m^OUVSOTQJAyT. NABESCHOUmNG OVER HET JAAR 2000
2.
DE NEDERLANDSE FEDERA TIE VAN VRIENDEN VAN MUSEA
3.
TENTOONSTELLING VLIELANDER AMA TEURS
4*
BEZWAARSCHRIFT TEGELVLOER IN HET ARMHUIS
5-
DE MEMOIRES VAN DONLi: afsluiting van de reeks artikelen
6.
REACTIEOPDEARTIKELENOVERDONIA EEN TERUGBLIK OP HET JAAR 2000 VANUIT HET MUSEUM MUSEUM "TROMP'S HUYS" GEREGISTREERD
7' 8. 11,
ISDITDE VUURTOREN VAN VLIELAND?
12,
REPLICA GROENLANDSE WALVISKAAK
^3-
WILLEM DE VLAMINGH
J^oBescfumwing over fietjaar 2000 Er zijn zo van die verenigingsjaren die weinig gebeurtenissen met zich meebrengen. Hoe anders het afgelopen jaar! Alleen al de voortreffelijke restauratie van vooral de binnenzijde van het museum, de tentoonstelling van werk in particulier bezit van"Betzy-Akersloot-Berg", de uitreiking van de "Slauerholf " poezieprijs en het uitroepen van het eiland Vlieland tot "Monument van de Maand" met een vlot leesbaar boekwerkje "Vlieland" geheten, vergezeld van teksten van Bert Huiskes en bijdragen van Ben Stenekes. Tenslotte de toeristische publiekstrekker: "het standbeeld van Willem de Vlamingh". Helaas heeft onze vereniging in bovenstaande totstandkomingen weinig medewerking kunnen verlenen, hoewel de kennis en de bereidheid hiertoe zeer sterk aanwezig was, en is.Het bovenstaande wordt nog verduidelijkt door een artikel van Bert Huiskes verderop in deze uitgave. Echter heeft ook de C.H.V. zich op cultuur en historisch gebied danig geroerd. Zo heeft ons lid Nijnke Gerritsma zich uitvoerig in het leven van Betzy Akersloot-Berg verdiept en is hierdoor ons gehele september-nummer van haar hand verschenen. De aankoop en plaatsing van een walviskaak op het kerkhof was lets heel bijzonders. Ook de bijwoning van de presentatie, van het naar mijn mening, tot nu toe, wetenscluippelijk gezien beste standaardwerk, de "Convexe Kustboog en het eiland Vlieland" van Henk Schoorl door de heren Lambooij en Bremer in Harlingen was zeer interessant te noemen. Vooral ook door de meegenomen maquettes van Bert Huiskes die de ontwikkeling van West-Vlieland in verschillende perioden van zijn bestaan voorstellen Verder is onze vereniging lid van de vereniging van de "Kring van Vrienden van de Hondsbossche" geworden mede door de historische band met de "Kop van Noord-HoUand". Als laatste valt het lidmaatschap van de Nederlandse Federatie van Vrienden van Musea te vermelden, waar een apart artikel aan gewijd gaat worden. J.H.
Monnin^o/
2
De Nederlandse Federatie van Vrienden van Musea Deze federatie is een overkoepeiende organisatie die tot doel heeft de honderden museum-vriendenorganisaties die er in ons land rijk zijn te binden - voorzover zij daaraan behoefte hebben- en nuttige informatie te verstrekken, opdat die verenigingen of stichtingen optimaal kunnen functioneren en niet zelf steeds opnieuw het wiel moeten uitvinden dat hen draaiend kan houden.Zo zijn op het ogenblik meer dan 200 vriendenkringen bij de federatie aangesloten. Ue accenten in de museumwereld zijn in de loop van de jaren zichtbaar verschoven. Zo namen de meeste gemeenten in de jaren '60 de exploitatie van het museum voor haar rekening. Directeur en medewerkers komen dan in dienst van de gemeente. Dat was geheel in de lijn van de ontwikkeling van die tijd, waarin de cultuurzorg als een overheidstaak gezien werd. In die tijd trad de overheid op als de belangrijkste financier van de musea, evenals dit heden ten dage nog op Vlieland plaats vindt. In de jaren '80 en '90 ziet men echter de slinger naar de andere kant uitslaan: de overheid trekt zich terug uit de vvereld van cultuur. 