A4-kranten bevatten artikelen van NRC Handelsblad en nrc.next over actuele onderwerpen. Deze A4-kranten kunnen worden gebruikt in lessen en bij opdrachten voor scholieren in het ‘Studiehuis’ (hoogste klassen havo/vwo). De A4kranten zijn gratis te downloaden via www.nrc.nl/ scholieren.
‘Hartstochtelijk streven naar een bijzondere, persoonlijk vereniging van God met de menselijke ziel.’ Zo omschrijft het woordenboek van Van Dale het begrip ‘mystiek’. In deze A4-krant kiezen we het onderwerp iets breder. Je kunt inderdaad lezen over ‘mystici’ die visioenen hadden en daaruit de conclusie trokken dat ze diep contact hadden met God. Maar je vindt ook artikelen over geloven, allerlei soorten bijgeloof en over rituelen zoals die van de druiden en gothics.
De redactie van Stepnet van uitgeverij ThiemeMeulenhoff maakt opdrachten bij artikelen in de A4-kranten. Deze opdrachten zijn te vinden op de website www.stepnet. nl. De artikelen in de A4-kranten zijn zo gekozen dat er voor meedere vakken opdrachten bij gemaakt worden.
Mystiek & Geloof
februari 2007
inhoud Hildegard von Bingen 2, 3 Gothics 4 Druiden 5 Satanisten 6
Eindredactie Marlies Hagers Vormgeving Bart Grätz
Geloof 8 Meditiatie 11
De schepping van Adam, fresco van Michelangelo Buonarroti (1475 – 1564) in de sixtijnse kapel, Vaticaan.
Een veertje op Gods adem De twaalfde-eeuwse abdis Hildegard von Bingen had visioenen waarin ze zag hoe de kosmos nrc handelsblad in elkaar zat en reusachtige vrouwen de kerk personifiëren. A4-krant Door Marjoleine de Vos
Mystiek & Geloof
2
Hildegard von Bingen
Alles aan Hildegard von Bingen spreekt van een andere tijd, een tijd die ongrijpbaar ver weg is geraakt en die ook door erover te lezen of naar bouwwerken, schilderingen of gedichten te kijken niet werkelijk tot leven komt. Zoals een piramide niets onthult over het ware leven van de Egyptenaren, zo kan een kruisvaardersburcht of een miniatuur dat een visioen weergeeft ons nauwelijks dichter bij Hildegard von Bingen brengen, de abdis die van 1098 tot 1179 in Duitsland in een klooster aan de Rijn leefde. Hildegard was een heilige - niet op de manier van moeder Theresa, door veel goeds te doen, maar op de ‘ouderwetse’ manier: ze ‘zag’ dingen, had goddelijke ingevingen en visioenen, die ze te boek stelde en die haar regelrecht door ‘het levende licht’ zelf werden geopenbaard. Visioenen Wat staat dat ver van ons af, het hele woord ‘visioen’ al. Dat kan nu hooguit nog in verband met hallucinerende middelen gebruikt worden, en wat de mensen zien als ze die gebruikt hebben beschouwt niemand als goddelijke openbaring. In Hildegards tijd wel, al was het nu ook weer niet zo dat iedereen die zei de stem van God gehoord te hebben meteen op aandacht en geloof mocht rekenen. Hildegard begon omstreeks haar veertigste haar visioenen op te schrijven. Een kopie van haar manuscript kwam in handen van de paus. Die was erg onder de indruk. Toch was Hildegard een vrouw, een schepsel dat in die tijd niet echt als een voertuig van verstand werd gezien. Ook door Hildegard zelf niet overigens, zij tornt in haar geschriften absoluut niet aan de dan geldende orde, en beklemtoont steeds weer dat ze ‘ononderwezen’ is, ‘een veertje op de adem van God’, een ‘nietswaardige vrouw’. Hildegard, een meisje uit een eenvoudige Hildegard in haar toestand van ‘waarachtig zien’.
familie dat al op haar achtste aan het klooster was gegeven, was onmiskenbaar een autoriteit. Dankzij de van God gegeven visioenen waardoor ze bezocht werd. Heel eigenaardige visioenen van een bolvormige menselijke figuur met twee hoofden die de hele kosmos omvatte en die in zijn kern opnieuw de mens bevatte, van het wereldei, van gevleugelde wezens en reusachtige vrouwen die ‘de kerk’ personifiëren, of ‘de synagoge’ of ‘de liefde’. In haar visioenen komen heel veel vrouwen voor en ook in haar gedichten en liederen bezingt ze voornamelijk vrouwen. Hildegard leek vrouwen een stuk interessanter te vinden dan mannen. Haar boek over oorzaken en geneeswijzen van ziektes, waarin ze ook de lichaamshuishouding van de beide geslachten behandelt, besteedt veel uitgebreider aandacht aan de vrouw dan aan de man. Zij prijst steeds maar weer de vrouw als moeder en voortbrengster van het leven, vooral in de gedaante van Maria: ‘en daarom is de hoogste zegen te vinden in de vrouwelijke vorm, boven alle andere schepsels, want God is mens geworden in een lieftallige en gezegende maagd’. Muziek Het blijft moeilijk om zonder grondige studie de geestesgesteldheid en de spiritualiteit van de twaalfde eeuw te begrijpen, al zou je dat, Hildegards brieven lezend, naar haar miniaturen kijkend, aan haar leven denkend, wel graag willen. Onze manier van denken lijkt weinig op de vanzelfsprekende, alles tot een geheel makende denkwijze van Hildegard, en de beeldentaal uit die tijd is een echte táál, die men eerst moet leren kennen en beheersen voor de bedoelingen van een en ander duidelijk worden. Maar gelukkig schreef Hildegard ook muziek. Ze heeft beweerd dat ze geen noot kon lezen en ook nooit zangles kreeg, maar dat moet wel weer een bescheidenheidstoop zijn. Het is althans nauwelijks denkbaar dat iemand zonder enige muzikale scholing deze wonderbaarlijk mooie en veelvoudige muziek geschreven kan hebben. Dat er een klooster bestond waar de nonVe r vo l g o p p a gi n a 3
Ver volg van pagina 2
nrc handelsblad A4-krant
Mystiek & Geloof
3
Hildegard von Bingen
nen in de kerk elke week deze muziek zongen! Hoe konden die nonnen dat trouwens, vraagt men zich af, zeker bij het luisteren naar de onwaarschijnlijk mooie uitvoeringen van het gezelschap Sequentia. Werkelijk, zo moeten engelen zingen, want mensenstemmen kunnen dit niet. Zoals mensenoren maar nauwelijks naar deze muziek kunnen luisteren.
genot bij deze ervaring’ - een non! Hoe wist ze dat? Zo schrijft ze ook doodleuk: ‘Mannen die nooit een vrouw hebben blijven even kleurloos als een dag waarop de zon niet schijnt’. Voor vrouwen vindt ze het al evenmin aanbevelenswaardig om nooit een man te hebben. Toch prijst ze de maagdelijkheid aan als weg naar God - maar het is niet verboden om een mooie maagd te zijn, haar kloosterlingen dragen feestelijk uitgedost de mis op. Hildegard weet wel zeker dat het levende licht behagen schept in schoonheid.
