monumentenroute Zaan-zuid ZAANDAM-KOOG AAN DE ZAAN

monumentenroute

Zaan-zuid

ZAANDAM-KOOG AAN DE ZAAN

c Praktische informatie

Voorwoord Met trots presenteer ik u de toeristische monumentenroute Zaan-zuid, die loopt door Zaandam en Koog aan de Zaan. Met deze 22 kilometer lange route langs gemeentelijke, provinciale en rijksmonumenten is de serie van vijf routes in Zaanstad compleet. De monumentenstatus geeft aan dat een pand bijzonder is en onderstreept het historisch belang er van. Zaanstad telt steeds meer monumenten. Dat is goed nieuws want cultuurhistorisch erfgoed zorgt er voor dat wat typisch Zaans is, bewaard blijft. Natuurlijk wil Zaanstad dit graag laten zien. De route neemt u mee langs kerken, woonhuizen, fabrieken, villa’s, badhuizen, musea en molens. Met deze monumentenroute rijgt Zaanstad weer zo'n 130 parels aan elkaar. Parels waar u misschien soms langs fietst maar nog nooit echt bij stil hebt gestaan. Parels die u als bezoeker een goed beeld geven van Zaanstad door de eeuwen heen. Fietsen in Zaanstad doe ik zelf ook erg graag. Want op de fiets en trouwens ook wandelend, heb je meer oog voor al het moois dat onze streek te bieden heeft. Ik hoop dat ook u aangenaam verrast zult zijn door de vele fraaie panden die u tegenkomt. Ik wens u onderweg veel plezier!

Startpunt Het startpunt van deze route is het NS-station (centrumzijde) te Zaandam. Het is ook mogelijk de route vanuit Amsterdam te beginnen vanaf de Hempont. Over de route Deze fietsroute voert voornamelijk langs oude dijken van Zaandam en Koog aan de Zaan. Dit zijn tegelijk ook vaak drukke routes zonder specifieke fietspaden of –stroken. Enige voorzichtigheid is daarom geboden. Wie verkeer wil vermijden, kan de route het best op een zondag rijden. Een alternatieve mogelijkheid is om een deel van de route te wandelen. De tocht is gemakkelijk in te korten. Voor wie van doorfietsen houdt, is de route ‘Zaans Erfgoed’ een goed alternatief (35 km). Er zijn diverse horecagelegenheden onderweg, voornamelijk in Zaandam-centrum aan weerszijden van de Zaan, maar ook op een aantal andere plaatsen langs de route. Musea U passeert op uw route diverse musea. Adressen en openingstijden staan vermeld op pagina 42. Aansluiting op route Zaan-noord De route Zaandam-zuid sluit in het meest noordelijke deel aan op de eerder verschenen route Zaan-noord (12 km). De route is hierdoor eenvoudig te verlengen. Fietsverhuur Bij het startpunt zijn fietsen te huur. U kunt hiervoor contact opnemen met: NS Fietspoint Pieters NS-station Zaandam Provincialeweg 21 1506 MA Zaandam Tel. (075) 615 65 93 Pontveer Amsterdam-Zaandam Ferries van Connexxion over het Noordzeekanaal vertrekken vanaf Amsterdam vanaf de Hemweg ieder uur om .00 uur, .20 uur en .40 uur, vanaf Zaandam om .10 uur, .30 uur en .50 uur.

Ronald Ootjers Wethouder Kunst en Cultuur gemeente Zaanstad

2

Eerder verschenen In de serie monumentenroutes van de gemeente Zaanstad zijn eerder verschenen: - Krommenie (10 km) - Zaan-noord (12 km) - Westzaan (15 km) - Assendelft (18 km)

3

c Beginpunt route: NS-station Zaandam c Deze route start aan de voorkant van het NS-station (centrumzijde). Steek de Provincialeweg over naar het Ankersmidplein en volg het fietspad tot u na 100 meter bij de Gedempte Gracht komt. U gaat linksaf Rustenburg in. Sla daarna de tweede straat rechts in, de Zeemansstraat. Bijna aan het eind treft u nr. 7 aan uw rechterhand.

1883

Blikvanger van dit huis is de witte geveltopvulling in chaletstijl. Het werken met uitgezaagde houten geveltoppen met bijbehorende windveren sluit goed aan bij Zaanse houtbouwtraditie, die ook in de 19de eeuw nog levend was. Het pand is in aanleg van hout en in 1893 gedeeltelijk versteend. Ook het interieur van de woning is van historische waarde. Het is door de plaatselijk bekende aannemer Piet Molenaar verfraaid in decoratieve stijlen van het begin van de 20ste eeuw, waaronder art deco.

In 1881 schonk mevrouw J.C. van Wessem-Corver de vrijmetselaarsloge Anna Paulowna een perceel grond aan de Spoorstraat, zoals de Stationsstraat toen heette. Haar overleden man was vrijmetselaar geweest. Op het perceel werd een nieuw logegebouw gesticht, dat in 1883 werd ingewijd. De vrijmetselaars verhuisden daarmee van de Dam naar het pand op nr. 61.Twee jaar later werd er een conciërgewoning naast gebouwd. In de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw in beslag genomen door de nazi’s en ingericht tot kringhuis van de NSB. Het oorspronkelijke interieur en de inrichting van de zaal op de verdieping is in die tijd geheel verloren gegaan. Direct na de bevrijding heeft het gebouw gediend als tijdelijke gevangenis voor collaborateurs.Toen de vrijmetselaars hun gebouw terugkregen, was het aan een grondige renovatie toe. In 1949 werd de tempelzaal hersteld. De voorgevel is vormgegeven in een eclectische trant, geënt op het Hollands classicisme.

architecten L. Molenaar, P. Molenaar status gemeentelijk monument

architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status twee gemeentelijke monumenten

Zeemansstraat 7 Woonhuis 19de

eeuw

c Aan het eind van de Zeemansstraat ziet u aan de overkant van de straat een monumentaal herenhuis. Westzijde 38 Voormalig woonhuis reder Nicolaas Calff

Stationsstraat 92 Voormalig woonhuis

houthandelaar S.H. mz Kamphuis

1890, 1901

(aanbouw keuken)

Dit herenhuis is gebouwd voor Nicolaas Calff, die leefde van 1677 tot 1734. De bakstenen gevel is rijk versierd in zogenaamde régance- en Lodewijk XV-stijl. De familie Calff was een welvarend Zaans koopliedengeslacht. Nicolaas Calff had contacten met het Russische tsarenhuis. Behalve dat hij een rijk koopman was, kreeg hij ook bekendheid als kunstverzamelaar. De omvang van zijn bezit is bekend vanwege zijn testament. Nicolaas, die geen kinderen had, maakte zijn aanzienlijke bezittingen aan zijn neef over.