'Verzelfstandiging' was het nieuwe toverwoord. Zo warden het Nederlands Openlucht Museum in Amhem en de Rijksmusea geprivatiseerd. Dat deze ontwikkeling gevolgen had voor de vriendenorganisaties moge duidelijk zijn. In ieder geval zijn deze sinds de tachtiger jaren een belangrijke rol gaan spelen, niet alleen als ondersteunende achterban, maar ook als gesprekspartners en lobbyisten voor 'hun musea' Hoewel de gemeente Vlieland de exploitatie kosten nog t)etrekkelijk laag kan houden door het werken met enige zwaar gesubsidieerde krachten, kan hier in de nabije toekomst verandering in komen. Het is dan ook van doorslaggevend belang, een goede samenwerking tussen "het museum" en onze vereniging te hebben, Vanzelfsprekend, ook vice versa. Geheel in de lijn met de meeste andere vriendenorganisaties worden onze statuten in de komende tijd gemodemiseerd, waarbij de band met het museum sterker naar voren komt. Dit jaar zijn er twee bijeenkomsten bijgewoond, waarvan de laatste het thema: Vrienden winnen, Vrienden behouden" aansneed. In april volgend jaar vindt de voorjaarsvergadering in het museum "Het Valkhof in Nijmegen plaats. Het thema luidt:"Museumwinkels, alleen last of ook lusten"? Indien leden van onze vereniging met dit onden/verp ervaring hebben v\flllen zij dan contact met het secretariaat van de federatie opnemen? Telefoon 020-3053760. De leden die de vergadering willen bezoeken kunnen volgend jaar contact met de redactle opnemen. De kosten bedragen meestal 35 gulden. J . H . Nanninga
3
Tentoonstelling:
"yUXfJAJ^'E'R
^AMAT^'RS"
2000/2001
Het bestuur maakt van deze gelegenheid gebruik alle lezers en lezeressen van onze verenigingsuitgave "Tien Eeuwen Eylandt Flielandt" uit te nodigen, om de bovenvermeldde tentoonstelling te komen bekijken. De van medio oktober 2000 tot 15 April 2001 in het "Tromp's Huys"te bezichtigen schilderijen van tien Vlielander schilders en schilderessen zijn zeer de moeite waard. Totaal hangen er een achttien schilderstukken in het schitterend gerenoveerde museum. Het inleveren ter plaatse van een stembiljet met uw oordeel over de beste inzending wordt zeer op prijs gesteld. Hieronder volgt de lijst van ingezonden schilderijen:
T>eeCne(e)m(st)er
TiteC
THJs
G.Wijbenga-van Randen
Zeedamp Gezichtop 'twad Hotel Bruin 1920 Kerkte Vlie Vuurtoren zander titel zander titel Zee Winter in de Kroonspolders Meisje Zee Pad van 20 Kerk Posthuiswad Storm op komst Wadstilte Hortensia 's in glazen vaas Noordse droom
£300,OOO,n.tk.
Lenny Bruin I.KuipCT-Fris H.van Houtai A.Bouman-Smit C.Zuidoiga A. van der Ploeg H.Bo
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
n.tk.
O50,f750,. f750.f650,fSOO.n.t.k. n.t.k. n.tk. n.t.k. n.tk.
1200.£200,n25,n.t.k.
T.Bijtelaar te Velde 4
Bezwaarschrift tegelvloer in het Armhuls Op 6 maart j.l. ontving de gemeente Vlieland een aanvraag van de Stichting Monumentenbehoud Vlieland voor een monumentenvergunning t.b.v. het opslaan van de plavuizen vloer en het aanbrengen van een nieuwe vioer van dubbel-hardgebakken geglazuurde tegels op een dunne betonvloer in de keuken van het Annhuis. Onze vereniging heeft hier haar zienswijze over als volgt kenbaar gemaakt: Het wijzigen van de keukenvloer tast het historische karakter van het pand ingrijpend aan. Er zai zo mogelijk naar een andere opiossing gezocht moeten worden, om de activiteiten waarvoor deze wijziging noodzakelijk is, doorgang te laten vinden. De gemeente reageert hierop als volgt: De onderhavige wijziging is geen onomkeerbare wijziging. Het is uitdrukkelijk de bedoeling dat, indien het gebruik als keuken op enig moment niet meer aan de orde is, de oorspronkeiijke tegels weer teruggeplaatst worden. De nieuwe vioer is noodzakelijk voor een doelmatig gebmik van de huidige, vanuit het bestemmingsplan toegelaten, functie. Een andere, vanuit monumenten-ovenwegingen, minder t)ezwaarlijke opiossing is niet voorhanden. Het aanbrengen van een houten dekvloer was niet overeenkomstig de eisen van de Keuringsdienst van Waren. Wij venwijzen in dit vert)and ook naar de adviezen van de Rijksdienst voor Monumentenzorg en de monumentenconv missie van HQs en Hiem. Een meerderheid van het bestuur besloot op de bestuursvergadering van 11 oktober j.l. zich in deze reactie van de gemeente te kunnen vinden. De commissie
5
voor Vlielander
Monumenten
