voor de werkenden. De huidige demografische ontwikkelingen heeft de Duitse overheid doen inzien dat een dergelijk systeem in de toekomst hoge kosten met zich mee brengt.
101
Cobley 2013. Laja 2013. 103 Cobley 2013. 104 OECD 2011. 105 OECD 2011. 106 Een minimaal deel van de pensioenen wordt gefinancierd uit de algemene middelen. 102
P a g i n a | 37 5.3.2
Periode 1972-2001
In 1972 werd door de Duitse overheid de mogelijkheid geboden om voor het bereiken van de leeftijd van 65 jaar met pensioen te gaan.107 Het vervroegd met pensioen gaan, had geen gevolgen voor de hoogte van het pensioen. Dit houdt in dat vanaf de vervroegde pensioenleeftijd de hoogte van de uitkering gelijk is aan de uitkering wanneer men had doorgewerkt tot 65 jarige leeftijd. Dit heeft geen stimulerende werking om door te werken tot minimaal 65 jaar. Twintig jaar later, in 1992, werden twee belangrijke veranderingen doorgevoerd. Allereerst werd de mogelijkheid om vervroegd met pensioen te gaan, zonder dat dit financiële gevolgen had, afgeschaft. Daarnaast werd de hoogte van de uitkering niet langer gekoppeld aan het brutoloon, maar aan het nettoloon.108 5.3.3
Riester Reform 2001
In 2001 werd er een grondige hervorming ingevoerd.109 Het totaalpakket aan maatregelen staat bekend als de Riester Reform 2001. 110 De belangrijkste hervorming heeft betrekking op de vormgeving van het pensioensysteem. Was het eerst een pensioensysteem van één pijler, vanaf nu is het een systeem waarin drie pijlers voorkomen. 111 Bij de hervormingen zijn verschillende maatregelen ingevoerd om drie doelstellingen te halen. Deze maatregelen zagen toe op de houdbaarheid van de premies voor het staatspensioen, zekerheid voor de lange termijn over de hoogte van het staatspensioen en het vermeerderen van het aantal mensen dat via de tweede en derde pijler pensioen opbouwt. 112 Om de premies voor het staatspensioen houdbaar te houden, zijn de maximale hoogten van de premies vastgelegd. Bij de toenemende vergrijzing zullen, bij een omslagstelsel, de ontvangsten moeten stijgen om de uitkeringen op hetzelfde niveau te houden. In de Riester Reform is vastgelegd tot welke hoogte de premies voor het staatspensioen mogen stijgen. Tot 2020 mogen de premies stijgen tot 20 procent van het brutoloon, en tussen 2020 en 2030 mag het niet verder stijgen dan 22 procent.
107
Officieel werd het mogelijk om met 63 jaar met pensioen te gaan, maar het was eenvoudig om dit op te rekken naar 60 jaar. 108 Rentenreformgesetz 1992. 109 Bundesgesetzblatt 2001, G5702 nr. 31. 110 Walter Riester was de minister van werkgelegenheid en sociale zaken toen het pakket aan maatregelen werd ingevoerd. 111 Ook voor de Riester Reform waren er andere pensioenvormen, maar die hadden geen substantiële rol in het Duitse pensioensysteem. Zie hiervoor Hogenberg 2001. 112 Holzmann & Palmer 2006, p.589-590.
P a g i n a | 38 De inperking van de premies heeft ook invloed op de hoogte van het staatspensioen. Om het staatspensioen ook voor toekomstige generaties in stand te houden, zullen de uitkeringen omlaag gaan. 113 Om deze inkomensdaling te compenseren, kunnen belastingplichtigen pensioen gaan opbouwen bij hun werkgever of door het sluiten van een lijfrente. Echter bestaat er geen verplichting deel te nemen aan een van deze pensioenvormen. Om belastingplichtigen te stimuleren verantwoordelijkheid te nemen voor de opbouw van een solide pensioen, heeft de overheid twee varianten van overheidssubsidies op pensioenen ingesteld.
114
Belastingplichtigen kunnen
belastingvermindering krijgen of een subsidie ontvangen die de inleg van het pensioen of de lijfrente verhoogd. De overheid hanteert automatisch de meest gunstigste variant voor de belastingplichtige. In 2002 is begonnen met het gefaseerd invoeren van de subsidie en in 2008 was de subsidie volledig ingevoerd. De subsidie waarbij de overheid de inleg van het pensioen of de lijfrente verhoogt, bestaat uit twee componenten; de basissubsidie en de kindsubsidie. Beide subsidies hebben een maximum.115 Om de subsidie te ontvangen moet er wel een minimaal bedrag per jaar worden gespaard.116 Voor de andere overheidssubsidie, de belastingvermindering, is het maximum gesteld op € 2100 dat in aanmerking mag worden genomen als speciale uitgaven.117 In een aantal gevallen kan de omvang van de subsidie ten opzichte van de betaalde premie zeer groot zijn. Zo heeft een gezin, met twee kinderen en een laag inkomen, recht op een subsidie die oploopt tot 90 procent van de eigen afgedragen premie. Een belastingplichtige, zonder partner en kinderen maar met een laag inkomen, heeft recht op een subsidie van 24 procent. Dit zijn de twee uiterste percentages met betrekking tot de subsidie van de overheid.118 In de onderstaande grafiek is ook te zien dat de laagste inkomens het meest profiteren van de subsidie en dat dit daalt naar mate het inkomen stijgt. Voor de hoogste inkomens stijgt het profijt van de subsidie weer. Dit verloop van de grafiek is te verklaren aan de hand van de twee manieren waarop de overheidssubsidie wordt vormgegeven. De overheid past de subsidie toe, die voor de belastingplichtige het gunstigst is. Voor lage inkomens is de subsidie waarbij geld in het
113
De Riester Reform 2001 gaat uit van nieuw percentage van 67-68%, maar vanaf 2004 is de hoogte van het pensioen mede afhankelijk van het aantal mensen dat premies betaald. Hierdoor daalt naar verwachting het percentage naar ongeveer 60 procent. Zie Holzmann & Palmer 2006, p. 600, figuur 22.9. 114 Door het hoge staatspensioen hebben Duitse belastingplichtigen nooit een prikkel gehad om te sparen. Dit wordt ook de ‘German saving puzzle’ genoemd. Bӧrsch-Supan & Reil-Held & Rodepeter & Schnabel & Winter 2000. 115 Er bestaat nog een derde vorm van de Riester Rente waar woningeigenaren gebruik van kunnen maken. Daar wordt in deze scriptie niet op in gegaan. 116 Börsch-Supan, Coppolla en Reil-Held 2012. 117 § 10a EStG. 118 Deutsche Bundesbank 2002, p.29.
P a g i n a | 39 pensioenproduct wordt gestort het meest gunstig. Voor de hoogste inkomens is de belastingvermindering gunstig. Dit komt door het progressieve tarief dat de Duitse inkomstenbelasting kent.119 Hierdoor stijgt het percentage van de subsidie ten opzichte van de premie bij de hogere inkomens.
Bron: Deutsche Bundesbank 2002.