Dit bakstenen pand met neogotische elementen is in 1890 door de stadsarchitect Van der Koogh (1872-1928) gebouwd in opdracht van houthandelaar S.H. mz Kamphuis. In 1901 is achter de woning een aanbouw geplaatst waarin de keuken is ondergebracht. De voordeur in de zijvleugel ligt enigszins verscholen in een portiek. Het is een origineel houten deur met bovenlicht en smeedijzeren roosterwerk voor het raam. Naast de deur is in de gevel een gedenksteen gemetseld met de tekst ‘De eerste steen is gelegd door Martinus Johannes Kamphuis 12 jaar oud’. De houthandelaar was waarschijnlijk tevreden met zijn huis. Hij liet in ieder geval binnen op de schoorstenen de teksten ‘Oost west, thuis best’ en ‘Eigen haard is goud waard’ plaatsen.

status rijksmonument

architect Gerrit van der Koogh status gemeentelijk monument

2de kwart 18de eeuw

c U gaat linksaf de Westzijde op en meteen weer linksaf de Stationsstraat in. Om twee oversteken over de Westzijde te vermijden, kunt u het best met de fiets op het trottoir blijven lopen. Direct rechts treft u nr. 6, verderop links nrs. 59 en 61 en aan de rechterkant ter hoogte van de kruising met Rustenburg nr. 92. Stationsstraat 6 Voormalig doopsgezind weeshuis

1712-1713

De doopsgezinden hebben in de Zaanstreek van oudsher een belangrijke plaats in het kerkelijk leven ingenomen. Op deze fietsroute komen we dan ook diverse gebouwen tegen die deze geloofsgemeenschap heeft laten bouwen. In 1649 is op deze plaats een vermaning gebouwd. Het gebouw is in 1713 vergroot en als weeshuis in gebruik genomen. De stenen voorgevel van dit houten gebouw dateert uit dat jaar. Zoals vroeger gebruikelijk was bij liefdadigheidinstellingen, hielden regenten toezicht op de gang van zaken. In sommige weeshuizen, zoals in dit gebouw, werd er voor hen een speciale vergader- of regentenkamer ingericht. status rijksmonument

4

Stationsstraat 59 en 61 Conciërgewoning 1885 Vrijmetselaarsloge Anna Paulowna

c Ook het naast gelegen pand op nr. 94, gebouwd in1884, is een gemeenlijk monument, met name vanwege het interieur. U rijdt een stukje rechtdoor, het water over en direct rechtsaf het fietspad op (Irene Vorrinkplein). Hier ligt rechts een groot, wit gebouw. Irene Vorrinkplein 10-31 Voormalige essencefabriek Polak & Schwarz

1930

De geur- en smaakstoffenindustrie ontwikkelde zich in de Zaanstreek tegen het einde van de 19de eeuw, met de firma Polak & Schwarz als hoofdspeler. Dit bedrijf groeide uit tot één van de belangrijkste leveranciers van smaakstoffen op de wereldmarkt. In 1930 lieten de fabrikanten een nieuwe fabriek bouwen aan de Vaart, net ten noorden van hun oude pakhuis. Er werkten toen 130 mensen bij het bedrijf. Het betonnen gebouw is uitgevoerd in de stijl van het ‘Nieuwe Bouwen’, wat in de Zaanstreek een zeldzaamheid is. Het ontwerp is van J. Coenraad, een leerling van Berlage. Het gebouw heeft een inwendig skelet met paddenstoelvloeren. De betonnen gevels worden onderbroken door grote stalen vensters en vensterreeksen. 5

In de asymmetrische voorgevel bevindt zich een traptoren met plat dak die boven het gebouw uitsteekt. De toren heeft op de middenas een liseen (verticale uitspringing) die bekroond wordt door een vlaggenmast. Links en rechts hiervan liggen de lichtsleuven van het trappenhuis en de lift. Het gebouw is tot 1960 in gebruik geweest als fabriek, daarna als school. In 2003 is het complex door woningcorporatie ZVH gerestaureerd en verbouwd tot appartementen. De oude lift is tot autolift omgebouwd, zodat de bewoners nu op het dak kunnen parkeren. Met deze verbouwing tot Maison d’ Essence sleepten de architecten Zijlstra Schipper te Wormer de Nationale Renovatieprijs 2003 in de wacht. architect J. Coenraad status rijksmonument

c U kunt lopend met de fiets aan de hand links van het gebouw langs steken. Vanaf het bruggetje heeft u een mooi uitzicht op de achterkant van Maison d’ Essence en op een monumentale villa op de hoek aan de overkant van het water. Vaartkade 20 Voormalige woonvilla C. Joh. Kieviet

1910

L.J. Immink, stadsarchitect Een veel genoemde naam op deze route is die van L.J. Immink. Deze bouwkundige (1822-1869) werd in 1849 benoemd tot stadsarchitect van Zaandam. Hij ontwierp onder meer de villa’s aan Westzijde 39 en 81, het Lutherse weeshuis aan de Vinkenstraat, de voormalige HBS aan de Westzijde, de consistorie van de Bullekerk, het enorme pand Dam 2 (voormalige vrijmetselaarsloge), de voormalige synagoge aan de Gedempte Gracht en de vroegere doopsgezinde kerk aan Oostzijde 82. Immink ontwierp naar de geest van de tijd vaak brede, stenen panden van twee tot drie verdiepingen, met flauwhellende schilddaken.

Westzijde 39 Voormalig woonhuis familie Corver van Wessem

1866

Volgens de overlevering heeft de heer Corver van Wessem het huis laten vormgeven als een villa die hij ooit langs de oever van het Gardameer zou hebben gezien. Het L-vormige gebouw is ontworpen in neoclassicistische stijl en zou daarom inderdaad niet misstaan in Italië. De stenen plint, de bepleisterde muren, de houten zuilen met Corinthische kapitelen die het balkon dragen, de klassieke beelden boven het raam op de eerste verdieping en de versieringen op het dak verwijzen allemaal naar de Italiaanse bouwkunst. architect L.J. Immink status rijksmonument

Deze villa is gebouwd in opdracht van C. Joh. Kievit, de schrijver van de Dik Tromboeken, die hoofd was van een school aan de Oostzijde. Het gebouw vertoont zowel moderne als traditionele invloeden. Het gesneden en wit geverfde houtwerk van het overstekende dak komt voort uit de 19de eeuwse chaletstijl. Ook de twee hoektorens vertegenwoordigen de traditionele bouwstijlen uit die eeuw. Modern zijn de ronde ingangspartij en de deels ronde ramen die duidelijk ontworpen zijn onder invloed van de rond 1910 populaire Jugendstil, een modestijl met golvende, vloeiende lijnen. Door de ligging aan de Vaart vormt het gebouw een markant punt in de omgeving. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het ook dienst heeft gedaan als burgemeesterswoning. architect J.C. Francken jr. status gemeentelijk monument

c U rijdt via de brug de Botenmakersstraat in. Meteen links treft u nr. 112. Botenmakersstraat 112 en 114 Evangelisatiegebouw, orgel en kosterswon i n g

1906, 1784

(orgel)

en 1867

(uitbreiding orgel)

In 1906 gaf de Vereniging ter Verbreiding der Waarheid opdracht een evangelisatielokaal met kosterswoning te ontwerpen. Jansonius ontwierp een eenvoudige zaalkerk met enkele Jugendstilkenmerken, waaronder opstaande dakstukken, de flessenhalsvorm van de voorgevel en geometrische decoraties. Aanvankelijk maakte de vereniging gebruik van een eenvoudig drukwindharmonium, maar al gauw zamelden de kerkgangers geld in voor een kerkorgel. In 1908 werd voor fl. 1.400,- het orgel gekocht dat in 1784 door de Amsterdamse firma J.S. Strümphler gemaakt was voor de Beemsterkerk. In 1867 is het door de firma Flaes en Brünjes aanzienlijk uitgebreid. Sinds 1952 is het gebouw eigendom van de Nederlands Gereformeerde Kerk. Tegen de rechtergevel staat de kosterswoning.