Ve rmmoires van Vonta In het December nummer uit 1997 werd begonnen met het publiceren van een aantal, door de onderwijzer donia, beschreven herinneringen uit zijn leven, betrekking hebbende op zijn verblijf op vlieland. In een inleiding maakte de heer Huiskes, die deze schenking uit handen van de familie Blom uit Harlingen voor museum "het Tromps Huys" ontving, reeds gewag van een mate van betweterij die op de lezer bij het lezen van deze artikelen afkomt. Hierdoor kan een zekere mate van irritatie ontstaan. Men moet wel bedenken, dat in die tijd een geweldig politiek elan met een grote opofferingsgezindheid, vooral bij de S.D.A.P. bestond. Terugkijkend op deze tijd blijkt er toch vaak een groot verschil in beleven van het socialisme in kringen van de universiteit en het onderwijs, ten opzichte van "de werkende man" te hebben bestaan. Zonder op de verdiensten van Donia af te willen dingen, wordt deze aflevering beeijndigd met een aantal jeugdherinneringen van mevrouw M. Pronkvan Randen. J.H. Nanninga
6
Tleactie op de artikeCen aver T><mta Vroeger waren de burgemeester, de dokter en de hoofdonderwijzer, de "notabelen"van het dorp of de stad en maakten dan ook de dienst uit. Zij zullen hun best hebben gedaan en goede sporen achter gelaten hebben. Meneer Donia, zoals hij genoemd diende te worden, was behalve hoofdonderwijzer ook nog wethouder, terwijl hij tevens verschillende bestuursfiincties uitoefende. Zo zat hij o.a. in het bestuur van "Volksonderwijs", waardoor mijn familie priv6 met hem in contact kwam. Wij, als gezin, hadden het geluk na vele omzwervingen in de eerste oorlogsjaren het gebouw van "Volksonderwijs" te mogen hxu-en. In de oorlogsjaren waren er namelijk geen schookeisjes die er gebruik van maakten en stond het huis leeg. Het gebouw stond toen nog in de Dorpstraat Na de oorlog werd het pand verkocht en kwam een nieuw gebouw van "Volksonderwijs" aan de badweg tot stand. Het "Doniahuis". De Heer Donia haalde op maandag de huur van "Volksonderwijs"op, zoals het pand toen in de volksmond genoemd werd. Hij was een echte heer, in het pak, voorzien van stropdas, en misschien ook wel een hoed op, maar dat laatste kan ik mij helaas niet meer herinneren.Zo kwam hij dan binnen stappen, als heerser alles bekijkend, waarbij hem niets ontging. Wee als hem lets niet zinde, dan volgde een geducht commentaar. Geen lampje mocht branden, want dat kostte maar geld. Het moest eerst maar donker genoeg zijn. En dat terwijl mijn ouders hier toch zelf voor moesten betalen. Maar had niet het lef hem met Donia aan te spreken. Hij was "Meneer Donia". Voordat onze huurbaas kwam, werd eerst gekeken of alles wel naar wens was, maar meestal kwam hij onverwachts binnen stappen. Gelukkig troffen wij hem niet vaak aan, daar hij meestal tijdens de schooltijd kwam. Maar waren wij wel thuis, dan durfden wij ons niet te bewegen. Wij waren doodsbenauwd lets verkeerds te doen. Donia was 66n van de notabelen van het dorp die veel te zeggen had. Een man die veel voor Vlieland betekende, maar dat ook wel kenbaar maakte, en je goed liet voelen dat hij de baas was. Bij het lezen van alles wat in de "Tien Eeuwen Eylandt Flielandt" over hem geschreven is, wilde ik dit toch wel even kwijt. JJ/. 3^on£-^^an 3iam&n 7
Een terugblik op het jaar 2000 vanuit het museum Het jaar 2000 was vcx}r het museum een oogstjaar. De in 1999 aangevangen restauratie van het pand werd afgerond en een grondige herinrichting van de presentatie l
8
gen van de bezetting voor de plaatselijke bevdking. De Slauerhoff-hoek is uitgebreid met een ongepubliceerd gedicht uit liet gastenboek van pension ALTIJD VOL. De Walvisvaart, Willem de Vlamingfi en andere maritieme ondenMerpen bleven net als de portrettengalerij van markante eilanders en de film uit 1936 in de ruimte voor de Oude Ambachten maar een en ander wordt wat samenhangender en infonnatiever gepresenteerd. In de loop van 2000 landden twee manuscripten op mijn bureau en ontstond een derde. Tot mijn genoegen mocht ik met de prof. J . Bremer en drs. H. Lambooij meeredigeren aan het derde deel van Henk Schooris "Convexe Kustboog" dat de waterstaatkundige en daarmee economische geschledenis van Vlieland tot onden^erp heeft. Ik had bij het verschijnen van deel 1 al contact gezocht met de redactie, omdat