Verrukking Ooit, schreef Hildegard, zong Adam met de stem van de Levende Geest, maar door de zondeval raakte hij die kwijt. Iets van dat vermogen hebben de mensen weer teruggewonnen door muziek te schrijven en muziekinstrumenten te maken, zodat zij konden zingen ‘naar gelang de verrukking van hun ziel’. Helemaal zoals het vroeger was, is het natuurlijk nooit meer geworden, en dat is maar goed ook volgens Hildegard, want ‘de onvolkomen en sterfelijke mens zou nooit de kracht en welluidendheid van zijn (= Adams) stem hebben kunnen verdragen’. Toch moet Hildegards muziek dicht bij die van Adam komen, in haar extatische ingetogenheid. Maar Adam was een man en in zijn eentje, Hildegard laat vrouwen zingen en die zingen het mooist. Daar valt niet aan te twijfelen voor wie luistert naar hoe Heather Knutson en Susanne Norin ‘Nunc aperuit nobis’ zingen (op de cd Canticles of ecstasy). De subtiele vervlechting van enkel- en samenzang, het opwaarts reikende, de hartverscheurende kleine neerwaartse buigingen die hun stemmen maken, het is van een adembenemende schoonheid en sterkte. Hildegard schrijft dat de mens bij bepaalde gezangen moet zuchten en steunen ‘omdat hij moet denken aan de hemelse harmonie in zijn ziel’. Dat zal het zijn. Hevige vrouw Hoe onbegrijpelijk deze muziek in haar schoonheid dus ook is, toch brengt ze Hildegard dichterbij. Een hevige vrouw, er zit, ondanks alle heiligheid en onthechtheid, enorm veel leven in haar muziek. Zoals er trouwens ook veel leven in haar brieven zit en in haar openhartige verhandelingen over seksualiteit: ‘Wanneer een vrouw seksuele omgang met een man heeft, ondergaat zij een gevoel van hitte, dat door de begeerte in haar hersenen wordt veroorzaakt, alsook een gevoel van
Behagen Dat betekent zeker ook dat ze zélf behagen schepte in schoonheid. Het is onzin om aan de oprechtheid van haar visioenen te twijfelen, maar meer dan eens blijkt dat het levende licht en zij precies hetzelfde over de dingen denken. Als Richardis, haar vriendin en helpster, in een ander klooster tot abdis wordt benoemd, protesteert Hildegard hevig tegen die scheiding en ze schroomt niet daar ‘de klare bron die nooit bedriegt’ bij te hulp te roepen die via haar ondubbelzinnig laat weten: ‘De beweegredenen die voor de verkiezing van deze non (=Richardis) worden aangevoerd hebben bij God geen gewicht’. Ze zal vast zelf geloofd hebben dat haar onwil om van haar vriendin te scheiden te maken had met Gods tegenzin om Richardis uit Bingen te laten vertrekken, maar zoiets geeft meteen het gevaarlijke van machtige mystici aan. In vertrouwelijke onderonsjes met God richten zij de wereld naar hun eigen goeddunken in. Gelukkig was Hildegard niet zo erg machtig, noch vreselijk oorlogszuchtig. Ze was maar een eenvoudige abdis die God wilde dienen en die daartoe al haar talenten, en dat waren er niet weinig, ten volle benutte. Aan die inzet danken wij de muziek van deze raadselachtige vrouw, die zichzelf als een instrument van de goddelijke geest beschouwde, ‘de bazuinklank van het levende licht’. De kosmosmens zoals Hildegard die in haar visioenen zag. ( Illustraties uit Liber Divinorum Operum)
Cd’s: Sequentia: Canticles of ecstasy en Voice of the blood
Vleermuizen eten geen chips ‘Gothics’ hullen zich in het zwart, kicken op Dracula en de Middeleeuwen en houden van dramatinrc handelsblad sche muziek. Goths hebben hun eigen feestjes, winkels en festivals. A4-krant En picknicks. Door Hester Carvalho
Mystiek & Geloof
4
Gothics
Het is vroeg op de zaterdagmiddag, negen graden en het regent zachtjes. Onder een boom in het Amsterdamse Vondelpark zitten een stuk of zeven jongeren. Hun haar is zwart geverfd, ze hebben dikke zwarte randen om hun ogen, witte gezichten en kleding van zwart fluweel. Op de grond liggen een paar dekens, bezaaid met bakjes pepernoten, kuipjes kaas en een paar gesneden broden: hier wordt een ‘Gothic Picknick’ gehouden. Door het weer is de opkomst niet erg groot, maar de stemming zit er bij de zeven deelnemers goed in. ,,Mag ik de roomkaas even?” vraagt Emiel (18) aan Oskar (17), die bezig is een fles wijn open te maken. Michiel (18) strooit een bos verdroogde rozen op het water en steekt een van de bloemen achter het oor van vriendin Wednesdy (18). Ramon (19) lakt zijn nagels zwart, terwijl Emiel zijn oogmake-up bijwerkt.
,,Via Internet ben ik met Goths in contact gekomen”, zegt Oskar, student industrieel ontwerpen in Delft. ,,Tijdens het surfen kwam ik allerlei homepages tegen met informatie. Zo ben ik liefhebber geworden.” Hij bestelt de obscure cd’s via Internet of per postorder, want in de reguliere platenzaken zijn ze meestal niet te krijgen. Voor Wednesdy, Michiel en Ramon heeft de interesse voor ‘Goth’ gevolgen voor allerlei aspecten van het leven: wat ze eten, wat ze lezen, hoe ze zich kleden en hoe hun kamer eruit ziet. De drie wonen nog thuis en hebben hun kamers ingericht in Goth-stijl. Die van Wednesdy is zwart geverfd, met zwarte gordijnen en plastic vleermuizen aan het plafond. Ramon versierde de zijne als ‘een spookhuis’, met schedels, skeletten en draperieen.
Drugs Deze Goths gebruiken geen drugs en drinken alleen rode wijn, want ,,Die fonkelt zo mooi”. En op feestjes serveren ze geen chips, maar fraaie schalen met fruit. ‘Goth’ staat ook voor de treurige romantiek van kastelen en treurwilgen. Michiel en Wednesdy schrijven samen gedichten. ‘s Avonds is er een gothic dance party in een catacombe onder een kerk in Amsterdam, Middeleeuwen waar het groepje ook weer aanwezig is. De Michiel en zijn vrienden zijn ‘Gothic’. De ene Goth, in bruidsjurk met daarover een ‘Gothic’-stroming beslaat mode en muziek zwarte cape, wordt bewonderd door de en is qua uiterlijk geinspireerd op de midandere, die lange puntschoenen draagt met deleeuwen. Haar aanhangers lezen graag een lange rij gespen. Organisator Frank verhalen over ridders, graaf Dracula en Bouwmeester meent dat de huidige inteandere vampiers en hebben een voorkeur resse in de mode mede is ontstaan door de voor zwarte kleding met ijzerbeslag. clip van Madonna, Frozen waarin ze met De belangrijkste pijler van de Goth-bewezwart haar en allerlei draperieen te zien is. ging is de muziek. Al zijn er verschillende Er is ook de invloed van de fetisj-wereld. subgenres de voornaamste kenmerken zijn Meer dan in de jaren tachtig zie je nu Goths de gedragen zang, galmende drums en een Het festival Summer Darkness voor de liefhebbers van Gothic. (Foto: Rob Huibers) ingesnoerd in corsetten en lakkleding. voorkeur voor bloederige, dramatische De sfeer is gemoedelijk. Men kletst en teksten. De groepen hebben namen als dankzij hun markante uiterlijk: het zwarte zijn speciale feesten, speciale concerten, bekijkt de cd’s die te koop worden aangeLacrimosa of Theatre Of Tragedy. getoupeerde vogelnestjeskapsel van Cure- winkels en festivals. Het idee voor een spe- boden. Ramon danst heftig op een plaat ciale ‘Gothic-Picknick’ komt uit Londen Eigenlijk is de Goth-stroming al weer een zanger Robert Smith kreeg enthousiast van Bauhaus, Oskar zwijmelt met een vertelt Michiel, waar regelmatig grote revival van een trend uit de jaren tachtig. navolging. ‘Vleermuizen’ werden de fans meisje. Michiel is er nu niet bij. Hij moest Toen werden allerlei Engelse ‘doem’-bands toen genoemd, naar de zwarte aankleding groepen Goths in parken samenkomen. De in Noordwijk naar de verjaardag van zijn informatie over muziek en evenementen als Siouxsie & The Bashees, The Cure en en de als vleugels gedrapeerde capes om schoonmoeder. halen Michiel en zijn vrienden, die allen in The Sisters Of Mercy tot het genre gerehun schouders. kleine plaatsen in de omgeving van Leiden kend. De hernieuwde belangstelling voor wonen, van Internet. Niet alleen wegens hun muziek, maar ook ‘Gothic’ groeide sinds 2000 gestaag. Er Dit artikel is enkele jaren oud.