Westzijde 80 Vermaning der doopsgezinden van Westzaandam Het Nieuwe Huys, inclusief orgel

1687

In het midden van de 17de eeuw behoorde een groot deel van de bevolking in Zaandam tot de doopsgezinden, maar wel van diverse pluimages uit Nederland en België. In 1687 wisten twee groepen doopsgezinden, de Waterlandse en de Vlaamse, hun meningsverschillen te overbruggen en zij besloten tot een fusie tot de Verenigde Doopsgezinde Gemeente. De kerkgemeenschap ging direct op zoek naar een centrale plaats voor een nieuwe vermaning, zoals doopsgezinden hun kerken noemen. Een nieuwe plek werd gevonden hier aan de Westzijde, waar grond vrijkwam door verplaatsing van scheepswerven van de Binnenzaan naar de Voorzaan. Het is niet duidelijk of de scheepshelling is gesloopt of in de grond is verdwenen. Op 2 november 1687, vier maanden na het begin van de bouw, werd de eerste kerkdienst gehouden. De overheid gelastte dat bijeenkomsten alleen mochten plaatsvinden in architectonisch sobere, onopvallende gebouwen die de schijn van een kerkgebouw moesten vermijden. De 17de eeuwse vermaningen in Zaanstad, die behalve aan de Westzijde ook op een aantal andere plekken zijn te vinden, zijn hoge, ruime zalen, gedekt door houten tongewelven met aan de buitenkant oorspronkelijk houten wanden met rechthoekige vensters. Het Nieuwe Huys, ontworpen naar model van Pieter Lourens, heeft aan de binnenzijde van de gevels stenen muren. Het werd in 1862 van een stenen voorbouw in eclectische stijl voorzien. architect P. Lourens status rijksmonument

c U draait om en volgt de Westzijde in noordelijke richting, vanaf de Botenmakersstraat is dat linksaf. Na 150 meter treft u aan de linkerkant nr. 57.

architect Jan Jansonius status twee gemeentelijke monumenten

c Aan het eind van de Botenmakersstraat op de hoek met de Westzijde gaat u een klein stukje naar rechts. U ziet een groot, geel gepleisterd pand en aan de overzijde van de straat een kerk. 6

7

Westzijde 57 Villa voormalig woonhuis en werkplaats van orgelbouwer H.W. Flentrop

1899, 1927 (verbouwing)

bleef tot het midden jaren zestig in gebruik. Daarna fungeerde het als kerkgebouw. Woningcorporatie ZVH verbouwt het badhuis in 2006 tot appartementen. architect J.C. Francken Jzn status gemeentelijk monument

Deze villa is gebouwd voor de plaatselijke houthandelaar E.E.C. Dekker, die er in 1906 een houten serre achter maakte. In 1923 kocht de orgelbouwer H.W. Flentrop het pand. Hij vestigde zijn winkel en kantoor op de begane grond en ging op de etage wonen. In 1927 bouwde hij een werkplaats achter het pand. Het bedrijf van Flentrop ontwikkelde zich tot een internationaal bekend orgelbouwbedrijf. Het huis is voorzien van verschillende chaletstijlelementen. Het heeft bakstenen gevels met natuurstenen banden met bloemdecoraties op de muren en om de voordeur. architect Gerrit van der Koogh status gemeentelijk monument

c Na 150 meter staat links de Bullekerk.

c U rijdt terug naar de Westzijde en vervolgt uw route in noordelijke richting. Al snel ziet u links op de hoek met het smalle Stuurmanspad een witgepleisterde villa (nr. 81). Westzijde 81 1862 Villa Weer ‘een Immink’, maar dit gebouw oogt een stuk soberder dan de Toscaanse villa op nr. 39. Opdrachtgever voor de bouw was de houthandelaar C. Smit Csz., wiens naam staat vermeld op de eerste steen in de achtergevel. In 1885 liet de toenmalige bewoner, burgemeester H.J.Versteeg, het pand uitbreiden. architect L.J. Immink status rijksmonument

Westzijde 75 Ned. Herv. Westzijderkerk (Bullekerk), incl. orgel

Stuurmanspad 1638-1640

De Bullekerk was één van de eerste hervormde kerken in Zaandam. De kerk is gebouwd in renaissancestijl. Oorspronkelijk had het gebouw de plattegrond van een Grieks kruis, een kruis met gelijke armen. In 1672 en 1680 werd het gebouw aan de oost- en westzijde verlengd, waardoor de oorspronkelijke vorm verdween. De preekstoel in de kerk, rustend op een houten pelikaan, dateert uit 1644. Er zijn twee mooie glas-in-lood ramen uit 1682 en 1725. Onder de naam Stiers Wreedheid is de gebeurtenis bekend gebleven waaraan de Bullekerk zijn naam dankt. In 1647 viel de stier van boer Jacob Eg zowel Eg zelf als diens vrouw aan. De boer stierf, de hoogzwangere vrouw Trijn Eg werd op de horens genomen en ruw omhoog geworpen. Zij overleed daarbij. Haar baarmoeder werd opengereten en haar kind Jacob werd in de lucht geboren. Het heeft daarna nog twee jaar geleefd. Allen zijn in de Westzijderkerk begraven. In gedichten, prenten en schilderijen en aardewerk is Stier’s Wreedheid nog lang na de schokkende gebeurtenis uitgebeeld. In de kerk hangt boven de ingang een groot schilderij waarop Trijn door de lucht suist. De bronzen sculptuur op het kerkplein is in 1978 gemaakt door Julia M. van Verschuer. status rijksmonument

c U passeert de kerk en gaat direct linksaf de Parkstraat in. Na 200 meter ziet u links een vroeger badhuis.