ik graag op de hoogte van Schooris opvattingen wilde zijn bij het inrichten van de kelder. Met mijn bijdrage konden we elkaar een dienst bewijzen. Verder verscheen van Brit Bell "Betzy Akersloot-Berg, zeeschllderes". Begeleiding van de (ijverige maar onervaren) vertalers, het persklaar maken van het manuscript en de contacten uitgever Van Wijnen en drukker Bariet geschiedden vanuit het museum, dat ook nauw betrokken was bij aflevering van Monument van de Maand. In de bijbehorende publicatie werd de kans gegrepen om een antwoord te vinden op enkele nog levende vragen. Dankzij de inspanningen van museummedewerker Ben Stenekes in diverse archieven kwamen we verder inzake de identificatie van het Tromp's Huys als kantoor van de Admirallteit, de vroegste geschiedenis van het Armhuis en de toedracht over de geplande ontruiming van Vlieland, zoals die tussen 1923 - 1929 in ambtelijke adviezen en bestuurlijke brieven werd bepleit of bestreden. Het boekje graaft niet diep maar geeft met zijn behandeling van ruimtelijke, economische, sociale, politieke, culturele en indivlduele aspecten van de Vlielander geschiedenis toch een compleet beeld van de kleine samenleving en de voomaamste gebouwen, die het liet neerzetten. Tot zijn grote genoegen zag het museum de replica van de zevende Vilelander walviskaak gepiaatst op zijn oorspronkelijke piek op het kerkhof. Het is aan de finandSle steun van de vereniging en de technische medewerking van de gemeente te danken dat de kaak er staat. De conservering van de overige z e s echte kaken trekt inmiddels intemationaal de aandacht. Tijdens de vijfde "Whaling Meeting" in het Duits Scheepvaartmuseum te Bremerhaven mocht ik een presententatie verzorgen van het Vlielander erfgoed rond de walvisvangst, met bijzondere aandacht voor de conservering van de onderkaakhelften in de kerk. In opdracht van de burgemeester was het museum vanaf 1998 nauw betrokken bij de ontvwkkeling en plaatsing van een monument voor Willem
de Vlaming. De onthuiling en/an vond plaats in septemljer van het afgelopen jaar. Het museum vericht nog archiefonderzoel< om zoveel mogelijl< details over het leven van De Vlamingh te verzamelen. U kunt een publicatie in Tien Eeuwen Eyiandt Flielandt tegemoet zien. Ook achter de schermen van het museum werd geoogst. Het museum hoorde bij de eerste handvd musea in Friesland, die erkenning kregen als "geregistreerd museum". Zelf geef Ik de voorkeur aan de temn "gecertificeerd" want geregistreerd waren we al te pas en te onpas. Niettemin betekent opname in het Nederiandse Museumregister, zoals dat de komende jaren viordt aangelegd, een erkenning van de solide financiSle basis die de gemeente Vlieland verschaft, het adequaat maatschappelijk functioneren en de degelijkheid waarmee het museum al zijn taken uitvoert. Elders in dit nummer treft u het oordeel aan, dat de registratiecommissie namens de Nederlandse Museum Vereniging velde over museum Tromp's Huys. Speciaal voor het museum onbwikkelden twee infomnaticastudenten van de Hogeschool Groningen betaalbare programmatuur voor het catalogiseren van de cdlectie en de documentatie in tekst en in beeid. W e maken geleidelijk de overstap van papieren kaartenbakken naar digitale databases, hetgeen de zoekmogelijkheden en het verdere cdlectie- en documentatiet)eheer ten goede zaI komen. Voor de omvangrijke klus van herinventarisatie van de collectie, bibliotheek en fotoverzameling en het aanleggen van de databases is Ben Stenekes aangetrokken als collectiemedewerker. Imgrid Rugenbrink assisteert bij het fotograferen/scannen van elk object en waar nodig bij het hemummeren van de objecten en eenvoudige conserverende ingrepen. Nel van Berkel herinvanseert de bibliotheek, die niet alleen uit boeken bestaat maar ook uit vele jaargangen tijdschriflen, historische krantenknipsels, fotokopie^n van bladzijden uit oude boeken met passages over Vlieland, aantekeningen, et cetera, in samenwerking met de zaI in de komende jaren ook de uitgebreide verzameling foto's en oude ansichtkaarten worden ontsloten.