Naast de hiervoor genoemde voorwaarden die betrekking hebben op de financiële aspecten, worden er door de overheid ook nadere voorwaarden aan het pensioen en de lijfrente gesteld. Zo mag de uitkering niet eerder ingaan dan het bereiken van de leeftijd van 60 jaar en moet de uitkering levenslang zijn. 120 Uitkeringen moeten gelijkmatig zijn of mogen stijgen tijdens de uitkeringsfase. Daarnaast is het mogelijk om bij het ingaan van de uitkeringen een som ineens op te nemen ter grootte van maximaal 20 procent. Het recht op de uitkering is niet overdraagbaar naar derden. Dit zijn voorwaarden die bepalen hoe de uitkering eruit moet zien. Maar er zijn ook eisen gesteld aan de uitvoerders. Zo mogen alleen verzekeraars, banken en financiële instellingen de pensioen- en lijfrenteproducten aanbieden. Vervolgens moeten de producten van de aanbieders worden gecertificeerd door de Bundesanstalt für Finanzdienstleistung- und Finanzmarktaufsicht om met de producten gebruik te kunnen maken van de overheidssubsidies. Wanneer een product is
119
§ 32a EStG. Banken kunnen niet levenslang uitkeren en daarvoor is bepaald dat er moet worden uitgekeerd tot de leeftijd van 85 jaar.
120
P a g i n a | 40 gecertificeerd, moet het aan de voorwaarden voldoen zoals die in de wet zijn vastgelegd.121 Hiertoe behoort ook een informatieplicht. Een opvallende voorwaarde is de eis dat het kapitaal dat uiteindelijk vrij komt, minimaal de inleg moet zijn. 122 Het afwenden van beleggingsrisico’s op deelnemers is hiermee op een maximum gesteld. In 2005 heeft de wetgever de strikte voorwaarden deels versoepeld. Reden hiervoor was de stagnering van het aantal mensen dat een Riester product aanschaften. Bij de invoering in 2001 waren er 11 voorwaarden, maar dit is terug gebracht. De drie belangrijkste eisen die vanaf nu nog gesteld worden:
Voortaan hoeft er slechts eenmalig een aanvraag te worden ingediend om de subsidie te ontvangen. De belastingplichtige mag zijn uitvoerder hiervoor machtigen.
De eenmalige uitkering van 20 procent wordt verhoogd naar 30 procent.
De minimale inleg moet € 60 euro per jaar zijn
De groei van het aantal Riester producten was na de eerste jaren gestagneerd. Na het doorvoeren van de vereenvoudigingen, steeg de vraag naar Riester producten weer.123 Ondanks dat er geen verplichting bestaat om een Riester pensioen of lijfrente aan te gaan, heeft een fors aantal mensen dat een Riester product afgesloten. Werden er in het eerste jaar al 1,4 miljoen Riester producten aangegaan, in 2011 hadden al ruim 14 miljoen belastingplichten een Riester product.124 5.3.4
Evaluatie van de Riester Reform
Het subsidiëren van de pensioenopbouw is voornamelijk ingevoerd om belastingplichtigen, die weinig financiële ruimte hebben om te sparen voor hun pensioen, tegemoet te komen. De twee groepen die hiermee worden bedoeld, zijn belastingplichtigen met een laag inkomen en voor gezinnen met kinderen. Aan de hand van het aantal belastingplichtigen dat een Riester product is aangegaan, kan niet direct worden geconcludeerd dat per definitie het doel van de overheid is bereikt. Het is ook mogelijk dat het totale spaarbedrag niet is veranderd, en er alleen een verschuiving heeft plaats gevonden. Echter zijn er aanwijzingen dat het spaargedrag wel is veranderd.
121
Zie AltZertG. § 1 Abs. 1 nr. 3 AltZertG. 123 Börsch-Supan, Coppolla en Reil-Held 2012, figuur 2. 124 Deutsche Rentenversicherung Bund 2012, p. 80. 122
P a g i n a | 41 Zo is de spaarquote van huishoudens gestegen na de invoering van de Riester Reform.125 Daarnaast zijn ook het aantal werknemerspensioenen gestegen.126 Met deze cijfers is niet aan te tonen dat andere spaarvormen zijn afgenomen na de invoering van de Riester Reform. Naast deze cijfers, is er ook nog een onderzoek geweest waarbij belastingplichtigen is gevraagd of ze meer of minder zijn gaan sparen na de invoering van de Riester Reform. Hierbij gaf ruim 40 procent van de respondenten aan dat zij meer zijn gaan sparen.127 Maar een causaal verband is in dit geval moeilijk aan te tonen. Uit de bovenstaande onderzoeken is vast te stellen dat belastingplichtigen meer zijn gaan sparen na 2001. Maar komt dit daadwerkelijk door de subsidie? Misschien hadden belastingplichtigen de noodzaak van het sparen ook zelf ingezien. Het causale verband is in dit geval moeilijk vast te stellen omdat er geen gelijke situatie is waarin geen subsidie is ingesteld. Bij de bekendmaking dat de vervangingsratio van het staatspensioen zou worden verlaagd, is direct de subsidie ingevoerd. Er is dus geen periode waarmee het spaargedrag kan worden vergeleken. Wanneer er een gelijke controle groep is, is een causaal verband eenvoudiger vast te stellen. Wel is vast te stellen dat gezinnen met kinderen meer gaan sparen naarmate zij meer kinderen hebben.128 Dit is hoogst waarschijnlijk het gevolg van de kindsubsidie voor Riester producten. Aangezien dit één van de doelgroepen van de Riester Rente was, kan worden gesteld dat een van de doelstellingen is gehaald. Wanneer het spaargedrag van belastingplichtigen met een laag inkomen wordt onderzocht, kan ook bij deze groep worden geconcludeerd dat de Riester Rente ook hen heeft aangezet tot meer sparen voor het pensioen. Zo hebben huishoudens met de laagste inkomens aanzienlijk meer Riester producten afgesloten dan werknemerspensioenen en lijfrenten.129 Ook hierbij kan de conclusie worden getrokken dat de Riester Rente een positief effect heeft op het spaargedrag van deze groep. Al deze mensen hebben een gelijk product afgesloten. De vraag is of dit product wel solide is. De voorwaarden van het product zijn al eerder in dit hoofdstuk besproken. Een voorwaarde is dat de uitkering levenslang moet zijn. Vanuit het oogpunt dat het product het staatspensioen moet vervangen, is deze eis te begrijpen. Daarnaast is het een product dat door de overheid wordt gesubsidieerd en, om misbruik van de regeling tegen te gaan, is een levenslange uitkering een oplossing. Maar door deze eis is het product niet aan te passen aan de persoonlijke voorkeur van de 125
OECD 2012, de spaarquote was in 2001 9,5% en in 2010 11,3%. Börsch-Supan, Coppolla en Reil-Held 2012, figuur 3. 127 Coppola & Reil-Held 2010. 128 Börsch-Supan, Coppolla en Reil-Held 2012, p.16. 129 Börsch-Supan, Coppolla en Reil-Held 2012, p.17. 126
P a g i n a | 42 gepensioneerde. De enige vrijheid die de belastingplichtige heeft, is de keuze om 30 procent van het totale kapitaal als een som ineens te laten uitkeren. Naar mijn mening is het niet meer van deze tijd om slechts één vorm toe te staan. Misschien dat dit de volgende verandering is die de Riester Rente zal ondergaan.