Op deze monumentenroute vindt u dwars op de Zaan diverse paden. Sommige zijn goed herkenbaar, ook in hun naamgeving, andere minder goed omdat ze er uitzien als gewone straten. Het Stuurmanspad heeft veel van zijn oorspronkelijke bebouwingsstructuur behouden. Het is niet bekend hoe oud het pad precies is, want een padreglement is niet gevonden. De oorspronkelijke naam is wel bekend: Keesje Stuurmanspad. De toegang tot het Stuurmanspad ligt onopvallend tussen de bebouwing aan de Westzijde. Opvallend is de aanwezigheid van een vroegere stolpboerderij op nr. 2. Arbeiders en boeren leefden en werkten vlakbij elkaar in het centrum. Padboeren ventten hun melk uit in de buurt. Met bootjes gingen ze naar hun vee op het land in het Westzijderveld.Veel padboerderijen zijn in de 19de eeuw gebouwd. Paden en padregelement Toen rond het begin van de 17de eeuw door snelle bevolkingsgroei de ruimte langs de dijk schaars werd, waren mensen genoodzaakt te bouwen in het veld. Er ontstonden paden, haaks op de dijken. De mogelijkheid om deze paden door dwarspaden met elkaar te verbinden, ontbrak meestal. Zodoende ontstonden kleine, tamelijk geïsoleerde gemeenschappen. Dikwijls werd de naam van een pad afgeleid van de bewoner vooraan het pad. Zoals veel van onze appartementencomplexen tegenwoordig een vereniging van eigenaren hebben, hadden bewoners langs Zaanse paden vroeger een padreglement waarin hun rechten en plichten werden geregeld. Het zijn notarieel vastgelegde gedragsregels waaraan alle bewoners van een pad zich moesten houden. Zo werd geregeld welke bedrijvigheid ongewenst was, wat burenplichten waren en wie de sloten en bruggen moest onderhouden. Het toezicht was toevertrouwd aan padheren, die op de jaarlijkse padvergadering werden gekozen. Op overtreding van de regels stond een boete. In de 17de en 18de eeuw zijn in de Zaanstreek veel padreglementen opgesteld.

c Direct op de hoek met de Langestraat staat de volgende monumentale villa. Parkstraat 25 Voormalig volksbadhuis

1899

In de tweede helft van de 19de eeuw werden in de Zaanstreek badhuizen opgericht. Steeds meer begon door te dringen dat hygiëne belangrijk is om ziekte te voorkomen. Huizen waren in die tijd bij hoge uitzondering voorzien van een wasgelegenheid. Tot de komst van stromend water (na 1878 ontstond de mogelijkheid de duinwaterleiding van Amsterdam naar de Zaanstreek door te trekken) wasten de meeste mensen zich met water uit de regenput of de sloot. Halverwege de 20ste eeuw waren de meeste badhuizen weer gesloten. Het badhuis aan de Parkstraat, gebouwd in opdracht van de N.H.Vereniging ‘Het Witte Kruis’, 8

Westzijde 87 Voormalig woonhuis E.G. Verkade jr.

1895

Dit halfvrijstaand herenhuis is gebouwd in eclectische stijl. Opdrachtgever was E.G. Verkade jr., de oudste zoon van de grondlegger van de Verkadefabrieken. Het pand is schuin tegenover 'de Ruyter' gesitueerd, de eerste fabriek van Verkade. De voorzijde is rijk voorzien van natuursteen en kunststeenelementen in rood en geel. Het pand is een voorbeeld van een gaaf bewaard gebleven herenhuis uit het eind van de 19de eeuw. architect H.G. Jansen status rijksmonument 9

c U passeert vervolgens de Verkadefabrieken. Rechts ligt de voormalige levensmiddelenfabriek (nr. 188), links verderop strekt zich het grote fabrieksterrein uit waarvan twee delen rijksmonument zijn (nr. 103). Westzijde 103 en188 Voormalig levensmiddelenfabriek Verkade Beschuitfabriek 1931 Biscuitfabriek 1927

1885-1937 (de Ruyter), 1936 (chocoladefabriek)

Fabriekscomplex Verkade bestaat uit drie monumentale onderdelen: de levensmiddelen- en chocoladefabriek gelegen tussen de Westzijde en de Zaan die vanaf 1886 gefaseerd tot stand is gekomen, de beschuitfabriek aan de westkant van de Westzijde uit 1927 en de ten noordwesten hiervan gelegen biscuitfabriek met onder andere de beeld-bepalende watertoren uit 1930. Door de lange bouwtijd zijn in het Verkadecomplex verschillende bouwstijlen vertegenwoordigd. Het oudste deel van de brood- en beschuitfabriek ‘de Ruyter’ (genoemd naar de molen die hier stond) en de koekfabriek zijn voornamelijk in neorenaissancestijl ontworpen. De gebouwen zijn rijk gedecoreerd met onder ander metselmozaïek, natuurstenen banden en reliëfs, smeedijzeren sierankers, een groen en geel tegeltableau met Verkade erop en een groot natuurstenen tableau met de afbeelding van een trompetterende ruiter en de jaartallen 1886-1906. De markante watertoren langs de Zaan dateert uit 1904. Sinds 2001 hebben de drie onderdelen de status van rijksmonument. De chocoladefabriek is sinds datzelfde jaar gesloten. Het complex zal een bestemming krijgen voor wonen, bedrijvigheid, horeca en leisure. Aan de noordkant van de beschuitfabriek ligt het Hollandsepad als woonstraat ingeklemd tussen de Verkadecomplexen aan de zuid- en westkant. Het verhaal gaat dat een werknemer van Verkade een beding heeft gesloten dat zijn huis na zijn overlijden niet aan Verkade mocht worden verkocht. De fabriek is daarom in westelijke richting uitgebreid.

Westzijde 204-210 Voormalig weeshuis Ned. Herv. Gemeente Westzaandam

18de eeuw

Tegen het huis op nr. 202 staat het voormalig weeshuis van de Nederlands Hervormde gemeente. Eén van de vertrekken heeft een betimmering uit de 18de eeuw. Er is ook een Zaankamer, een kamer met zicht op de Zaan. Achter het pand staat aan de Zaan een bakstenen theekoepel uit de 17de eeuw met stucplafond in Lodewijk XV-stijl, eveneens een rijksmonument. De theekoepel is in de jaren negentig van de 20ste eeuw overgeplaatst naar deze plek. status rijksmonument

Tussen Westzijde 214 en 216 Papenpadsluis 1727 Bedieningshuisje ca. 1860 De Papenpadsluis is een smalle sluis die via de Papenpadsloot de Gouw in het Westzijderveld met de Zaan verbindt.Vroeger ging transport van goederen nog voor het grootste deel over de Zaan en de sloten erachter. Hoe oud de sluis precies is, is niet bekend. Wel zijn er vermeldingen uit 1588, toen een valdeur (een sluisdeur die in een sponning op en neer wordt bewogen) werd verlegd, en uit 1681, toen werd besloten om de sluis te vernieuwen, te verleggen en te vergroten. In 1726 is deze sluis nog een keer vergroot, waarmee het de grootste stenen sluis in de Zaanstreek werd. De wanden zijn van baksteen met natuursteenelementen en enkele gedenkstenen. Bij de sluis hoort een klein bakstenen sluiswachtershuis. Tegenwoordig fungeert het als schuur van de woning op Westzijde 214. Het huisje dateert uit het midden van de 19de eeuw. status twee gemeentelijke monumenten

c Sla even links en fiets langs de linkerzijde van de sloot. Dit is het Papenpad. U komt lang vier Zaanse houten huizen in een rij. Dit is een goed voorbeeld van historiserende nieuwbouw.

status drie rijksmonumenten

c Naast het fabrieksterrein ligt rechts het Politiemuseum. Westzijde 109 Woonhuis/politiemuseum

Papenpad 12-14 Ou d-K atho lieke schu ilkerk

H e il ig e M a ri a- M ag da le n a e n éé n kl av ie rs o rg el

1695

Op de hoek Westzijde/Hollandse pad staat een wit gepleisterd huis met een rechtervleugel in neoclassicistische stijl. De plattegrond van het pand doet vermoeden dat er eerst twee zelfstandige huizen stonden, die in de eerste helft van de 19de eeuw zijn samengevoegd. Tussen het noordelijke en zuidelijke bouwdeel is in de hoek de hoofdingang gemaakt, met geschulpte decoratieve randen op de deuromlijsting en vier pijlen vanuit de hoeken in het bovenlicht. Het huis heeft dakkapellen met een rond venster onder een getoogde kroonlijst met gesneden ornamenten. Het pand doet dienst als politiemuseum.