,,Karen, wil je een echte druide ontmoeten?’ vroeg een vriendin me laatst. Sinds ik hier een echte heks ontmoet heb en sinds ik weet dat hier nog hippies bestaan denk ik: ,,Ach, de Engelsen zijn behoudender dan wij en zo lijkt het alsof nrc handelsblad hier uit elk tijdperk nog overlevenden zijn.” A4-krant
Full time druide
Door Karen Gerbrands
Mystiek & Geloof
5
De druide waarmee mijn vriendin een afspraak maakte, bleek geen gewone druide te zijn, maar een Archdruid, een hoge piet dus. Opeens werd ik zenuwachtig, maar gelukkig had ik net een boek uit de bibliotheek gehaald, Celtic Connections van David James en Simant Bostock en ik begon aan mijn huiswerk. Het woord druide kende ik wel, uit Asterix en Obelix. Nu leerde ik dat een druide een Keltische priester is; dat de druidenkalender 13 ‘maanden’ heeft die naar bomen zijn genoemd; en dat ook de letters van het Goidelic alfabet bomennamen hebben. Er werd een godin aanbeden, Brigit genoemd, of ook wel Bride, of Moeder Aarde. Al 30.000 jaar werd deze godin in Europa aanbeden, tot daar abrupt 2.000 jaar geleden een einde aan kwam. Op een maandagmorgen reden we naar Glastonbury. We hadden afgesproken bij de Witte Bron. In het smalle straatje waar Rollo Maughfling (Foto Karen Gerbrands) we parkeerden bleek ook de Rode Bron te Door Hester van Santen
Druiden en Bloed
In Italië ontstaat elk jaar discussie rond de onverklaarbare rite van de vierde-eeuwse heilige Sint Januarius. Op 19 september laten katholieke priesters in Napels het bloed van de heilige, dat bewaard is in twee ampullen, van vloeibaar in vast veranderen. Mooie PR voor de stad en voor Italië, zo schreef de Italiaanse krant La Repubblica, maar wetenschappelijk dubieus. Vervolgens roerden ook het Vaticaan en het Italiaanse Comité voor Paranormaal Onderzoek (Cicap) zich. Het ‘bloed’ van Sint Januarius is een uitvinding van een middeleeuwse alchemist, zo meldden Cicap-onderzoekers jaren geleden al in het tijdschrift Nature. Maar nu La Repubblica schrijft dat de Cicap dat bewézen heeft, krabbelen de sceptische wetenschappers terug. Nou, schreven ze
zijn. We zagen mensen uit beide bronnen water drinken; een enkeling vulde een fles. We liepen naar de Tor, de karakteristieke kale heuvel in Glastonbury met erop de ruine van een 14de-eeuws kapelletje. Op een bankje in de zon hebben we een uurtje zitten praten met Rollo Maughfling, Chosen Chief of the Glastonbury Order of Druids and Archdruid of Britain. Eerst legde hij uit dat de leer van de druiden nooit verloren is gegaan, maar alleen lange tijd verboden is geweest en daarom moesten alle ceremonies in het geheim plaatsvinden. Dat hoeft nu niet meer. Ook wist hij alles over de muziek en de ceremonies. Helaas was hij niet opgeleid voor het maken van toverdrankjes.
,,Ik las ergens dat u zich gedistantieerd heeft van de hekserij”, zei mijn vriendin. ,,Dat klopt. Wij zijn in het openbaar getreden, de heksen niet. Al hun ceremonies hebben met de maan te maken en vinden dus ’s nachts plaats en in het geheim. Onze ceremonies hebben met de stand van de zon te maken en vinden overdag plaats en zijn openbaar.” Het uur was om en op de valreep stelde ik hem mijn laatste vraag: ,,Zijn er druiden in Nederland?” ,,Ja” zei hij, ,,maar de meesten zijn vrij oud en niet erg actief meer en de nieuwe generatie druiden is er jong en kent de ceremonies nog niet goed.”
Alternatief In Glastonbury kochten we een boek dat hij ons aangeraden had, The Elements of the Druid Tradition van Philip Carr-Gomm. Ik was nog nooit eerder in Glastonbury Zonnewendes geweest. Het bleek een mooi stadje te zijn ,,Bent u een fulltime druide?” vroeg ik. ,,Vroeger niet’, zei hij ,,maar tegenwoordig vol alternatieve winkeltjes: edelstenen, kruiden, Afrikaanse kunst, boekwinkels wel.” vol met alternatieve boeken. Zelfs de men,,En wat houdt dat dan in?” vroeg ik. sen kleden zich er anders dan ik gewend ,,Ik organiseer acht festivals per jaar, de ben, New Age, alsof de jaren zestig zijn zonnewendes en de dag-en-nachteveninblijven hangen. gen. Precies daartussenin hebben we nog Thuis heb ik de twee tijdschriften en het vier heilige dagen. Dus we vieren 21 juni, boek bekeken. De leer van de druiden deed de langste dag; 21 december, de kortste dag; en 21 maart en 22 september, wanneer me denken aan het geloof van de indianen de dag en nacht precies even lang zijn; dan in Amerika, de bushmen in Afrika, de aboop 2 februari ‘Imbolc’, op 1 mei ‘Beltaine’; 1 riginals in Australie. Nu kwam ik erachter augustus heet ‘Lughnasadh’; en 31 oktober dat zo’n soort geloof ook in Engeland nog steeds bestaat. ‘Samhein’.”
Vast geen wonder
Kardinaal Michele Giordano toont de monstrans met de vermeende bloeddruppels van Sint Januarius. (Foto AP)
als reactie in een persbericht, we dénken alleen dat het geen bloed is. Maar onderzocht hebben we het nooit, want dat mogen we niet. Het Vaticaan, bij monde van monseigneur Paolo Romeo, is de stelligheid zelve: ,,Ook na recent onderzoek blijft het fenomeen onverklaarbaar.” Ondanks de voorzichtigheid die de wonder-onderzoekers tentoonspreiden, lijken ze toch van hun zaak overtuigd als ze in hun persbericht naar hun eigen onderzoek uit 1991 verwijzen. Destijds maakten ze uit eierschalen, keukenzout en vulkanisch ijzerchloride een roodbruine substantie na die zich precies als het bloed van Sint Januarius gedroeg. Bij hard schudden verandert het van vast naar vloeibaar. En de bewering van Paolo Romeo dan? De onderzoekers: ,,Er is niks in een wetenschappelijk tijdschrift gepubliceerd.”
Satanisten zijn overal Door Itai Mol nrc handelsblad A4-krant
Mystiek & Geloof
6
Ocultisme
,,Samen met Harry Potter en zijn vrienden raken de oplettende lezers in zeven jaar (zeven boeken) vertrouwd met de wereld van het satanisme.” Het occult zakwoordenboek is bedoeld als handreiking aan christenen, die volgens auteur R. Matzken onbekend zijn met de vele verschijningsvormen van duivelsaanbidding in de huidige maatschappij. Dat geldt volgens de auteur ook voor de kinderboekenreeks over de tovenaarsleerling Harry Potter, die bij kinderen over de hele wereld populair is. Waar nog maar kort geleden het occulte tot het terrein van de primitieve culturen behoorde, staat de huidige maatschappij er bol van, constateert de auteur. ,,Onderwijs en gezondheidszorg integreren het in hun programma’s, (kinder)boeken en jeugdmuziek staan er bol van.” Vijf christelijke organisaties hebben zich verenigd om de satansverering tegen te gaan. De bekendste is de stichting Schreeuw om Leven van de Hilversumse evangelist en oud-directeur van de Evangelische Omroep Bert Dorenbos. Wereldwijd complot Volgens Dorenbos bestaat er een wereldwijd complot van satanisten, verenigd in maffia-achtige structuren. De duistere krachten zouden onder meer actief zijn in de internationale criminaliteit en de vermaaksindustrie in Hollywood. Ook in de politiek en de kerk zijn de satanisten volgens hem geïnfiltreerd. In het occulte zakwoordenboek staan honderd termen uitgelegd die te maken hebben met waarzeggerij, hekserij, Oosterse mystiek en alternatieve geneeswijzen. Een voorbeeld is Feng Shui: ,,Geluk, gezondheid en succes door de juiste afstemming op ‘Chi’ (manipulatie van Ying en Yang) in bouwkunst en zakendoen. Een oude Chinese vorm van wichelarij werd een hype in het Westen.” Bij ieder occult gebruik wordt een ‘Bijbelse duiding en weerlegging’ gegeven. Zo luidt de bijbelse weerlegging van reïncarnatie: ,,Het is de mensen gezet eenmaal te sterven, en daarna het oordeel, Hebr. 9:27.”