5.4
Conclusie
Het Verenigd Koninkrijk en Duitsland zijn beide het pensioensysteem aan het herzien. Een van de belangrijkste redenen voor de hervormingen is de toenemende vergrijzing van de bevolking. Beide landen hebben een ander uitgangssituatie waaruit de hervormingen worden doorgevoerd. Zo kent het Verenigd Koninkrijk een staatspensioen dat is opgebouwd uit verschillende onderdelen. Naast dit staatspensioen wordt er ook nog pensioen opgebouwd bij de werkgever. In Duitsland werd het pensioensysteem lange tijd gedomineerd door het staatspensioen en werd er nauwelijks gespaard via een werkgeverspensioen. Door de verschillende uitgangssituaties heeft ieder land zijn eigen strategie gekozen om het pensioen voor toekomstige generaties van een toereikend niveau te laten zijn. Engeland heeft gekozen voor de eenvoud van het pensioensysteem met ruime aftrekmogelijkheden waardoor het voor belastingplichtigen duidelijk is wat de hoogte van het pensioen zal zijn en er fiscale ruimte is om zelf pensioen op te bouwen. De Engelse overheid verwacht dat deze duidelijkheid belastingplichtigen aanspoort zelf zorg te gaan dragen voor een solide pensioen wanneer duidelijk wordt dat het te bereiken pensioen niet aan de verwachtte omvang voldoet. Tot op heden zijn er zoveel toeslagen die het inkomen van gepensioneerden doet verhogen, dat het voor belastingplichtigen niet duidelijk was of ze genoodzaakt waren zelf te gaan sparen. En om belastingplichtigen te stimuleren pensioen op te bouwen via de werkgever heeft de wetgever de auto-enrolment ingevoerd. In Duitsland zijn belastingplichtigen nooit geprikkeld om een pensioen op te bouwen naast het staatspensioen. Dit is het gevolg het genereuze staatspensioen dat Duitsland kent. Nu het staatspensioen in de nabije toekomst zal gaan dalen, zullen belastingplichtigen pensioen moeten gaan opbouwen om de daling van het staatspensioen te kunnen compenseren. Om belastingplichtigen te stimuleren dit daadwerkelijk te doen, heeft de Duitse overheid de opbouw van pensioen gesubsidieerd. Ook in de Duitse situatie blijkt dat eenvoud belastingplichtigen stimuleert zelf zorg te dragen voor de opbouw van hun oudedagsvoorziening. Na de vereenvoudigingen die in 2005 zijn doorgevoerd, nam het aantal Riester producten weer toe.
P a g i n a | 43
Hoofdstuk 6 6.1
Aanpassingen aan de lijfrente
Inleiding
In de voorgaande hoofdstukken is uitvoerig de huidige vorm van de lijfrente onderzocht. Zo zijn verschillende zwaktes van de lijfrente aan het licht gekomen. Om er voor te zorgen dat in de toekomst belastingplichtigen een adequate oudedagsvoorziening hebben, is het nodig dat de lijfrente wordt verbeterd. Het gewenste effect hiervan is, dat meer belastingplichtigen een lijfrente aan zullen gaan en hierdoor meer belastingplichtigen een adequate oudedagsvoorziening hebben.
6.2
Fiscale aanpassingen
6.2.1
Fiscale facilitering
De belangrijkste fiscale aanpassing die kan worden doorgevoerd, is de ruimte die er fiscaal wordt geboden om via de derde pijler pensioen op te bouwen. In de huidige situatie hebben alleen belastingplichtigen met een aantoonbaar pensioentekort recht op fiscale facilitering. Maar in het licht van de huidige ontwikkelingen, kan een pensioen zonder tekort morgen misschien wel een pensioen met pensioentekort zijn. Door dit feit kunnen belastingplichtigen de behoefte hebben zelf ook te gaan sparen in de vorm van een lijfrente. Er zijn verschillende mogelijkheden om de fiscale facilitering van lijfrenten vorm te geven. De eerste mogelijkheid is het invoeren van een natuurlijk maximum.130 De tweede mogelijkheid is die van een wettelijk maximum. Dit maximum geldt voor zowel mensen met een pensioentekort als voor mensen zonder pensioentekort. De derde mogelijkheid is het wettelijk kader zoals het nu is. Hierbij hebben alleen belastingplichtigen met een aantoonbaar pensioentekort recht op premieaftrek. Het natuurlijk maximum is nooit geldend recht geworden, maar het is wel aan de orde geweest bij de invoering van de Brede Herwaardering. In eerste instantie was de regering voornemens een natuurlijk maximum in te voeren. Uiteindelijk is dit voorstel niet geaccepteerd door de Tweede Kamer omdat de angst bestond dat er oneigenlijk gebruik zou worden gemaakt van de fiscale faciliteit.131 Echter, er is nooit onderzocht of, en op welke schaal, misbruik werd gemaakt van de regeling. Het afwijzen van deze invulling van de fiscale faciliteit is afgewezen op gevoelens van de Tweede Kamer. Het natuurlijk maximum heeft door de open norm geen ingewikkelde wetgeving nodig. Hierdoor is de faciliteit zeer eenvoudig en voor iedere belastingplichtige goed te begrijpen. De toegankelijkheid 130 131
Zie paragraaf 3.4.2. Kamerstukken II 1990-1991, 21 198 nr. 8.
P a g i n a | 44 zou hierdoor toenemen ten opzichte van de huidige situatie. Eenvoud blijkt een belangrijke factor te zijn bij het aangaan van lijfrenten. Dit is af te leiden uit de ontwikkelingen die zich in Duitsland hebben voorgedaan. Nadat er in 2005 vereenvoudigingen waren doorgevoerd, nam het aantal Riester producten weer toe.132 Wanneer het wenselijk is dat belastingplichtigen meer lijfrenten aangaan, moet eenvoud een belangrijk kenmerk zijn van het systeem. De optie waarbij iedere belastingplichtige recht heeft op een gelimiteerde en toetsvrije premieaftrek, kan worden beschouwd als een afgezwakte vorm van het natuurlijk maximum. Hierbij kan er in geval van misbruik niet ongelimiteerd gebruik worden gemaakt van de premieaftrek. Maar ook bij deze variant kunnen belastingplichtigen zonder pensioentekort gebruik maken van de faciliteit. Net als bij het natuurlijk maximum, is deze regeling zeer eenvoudig. Iedere belastingplichtige weet waar hij recht op heeft en er zijn geen moeilijke berekeningen nodig om de hoogte van de aftrek te berekenen. Een nadelig aspect van een wettelijke limiet is dat hierdoor niet iedere belastingplichtige in staat is een solide pensioen op te bouwen. De hoogte van het wettelijk maximum zal wel zodanig moeten zijn, dat de ruime meerderheid in staat is een solide oudedagsvoorziening op te bouwen. In het rapport van de