Het pad had oorspronkelijk een andere naam, maar werd gewijzigd in Papenpad, toen een katholieke schuilkerk aan het pad werd gebouwd. Het padreglement is van 1754. Evenals de doopsgezinden hebben de katholieken in de Zaanstreek houten kerken gebouwd. De Heilige Maria-Magdalena is er één van. Het gebouw is een schuilkerk: het is van de weg af gezien niet direct als kerk herkenbaar. De kerk is in 1695 gebouwd als parochiekerk van de Heilige Maria. Na de kerkscheuring in de 18de eeuw kwam het gebouw in handen van de oud-katholieken. De preekstoel in de kerk stamt nog uit de bouwtijd. Het 17de eeuwse orgel is afkomstig uit de gesloopte schuilkerk ‘de Pauw’ in Amsterdam. In 1928 werd de oude pastorie door nieuwbouw vervangen.

status rijksmonument

status rijksmonument

midden 19de eeuw

c Op dit punt heeft u een mooi uitzicht op Meypro – De Phenix aan de overkant van de Zaan. Hierover later meer. U vervolgt uw route in noordelijke richting. Direct aan uw rechterhand staat op nr. 202 een monumentaal woonhuis uit het begin van de 19de eeuw (status: rijksmonument). Daarnaast staat een voormalig weeshuis, vlak daarna komt u bij de Papenpadsluis. 10

11

c Over het hek heeft u zicht op het Verkadeterrein. Ga terug naar de Westzijde en vervolg uw route noordwaarts. Het woonhuis aan uw rechterhand op nr. 240 is gebouwd in het begin van de 19de eeuw (status: rijksmonument). Het huis ernaast op nr. 242 stamt uit 1750 (status: gemeentelijk monument). Daarnaast staan rechts de volgende twee monumentale woonhuizen. Westzijde 254-256 Bakstenen woonhuis

17de eeuw

Dit bakstenen huis bestaat uit twee delen die haaks op elkaar staan. Boven de ingang is een gevelsteen te zien met de tekst ‘Anno 1728’ – vermoedelijk verwijzend naar een verstening van een oorspronkelijk houten huis - en de beeltenis van een arend. De oudste fase van het gebouw dateert uit de 17de eeuw. De twee kleine ovale raampjes (ossenogen) met Lodewijk XIV bladdecoratie rondom in de rechter zijgevel zijn mogelijk in de tweede helft van de 19de eeuw of recenter geplaatst. Achter dit pand staat het niet monumentale, maar wel karakteristieke wit gestuukte pand ‘de Olijftak’. In 1891 startte Albert Wijnberg hier een handel in patentolie en carbid. Het bedrijf verhuisde in 1961 naar het industriegebied Achtersluispolder. Enkele jaren geleden is ‘de Olijftak’ verbouwd tot appartementen.

18de eeuw

Tegen het pand op nr. 254-256 aan staat een grotendeels houten huis met een verdieping en een schilddak. In de tweede kwart van de 18de eeuw zijn enkele woonhuizen samengevoegd tot het huidige pand. Tegen de oostelijke achtergevel is een aanluiving en een Zaankamer gebouwd. De omlijsting van de ingang en de door consoles gedragen kroonlijst dateren uit de 19de eeuw. status rijksmonument

c Tussen de huizen door ziet u aan de overkant van de Zaan het grote monumentale complex van Oostzijde 193, Zwaardemaker (zie later in de route). c Direct aan de linkerkant treft u het volgende 18de eeuwse huis. Westzijde 155 Grotendeels houten woonhuis

1625

Dit is één van de oudste huizen van de Zaanstreek. Eerste bewoner was Pieter Heyndricksz. Aeyt, lid van een vooraanstaande doopsgezinde familie. Hij was leraar en voorganger van de doopsgezinde kerk. De familie Aeyt bezat verschillende molens. De welvarendheid van de eerste eigenaar blijkt uit het vloeroppervlak van de woning, meer dan 90 vierkante meter, en het gebruik van wagenschot: dunne eikenhouten planken die werden gebruikt voor het bekleden van wanden in huizen en schepen. Vanaf 1842 werd het pand bewoond door Willem Dekker Pz., meesterschilder. Via een bruggetje vanaf de straat werd het erf bereikt dat bestond uit een tuin met vruchtbomen en een vijver. Aan de oostkant keken de bewoners uit op diverse molens. Bij de restauratie in 1988 is de 19de eeuwse situatie als uitgangspunt genomen. Een van de kenmerken daarvan is dat de huizen bijna diagonaal op de weg staan. Het pand staat al sinds 1965 op de monumentenlijst. status rijksmonument

Westzijde 187-189 Dubbel houten woonhuis

status rijksmonument

Westzijde 258 Grotendeels houten woonhuis

Westzijde 183-185 Houten woonhuis in L-vorm

derde kwart 19de eeuw

Een houten pand met twee bouwlagen is een zeldzaamheid in Zaanstad. Dat is dan ook één van de redenen waarom deze woning in 2003 de status van monument heeft gekregen. Het pand is lange tijd in het bezit geweest van één familie. Er was een zakkenprikkerij in gevestigd. status gemeentelijk monument

c Voor de brug rechts ziet u op nr. 278 een stenen pand. Dit is de oude directievilla van de gasfabriek. Deze directeuren moesten vroeger op het terrein wonen. Op deze wijze werd de veiligheid zoveel mogelijk gewaarborgd. U steekt het kruispunt over. Verderop rechts ziet u een helder groen huis en daar tegenover een groot gebouw. Westzijde 352 Woonhuis in L-vorm

begin 19de eeuw

Dit is een grotendeels houten woonhuis met aan de westkant een brede aanluiving. De oudste fase van het gebouw dateert vermoedelijk uit het begin van de 18de eeuw. In het midden van de 19de eeuw is de huidige voorgevel aangebracht.