Bert Huiskes
Museum
^Tromp'sHuys'
Als een van de eerste vijf Friese musea werd museum Tromp's Huys onlangs opgenomen in liet Nederlands Museumregister. Registratie is te beschouwen als een Icwaliteitskeurmerk dat vertrouwen welct bij publiek, overheid, fondsen en sponsors. Het keurmerk wordt na een veeleisende procedure alleen verstrekt aan musea die hun mV&n op orde hebben. Over museum Tramp's Huys luidt het advies van de provinciale commissie '•Na analyse van de door het museum verstrekte informatie komt de commissie tot de conclusie dat aan alle eisen wordt voldaan. Zo beschikt het museum over een institutionele status, een collectie en een op schrift gesteld beleidsplan. Het beleidsplan bevat een doelgroepformulering en formuleert beleidsvoomemens op alle museale taakgebieden. Hiermee is het plan geschikt om te dienen als leidraad en toetsings instrument voor hrt functioneren van het museum. Verder beschikt het museum over een afgeronde basisregistratie die voldoet aan de eisen van een collectieregistratiesysteem en heeft de conservator aangetoond op adequate wijze zorg te dragen voor het behoud van de collectie. Gekeken naar aard en schaal van het museum beschikt het over voldoende basisvoorzieningen voor het publiek en wordt kennis verkregen over de collectie door onderzoek in eigen beheer. Informatie over de collectie is openbaar en in verschillende vormen op voldoende vaste tijden toegankelijk voor publiek. Tenslotte heeft het museum aangetoond te beschikken over voldoende interne deskundigheid om de museale taken naar behoren te vervullen en tonen de fmanciSle jaarstukken een stabiele fmancigle basis ter waarborging van het behoud van de collecties en het functioneren van het museum. Namens de provinciale adviescommissie Frysl&n
11
Is dit de vuurtoren van Vlieland? De schilder Wiliem Bastiaan Tholen (1860 - 1931) werkte hoofdzakelijk in Den Haag en omgeving maar verbleef regelmatig in Enkhuizen. IVIet zijn sclneepje "Eudia" kruiste liij vanaf 1901 over de Hollandse plassen en de Zuiderzee. Hij deed ook de Waddeneiianden aan. In 1914 schilderde hij een paneei met een vuurtoren, gezien vanuit het duin. Het paneei staat bekend als Vuurtoren op Terschelling. Op Terschelling ontkent men stellig dat het om de Brandaris zou gaan. De voorstelling doet eerder denken aan de Vlieiander vuurtoren. De aanwezigheid van Tholen op Vlieland is echter niet anderszins gedocumenteerd. Het bewuste paneei is enige jaren geleden verworven door een lid van de Cultuur-histoiische Vereniging "Eyiandt Flielandt". Hij en het bestuur van de vereniging vragen zich af of hier de vuurtoren van Vlieland is afgebeeld. Wie van onze leden het antwoord op die vraag gegrond en positief kan leveren, wint voor het museum een prijs: het langdurig bruikleen van het schilderij aan Tramp's Huys. Het bestuur ziet uw reactie met belangstelling tegemoet. Hanneke
Heemskerk-Nusselder Voorzitter"
Vuurtoren op Terschelling— W.B. Tholen 12
Replica Walviskaak Ons bestuur is voornemens een plaquette met ondervermelde tekst naast de op het kerkhof geplaatste walviskaak te plaatsen. Zoals u waarschijnlijk uit de pers vemomen zult hebben, is in samenwerking met de conservator van het museum, de heer B.Huiskes 66n en ander tot stand gekomen, waarbij de vereniging de kosten van het maken van het afgietsel van de walviskaak op zich genomen heeft. Tot 1920 stonden nog een aantal van deze onderkaakshelften van de Groenlandse walvis op het kerkhof. Door het uitvoeren van een raadsbesluit uit 1919 werden deze "kaken" naar de kerk overgebracht om verdere verwering tegen te gaan. Een van de exemplaren werd echter aan het zich nu noemende museum "Naturalis" in Leiden geschonken Na tachtig jaar is deze onderkaak van de reeds lang uitgestorven Groenlandse walvis, hoewel van een andere samenstelling weer op Vlieland terug gekeerd. Zijn plaats op het kerkhof is naar alle waarschijnlijkheid dezelfde als die van v66r 1920. Dit aan de hand van een schilderij van Betzy Akersloot-Berg en een afbeelding uit een wetenschappelijke studie van dr.A.B.Deinse. In een aansluitend hoofdstuk zal uit de doeken gedaan worden hoe het afgietsel gemaakt werd, terwijl tevens de laatste Vlielander walvisvaarder "KJaas Tot", de man met de alom bekende uitspraak: "Houten schepen, ijzeren matrozen" onder de loupe komt. Zijn kleindochter, ons lid, mevrouw D.de Jong-Holleman, die ook op 25 april j . l . de replica onthulde, stelde ons veel materiaal over hem ter beschikking, waarvan dankbaar gebruik gemaakt is.