Harry Potter met het zwaard van Griffoendor. Uit de film: De geheime kamer. De honderd trefwoorden in het zakwoordenboek bieden samen een aardig overzicht van stands die er op een paranormale beurs te vinden zijn. Maar volgens Dorenbos gaat occultisme verder dan deze standaardtermen, ook drugsgebruik en rock & roll beschouwt hij als occult. Dorenbos: ,,Matzken en ik verschilden een beetje van mening over het opnemen van deze termen. Maar goed, ik ben erg blij dat het boekje en het platform er nu zijn, en we zullen zeker onze activiteiten uitbreiden.” Dorenbos ziet de invloed van het satanisme steeds verder toenemen, vooral doordat de
duistere krachten steeds meer de massamedia als wapen gebruiken om hun boodschap te verkondigen. Hij ziet voorbeelden te over, maar het duidelijkst in Nederland waren toch wel de programma’s van Menno Buch, voor wiens ziel Dorenbos nog iedere week bidt. ,,Ik ken hem persoonlijk, en hij weet hoe ik over hem denk. Hoewel er goed met hem te praten valt, wil hij niet met zijn duivelse activiteiten stoppen.” De toename van het occultisme is voor Dorenbos een teken dat de tijd van oorlogen die aan de apocalyps vooraf zal gaan, naderbij komt. En de traditionele kerken,
zelfs de orthodoxe protestantse richting die hij aanhangt, zien het gevaar niet. Daarin ziet de evangelist zelfs het bewijs dat de satanisten ook in de kerk zijn geïnfiltreerd. Dorenbos: ,,De duivel is gebaat bij stilte, zodat hij in alle rust zijn werk kan doen. Dat de kerken daaraan meewerken, betekent dat hij ook daar invloed heeft.” Omdat de duivel het liefst in stilte opereert, is bekendheid geven aan zijn activiteiten het middel van het platform om hem te bestrijden. Want uiteindelijk is de duivel volgens Dorenbos maar voor één ding bang: ,,De liefde van Jezus.”
Paddo zorgt voor indrukwekkende spirituele trip Door Hester van Santen Een drugssessie met psylocibine, de werkzame stof uit paddo’s, kan een religieuze nrc handelsblad ervaring opwekken die nog maanden indruk maakt. Dit is de uitkomst van A4-krant een merkwaardige dubbelblinde studie met 36 proefpersonen die uitgevoerd werd aan het academisch ziekenhuis van de Amerikaanse Johns Hopkins Universiteit, gepubliceerd in het tijdschrift Psychopharmacology.
Mystiek & Geloof
7
Stimulerend effect Gezeten in een rustige woonkamer, muziek op de achtergrond, kregen volwassen vrijwilligers onder begeleiding een hoge dosis psilocybine toegediend, goed voor een urenlange trip. Anderen kregen ter controle een pil met het ADHD-medicijn Ritalin, dat een stimulerend effect heeft. Direct na de trip, en twee maanden later, vulden de deelnemers een uitgebreide enquête in over hun ervaringen, en dan vooral over de spirituele betekenis van de trip. De mensen, die geselecteerd waren omdat ze veel met religie of mystiek bezig waren, vonden het indrukwekkend: 22 van de 36 rapporteerden een „complete mystieke ervaring” na de paddopil. Van Ritalin voelden maar vier deelnemers zich spiritueel
De paddestoel Psylocibine zorgt voor een religieuze trip.
geraakt. Twee maanden later vond ongeveer de helft van de deelnemers dat de trip bij de top-5 van belangrijkste gebeurtenissen in hun leven hoorde. Psilocybine geldt niet als erg gevaarlijk. Een op de drie deelnemers aan de Amerikaanse studie had echter wel angsten, een op de zes werd tijdelijk paranoïde. Psychopharmacology, dat maar liefst vier commentatoren uitnodigde om de studie te bespreken, was lovend. De Amerikaanse psychiater Harriet de Wit schrijft dat “de studie [...] waarschijnlijk een belangrijke plaats [zal] innemen in de geschiedenis van menselijk onderzoek in de psychofarmacologie.” Gereguleerd onderzoek naar drugsgebruik was in de jaren vijftig en begin jaren zestig gemeengoed, maar kreeg een slecht imago. Zo gebruikte de bekende LSD-deskundige Timothy Leary zichzelf en studenten als proefpersoon. De onderzoekers vinden het nuttig dat ze nu kunnen uitzoeken wat er tijdens een mystieke ervaring in het brein gebeurt. Desgevraagd beaamt Raymond Niesink, toxicoloog bij het Trimbos-instituut voor verslavingszorg, dat er in het vakgebied behoefte is aan serieuze studies naar de effecten van drugs, al gaat het dan vooral om de farmacologische en niet zozeer om de mystieke kanten.
Wetenschappers zeggen: ‘Uittreden is een echte ervaring’ Kan je geest je lichaam verlaten terwijl je doorleeft? Zwitserse neurologen hebben nu wetenschappelijk aangetoond dat ‘uittreden’ een echte ervaring is. Door Hendrik Spiering
Hallucinaties en Uittreding
In esoterische en parapsychologische kring is het een vaak besproken ervaring: uittreding, de ervaring dat de geest het lichaam verlaat. Vaak vertellen mensen met zo’n ‘out of body’-ervaring (OBE) dat ze hun lichaam van bovenaf konden bekijken. Bij onderzoek van een epileptische patiënt in Zwitserland is nu een hersengebied gevonden dat bij prikkeling precies zo’n ervaring
oproept: de rechter gyrus angularis, een kronkeling in de cortex aan de rand van de achterhoofdskwab. Het onderzoek staat beschreven in het wetenschappelijke tijdschrift Nature. Tijdens lichte elektrische prikkeling van het hersengebied zei de 43-jarige epilepsiepatiënte (die nooit eerder een uittredingservaring had gehad) dat ze wegzonk in het bed of van een grote hoogte viel. Sterkere prikkeling leidde er toe dat ze zich twee meter boven het bed voelde zweven en zelf in bed zag liggen. ,,Maar ik kan alleen mijn benen en mijn onderlijf zien’’. Als de vrouw gevraagd werd strak naar haar benen te kijken tijdens zo’n prikkeling meldde ze dat ze haar benen korter zag worden. Als haar benen gebogen waren leek het alsof ze snel op haar gezicht af
kwamen, en ze probeerde haar benen dan ook te ontwijken. Hetzelfde gebeurde als ze gevraagd werd naar haar handen te kijken. Uit het feit dat prikkeling zowel leidt tot uittreding als tot anatomische illusies (van uitsluitend het eigen lichaam), én uit het feit dat aan het lichaam van de vrouw tijdens de ervaring niets bijzonders te zien was, leiden de Zwitserse neurologen af dat het gaat om een verstoring van het eigen-lichaamsbeeld. Uit ander onderzoek was al bekend dat de gyrus angularis een rol speelt bij het lichaamsbeeld. Uittredingservaringen en illusoire lichaamsveranderingen kunnen ook verdwijnen als de betrokken persoon probeert het lichaam op afstand nader te inspecteren. Het kan zijn dat in de gyrus angularis
een koppeling plaatsvindt tussen de visuele ervaring en andere zintuiglijke waarnemingen, zoals de tastzin. Deze bevindingen sluiten aan bij de conclusies van de bekende Britse parapsychologe Susan Blackmore die al in de jaren tachtig vaststelde dat uittredingen zeer vaak plaatsvinden wanneer zintuigelijke informatie beperkt is of volkomen wordt genegeerd. Door deze verstoringen is het brein gedwongen om een coherent beeld op te bouwen uit andere elementen, zoals het geheugen. Geen enkele uittredingservaring die Blackmore onderzocht gaf aanleiding om te veronderstellen dat de geest werkelijk het lichaam had verlaten. Ook alle klassieke gevallen die altijd in de literatuur opduiken blijken bij nader historisch onderzoek op drijfzand te berusten.
Godsdienst doet er weer toe Jongeren zijn weer nieuwsgierig naar het geloof, ziet Antoine Bodar. ,,Dat moet je niet afstrafnrc handelsblad fen.”
antwoordelijkheid of hij die navolgt of niet? „Nou, zo sterk zou ik het niet willen uitdrukken, maar er zijn wetten en we moeten gewetensvol met die wetten omgaan. Ik denk dat veel jonge mensen meer hebben aan een helderheid die streng is. De leer draag je uit op de preekstoel. Maar in de biechtstoel, als je naast iemand zit, ben je natuurlijk toch het lam. Het kan voorkomen dat je als priester aan iemand die problemen heeft een ander advies geeft dan wat de kerk leert.’’