Dit woonhuis bestaat uit twee delen: een huis aan de linkerzijde (een voormalige winkel) en een huis aan de rechterzijde. De linkervleugel is van hout met een ingezwenkt voorschot, versierd met zijmeanders en een bekronend fronton. De rechtervleugel heeft een bakstenen voorgevel, een hoekvenster en een ingang tussen pilasters. Het pand is onlangs gerestaureerd.

status rijksmonument

status rijksmonument

18de eeuw

c Na 150 meter staan aan de linkerzijde van de weg drie woonhuizen, waarvan de nrs. 183-185 en 187189 een monumentale status hebben. Het kleine huisje met stenen voorgevel op nr. 191-193 dateert uit het midden van de 19de eeuw.

12

13

Westzijde 213 V o o r m a l i ge P .J . J e d e l o o s c h o o l me t conciërgewoning

1930

Ameland 18 Voormalig graanpakhuis ‘de Zeug’

c i rc a 1 6 8 0

Deze ambachtsschool is gebouwd rond een driehoekig plein. Het voorste deel heeft drie bouwlagen, de achterliggende vleugels twee. Het gebouw is opgetrokken uit gele baksteen en heeft in de voorzijde betonnen en granieten decoraties.Tegen de zuidelijke hoek van het voorste deel is de woning van de conciërge gebouwd. De conciërge was tevens de stoker van de centrale verwarming. In 2007 wordt de school verbouwd tot appartementen. Op het achterterrein zal woningcorporatie Parteon nieuwbouw realiseren die wordt vormgegeven met dertigerjaren kappen. De gymzaal zal worden verplaatst, het achterste deel van de school wordt gesloopt.

Ameland is een pad dat evenwijdig ligt aan de Mallegatsloot, vroeger een belangrijk vaarwater. De padbebouwingen startten vanuit al bestaande bebouwingen langs de Zaan en hielden gelijke tred met de bouw van molens in de velden ten oosten en westen ervan. In het noorden van Zaandam ontstond al vroeg het Aemland, waarvoor in 1643 een padreglement werd opgesteld. Aan dit pad verrezen enkele grote pakhuizen, waaronder het houten graanpakhuis ‘de Zeug’. Het is ruim 12 bij 26 meter groot. De gevels zijn van rode baksteen, het inwendig skelet is van hout. In alle gevels zijn de oude bolkozijnen nog aanwezig.

architect J. Schipper status potentieel gemeentelijk monument

status provinciaal monument

c Op nr. 412, tegenover de Frans Halsstraat, staat een woon-winkelhuis uit 1906 met daarachter een pakhuis (status: gemeentelijk monument). U fietst een stuk verder en rijdt onder het spoorviaduct door. Direct rechts staan op de dijk enkele witte huizen. Westzijde 428-430-432 Drie voormalige brug/spoorwegwachterswoningen

c Terug naar de Westzijde. U gaat het water over en komt nu op het Zuideinde in Koog aan de Zaan. Rechts staat op Zuideinde 20 een houten woonhuis uit het eind van de 18de eeuw (status: rijksmonument). Iets voor dit pand gaat u linksaf en slaat het Breedweer in. U ziet een stukje verder aan de linkerzijde een groot, groen pand (Boeldag Hallen).

ca. 1883

De spoorlijn Zaandam-Hoorn-Enkhuizen werd in 1884 geopend. De brugwachterswoningen dateren uit dezelfde periode. Ze lagen tussen de draaibrug over de Zaan en de spoorbrug over de Westzijde. De panden die op de spoordijk zijn gebouwd, behoren tot het toenmalige standaardtype van de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij. De woningen verkeren op enkele vernieuwde vensters en deuren na nog grotendeels in de oorspronkelijke staat. Oorspronkelijk heeft er ook een houten haltegebouwtje gestaan. De spoorlijn Zaandam-Enkhuizen werd vijftien jaar na aanleg van de spoorlijn naar Uitgeest geopend. De draaibrug over de Zaan lag zo hoog, dat de West- en Oostzijde konden worden overbrugd. Bij de laatste kwam een halte Zaanbrug. De spoorlijn bevorderde het woonwerkverkeer naar Amsterdam en de Zaanse industrie. De stopplaatsen lagen overal op loop- en fietsafstand van de fabrieken.

Breedweer 41 Houten pakhuis ‘de Bonte Kieft’

18de eeuw

Na de aanleg van Ameland aan de zuidzijde van de Mallegatsloot werd ook aan de noordkant een pad gemaakt. Hier staat het houten pakhuis ‘de Bonte Kieft’.Volgens een vroege vermelding is het te koop aangeboden in 1789. Het pakhuis is door verschillende eigenaren en voor verschillende opslagmaterialen gebruikt, zoals voor graan en zaad. Het bestaat uit een benedenverdieping en twee zolderverdiepingen. Het gebouw staat op één meter hoge, gemetselde poeren. De ruimte hiertussen is later dichtgemetseld. Het houtskelet is nog grotendeels intact. ‘De Bonte Kieft’ is een van de laatst bewaard gebleven oliepakhuizen in de Zaanstreek. status provinciaal monument

status rijksmonument

c Direct links op de hoek van de Westzijde met Schiermonnikoog staat een houten woonhuis. Schiermonnikoog 2 Houten woonhuis

18de eeuw

Oorspronkelijk bestond dit donkergroen geschilderde pand uit twee afzonderlijke woningen. Het voorste huis stond langs de Westzijde, het achterste langs de Padsloot. Daar tussenin zou een waterput hebben gelegen, die inmiddels inpandig ligt. In 1980 is het pand gerestaureerd. status gemeentelijk monument

c Verder door het Breedweer, eerste straat rechts (Anemoonstraat) en direct weer rechts af de Eendrachtstraat in. Aan het eind van de straat staat links op de hoek Zuideinde 13-15. Zuideinde 13-15 Houten voormalig woonhuis Pieter Boorsma

18de eeuw

Dit huis is bewoond geweest door Pieter Boorsma, molenmaker en een sociaal bewogen man. Hij was dan ook bevriend met F. Domela Nieuwenhuis. Als molenkenner heeft hij een belangrijke rol gespeeld bij het behoud van molens. Hij was één van de oprichters van Vereniging De Zaansche Molen en schrijver van het standaardwerk over Zaanse molens ‘Duizend Zaanse Molens’. status rijksmonument

c Ga bij het volgende straatje (Ameland) linksaf.

14

15

Goedjaarseind Volgens sommigen is een goedjaarseind de naam voor een aanbouw achter een huis. Als Zaanse kooplieden een zakelijk goed jaar hadden, investeerden zij een deel van hun winst in hun woning. Achter hun huis lieten zij dan een aanbouw maken. Bij sommige Zaanse koopmanshuizen is dit meerdere keren gebeurd.. De term is pas in het begin van de 20ste eeuw ontstaan, terwijl goedjaarseinden uit de 18de en 19de eeuw dateren.Vermoedelijk is het achteraf verzonnen.

zwarte Hollandse pannen. De begane grond is van baksteen. Ook dit pakhuis is net als ‘de Memel’ opgetrokken uit gepotdekselde delen. status drie provinciale monumenten

c Vervolg uw route langs het Zuideinde.Voorbij het kruispunt staat aan uw linkerhand een groot gebouw. c Aan de overkant van de straat ziet u op Zuideinde 32 een groen huis dat dateert uit de eerste kwart van de 19de eeuw. Het is een houten woonhuis en is aan de voorkant voorzien van een ingezwenkt voorschot met rijke bekroning in Lodewijk XVI stijl, guirlandes en zijmeanders. De pui heeft gebogen overhoekse vensters.Achter het huis staat een goedjaarseind (status: rijksmonument).

c U gaat linksaf het Zuideinde op en vervolgt uw route tot het kruispunt Zuideinde/Leliestraat. Rechts op de hoek ligt een café.