Replica Groenlaxidse Walviskaak met respect en eerbied aan de Vlielandse Walvisvaarders 25 April 2000 Cultuur Historische VerenigingHEylandt Flielandf tekst replica walviskaak 13
Vervaardiging van de Replica In 1999 gaf onze vereniging aan Museumtechnische Werken in Groningen de opdracht tot het maken van de replica. Om deze te kunnen maken benodigt men z.g. mallen. Deze mallen, ook wel gietvormen genoemd, zijn van siliconenrubber. Dit is een sterk en flexibel materiaal waaraan nauwelijks lets anders hecht. Eromheen komt een steunkap van kunsthars. De mal wordt gemaakt op een origineel voorwerp: in dit geval de onderkaak. Bij de driedimensionale onderkaak bestond de mal uit twee rubberdelen, en twee steunmmmj^Km kappen zoals op de afbeelding 1 duidelijk te zien
I
^ ^ ^ ^ ^ ^ 1 is.
"^^^^^^^1 De originele kaak wordt langs de denkbeeldige
I ^ ^ ^ ^ H scheidslijn van die twee delen ingebed in j ^ ^ ^ ^ ^ ^ l "modelline, een synthetische klei. > ^ ^ ^ ^ H De bewerkingsvoortgang is nu als volgt: ' ^ ^ ^ ^ H Met een penseel wordt de eerste laag dik vloeiS ^ ^ ^ H baar siliconenrubber op de walviskaak aange^^^^w^^H bracht, waama deze na enige tijd uithard. Daama ^ ^ S ^ ^ H wordt het geheel op dikte gebracht met een strijkflj^^^^H bare siliconenrubber. Hierop wordt de steunkap ^ ^ ^ ^ ^ ^ H van kunsthars gemaakt. Weer uitharden, dan het ^ ^ ^ ^ ^ ^ H geheel omdraaien en de modelline verwijderen. Precies hetzelfde geschiedt aan de andere kant Afbeelding 1. van het voorwerp. Als het geheel uitgehard is, worden de steunkappen verwijderd en de rubberen delen van het origineel afgestroopt. De rubber delen worden in de steunkap gelegd, waama de mal gereed voor gebruik is. Voor het vervaardigen van het afgietsel werden de malhelften met bars voor gestreken, die met pigmenten en vulmiddelen op de goede basiskleur en dikte gebracht werd. Daama schroefde men de maldelen aan elkaar waama het geheel met dunnere bars vol gegoten werd. De volgende dag kon men het afgietsel emit halen. De gietnaad op de scheiding van de maldelen werden met slijpsteentjes en schuurpapier verwijderd, waama het afgietsel richting schildersatelier ging.
Op afbeelding 2 is links de originele en rechts de replica van de walviskaak te 14
zien. Het enige verschil is het gewicht van de oorspronkelijke kaak die door 66n persoon nauwelijks te tillen is.
Afbeelding 2.
Het is te hopen dat de kaak zoals op Schiermonnikoog te zien is, niet verbleekt. Wel is helaas al een scheur van een meter in de lengterichting geconstateerd. Het geheel valt onder garantie, maar toch In een volgend nummer komen wij hierop terug.
Beschrijving van de tekst van de Replica Door: Bert Stenekes
De imcriptie bevat driepmten die vragen oproepen, nl:
Hier leit Begraven Antien. Reynder is in den Heere ge Rust in Den Jaaren 1758 R A R
a: de datum Aan de bovenkant van de kaak zijn vaag de letters 17" te herkennen. Hiemaast is helaas een stuk: "kaak" verdwenen, waardoor de juiste datum tussen 1700 ai 1799 kan liggen b: de naam Achter Antien is een onduidelijke stip te zien. Dit kan het einde van de zin betekenen Antiai hoeft niet per se Antiai Reynder te betekenen. Er staat n.l. Reynder is. c: het jaartal Het jaartal 1758 suggereert dat Reynder op die datum is overleden. In werkelijkheid stierf hij op 5 September 1749.
Het jaartal 1758 duidt op de doop (geboorte) van Reynders' kleindochter Antien Alberts (de Ruyter) gedoopt op 20 augustus 1758 te Oost Vlieland en dochter van Albert Reynders (de Ruyter) en Fetje Jans Hoekemaker. Nog te vermelden valt het kopen van een huis door Reynder op 26 januari 1737 voor 31 gulden in de Achteromstraat Noordzijde op de Westhoek van het Kerkeglop van Lijsbeth AlofFdochter laatst weduwe van Claas Eymers. 15
De zwager van Reynder genaamd Dirk Comelis de Boer, verkocht op 2 augustus 1737 een "cofschip" voor 425 gulden. Reynder zelf was op dat moment niet aanwezig; hij voer n.l. als commandeur op een Groenlandvaarder. De tocht duurde tot eind Augustus.