commissie Kapelle wordt als nadelig aspect ook genoemd dat deze variant budgettair onbeheersbaar is.133 Opmerkelijk is wel dat Kappelle in 2005 een andere mening had. Toen vond Kappelle dat belastingplichtigen een goede afweging zouden maken wanneer zij een lijfrente aangaan.134 De ingelegde premies zijn geblokkeerd en veel belastingplichtigen zullen geen premies inleggen wanneer ze hier de financiële ruimte niet voor hebben. Ik deel de mening van Kappelle uit 2005. De gemiddelde belastingplichtige zal geen geld uitgeven aan lijfrenten wanneer zij dit geld niet kunnen missen. Natuurlijk zijn er ook belastingplichtigen die veel financiële ruimte hebben en voor deze groep is het belangrijk dat de premie aftrek beperkt is. Echter kan de schatkist door deze maatregel worden uitgehold. De mate waarin dat zal gebeuren acht ik klein en daarom geen reden om deze maatregel door te voeren. De variant waarbij alleen belastingplichtigen met een aantoonbaar pensioentekort recht hebben op de fiscale faciliteit, is het huidige wettelijk kader. Hierbij is oneigenlijk gebruik uitgesloten. Maar om oneigenlijk gebruik uit te sluiten is een zeer gedetailleerde wetgeving vereist. Dit heeft automatisch tot gevolg dat het een moeilijke en ontoegankelijke wetgeving is, die voor de gemiddelde belastingplichtige moeilijk is te doorgronden. Dit blijkt ook de evaluatie van de Wet IB 2001.135 Uit de uitgevoerde steekproef blijkt dat 40 procent van de belastingplichtigen, die premies in aftrek hadden 132
Börsch-Supan, Coppolla en Reil-Held 2012, figuur 2. Rapport Commissie Kappelle 2011. 134 Kappelle 2005. 135 Kamerstukken II 2005/06, 30 375, nr.2. 133
P a g i n a | 45 gebracht in hun aangifte, geen berekening van het pensioentekort en de aftrekruimte hebben gemaakt.136 Maar niet alleen belastingplichtigen vinden de regeling ingewikkeld. Toen in dezelfde evaluatie aan belastingadviseurs werd gevraagd wat er zou moeten veranderen aan de Wet IB 2001, werd het regime van de lijfrente vaak genoemd.137 Bij de invoering van de Wet IB 2001 was er een toetsvrije basisaftrek. Toen de basisaftrek in 2003 werd afgeschaft, werden pensioenen niet gekort. De twee belangrijkste redenen voor de afschaffing van de basisaftrek waren dat de faciliteit alleen bedoeld was voor reële pensioentekorten en dat de aftrek te veel geld kostte.138 Nu is bekend dat pensioenen gekort kunnen worden en hierdoor kan een pensioen dat vandaag solide is, morgen een pensioen zijn wat een pensioentekort in zich heeft. Echter wordt er binnen de huidige wetgeving geen fiscale ruimte geboden om een pensioenkorting te compenseren met de opbouw van een lijfrente. Mijn advies is om een toetsvrije aftrek in te voeren. Deze zou wel gelimiteerd moeten zijn. De hoogte van de toetsvrije aftrek zou niet willekeurig moeten zijn. Er zou onderzoek moeten komen naar de gemiddelde waardedaling van pensioenen en het gemiddeld pensioentekort. De toekomstige waardedaling van pensioenen is moeilijk te voorspellen voor de komende decennia, maar met deskundigen moet een goede schatting te maken zijn. Vervolgens moet hiermee een jaarlijkse premie worden vastgesteld om dit tekort te kunnen compenseren. Het voordeel van een toetsvrije aftrek is dat belastingplichtigen geen berekeningen hoeven te maken om te achterhalen of ze recht hebben op aftrek. Wat als nadeel kan worden beschouwd, is dat ook belastingplichtigen zonder pensioentekort gebruik kunnen maken van de faciliteit. Hier moet een afweging worden gemaakt tussen eenvoud en oneigenlijk gebruik. Is het rechtvaardig dat omwille van een onbekend aantal freeriders alle belastingplichtigen worden geconfronteerd met moeilijke wetgeving? Het oneigenlijk gebruik waarvoor in de jaren negentig werd gevreesd, is nu niet meer mogelijk.139 Het voordeel dat belastingplichtigen nu nog kunnen genieten, is dat van de aftrekpost in de hoogste belastingschijf en een lager belastingtarief voor de toekomstige uitkering. Een oplossing voor dit oneigenlijk gebruik is voorgesteld, namelijk de invoering van een bovenmatigheidstoets.140 Bij de bovenmatigheidstoets wordt bij belastingplichtigen, die gebruik hebben gemaakt van de fiscale faciliteit, op de pensioeningangsdatum getoetst of er in zijn totaliteit teveel aan toekomstvoorzieningen is opgebouwd. Wanneer wordt geconstateerd dat er teveel 136
Kamerstukken II 2005/06, 30 375, nr.2, p. 143. Kamerstukken II 2005/06, 30 375, nr.2, p. 35. 138 Kamerstukken II 2005/06, 30 375, nr.2, p. 19. 139 Zie paragraaf 3.4.1. 140 CompetenceCentre for Pension Research 2006. 137
P a g i n a | 46 oudedagsvoorzieningen zijn opgebouwd, wordt het meerdere op de pensioeningangdatum direct belast tegen het progressieve tarief van box 1 plus revisierente. Deze toets zou ingevoerd kunnen worden bij een toetsvrije aftrek. Dit moet voor de Belastingdienst uitvoerbaar zijn wanneer alle pensioenfondsen en aanbieders van lijfrenten hun gegevens doorgegeven. De voorgestelde norm die voor deze toets wordt gedaan, is die van artikel 18a lid 9 Wet LB 1964.141 Wanneer het lijfrenteregime op deze wijze wordt vormgegeven, kan de lijfrente worden gebruikt ter vervanging van werknemerspensioen. Een nadeel van deze bovenmatigheidstoets ligt in het feit dat er pas bij pensionering getoetst wordt of er teveel aan lijfrentepremie in aftrek is gebracht. Hiermee verplicht je belastingplichtigen toch een berekening te maken wanneer zij de lijfrentepremie in aftrek willen brengen. Doen zij dat niet, dan worden zij hier in de toekomst misschien voor gestraft.142 Hiermee wordt het huidige probleem met de moeilijke berekening niet opgelost. Het invoeren van een boete kan belastingplichtigen daarnaast ook afschrikken om een lijfrente op te bouwen. Om deze problemen te voorkomen kan er jaarlijks automatisch een berekening worden gemaakt door de Belastingdienst voor de belastingplichtige. Hierdoor is vooraf bekend of er gebruik kan worden gemaakt van de fiscale faciliteit.
Wanneer
bovenmatigheidstoets
deze
automatische
worden
ingevoerd
toetsing om
te
zou
worden
voorkomen
dat
uitgevoerd, er
een
kan
de
teveel
aan
143
oudedagsvoorzieningen wordt opgebouwd.