Zuideinde 83 Voormalig diaconiehuis Ned. Herv. Gemeente ‘de Kogge’

1860-1861

Dit grote pand is gebouwd naar een ontwerp van de Haagse architect Verschoor onder toezicht van de Zaandamse stadsarchitect L.J. Immink. Oorspronkelijk was het gebouw bestemd voor de verzorging van wezen. Later werd het gebruikt als bejaardentehuis. In 1969 werd het gebouw, na een ingrijpende restauratie, in gebruik genomen voor ouderen die intensieve zorg nodig hebben. Tegenwoordig is het een pension. architect Verschoor, Den Haag status rijksmonument

Zuideinde 50 Houten huis (Café ‘de Toog aan de Zaan’)

circa 1700

Het meest in het oogspringend is de klokgevel met versieringen van guirlandes en zijmeanders. Ook binnen in het huis is er veel bewaard gebleven: binnenwanden, gebinten, brede verdiepingsvloerdelen, oude deuren en bontjes (opbergkastjes onder het raam). Het pand is aan het eind van de twintigste eeuw in verwaarloosde staat geveild en daarna ingrijpend gerestaureerd. status rijksmonument

c Waarschijnlijk zonder het te merken bent u intussen drie oude pakhuizen gepasseerd. Van de weg af zijn ze nauwelijks te zien, vanaf het water des te beter. U kunt het best even rechtsaf slaan en op het midden van de Willem Alexanderbrug de panden bekijken.

c U rijdt verder langs het Zuideinde. De straat verandert van naam in Raadhuisstraat. U rijdt tot Raadhuisstraat 4 aan uw rechterhand Raadhuisstraat 4 Voormalig beurtschipperskantoor en remmingswerk/aanlegsteiger

v. a . 1 6 5 0

Dit houten woonhuis is een voorbeeld van een eenvoudig Zaans huis. Het zadeldak is bekleed met rode Hollandse pannen en heeft aan de voor- en achterkant windveren en een makelaar. Achter het huis staan twee schuren. Tot circa 1920 was het voorste deel van het pand in gebruik als winkel en werd in het achterste deel gewoond, daarna is het verbouwd tot woonhuis. Op de achterste schuur werd aan de Zaankant een kantoortje geplaatst voor een beurtschippersbedrijf: een vaste vaart op gezette dagen naar dezelfde bestemming. Een lijndienst over water dus. status provinciaal monument

Zuideinde 42b, 44 en 44f H o u t e n v o o r m a l i g z a a d p a k h u i s ‘ d e M e m e l ’ 1907 Z a a d p a k h u i s ‘ d e R e u s ’ 1880, molenschuur gelijk namige oliemolen Pakhuis ‘Suez’ ‘De Memel’, het groene pakhuis, dateert uit 1907 en heeft dienst gedaan als opslagruimte voor de oliefabriek ‘de Reus’.Vanaf het Zuideinde is alleen de linkergevel (zuid) zichtbaar. Het zadeldak is bekleed met zwarte Hollandse pannen. De voorgevel is opgetrokken uit gepotdekselde delen, schuin over elkaar heen liggende planken. Links en rechts van het midden zijn deuren aangebracht, zowel op de begane grond als op de eerste verdieping. Tussen deze deuren is een rij kleine ramen zichtbaar en een naambord waarop ‘Memel’ staat. ‘De Reus’ was oorspronkelijk een oliemolen, die in 1880 werd verbouwd tot stoomoliefabriek. In 1919 werd de fabriek inclusief de pakhuizen verkocht en verbouwd tot garage. Het dak van ‘de Reus’ heeft rode pannen, witgeverfde windveren en een makelaar. Alleen de voorgevel is zichtbaar. ‘Suez’, het zwarte gebouw, bestaat uit drie bouwlagen onder een zadeldak van 16

Raadhuisstraat 8-10 Voormalig koopmanswoonhuis (nr. 10) P a k h u i s ( n r . 8 ) 1722

b egin 19 de e eu w

Dit pand bestaat uit twee evenwijdige vleugels. De twee voorschotten met fronton en zijmeanders zijn identiek en aan elkaar gekoppeld. Het rechterdeel springt een raambreedte terug van de straat. status twee rijksmonumenten

c U draait om en gaat rechtsaf de Ruyterstraat in en aan het eind naar rechts. Breestraat 80 ligt aan uw rechterhand.

17

Breestraat 80 Voormalig woonhuis Jan Meyer

1926

Deze woning is ontworpen door en gebouwd in opdracht van Jan Meyer, de gemeentearchitect van Koog aan de Zaan, die een liefhebber van schepen was. Dit komt tot uitdrukking in de erker in de voorgevel die als een scheepsboeg naar voren steekt en in de plantenbakken met dezelfde vorm aan de zijkant. De klossen van de dakgoot aan de zijgevels vertonen motieven uit de scheepsbouwerij. Door het zadeldak met gebogen vlakken, de horizontale roeden in de ramen en de plastische bakstenen gevel vertoont het gebouw sterke verwantschap met gebouwen opgetrokken in de stijl van de Amsterdamse School. architect Jan Meyer status gemeentelijk monument

c U neemt de eerste straat rechts, de Julianastraat, en gaat vervolgens weer naar links de Raadhuisstraat in. Raadhuisstraat 36 Voormalig koopmanshuis

1700

Dit woonhuis dateert waarschijnlijk uit 1700. De rechterzijde is een houten topgevel met in de onderpui een deurkalf met ‘ANNO 1700’. De voorgevel is van baksteen. De driedelige opzet van het huis is nog in tact: aan de noordzijde bevonden zich bedsteden, aan de zuidwestzijde het kantoor en op de zuidoosthoek de hal met toegang tot de kelder. Enkele jaren geleden is dit koopmanshuis grondig gerestaureerd. Een blikvanger is de dakkapel, een voorbeeld van een reconstructie, want deze dakkapel is toegevoegd bij de restauratie. status rijksmonument

Raadhuisstraat 38 Voormalig directiekantoor Honig inclusief houten luchthuis

1938-1939 1760

Dit woonhuis werd gebouwd in opdracht van mevrouw M.A. van de Goot-Honig. Het huis is niet zo oud als het lijkt. Dat komt door de vormgeving van de voorgevel, die gebaseerd is op 17de en 18de eeuwse bouwstijlen. Achter het huis – helaas vanaf de weg niet te zien - staat aan de Zaan een houten luchthuis dat hoorde bij het huis dat vroeger op Raadhuisstraat 38 stond. Luchthuizen zijn kenmerkend voor de Zaanstreek. Het zijn tuinhuizen aan het water, die werden gebruikt voor ontspanning. architect J. Gratama status twee gemeentelijke monumenten

c U fietst 75 meter tot aan het viaduct. Links op de hoek staat een grotendeels houten woonhuis met gevel uit de eerste kwart van de 19de eeuw met pilasters en een gesneden guirlande in de gevel. Het huis zelf is ouder. Het heeft een bakstenen pui met overhoekse vensters (Zuiderkerkstraat 1, status: rijksmonument). Daarnaast staat de Kogerkerk.