A4-krant
Door Bas Mesters
Mystiek & Geloof
8
Geloof
Priester Antoine Bodar (61) ontvangt in zijn cel, hartje Rome. Een vloer van geglazuurde plavuizen, een oud balkenplafond, een tafel, een boekenkast en een bed. Buiten brandt de zon. Binnen wordt getranspireerd. Sinds deze zomer is Bodar bijzonder hoogleraar Christendom, Cultuur en Media aan de Universiteit van Tilburg, hij blijft wel in Rome wonen. Hij vindt de leerstoel op zijn lijf geschreven. Hij werkt sinds zijn twintigste voor radio en televisie. Hij was vijfentwintig jaar actief aan de Universiteit van Leiden, waar hij onder meer filosofie van de kunst doceerde. Hij studeerde kunstgeschiedenis, geschiedenis, literatuur, theologie en filosofie. Sinds 1992 is hij priester. Mag een kerk de media aanwenden om de boodschap te verspreiden? „Ik denk het wel. Maar het gaat erom dat je het bescheiden doet. Zeker in de media, want als je in die wereld gelovig bent, beschouwen ze je als iemand die niet helemaal volwassen is geworden. In Nederland is godsdienst lange tijd iets geweest dat in de privé-sector hoorde. Ik denk dat het land ontwaakt is. Godsdienst doet er weer toe. Het hoort thuis in het openbare domein.”
Is dat niet hypocriet? „Zo zouden veel protestanten het noemen. Maar zo is het leven. En ik ben natuurlijk een echte katholiek. Ik vind Nederland een benepen land. Er is geen compassie. Als je in Amsterdam naar de tram rent, wacht de bestuurder niet. Als zijn schema zegt dat hij moet rijden, vertrekt hij. Hier in Rome wacht de tram dan. En als je een keer te weinig geld hebt, zeggen ze hier: laat maar zitten. Het is nog zoveel menselijker. En religie is meer verweven met de cultuur. Nederland is radicaal met doordrammen. Het ik-zeg-wat-ik-denk van Pim Fortuyn is verworden tot ik-praat-ik-zeg-maar-ikdenk-niet. Er is sprake van een enorme vergroving. Nederlanders heten een tolerant volk te zijn, maar dat is helemaal niet zo.’’
Antoine Bodar (Foto Roger Cremers)
Het aantal gelovigen onder jongeren is teruggevallen, tot dertig procent. Maar diezelfde jongeren komen nu veel openlijker uit voor hun geloof dan We zagen u met Jan Mulder in een Postbankjongeren van twintig jaar geleden. Hoe verklaart reclame op een motor door Rome rijden. Waar ligt u dat? de grens van het openbare domein voor de kerk? „Jongeren zijn niet gewend aan gods„Ik heb begrepen dat gelovigen mijn optre- dienst, omdat hun ouders de kerk tabee den doorgaans leuk hebben gevonden. hebben gezegd. Juist door een gebrek aan Mensen die uit de kerk zijn gestapt, waren kennis en doordat de contrabeweging van kritischer. Bisschop Muskens van Breda hun ouders is uitgesleten, zijn jongeren vond ’t niks. Ik vond het leuk om dit uitge- weer nieuwsgierig – en religieus aan het rekend met zo’n mopperaar als Mulder te winkelen. Dat moet je niet afstraffen. Je doen, die altijd afgeeft op het geloof. Met moet heel mild uitleggen waarom het zo’n spotje geef je als priester aan dat je christelijk geloof is zoals het is. Ik laat middenin het leven staat. En de opbrengst zien dat het katholieke geloof een vrolijk was voor een goed doel: de herinrichting geloof is. In mijn colleges in Leiden had ik van het priesterkoor in de Sint-Jan van ’saltijd het meeste succes als ik voorlas uit de Hertogenbosch.’’ Confessiones van Augustinus: ‘Heer Heer,
maak mij kuis, maar nu nog niet’.’’ Maar wat als die geïnteresseerde jongeren de bekende vragen over het condoomstandpunt van de kerk en andere heikele kwesties ter sprake brengen? „Ik probeer dat een beetje af te houden. Je moet er altijd over praten. Maar het is belangrijk je te realiseren – en dat is moeilijk voor Nederlanders – dat de katholieke kerk de ethische lat zeer hoog legt. Tegelijk weet de moederkerk heel goed dat haar kinderen zich niet altijd naar de regel gedragen. Er is altijd een spanning tussen de theorie en de praktijk, het ideaal en het leven. Dat hoort bij de katholieke kerk.’’ Dus er zijn wetten, maar het is ieders eigen ver-
Maar Nederland is wel tolerant voor homoseksuelen. „Ik vind Nederland juist een doordramland op dat terrein. Ik zeg in een nieuw boekje dat homofilie een afwijking is, maar als je dat doet, deug je niet. Ik hoor het normaal te vinden. Maar ik erger me vreselijk aan die Gay Parades op de Amsterdamse grachten. Die moet ik me laten welgevallen, terwijl ze daar iets presenteren waar geen normale homofiel mee uit de weg zou kunnen.” Maar hoe kijkt u dan aan tegen het homostandpunt van de kerk en het document over homopriesters? Is dat niet intolerant? „De kerk stelt dat iemand die diepgewortelde homoseksuele neigingen heeft, niet gewijd mag worden. Maar ze omschrijft niet wat dat dan is. Dat is verstandig. Als je als priester celibatair leeft, is er volgens mij niets aan de hand.”
Feit en fictie in The Da Vinci Code op aarde. Er zou een nieuwe, betere tijd aanbreken.
Wat is er nu waar van al die aardige weetjes en theorieën in The Da Vinci Code? Een zoektocht met nrc handelsblad prof. dr. H.J. de Jonge, hoogleraar nieuwe testament, en dr. E. GrasA4-krant man, kunsthistoricus.
4 Bevat het werk van Leonardo da Vinci, zoals de Mona Lisa, de Man van Vitruvius en het Laatste Avondmaal echt verborgen boodschappen en symboliek? Leonardo da Vinci schilderde over het algemeen voor rijke particulieren. Symboliek in de schilderijen is veeleer bedoeld voor die opdrachtgevers, niet voor bewonderaars eeuwen later. De hoofdpersoon in Browns boek noemt de Mona Lisa ‘een subtiele boodschap van androgynie’. Leonardo zou de Mona Lisa op zichzelf hebben gemodelleerd om de balans tussen man en vrouw te onderstrepen. Kunsthistorici menen echter dat de vrouw op het schilderij Mona Lisa Gherardini is, de echtgenote van een Florentijnse koopman Francesco di Barolommeo di Zanobi del Giocondo. Brown heeft zich wellicht laten leiden door de aan Da Vinci toegeschreven uitspraak dat 'elke schilder zichzelf schildert'.