De kans dat de wetgever een toetsvrije aftrek zou invoeren is erg klein gezien de parlementaire geschiedenis. Om belastingplichtigen toch meer ruimte te bieden voor de opbouw van lijfrente, is het ook mogelijk een combinatie te maken tussen de huidige wetgeving en de toetsvrije aftrek. Dit zou leiden tot dezelfde wetgeving die bestond tussen 2001 en 2003. Wanneer de basisaftrek weer zou terugkeren in de wetgeving, wordt iedere belastingplichtige de mogelijkheid geboden om eenvoudig gebruik te maken van de fiscale faciliteit. En belastingplichtigen met een aantoonbaar pensioentekort waarvoor de basisaftrek niet volstaat, zouden meer premie in aftrek mogen brengen. Het gevolg hiervan zou zijn dat belastingplichtigen toch weer geconfronteerd worden met de moeilijke berekening van het pensioentekort. Maar met de huidige technologieën moet het mogelijk zijn dat de Belastingdienst een vooraf ingevulde aangifteprogramma ter beschikking stelt, waarin is berekend of de belastingplichtige recht heeft een extra aftrek van lijfrentepremie. De basisaftrek zou naar mijn mening alleen terug mogen keren als de berekening van het pensioentekort door de 141
CompetenceCentre for Pension Research 2006. In het voorstel wordt een revisierente van 20% voorgesteld bij het overschrijden van artikel 18a lid 9 Wet LB 1964. 143 Het is een politieke keuze wanneer er een teveel aan oudedagvoorzieningen is opgebouwd. 142
P a g i n a | 47 Belastingdienst wordt uitgevoerd. Hierdoor is er beperkte ruimte voor alle belastingplichtigen om ongetoetst lijfrentepremie in aftrek te brengen en is er eenvoud voor belastingplichtigen die recht hebben op meer fiscale ruimte. Tot slot is het van belang dat bij het wijzigen van de fiscale faciliteit sprake is van goed doordacht beleid. Hiermee bedoel ik dat de bedragen van de toetsvrije aftrek niet willekeurig moet zijn en dat de wetgeving niet na een aantal jaar weer wordt aangepast. Het is voor belastingplichtigen belangrijk dat er sprake is van rechtszekerheid. Het aangaan van een lijfrente leidt meestal tot betalingsverplichtingen voor een langere periode. Als in de periode de wetgeving weer verandert, kan dit leiden tot financiële problemen. 6.2.2
Fiscale stimulering
Ruim tien jaar geleden is Duitsland begonnen met het stimuleren van belastingplichtigen om pensioen op te bouwen via de tweede en derde pijler. Dit wordt gedaan door de inleg van de belastingplichtigen te verhogen met een subsidie van de overheid. Dit wordt matching contribution genoemd. Wellicht is dit ook het overwegen waard in Nederland. Allereerst moet worden gezegd, dat de Duitse situatie compleet anders is dan die we in Nederland kennen. Belastingplichtigen in Duitsland hebben nauwelijks pensioen opgebouwd in de tweede en derde pijler. Het staatspensioen wordt in Duitsland binnen afzienbare tijd verlaagd, waardoor de nood hoger is om belastingplichtigen te stimuleren zelf te sparen. De nood in Nederland is niet zo groot, al worden sommige pensioenen in Nederland met zeven procent gekort.144 Naast deze korting, worden ook niet alle pensioenen jaarlijks geïndexeerd. Ook dit draagt bij aan een lager pensioen. Hierdoor komen pensioenuitkeringen procenten lager uit. Maar er is ook een overeenkomst tussen beide landen. Want in beide landen gaat het oude pensioenniveau vervangen worden door een lager en realistischer niveau. De kanttekening die daar bij geplaatst moet worden, is dat in Nederland het pensioen misschien nog lager zal zijn dan het nieuwe ambitieniveau. Dit wordt veroorzaakt doordat pensioenfondsen pensioenen kunnen korten. Omdat de tweede pijler in het Nederlandse pensioensysteem van substantiële waarde is, raakt het korten van pensioenen belastingplichtigen in een belangrijke inkomensbron na pensionering. Een voordeel van een subsidie is dat deze gelijk is voor iedere belastingplichtige. Dit komt doordat de subsidie een percentage is van de betaalde premies. Deze subsidie wordt direct toegevoegd aan de oudedagsvoorziening. Het progressieve tarief van box 1 heeft hierdoor geen invloed. 144
Zie overzicht pensioenfederatie, 07-03-2013. Voor het berekenen van de netto-korting, kan de pensioenkortingberekenaar van het Nibud geraadpleegd worden.
P a g i n a | 48 Dit in tegenstelling tot de premieaftrek. Hierbij hebben de hoogste inkomens het grootste voordeel van de aftrek. Een combinatie van een subsidie en een toetsvrije aftrek behoort ook tot de mogelijkheden. Belastingplichtigen met een aantoonbaar pensioentekort zouden van de overheid een subsidie kunnen ontvangen om het pensioen terug te brengen op een aanvaardbaar niveau.145 De subsidie komt dan terecht bij degene die het daadwerkelijk nodig hebben. Voor de belastingplichtigen zonder pensioentekort zou de toetsvrije aftrek of de basisaftrek van toepassing zijn. Hierdoor krijgen belastingplichtigen de mogelijkheid om een korting op hun pensioen te compenseren. Bij het invoeren van een subsidie voor belastingplichtigen met een pensioentekort, zal er toch weer berekend moeten worden of er sprake is van een pensioentekort. Dit hoeft echter niet door de belastingplichtige zelf te gebeuren. Het zou onderzocht moeten worden of het mogelijk is het pensioenoverzicht op twee punten uit te breiden. Wanneer er bij het verwerken van het nieuwe uniform pensioenoverzicht wordt vastgesteld dat er op het pensioen is gekort, zou dit doorgegeven kunnen worden aan een organisatie die over de subsidie gaat. Om een goed beeld te krijgen van het werkelijke pensioentekort zou ook de reeds opgebouwde lijfrente in het pensioenoverzicht opgenomen moeten worden. Belastingplichtigen krijgen jaarlijks een overzicht van de verzekeraar en bank, dus deze gegevens zijn beschikbaar. Wanneer deze gegevens ook in het pensioenoverzicht worden meegenomen en er is nog steeds sprake van een pensioentekort, dan zou dit doorgegeven kunnen worden aan de overheid. Ik acht het echter niet nodig dat iedere belastingplichtige met een pensioentekort subsidie van de overheid ontvangt. Pensioen is een product dat risico in zich heeft, al is dat vaak onderbelicht gebleven. Welke groep zou wel gecompenseerd moeten worden? Hierbij moeten vele aspecten in overweging worden genomen. Een inkomensgrens is één van de makkelijkste varianten. Echter is dit niet in alle gevallen een eerlijke manier. Belastingplichtigen met een hoger inkomen hebben niet altijd een hogere vrij besteedbaar inkomen. In de huidige situatie is een subsidie nog niet noodzakelijk. De netto-inkomensdaling is lang niet zo groot als de korting op het pensioen. Wanneer er een aantal jaar achter elkaar wordt gekort, zou een subsidie toegepast kunnen worden. Keerzijde van de subsidie is dat dit alleen effect heeft voor belastingplichtigen die nog niet zijn gepensioneerd. De groep gepensioneerden heeft niet meer de mogelijkheid om een lijfrente aan te gaan.
145
Het aanvaardbaar niveau zou door de politiek ingevuld moeten worden. In deze scriptie doe ik daar geen uitlatingen over.