XCaas Tot In het jaar 1938 overleed Klaas Tot. Nog op 92 jarige leeftijd woonde hij op Vlieland,waarbij hij in zijn laatste jaren met recht kon zeggen de enig overlevende zeeman te zijn, die op een zeilschip ter walvisvangst ging. Zijn leven was dan ook vol verrassingen en avontuur. In 1860 zeilde het driemast volschip "Dirkje Adema"uit Harlingen voor de laatste maal naar de Noordelijke poolstreken, op jacht naar walvissen en robben. Het was de eerste reis voor de jonge veertien jarige Klaas. Dat knapen van 1 l,12,en 13 jaar op de "Derkje", zoals de schuit genoemd werd, monsterden was heel gewoon in die tijd. Klaas leerde pas op latere leeftijd lezen en schrijven. De "Dirkje Adema" had een bemanning van 52 koppen. Voor een schip van 400 ton was dit aantal niet aan de hoge kant. Als proviand werd een de lading aardappelen die een hele tjalk in beslag nam, met tien koeien aan boord gebracht. Het was dan ook geen wonder dat de jonge Klaas met drie man in een kooi moest slapen. E^n geslachte koe, die voor het Paasmaal binnen de Poolcirkel was bestemd, werd in het topje van de mast gehesen. Op de heenreis vroor het toch altijd, zodat het vlees goed geconserveerd bleef Met Pasen klom dan de timmerman met zijn zaag naar boven om een goed stuk vlees af te zagen. Het fomuis aan boord woog meer dan 1000 kilo en brandde gedurende de been- en terugreis naar Harlingen zo'n half jaar lang. Het is logisch dat de schoorsteen af en toe verstopt raakte. Een paar pakjes los kruit werden dan op het fomuis gelegd, de kok en zijn maats vluchtten het dek op en even later Een geweldige knal! Het hele schip trilde ervan, maar de schoorsteen spoot de rookgassen 16
weer naar boven alsof het een walvis was. Tot de te verrichten taken van de jonge Klaas behoorde ook het z.g. ijs kloppen. Het want inklimmen om het ijs van de vastgevroren touwen te slaan. Ook in de sloepen werd gevaren. De harpoenier stond voorop, en bij het raken van de walvis was het steeds een dubbeltje op zijn kant of de sloep er niet "onder door" zou gaan. Immers de gepijnigde walvis schoot als een duikboot naar beneden en dan was het: "sloep hou je haaks". Klaas is meermalen over boord gevallen. Om niet te bevriezen kleedde hij zich meteen spiemaakt uit en trok kleren van zijn maats aan, van ieder wat. Dat gebeurde bij 15 tot 20 graden onder nul. Zo'n sloep verdween ook wel eens uit het gezicht. Zo is het een keer voor gekomen dat het meer dan drie dagen duurde voordat de Dirkje Adema weer terug gevonden werd. De gevangen robben werden intussen op een ijsveld geslacht. E>reigde bevriezing van je voeten, dan volgde de bestelling van "een warme stoof. De gevoelloze voeten verdwenen daama in de bulk van een half geslachte rob, waar zij spoedig bijkwamen. Toen Klaas een half jaar na vertrek van zijn eerste reis thuis kwam, helemaal schuil in een grote oliejekker, laarzen en zuidwester, herkende zijn moeder haar zoon nauwelijks meer. Later was het andersom, maar eigenlijk nog net zo. Toen Tot van een reis van drie jaar weer verscheen, kropen zijn kinderen huilend achter moeders rokken weg. Soms zag men op zo'n reis in honderd dagen geen land. Ook liep de Dirkje Adema een keer op de rotsen en bekwam averij, zodat het naar haar thuishaven moest terug keren; vier maanden nadat het vertrokken was liep het de haven van Harlingen binnen. Later heeft Tot o.a. gevaren op de "Nederland"*, destijds het grootste zeilschip dat nog in de vaart was. Hij overleefde gelukkig, toen dit schip schipbreuk leed. In zijn 45 jarige loopbaan met talloze zeereizen gebeurde dit nog menigmaal. Ook was hij behulpzaam bij reddingspogingen voor onze kust. Vanwege zijn verdiensten werd hij door het Dorus Rijkersfonds erkend en beloond. Op Vlieland was Opa Tot een welbekende, populaire figuur. Menig badgast heeft de oude baas aan het vertellen gekregen, waarbij prachtige staaltjes van zeemanskunst te berde gebracht werden. Op de leeftijd van 73 jaar kwam hij bij zijn dochter aan de Dorpsstraat 178 in huis, waar hij twintig jaren zou verblijven. Twee jaar lang was hij stijf van de reumatiek, maar zijn dochter zette hem achter op het plaatsje met de knieSn zolang in de zon tot ze bijna waren gestroopt. Daama liep hij weer als een kieviet. Toen hij in 1938 overleed, rouwde het gehele eiland. De laatste jaren was 17
Klaas Tot nog de enige overgebleven Nederlandse Groenlandvaarder, die op Vlieland en Terschelling zo bemind was dat hij op de bootdienst tussen de eilanden en naar de vaste wal "gratis reizen" had. Op zijn verzoek werd deze beminde dorpsbewoner onder grote belangstelling op zijn geboorte eiland Terschelling ter aarde besteld. In het portaal van het oude gemeentehuis hing jarenlang een tekening van een door hem meegemaakte schipbreuk op dit schip, die door Tot zelf persoonlijk aan de burgemeester in zijn laatste levensjaar overhandigd werd. Helaas is deze tekening verdwenen. Wie kan ons inlichtingen hierover verschaffen?