Door Jan Benjamin
Mystiek & Geloof
9
Da Vinci Code
1 Was Jezus getrouwd met Maria Magdalena, hadden zij een kind en overleefde hun nageslacht in Frankrijk? Er wordt al eeuwen gefantaseerd over een seksuele relatie tussen de bijbelse Jezus en Maria Magdalena, maar daarvoor is geen deugdelijk bewijs. Maria was, historisch gezien, een volgeling van Jezus. De enige betrouwbare bron over haar is Marcus 15:40. Alles wat Lucas toevoegt in 8:2 geldt al als onbewezen. Een intieme relatie of zelfs huwelijk is negentiende-eeuwse fictie. Dat Maria nageslacht had, berust op geen enkele historische bron. Dat ze naar Frankrijk is gekomen, is een negendeeeuwse legende. De door Brown aangevoerde apocriefe evangeliën van Philippus en Maria Magdalena spreken geheel niet van een huwelijk of een seksuele relatie tussen Jezus en Maria Magdalena. In De Da Vinci Code schrijft Brown dat iedereen die Aramees kent kan zien dat de term die voor Maria Magdalena wordt gebruikt meer betekent dan ‘metgezel’, namelijk ‘geliefde’. Het evangelie van Philippus, waarnaar de auteur verwijst, is echter bewaard in het Koptisch, waarschijnlijk vertaald uit het Grieks. Voor een Aramees origineel bestaat geen aanwijzing.Brown schrijft dat de huwelijkse staat van Jezus de kerkelijke erkenning van zijn goddelijkheid in de weg had gestaan en daarom door de kerk is verzwegen. Onjuist, menen kerkhistorici. Juist in de begintijd van de kerk had Jezus ook als getrouwd man en vader kunnen gelden als boodschapper van God. Jezus' overtuiging dat Gods koninkrijk aan het aanbreken was en al zijn aandacht eiste, maakt een huwelijk echter niet aannemelijk. 2 Heeft de katholieke kerk in de vierde eeuw Jezus’ menselijke aard bewust verdonkeremaand en de
Het Laatste Avondmaal van Leonardo Da Vinci. (detail) oudste evangeliën die dat aantonen, vervangen door de huidige vier evangeliën? Over de verhouding tussen de menselijke en goddelijke aard van Jezus is in de eerste eeuwen veel en openlijk gedebatteerd, een samenzweringstheorie is hier misplaatst. Het concilie van Nicea (325) legde vast dat Jezus volledig mens was geweest maar als Zoon ook ‘één wezen met de Vader’. Het is overigens eerder het omgekeerde van wat Brown beweert: drie van de vier canonieke evangeliën, en waarschijnlijk de oudste (Mattheüs, Marcus en Lucas) beschrijven Jezus primair als mens. Heeft de Romeinse keizer Constantijn (274-337) zich bemoeid met de katholieke kerk en de vaststelling van de bijbelse canon? Ja, met het Concilie van Nicea wilde Constantijn niet een concrete samenstelling van de bijbel of een bepaald theologisch dogma doordrukken. Hij wilde wél eenheid vestigen in de verdeelde kerk. De keizer was de theologische twisten beu, maar heeft zich niet inhoudelijk bemoeid met de canon. Brown dateert Constantijn trouwens ‘vier eeuwen’ na Jezus’ dood.
Maar Jezus stierf omstreeks het jaar 30, Constantijn leefde dus circa 244 jaar later. 3 Bestaat de Priorij van Sion, die volgens Brown het nageslacht van Jezus en Maria Magdalena beschermt? Nee. De Priorij waarvan Brown beweert dat die in 1099 is gesticht heeft niet vanaf die tijd bestaan. Hooguit in de twintigste eeuw als een club mystiek geïntereseerde geestverwanten in Frankrijk, tussen 1956 en 1976. Brown haalt zijn kennis van de Priorij grotendeels uit het boek Holy Blood, Holy Grail van Baigent, Leigh en Lincoln (1982). De belangrijkste bron voor dit boek was de Fransman Pierre Plantard, naar eigen zeggen Grootmeester van de Priorij van 1981 tot 1984. Brown schrijft dat geheime documenten van de Priorij van Sion erop zouden wijzen dat het christendom oorspronkelijk ‘het heilig vrouwelijke’ zou hebben vereerd. Dit is aantoonbaar onjuist, zeggen deskundigen. De oudste bronnen wijzen erop dat Jezus’ wervingskracht vooral bestond in zijn aankondiging van het koninkrijk Gods
5 Op Het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci zou Maria Magdalena naast Jezus zitten. Bovendien vormen beide lichamen een V, symbool voor het vrouwelijke, en in een groter verband een M, symbool voor de man. Klopt dat? De meeste kunsthistorici nemen aan dat de figuur aan de rechterhand van Jezus de apostel Johannes is. Deze apostel wordt altijd enigszins ‘vrouwelijk’ afgeschilderd. Leonardo gebruikt de verschillende houdingen van de personen op het schilderij om ruimte en dynamiek te creëren, zeggen Da Vinci-kenners. Op de vraag van wie de zwevende hand met het mes is naast de derde figuur van links, blijven zij het antwoord schuldig. 6 Stamt de ‘ongeluksdag’ vrijdag de dertiende uit het jaar 1307, toen de Franse koning Filips IV afrekende met de Orde der Tempeliers, volgens Brown de bewakers van de Heilige Graal? Dat zou kunnen, maar er zijn ook andere verklaringen te vinden. Zo waren er dertien mensen aanwezig bij het laatste avondmaal en werd Jezus op (Goede) Vrijdag gekruisigd. Een andere suggestie is dat de ongeluksdag komt van een Noorse sage over de boosaardige god Loki die als nietuitgenodigde, dertiende gast, op het feest komt en de aarde in rouw dompelt.
Kabbalah is niet voor amateurs Vergeet de sterren met hun polsbandjes: kabbalah is een complexe en serieuze zaak. Op een cursus nrc handelsblad in Utrecht leert een rabbijn je de joodse geschriften anders te lezen. A4-krant
De antwoorden zouden te vinden zijn door de joodse geschriften anders te lezen. Achter iedere letter, woord, cijfer en accent zou een diepere, goddelijke betekenis zitten die je helpt om jouw rol in de kosmos te bepalen.
Afkeer De 64-jarige rabbijn dr. Tzvi Marx is onze leermeester tijdens deze ontdekkingstocht. Tien cursisten zitten in een zaaltje in een De woorden waarmee hij de les opent, klingroot woonhuis. Op tafel ligt de bijbel en ken dan ook opmerkelijk: „Ik houd niet een boek met de titel ‘Inleiding in de kabvan kabbalah. Ik heb een afkeer van vage balah’. De 81-jarige Dinnie had zich thuis new age spiritualiteit, maar kabbalah is ‘in’ alvast voorbereid op de cursus met dezelfde en ik krijg er steeds meer vragen over, dus naam. Hier lijkt kabbalah, uitgesproken vond ik dat ik het moest aanpakken.” met de klemtoon op de laatste lettergreep, Rabbijn Marx wil van zijn cursisten geen verre van trendy. Het grootste deel van de kabbalisten maken. „Uitleggen wat de groep is ouder dan zestig. En niemand kabbalah is en wat de verschillende strodraagt het rode koordje om de linkerpols mingen en ideeën zijn, is al genoeg lesstof”, waarmee ‘kabbalisten’ als Madonna, vertelt hij. Britney Spears en Demi Moore het kwaad De vraag schiet door mijn hoofd of ‘kabbaproberen af te zweren. list’ Britney Spears ook dagen zat te zwoeVolgens de website van het Kabbalah gen op teksten uit de Zohar, een belangrijk Centrum waar deze sterren hun lessen boek van de kabbalah. Het lijkt me onwaarvolgden geeft kabbalah inzichten in ‘de schijnlijk. Zelfs deze inleiding, waar geen geheimen van het universum’. Kabbalah enkele voorkennis voor werd gevraagd, vertelt over de zin van het leven: waarom is voor een leek soms moeilijk te volgen. ben ik geboren? Waarom overkomen som- Termen als mitswot, talmoed en tenach mige dingen mij? En wat is mijn toekomst? vliegen door de zaal. Door Elles van Gelder
Mystiek & Geloof
10
Kabbalisten zien god als een systeem
Kabbalah
Kabbalah is de mystieke uitleg van joodse geschriften waarbij ieder woord, cijfer, teken en accent symbool staat voor een diepere betekenis. Een van de belangrijke ideeën van de kabbalisten is dat de mens niet alleen afhankelijk is van God, maar dat God ook afhankelijk is van de mens. Kabbalisten zien god als een systeem waar ze een positieve invloed op moeten hebben. Hoe ze dit kunnen doen, ontdekken ze door de ware betekenis van de joodse geschriften bloot te leggen. Deze verbintenis tussen de goddelijkheid en de werkelijkheid wordt schematisch weergegeven in de levensboom. De levensboom, schakel tussen goddelijkheid en werkelijkheid
Madonna met om haar linkerarm een rood kabbalah-bandje. (Foto Reuters) Keppeltje De enige met een keppeltje, naast de rabbijn, is de 80-jarige Foppe. Hij had een joodse moeder, vertelt hij, maar werd christelijk hervormd opgevoed. Vier jaar geleden koos hij voor het joodse geloof. „Ik heb nog heel veel te leren”, zegt hij. „Tijdens een zomer een paar jaar geleden heb ik over kabbalah gelezen. Terwijl ik las, dacht ik soms dat ik het begreep, maar zodra ik het boek dichtsloeg, was het allemaal weer weg. Toen ik hoorde over de cursus dacht ik: dit is mijn kans.” De 30-jarige Ruth, de jongste van de groep, is naar de Folkertsma Stichting gekomen omdat ze waarschijnlijk joodse voorouders heeft. Ook heeft „het geheimzinnige en het mystieke rondom de kabbalah” haar