P a g i n a | 49 6.2.3
De afbouwmogelijkheden
De huidige afbouwmogelijkheden zijn de tijdelijke oudedagslijfrente en de levenslange lijfrente. Een combinatie van beide is ook mogelijk. Daarnaast is er nog het wettelijk maximum van de jaarlijkse uitkering van tijdelijke oudedagslijfrente die € 20 953 bedraagt.146 Met het oog op de toekomst waarbij pensioenen misschien verder dalen in waarde, moet worden bekeken of deze wettelijke vereisten geen belemmering zijn voor het aangaan van een lijfrente. Wanneer de lijfrente een aanvulling moet zijn voor een pensioentekort, moet de huidige fiscale ruimte voldoende zijn. In de Nederlandse wetgeving is de mogelijkheid geboden om een lijfrente, binnen de fiscale begrenzing, in vijf jaar uit te laten keren. Belastingplichtigen hebben hierdoor de mogelijkheid de uitkering zoveel mogelijk aan te passen aan de persoonlijke behoefte. In Duitsland hebben ze gekozen om het mogelijk te maken om bij het ingaan van de lijfrente, een éénmalige som ineens uit te keren. Het resterende kapitaal moet worden uitgekeerd in de vorm van een levenslange uitkering. De mogelijkheid om in de eerste jaren meer uit te laten keren dan in de latere jaren, is in Nederland beperkt. De wetgever heeft de mogelijkheid geboden om een lijfrente van minimaal vijf jaar toe te staan, maar de hoogte van de uitkering blijft gelijk. Hierdoor geeft dit niet voor iedere belastingplichtige de mogelijkheid om het naar persoonlijke wensen in te vullen. Naar mijn mening dient een lijfrente ter verzorging van de oude dag te zijn. Wanneer er een som ineens wordt uitgekeerd, is dit niet ter verzorging van de oude dag. Wanneer belastingplichtigen in de eerste jaren na hun pensionering veel willen ondernemen waar extra geld voor nodig is, dan kunnen zij dit doen via een normale spaarrekening. Dit hoeft de overheid niet te faciliteren. De huidige afbouwmogelijkheden behoeven naar mijn mening geen aanpassingen.
6.3
De producten
Het product waarmee de lijfrente wordt opgebouwd, heeft ook invloed op het aangaan van een lijfrente. De woekerpolis-affaire heeft de verzekeringsvariant van de lijfrente geen goed gedaan. Met de invoering van het banksparen in 2008, heeft de belastingplichtige nu een goed alternatief. Maar het bieden van een alternatief hoeft niet te betekenen dat het verzekeringsproduct niet moet worden aangepast. Bij het verzekeringsproduct kunnen de ingelegde premies belegd waardoor een hoger rendement kan worden behaald. Maar in tijden waarin de beleggingsresultaten tegenvallen, kan dit leiden tot verliezen. Dit komt omdat de kosten die in rekening worden gebracht hoger 146
Artikel 3.125 lid 1 sub c Wet IB 2001.
P a g i n a | 50 kunnen zijn dan het rendement. In de huidige situatie is het mogelijk dat het uiteindelijke kapitaal lager uitvalt dan de totaal betaalde premies. Dit is het risico dat de belastingplichtige loopt. Bij het stimuleren van belastingplichtigen om zelf meer zorg te dragen voor een goede oudedagsvoorziening, is deze onzekerheid geen stimulans. Een essentiële vraag is, of het wel wenselijk is dat het beleggingsrisico op de belastingplichtige wordt afgewenteld. Het zijn de verzekeraars die verstand van zaken hebben en zij zouden het risico beter kunnen inschatten dan een belastingplichtige. Zou het in dit licht niet redelijk zijn om, naar Duits voorbeeld, de verzekeraar te verplichten minimaal de ingelegde premies uit te laten keren? Hiermee kan bij tegenvallende resultaten een deel van het beleggingsrisico bij de verzekeraar worden neergelegd. De belastingplichtige zal bij het aangaan van dit product altijd risico lopen, want dit is een van de eigenschappen van het product. Maar dit risico moet wel tot een maximum worden gesteld, mede om de consument te beschermen maar ook zeker om de verzekeraar te prikkelen kostenefficiënt te werken. Daarnaast is het zo dat de overheid de opbouw van een lijfrente fiscaal faciliteert. De overheid mag dan ook eisen stellen aan het product, het is immers gemeenschapsgeld. Het mag niet zo zijn dan door hogere kosten en lage rendementen een deel van dit geld uiteindelijk niet terug komt in de vorm van een lijfrente-uitkering. Het is te adviseren om naar Duits voorbeeld strengere eisen te stellen aan de aanbieders en de producten waarvoor de fiscale faciliteit van toepassing is. In de wetgeving staan nu de toegestane aanbieders, maar geen inhoudelijke eisen aan het product dat zij aanbieden. Eén van die eisen zou het garanderen van het eindkapitaal, dat minstens gelijk moet zijn aan de ingelegde premies, moeten zijn. Wanneer er een wettelijk kader wordt geschetst waarin er strengere eisen worden gesteld aan het product, is het voor belastingplichtigen overzichtelijker en eenvoudiger om het product te begrijpen. Naast dat het product voor de belastingplichtigen inzichtelijker wordt, is de kans ook groter dat meer mensen een lijfrente aangaan. In Duitsland was een toename van het aantal lijfrenten te zien nadat de regels waren vereenvoudigd.147 Naast de lijfrenten die voldaan aan de wettelijke vereisten, zou er ook nog een markt moeten zijn voor de huidige lijfrente. Belastingplichtigen zijn vrij te kiezen welk product ze willen, maar als ze de fiscale faciliteit willen is het alleen mogelijk te kiezen uit de voorgeschreven producten.
147
Börsch-Supan, Coppolla en Reil-Held 2012, figuur 2.
P a g i n a | 51
6.4
Informatievoorziening
De informatievoorziening moet op twee punten sterk verbeteren. Wanneer het om de informatievoorziening van lijfrenten gaat, dan dient deze te worden verbeterd. Anno 2012 geeft twee op de vijf bezitters van beleggingsverzekeringen niet tot nauwelijks op de hoogte te zijn van.148 Ondanks de verplichting van verzekeraars om hun klanten duidelijk te informeren, heeft dit niet het gewenste effect. Echter is het wel van belang dat belastingplichtigen op de hoogte zijn van hun lijfrente, omdat zo een financieel gat kan worden voorkomen. Wanneer de resultaten van de lijfrente tegenvallen, moet dit tijdig bij belastingplichtigen duidelijk zijn zodat zij nog maatregelen kunnen treffen. Daarnaast moeten belastingplichtigen inzicht krijgen in hun oudedagsvoorzieningen. Dit houdt in dat het duidelijk moet zijn hoeveel inkomen ze zullen hebben na pensionering. Dit omvat dus het inkomen uit alle drie de pijlers. Nu is het slechts mogelijk om een overzicht te krijgen van de eerste en tweede pijler samen door middel van het pensioenoverzicht. De derde pijler ontbreekt in dit overzicht, maar er wordt wel jaarlijks een overzicht gemaakt door de uitvoerders. Wanneer dit overzicht ook wordt toegevoegd aan het pensioenoverzicht, krijgen belastingplichtigen een totaalbeeld. Het is van belang dat belastingplichtigen een goed beeld hebben van al hun toekomstvoorzieningen. Wanneer tijdig bekend is dat het niet voldoende is, kunnen belastingplichtigen nog maatregelen treffen om dit gat te vullen. Om deze beide punten te verbeteren, zal communicatie een grote rol spelen. Om belastingplichtigen die in het bezit zijn van een beleggingsverzekering te voorzien in duidelijke informatie, zou een van de mogelijkheden zijn om, net als bij pensioenen, een uniform polisoverzicht in te voeren.149 Hierop zou duidelijk vermeld moeten worden wat het beoogde eindkapitaal was bij het afsluiten en of dit nog steeds reëel is. Wanneer hiervoor een model wordt opgesteld dat duidelijk en overzichtelijk is, vergroot de kans op duidelijkheid voor de belastingplichtigen. Als daarnaast ook nog nationaal aandacht zou worden besteed aan de invoering hiervan, wordt een grote groep bereikt. Om alle belastingplichtigen inzicht te geven in al hun toekomstvoorzieningen, zal het pensioenoverzicht uitgebreid moeten worden met de lijfrente. Wanneer ook regelmatig op nationaal niveau aandacht wordt besteed aan het bestaan van het pensioenoverzicht, bereik je een grote groep.