Standbeeld WiUem de Vlamingh
18
Vlieland ontrukt een bekendheid uit de vergetelheid In de meeste encydopedieSn komt zijn naam niet voor. Op school wordt hij niet genoemd. Nederland heefl deze man vergeten, alleen een straatnaam op Vlieland herinnert nog aan deze grootheid. I\^et een standt)eeld wit Vlieland deze geboren eilander eren en weer terugbrengen in de geschiedenis. Willem de Vlamingh, geboren op Vlieland op 28 november 1640 is gedoopt in de kerk die nu de naam Nicoiaaskerk heeft gekregen. Het blijft een raadsel waarom deze bevelvoerder zo in de vergetelheid geraakt is. TenMijI de bewoners van Australia deze naam kennen en allang een beeld voor hem hebben opgericht. Willem de Vlamingh is de ontdekker van de westkust van Australie. Op drie mei 1695, voeren drie schepen uit, onder bevel van Willem de Vlamingh, met als opdracht van de Heeren van de Oost indische Compagnie om een onderzoek in te stellen naar een aantal vermiste schepen; De "Vergulde Draek" en de "Ridderschap van Holland". Beide schepenwaren op weg naar Batavia, maar zijn daar nooit aangekomen. Australia was in die tijd niet helemaal onbekend. Tachtig jaar eerder was Dirck Hartogh ook al in deze omgeving geweest en had ais bewijs daar een tinnen bord op een paai geslagen met de inscriptie van zijn aanwezigheid. Tijdens de reis van de Vlamingh werd de paal met het bord gevonden. Het bord werd er afgehaald, er werd een nieuw tinnen bord gemaakt waar de Vlamingh de tekst van Hartogh in graveerde en onder de oorspronkelijke tekst werd vermeWt dat ook hij daar was geweest. Als bijzonderheid van de reis van de Vlamingh mag vermeid worden dat de hele westkust van Australia, zeer zorgvuldig in kaart werd gebracht. E n daarmee werd de Vlamingh gezien ais de ontdekker van de westkust van Australia. Zaterdag 2 September werd een standbeeld onthuld, door de Vlielander burgemeester v/d Mark. Het beeld werd ontworpen door Christine Chiffrun en zij verdient een pluim voor dit bijzondere, goed passende standbeeld. Turend voor op de
boeg van zijn schip, met het gezicht naar het oosten. in zijn hand
heeft hij het tinnen bord. Voor Vlieland betekent dit standbeeld veel. Het eert een oud eilander en geeft hem zijn plaats in de geschiedenis. zoals dat behoort. D. v/d Veen
19
iT
%
";'7 y ' "^r •^'r fvfT V^" '/r ?' i'r '^v t r •;'!•
i":' ir t^' yr ir t't ir
De CuCtuur J-Cistoriscfie 'Vereniging "TyCancCt fCieCancCt"
Vr ^•^
%
fr
-rr , i : f f * J V J . . , j ^ ^ ^ 5 5 y 5 g ; ^ ^ 5 ^ 5 ^ ^ « ^ ^
"
5 V
Wenst ai iiaar leden:
?
is ' --W—J*iti-''
ir tr i-it-: i-r ^
'^^^^^^^r
"^^^^f^:'
^Mfe
^
^'
' y ^ ^ ^ - ^
fr
"i.Y'
MM
^'f-
tfr
^
i~ I t -
. /•
^ - •
.
<^ •
% %
ir jy
»
tr
een Trettige Xerst en een QeCukkig
ix il -ti
% %
2001
fx ti v-r ir «• fx f;- fr vr f- tr f,- fr f:r fr -fr i^-fx fi- ^5- ^> 20
Orgcum van de Cidtuur Historische Vereniging "Eyiandt FCietandt" Vlietand
Tiende jaargang, nr 3. December 2000