nieuwsgierig gemaakt. „Dat Madonna kabbalist is, spreekt me juist totaal niet aan. Het centrum in Los Angeles waar zij haar lessen heeft gevolgd, is een commerciële instelling die alleen maar bezig is met geld verdienen.” Ook rabbijn Marx is niet te spreken over de trend onder de beroemdheden. „Ze maken een complexe en serieuze zaak compleet belachelijk. Wat daar gebeurt is allemaal erg oppervlakkig. En er zijn wel bepaalde stromingen in de kabbalah waarbij zo’n polsbandje wordt gedragen, maar de sterren doen het enkel omdat ze het er exotisch vinden uitzien.” Voor inlichtingen over cursussen kabbalah, zie: www.folkertsmastichting.nl
God tussen de oren De ervaring van ‘alles’ ‘God’, ‘Allah’ of ‘Nirvana’ hangt samen met activatie van een hersendeel in de nrc handelsblad linker pariëtaalkwab. Maar ook de slaapkwabben roeren zich tijdens A4-krant religieuze extase. Door Simone de Schipper
Mystiek & Geloof
11
Reli-kwab
Na liefde, geluk, bewustzijn en geheime gedachten, is ook spiritualiteit niet langer heilig voor onderzoekers met een hersenscanner. Dr. Andrew Newberg en dr. Eugene d’Aquili, van de Amerikaanse universiteit van Pennsylvania, vroegen Tibetaanse boeddhisten om in hun laboratorium te mediteren. Aan Franciscaner nonnen vroegen ze er te bidden. Alles voor de wetenschap. Het was de onderzoekers te doen om de transcendente piekervaring. Als gewoonlijk concentreerde de mediterende boeddhist zich op zijn innerlijk en negeerde alle gedachten, emoties en signalen uit de omgeving. Alleen zat hij dit keer met een touwtje in zijn hand en een infuus in zijn arm. Na ongeveer een uur ervaart de boeddhist niets dan zijn innerlijk, voelt hij dat dat innerlijk oplost ‘in een ruimteloosheid en tijdloosheid, en versmelt met alles wat er is’. Als dit moment naderde, trok hij aan het touwtje. Op dat teken dienden de onderzoekers, die zich in de aangrenzende ruimte muisstil hielden, via het infuus een radioactieve stof toe. Die nestelt zich tussen de hersencellen hoe actiever de cellen hoe meer radioactieve stof en blijft daar even aanwezig, zodat de vrijwilliger zijn meditatie kon afronden voor de onderzoekers hem in een SPECT-hersenscanner schoven. De scans tonen een actieve prefrontale cortex. Dat is weinig verrassend, want dit voorste deel van hun hersenen houdt zich onder andere bezig met bewuste handelingen en met de aandacht op iets richten, en mediterende boeddhisten concentreren zich op hun innerlijk (of op een kaars of een mantra) en proberen bewust alle andere signalen te blokkeren. Opvallender, vinden de onderzoekers, is de verstilling in de posterior superior pariëtaalkwab, aan de boven-achterkant van het
Monniken in het Drepang-klooster in Tibet. (Foto Vincent Mentzel) heeft in zijn boek Het bizarre brein (Kosmos/ Z&K 1998) beschreven hoe sommige van die patiënten uitbarstingen doormaken van hevige religieuze extase, of vertellen dat God rechtstreeks tot hen spreekt. Hun Hersenkwabben leven is gedoopt ‘in een goddelijk licht dat Het is moeilijk volgens veel onderzoekers alles glans geeft’, of ‘in een ultieme waarte grof om zoiets complex als spiritualiteit heid’. Deze patiënten zijn vaak extreem te verbinden aan het actiever of minder religieus, ook wanneer ze geen aanvallen actief worden van grote hersengebieden, hebben. Het gevoel van belangrijkheid, dat soms zelfs van hele hersenkwabben. alle ervaringen, inclusief alledaagse details Newberg liet zich hierdoor niet tegenhou- Het alles lijken te hebben, zou wellicht komen door den en hij publiceerde in april het boek Sommige boeddhisten noemen dit ‘het de activering van het limbische systeem, Why God won’t go away brain science & the alles’, de nonnen spreken van God, in plaats dat aan emotionele gebeurtenissen een uitbiology of belief. Met grote streken verklaart van met het ‘alles’. Newberg: ,,Voor weer roepteken meegeeft. hij religie en spiritualiteit, met name de anderen is het Allah, of het Nirvana, of behoefte eraan en het ervaren ervan, aan de iets anders. De interpretatie hangt af van Reli-kwab hand van hersenwerking. iemands overtuiging.” Prof. dr. Michael Persinger van de Canadese Het is de linkerkant van dit verstilde Het indrukwekkende gevoel waarmee dit Laurentian University ging een stap verder. gebied op de pariëtaalkwab, schrijft soort ervaringen gepaard gaan, schrijft Alweer jaren geleden vervaardigde hij een Newberg, dat moet zorgen voor de mentale Newberg toe aan de slaapkwabben met het helm die elektromagnetische signalen gewaarwording van de grenzen van het daarachter verborgen limbische systeem, uitzendt naar de slaapkwabben, al snel de lichaam. Het moet de grens trekken tussen het ‘gevoelscentrum’. Mensen met epireli-kwab of God spot genoemd. het ‘zelf’ en de omgeving. leptische aanvallen in dit gebied ervaren In oktober 1997 beschreef hij in het wetenDe rechterkant zou een beeld van de extreme gevoelens. schappelijk tijdschrift Perceptual and Motor omgeving moeten vormen. De hersenen Prof. dr. Vilayanur Ramachandran van de Skills hoe 9 van de 15 vrijwilligers die de zijn daarvoor echter afhankelijk van infor- universiteit van California in San Diego Ve r vo l g o p p a gi n a 1 2 brein. De Franciscaner nonnen onthulden op het moment van extase dezelfde verschuiving in hersenactiviteit als de boeddhisten.
matie uit het lichaam en de zintuigen, en dat is precies wat door de meditatie wordt geblokkeerd. In dit vacuüm vindt het ‘oriëntatie-gebied’, zoals de onderzoekers het noemen, grenzen van het zelf noch van de omgeving. ,,Dat geeft het gevoel van een oneindige ruimte waar het zelf in opgaat”, aldus Newberg. ,,Het komt overeen met de mystieke ervaring zoals die in praktisch alle religies wordt beschreven.”
De religie van graancirkels Door Hendrik Spiering
nrc handelsblad A4-krant
Mystiek & Geloof
12
Graancirkels en Reli-kwab
Het is een geweldig verhaal met mooie wendingen. En in een mooie graancirkeldocumentaire, van National Geographic, komen alle spelers in dat vreemde spel aan het woord – waarbij iedereen in zijn waarde wordt gelaten. De graanboer die bozig uitlegt hoeveel schade hij er wel niet door lijdt: ,,De idioten!” De gelovigen die bovennatuurlijke krachten aan het werk zien in de cirkels die in graanvelden verschijnen: ,,De cirkels geven ons unieke informatie over het wezen van onze werkelijkheid!” De scepticus die het vreemd vindt dat de cirkels altijd ’s nachts gemaakt worden: ,,Duidelijk mensenwerk.” De makers van de cirkels die best een nachtje werken over hebben voor een kunstwerk dat lekker veel heisa geeft: ,,We zeggen nooit dat wij het gemaakt hebben, dan haal je er alle kracht uit.” Vreemde energie Én – in misschien wel de mooiste scènes uit de documentaire – de cirkelmakers die nota bene de bovennatuurlijke kracht van hun eigengemaakte cirkels geloven: ,,Je voelt duidelijk de aanwezigheid van de vreemde energie.” Zo ontstaan kennelijk religieuze rituelen. Het begon allemaal eind jaren zeventig toen eenvoudige graancirkels in Wiltshire Ver volg van pagina 11 helm opzetten een ‘aanwezigheid’ naast zich voelden. Ook ervaren zulke proefpersonen, inclusief de ongelovigen, een bovennatuurlijk, goddelijk of spiritueel gevoel. Al naar gelang hun achtergrond omschrijven ze de aanwezigheid als God, Maria, een buitenaards wezen, een overleden geliefde, of als zichzelf, uit hun lichaam getreden. Bij mensen die soms spontaan geesten zien, kan de helm dezelfde waarneming nabootsen. Newberg: ,,De hersenen hebben een ingebouwde capaciteit, neiging zelfs, tot deze mystieke ervaringen, en om die bovendien als echter en intenser te ervaren dan alledaagse ervaringen. Dat maakt God zo’n hardnekkig idee. Zolang onze hersenen zo in elkaar zitten, zal God niet verdwijnen.” Het toenemende onderzoek naar herse-
Een graancirkel in Zierikzee, in 1994. (Foto Bas Czerwinski) verschenen – de Engelse county met Stonehenge en al die andere geheimzinnige monumenten. En ieder jaar werden de graancirkels ingewikkelder. (Ook al weer zo’n bewijs voor mensenwerk, zegt een scepticus.) In 1991 bekenden voor het eerst mensen dat ze de graancirkels voor de grap hadden gemaakt, maar de gelovigen lieten zich nen en spiritualiteit, door sommigen neurotheologie genoemd, wordt door de Amerikaanse media breed uitgemeten. In het land waar zowel wetenschap als religie een grote rol speelt, klinkt daarbij steeds de vraag: ‘Probeert u te zeggen dat God niet bestaat?’