148
AFM & GFK 2012. Dit aantal is gebasseerd op alle beleggingsverzekeringen waar onder de lijfrente. Onder beleggingsverzekering versta ik lijfrenteverzekeringen waarbij de premie geheel of gedeeltelijk wordt belegd. 149
P a g i n a | 52
6.5
Wie moet handhaven?
Bij het doorvoeren van de voorgestelde veranderingen moet er toezicht worden gehouden op het naleven van de nieuwe regels. Wanneer er eisen worden gesteld aan de vormgeving van het product, dan moet er op toegezien worden dat dit ook wordt nageleefd. Wanneer de gehele lijfrente-markt alleen nog producten mag verkopen die voldoen aan de wettelijke eisen, zou de AFM toezicht kunnen houden op deze markt. Wanneer er een gesplitste markt komt, waarbij er twee categorieën naast elkaar verkrijgbaar zijn, zouden verzekeraars aan de Belastingdienst door moeten geven wanneer een belastingplichtige een lijfrente heeft afgesloten die voldoet aan de gestelde eisen. De premies voor lijfrenten die niet voldoen aan de wettelijke voorwaarden komen niet in aanmerking voor de premie aftrek.
6.6
Conclusie
Om lijfrenten in de toekomst aantrekkelijker te maken, is het wenselijk dat een aantal zaken veranderen. Allereerst moet de fiscale faciliteit eenvoudiger worden vormgegeven. Zo is het voor iedere belastingplichtige eenvoudig na te gaan of er recht is op premieaftrek. Mijn voorkeur gaat uit naar een toetsvrije aftrek die is gelimiteerd. Een actieve stimulering door middel van een subsidie is in Nederland nog niet nodig, maar in de toekomst zou dit mogelijk wel tot de opties behoren. Naast de fiscale aanpassingen is er ook nog veel winst te behalen op het product zelf. Wanneer deze eenvoudiger wordt en de invulling van het product voor iedere aanbieder gelijk wordt gesteld, is het voor belastingplichtigen overzichtelijk onder welke voorwaarden het product wordt afgesloten. Deze wettelijke vereisten zouden moeten gelden voor lijfrenten waarvan de premies in aftrek worden gebracht. Dit zou de Belastingdienst in samenwerking met de aanbieders van lijfrenten moeten controleren. De berekening van het pensioentekort zou ook eenvoudiger kunnen. Wanneer de Belastingdienst de berekening maakt en deze verwerkt in de vooraf ingevulde aangifte, dan zou dit veel eenvoudiger zijn voor de belastingplichtige. Voor reeds lopende lijfrenten, zou de informatievoorziening nog verder worden uitgebreid. Zo zouden alle aanbieders gebruik moeten gaan maken van een uniform polis overzicht waarin alle noodzakelijke gegevens worden opgenomen.
P a g i n a | 53
Hoofdstuk 7
Conclusie
In dit onderzoek heb ik onderzocht hoe de lijfrente kan worden verbeterd zodat meer belastingplichtigen in staat zijn een adequate oudedagsvoorzieningen op te bouwen. Om dit te bereiken zijn er op verschillende vlakken verbeteringen nodig. Mijn advies is om een gelimiteerde toestvrije aftrek in te voeren. Door de eenvoud van deze regeling weten belastingplichtigen, zonder berekening te maken, waar zij aan toe zijn. Hierbij is ook de overweging gemaakt tussen eenvoud en oneigenlijk gebruik. Naar mijn mening is er niet voldoende bewijs dat de omvang van het oneigenlijk gebruik ontoelaatbaar zal zijn. Belastingplichtigen moeten in staat worden gesteld een adequate toekomstvoorziening op te kunnen bouwen. Dit is niet in alle gevallen mogelijk onder de huidige wetgeving. Als de toetsvrij aftrek zou worden ingevoerd, kunnen meer belastingplichtigen fiscaal gefaciliteerd een adequate oudedagsvoorziening opbouwen. Bij het invoeren van de toetsvrije aftrek is het van belang dat de wetgeving lange tijd in stand blijft. Belastingplichtigen moeten erop aan kunnen dat ze in de toekomst niet worden geconfronteerd met hogere kosten omdat de fiscale faciliteit wordt ingeperkt. In Nederland is het nog niet nodig om belastingplichtigen subsidie toe te kennen voor de opbouw van lijfrenten. Dit komt door het feit dat het grootste gedeelte van het inkomen na pensionering uit de eerste en tweede pijler afkomstig is. Ondanks het feit dat pensioenen uit de tweede pijler in sommige gevallen worden gekort, betekent dit niet dat het volledige inkomen met hetzelfde percentage daalt. Hierdoor is het inkomensverlies nog niet zo substantieel dat een subsidie nodig. Wel is het verstandig om belastingplichtigen te stimuleren ook zelf extra te sparen voor hun oude dag, maar dit hoeft nog niet met een subsidie. De afbouwmogelijkheden die de huidige wetgeving biedt, acht ik voldoende. Doordat het ook mogelijk is om een tijdelijke lijfrente aan te gaan, kunnen belastingplichtigen de uitkering aanpassen naar persoonlijke voorkeur. Om naar Duits voorbeeld een som ineens in te voeren vind ik daarom ook overbodig. Een som ineens zal misschien groter zijn dan de wettelijke ruimte voor een tijdelijke lijfrente, maar het doel van oudedagsvoorziening wordt hier deels losgelaten. Om het voor belastingplichtigen zo eenvoudig mogelijk te maken, zou de wetgever eisen moeten stellen aan het product waarmee gebruik wordt gemaakt van de fiscale faciliteit. Zo kunnen aanbieders verplicht worden minimaal de ingelegde premies uit te keren. Hierdoor is het voor belastingplichtigen duidelijk wat ze van het product kunnen verwachten. Dit zal het vertrouwen van belastingplichtigen doen verhogen.
P a g i n a | 54 Met de toegenomen onzekerheid over pensioenen, is het van belang dat belastingplichtigen weten waar ze aan toe zijn. In geval van een pensioentekort kan zo tijdig worden besloten extra te gaan sparen. Om een goed overzicht te krijgen van de opgebouwde aanspraken is al het pensioenoverzicht in werking getreden. Nadeel hiervan is dat het slechts de eerste en de tweede pijler omvat. Belastingplichtigen die ook lijfrenten opbouwen, hebben hierdoor geen compleet overzicht. Aangezien aanbieders van lijfrenten jaarlijks een overzicht ter beschikking stellen aan haar klanten, moet het ook mogelijk zijn deze gegevens te verwerken in het pensioenoverzicht. Daarnaast is gebleken dat veel bezitters van beleggingsverzekeringen niet weten of ze een financieel gat tegemoet zien. Om hierin duidelijkheid te scheppen zou het voor belastingplichtigen nuttig zijn dat er een uniform polisoverzicht zou worden geïntroduceerd. Hierin zou jaarlijks aangegeven moeten worden of de opbouw van de lijfrente volgens plan verloopt. Wanneer dit niet zo is, dan moet het voor de belastingplichtigen duidelijk zijn hoeveel het tekort bedraagt. Tot slot zullen de veranderingen moeten worden gehandhaafd. Wanneer de wetgever eisen gaat stellen aan het product, zal er controle plaats moeten vinden op de aftrek van de premies. Alleen belastingplichtigen met de voorgeschreven lijfrente hebben recht op aftrek. Dit betekent dat aanbieders van lijfrente aan de Belastingdienst door moeten geven welke belastingplichtigen de voorgeschreven lijfrente in zijn bezit heeft. Met de huidige technologieën zou dit geen grote uitvoeringproblemen geven. Al deze veranderingen moeten bijdragen aan het stimuleren van belastingplichtigen om zelf ook verantwoordelijkheid te nemen voor de opbouw van hun oudedagsvoorziening.
P a g i n a | 55
Lijst met afkortingen
AFM
Autoriteit Financiële Markten
AltZertG:
Altersvorsorgeverträge-Zertifizierungsgesetz
DWP:
Department for Work and Pension
EStG:
Einkommensteuergesetz
FOR
Fiscale oudedagsreserve
Wet IB 1914
Wet inkomstenbelasting 1914
Wet IB 2001
Wet inkomstenbelasting 2001
Wet LB 1964:
Wet op de loonbelasting 1964
Wet VPL:
Wet aanpassing fiscale behandeling VUT/prepensioen en introductie levensloopregeling
P a g i n a | 56
Literatuurlijst AFM 2006 Rapport beleggingsverzekeringen, Generieke rapportage, Amsterdam: AFM, 2006. AFM 2008 Feitenonderzoek beleggingsverzekeringen deel 1, Amsterdam: AFM, 2008. AFM & GFK 2012 AFM consumentenmonitor najaar 2012, Beleggingsverzekeringen, 2012. Bӧrsch-Supan & Reil-Held & Rodepeter & Schnabel & Winter 2000 A. Bӧrsch-Supan & A. Reil-Held & R. Rodepeter & R. Schnabel & J. Winter, The German Saving Puzzle, Mannheim: Universität Mannheim, 2000. Bӧrsch-Supan, Coppolla en Reil-Held 2012 A. Bӧrsch-Supan, M. Coppola en A. Reil-Held, Riester pensions in Germany: design, dynamics, targetting success and crowding-in, Cambridge: national bureau of economic research, 2012. CBS 2012 Witte vlek op pensioengebied 2010, Den Haag: CBS, 2012. Cobley 2013 M. Cobley, ‘L&G hails 90% hit rate from UK pensions reforms’, Financial News 23 mei 2013. CompetenceCentre for Pension Research 2006 CompetenceCentre for Pension Research, Gelijke behandeling pensioen en lijfrente: Op weg naar een rechtvaardigeren toegankelijker systeem voor lijfrentepremieaftrek, Tilburg, 2006. CompetenceCentre for Pension Research 2009 CompetenceCentre for Pension Research, De derde pijler: een volwassen pijler met toekomst?, Tilburg, 2009. Coppola & Reil-Held 2010 M. Coppola en A. Reil-Held, Jenseits staatlicher Alterssicherung: die neue regulierte private Vorsorge in Deutschland, in L. Leisering: Die Alten der Welt. Neue Wege der Alterssicherung im globalen Norden und Süden, Frankfurt: Campus, 2011. Deutsche Bundesbank 2002 Monatsbericht juli 2002, 54. Jahrgang Nr.7, Frankfurt am Main, 2002.
P a g i n a | 57
Deutsche Rentenversicherung Bund 2012 Geschäftsbericht 2011, Berlin, 2012. Dietvorst & Van Osch2003 G.J.B. Dietvorst & A.E.M. van Osch, Lijfrenten, Deventer: Kluwer, 2003 Dietvorst 2007 G.J.B. Dietvorst, A Multi pillar pension model with a compensating layer, CompetenceCentre for Pension Research, Tilburg, 2007. DWP 2012 Income related benefits: estimates of Take-Up in 2009-10, London: DWP, 2012. DWP 2013 A single tier pension: a simple foudation for saving, Norwich: TSO, 2013. HM Revenu&Customs 2012 Pensions: Restrictions of pensionstax relief, 2012. HM Treasury 2011 Autumn Statement 2011, Norwich: TSO, 2011. Hogenberg 2001 A.L Hogenberg, Hoe houden we de pensioenpolder droog? Uitdagingen voor pensioenfondsen op de drempel van de 21e eeuw, Rotterdam: Erasmus University Rotterdam, 2001. Holzmann & Palmer 2006 R. Holzmann & E. Palmer, Pension reforms: Issues and prospects for Non-Financial Defined Contribution (NDC) Schemes, Washington, the world bank. Kappelle 2005 H.M. Kappelle, Sturen of volgen? Fiscaal instrumentalisme bij pensioenen en lijfrenten, Amsterdam: vrije universiteit, 2005. Laja 2013 S. Laja, ‘NAPF: Young opt-ins biggest auto-enrolment surprise’, Pensions Week 2013. Lierens 2008 A. Lierens, ‘Veranderingen in pensioenregelingen’, ESB, 2008. http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/981535BE-B4F4-40B0-9015-46901B84C7B9/0/20084527esbart.pdf.
P a g i n a | 58
Mackenzie 2010 G.A. Mackenzie, ‘the decline of the traditional pension: a comparative study of threats to retirement security’, New York: Cambridge University. OECD 2011 Pension at a glance 2011: Retirement-income system in OECD and G20 countries, 2011. OECD 2012 National Accounts at a Glance 2011. Office for National Statistics 2012 Occupational Pension Schemes Survey, 2011, London: Office for National Statistics, 2012. PPI 2012 The pension primer: a guide to the UK pensions system, London: PPI, 2012. Rapport Commissie Kappelle 2011 Geschreven op verzoek van de Vereniging voor Belastingwetenschap, geschriften van de Vereniging voor Belastingwetenschap, no. 242, Kluwer, 2011. Vermeulen 2012 A. Vermeulen, ‘In heel Europa moet de arbeidsparticipatie omhoog’, SER 2012.
Kamerstukken II 1954/55, 3885, nr.15.
Kamerstukken II 1962/63, 5380, nr. 20.
Kamerstukken II 1976/77, 14 171, nr.3 (MvT).
Kamerstukken II 1990/91, 21 198, nr.8.
Kamerstukken II 1990/91, 21 198, nr.10.
Kamerstukken II 1990/91, 21 198, nr.15.
Kamerstukken II 1990/91, 21 198, nr. 26.
P a g i n a | 59
Kamerstukken II 1994/95, 24 328, nr.1.
Kamerstukken II 2001/02, 28607, nr.3 (MvT).
Kamerstukken II 2003/04, 29 760, nr.3 (MvT).
Kamerstukken II 2005/06, 30 375, nr.2.
Kamerstukken II 2005/06, 30 432, nr. 2.
Kamerstukken II 2012/13, 33 610, nr.2.
Stb. 1941, 414
Stb. 1947, H155
Stb. 1956, 281
Stb. 1983, 689
Stb. 1991, 697
Stb. 1991, 698
Stb. 1999, 211
Stb. 2002, 515
Stb. 2005, 115
Stb. 2006, 706
P a g i n a | 60 Stb. 2006, 707
Stb. 2011, 26
Stb.2012, 328
Bundesgesetzblatt 2001, G5702 nr. 23