niet meer van de wijs brengen. Want dat sómmige graancirkels door mensen zijn gemaakt bewijst toch niet dat álle graancirkels dat zijn, nietwaar? Er schijnt zelfs een nogal vijandige rivaliteit te zijn tussen gelovigen en nachtelijke cirkelmakers. De gelovigen schaduwen de ‘namakers’ en proberen hun ‘nepwerk’ onmogelijk te maken. Inmiddels zijn er al
den waarneembaar, hoger niveau. Ongelovige onderzoekers daarentegen, zoals de uitdrukkelijke atheïst Persinger, zien de mystieke ervaringen in het verlengde van hallucinaties. Volgens Persinger kunnen dergelijke geestestoestanden worden opgewekt door paddestoelen, langdurig vasten, zuurstoftekort, bidden, Appeltaart ritmische en repetitieve bewegingen of Dat God echter tussen de oren zit, zegt gedachten, ziekten en andere ontregelaars natuurlijk niets over zijn bestaan daarbui- van hersenactiviteit. En door zijn helm dus. ten. ,,Het waarnemen van een appeltaart, De natuurwetenschappen, die zich niet het ruiken, proeven en genieten, dat alles met bovennatuurlijke verschijnselen gebeurt in de hersenen, dat maakt de bezighouden, kunnen op die ultieme vraag appeltaart niet minder echt”, is het vooruiteraard geen antwoord geven. Anders beeld dat Newberg geeft. Voor gelovige dan de term neurotheologie suggereert, onderzoekers spreekt het vanzelf dat de kunnen ook hersenscanners de kloof waarneming in de hersenen het contact tussen natuurwetenschap en religie niet weerspiegelt met een reële God, of met een dichten. Maar omdat juist mensen met bestaand, maar in het dagelijks leven zelsterke gevoelens (of sterke vragen) over het
zo’n 3.000 cirkels gedocumenteerd. Allerlei onderzoeksgroepjes hopen de ook bovennatuurlijke krachten te betrappen. Maar ja, als je bewijst dat het platgedrukte graan uit de cirkels een andere elektrische lading heeft dan het rechtopstaande graan, wat weet je dan eigenlijk? Daar is niks bovennatuurlijks aan. En zo gaat het verder. al dan niet bestaan van iets hogers, zich in dit veld begeven, zijn sommigen kennelijk gedreven om het godsbewijs te leveren. Of ze zijn gedreven tot de moderne variant op dit eeuwenoude streven: bewijzen dat God niet bestaat. Om van godsbewijs noch godsontkrachting beschuldigd te worden, beantwoordt Newberg geen vragen over zijn religiositeit. In zijn boek echter kan hij het toch niet laten. Tot besluit van zijn (populair-) wetenschappelijke verhandeling probeert hij in een vreemde, filosofische wending de wetenschappelijke wereld van het ‘meten’ en de religieuze wereld van het ‘weten’ bij elkaar te brengen. Alsof dat niet genoeg is werkt hij, zich baserend op zijn wetenschappelijke ideeën, toe naar een allesomvattend godsbeeld, waarin alle religies passen.
Feng Shui Duizenden jaren hebben Chinezen hun kennis verfijnd om hun omgeving in balans te brengen. De nrc handelsblad leer, Feng Shui, strekt zich uit tot aan de auto. Verzekeraar Aon helpt A4-krant automobilisten gelukkig worden. Door Tijs van den Boomen
Mystiek & Geloof
13
Feng Shui
Maak de ruiten goed schoon, parkeer je auto nooit met zijn neus in de richting van je huis en knoop een blauw lintje aan de binnenspiegel. Deze adviezen stuurde verzekeringsmaatschappij Aon in april de wereld in. Oké, die schone ruiten snap ik. En die tweede tip met enige moeite ook: in geval van nood kun je sneller vluchten als de auto reeds met zijn neus naar de straat staat. Maar, waarvoor dient dat blauwe lintje? Eerst was dat het symbool tegen digitale censuur, later tégen pesten en vóór de tsunamislachtoffers. Maar wat heeft dat met autorijden te maken? Blauw is de kleur van water en dat zorgt er volgens Aon voor dat je hoofd leeg raakt en dat je in een flow terechtkomt. Nog een tip: strooi zeezout in je auto om negatieve energie van je passagiers te neutraliseren. Als dat niet helpt, of als je ruzie hebt gehad over het kaartlezen, dan moet je rustig gaan zitten, je op de negativiteit focussen en alles loslaten. Tot slot moet je zingen, in je handen klappen en hopla, de ruimte is
weer gezuiverd. Mijn theorie over de vluchtweg blijkt overigens niet te kloppen. Je mag de koplampen van je auto niet op je huis richten omdat er dan agressie naar binnen zou stromen. Auto’s zijn immers ‘roofzuchtige tijgers’. Zweverig Voor een verzekeraar met wereldwijd 48 duizend werknemers klinken de adviezen behoorlijk zweverig. Ze komen uit de koker van Feng Shui, de duizenden jaren oude Chinese leer om je omgeving in balans te brengen. We hadden al Feng Shui-handboeken om onze huizen en kantoren in te richten, om ons geluk op
zakelijk en emotioneel vlak te vergroten en om tuinen en landschappen aan te leggen. En nu is er dus voor de auto een brochure van dertien pagina’s. Aon lijkt maar half te geloven in zijn eigen verhaal, want voorin waarschuwt het bedrijf geen enkele verantwoordelijkheid te aanvaarden voor schade die voortvloeit uit het opvolgen van deze adviezen. Wat jammer dat de verzekeraar zich zo negatief opstelt, terwijl er nog zoveel te ontdekken valt over Feng Shui voor auto’s. Neem de reistips uit de dikke Geïllustreerde Encyclopedie van Feng Shui van Lillian Too. Zij laat je je kua-getal berekenen op basis van je maanjaar. Het mijne is 4 en daarmee hoor ik tot de oost-
groep. Reizen naar het zuidwesten moet ik vermijden, die zijn ‘uiterst ongelukkig’. Bij voorkeur moet ik een grote omweg maken, met een tussenstop van minimaal zes weken. Als dat echt niet mogelijk is, kan ik ook drie keer met een stuk bamboe naar het zuidwesten zwiepen. Ook helpt het om wat water in die richting te gooien en 108 maal het mantra mama come come yeh so har te zingzeggen. Een gekromd mes drie keer van links naar rechts halen helpt tegen gevaar uit alle richtingen. Gekromd mes Ook voor een lekke band heeft de aan Harvard afgestudeerde Too een tip: op pagina 230 schrijft ze dat je na het verwisselen van de banden andere kleren moet aantrekken om het grote onheil af te sluiten dat je bijna geraakt heeft. Bamboe, water, een gekromd mes, andere kleren: het wordt nog knap vol in de auto. En dan heb ik het niet eens over de symbolen van voorspoed, geluk en rijkdom die ik mee zou kunnen nemen, zoals de driepotige pad, het zeilschip en de perzik. Voor de zekerheid nog een paar Amerikaanse geluksdobbelstenen erbij en een beeldje van Christoffel, de katholieke beschermheilige van de automobilist, en mij kan niets meer overkomen. Wat zegt Aon daarover? „De eerste en laatste regel van toepaste Feng Shui gaat over rommel. Get rid of it.”
Illustratie Roland Blokhuizen