18

Kerkstraat 14 en 12 Kogerkerk (Grote Kerk), inclusief orgel Bakstenen bijgebouw (‘de Stolp’)

1685, 1824

Laat in de 17de eeuw kreeg Koog aan de Zaan, waar de meeste inwoners doopsgezind waren, een eigen hervormde kerk. De kerk werd in de vorm van een rechthoekig zaalkerkje gebouwd. In de jaren 1824-1825 werden de noord- en zuidvleugel aangebouwd, waardoor het de vorm van een Grieks kruis kreeg. De 17de eeuwse oost-west gelegen muren worden versterkt door steunberen. De 19de eeuwse muren hebben alleen steunberen op de hoeken. In 1920 brandde de kerk door blikseminslag gedeeltelijk af. De toren op de kruising van de daken werd verwoest en opnieuw gebouwd als achtzijdige toren geheel met lood bekleed. Mocht de kerk tijdens uw tocht open zijn, neem dan ook binnen een kijkje. De preekstoel in de kerk stamt nog uit 1686 en is uitgevoerd in vroeg-Hollandse renaissance stijl, evenals het doopbekken en de kaarsenkronen. In de voet van de preekstoel zijn bloemenranken en vogels uitgesneden. Na de vergroting van 1825 is in het midden van de kerk een glazen empire-kaarsenkroon opgehangen. Boven de ingang hangt een schip dat dateert van het einde van de 17e eeuw. Het hangt aan een ijzeren stang die door een houten vuist wordt vastgehouden. Naast de kerk staat een laag bakstenen huis dat fungeert als bijgebouw. status twee rijksmonumenten

c U fietst onder het viaduct van de A8 door. Direct rechts ziet u het voormalig raadhuis. Raadhuisstraat 86 Voormalig raadhuis Koog aan de Zaan

1908

In 1892 liet brood- en banketbakker Sweepe in zijn testament opnemen dat zijn bakkerij aan de gemeente moest worden geschonken. Echter onder één voorwaarde: het pand moest in gebruik worden genomen als gemeentehuis. Dat was goed bedoeld, maar het gebouw voldeed niet aan de eisen van die tijd en werd gesloopt. De laatste wil van de bakker werd gerespecteerd en nieuwbouw verrees in 1908. De bouw was ook voor die tijd uitbundig: fraaie tegelpatronen, prachtige paneeldeuren en symbolische afbeeldingen in de vorm van vier hoofden van Nijverheid, Handel, Scheepvaart en Zuivelbereiding. Om de voordeur is een omlijsting van zandsteen met een boogfronton aangebracht. Boven de deur is het wapen van de voormalige gemeente ingemetseld. In het monumentale trappenhuis valt gefilterd licht door de gebrandschilderde ramen. Op de eerste verdieping geven twee enorme eikenhouten deuren toegang tot de voormalige raadszaal. Na de samenvoeging tot Zaanstad in 1974 werd het gebouw als hulpsecretarie in gebruik genomen. Tegenwoordig is het een acupunctuurcentrum. status gemeentelijk monument Dubbele Buurt De parkeerplaats aan de rechterkant tegenover de Sportstraat is de Dubbele Buurt van Koog aan de Zaan.Vroeger werd bij dreigen van een dijkdoorbraak soms een tweede dijk aangelegd. Er ontstonden dan evenwijdig aan elkaar twee dijken met bebouwing erlangs. Aan de Dubbele Buurt in Koog aan de Zaan stonden zeer fraaie Zaanse panden.Vroeger was dit het mooiste deel van Koog aan de Zaan. Deze panden zijn echter afgebroken en naar het Openluchtmuseum in Arnhem verplaatst. Wat rest is een vervallen parkeerplaats.

19

c Vanaf de Dubbele Buurt verandert de naam Raadhuisstraat in Lagendijk. U komt nu in een industrieel gebied terecht. Direct links ziet u een huis met een stenen langsgevel (nr. 1a). Lagendijk 1a en 1b Twee houten huizen

18de eeuw

De oudste fase van het huis aan de straatkant (1a) dateert uit de tweede helft van de 18de eeuw. De voordeur is waarschijnlijk origineel en bestaat uit een boven- en onderdeur, met aan de binnenzijde een houten klink. Het pand er achter op nr. 1b is vermoedelijk vanaf de bouw in de tweede helft van de 18de eeuw een werkplaats geweest, onder andere van een klokkenmaker. status twee rijksmonumenten

Lagendijk 3 Voormalige villa

familie Honig (‘balkenvilla’)

1840

(achter huis)

, 1 870-1880

(villa)

Deze gepleisterde villa is gebouwd voor de heer G. Honig. Op het fronton van de voorgevel is het familiewapen afgebeeld: een bijenkorf. Het pand deed later dienst als kantoor voor het tegenoverliggende bedrijf M.K. Honig, later N.V. Stijfselfabriek ‘de Bijenkorf’. Het bedrijf ontstond in 1867 met de aankoop van een stijfselhuis. In 1895 werd de stijfselfabriek ‘de Bijenkorf’ opgericht, waar maizena en pudding werden geproduceerd. In 1903 volgde al een eerste uitbreiding.

1620 (1751)

Oliemolen ‘het Pink’ is gesticht in 1620 als wipmolen. Op de onderbouw van de wipmolen is in 1751 een achtkantige bovenkruier gebouwd. In het voormalige huis van de familie Honig in Koog aan de Zaan kwam aan de achterzijde een in hout gesneden versiering voor met daarin een schild met de afbeelding van een wipmolen. Dit schild, dat volgens de overlevering ‘het Pink’ voorstelde, bevindt zich nu in de schuur van de molen. De familie kreeg de molen in 1749 in bezit, in dezelfde periode dat zij hun huis lieten bouwen.Verscheidene rampen hebben de molen getroffen: brand in de kap, breken van de bovenkap en blikseminslag. De schade werd steeds hersteld. De kap kruit op klossen en is voorzien van zware ijzeren haken, waarschijnlijk om te voorkomen dat de kap onder extreme omstandigheden van het achtkant zou afwaaien. De molenschuren zijn in de loop van de tijd vergroot. De Vereniging De Zaansche Molen kocht het bouwwerk in 1939 aan en restaureerde het in hetzelfde jaar. Het was de eerste aankoop van deze vereniging. Sindsdien is de molen regelmatig in werking gesteld. status rijksmonument

c Iets voor de molen gaat u linksaf de Kieftstraat in. Aan het eind van deze straat rechts, en direct weer naar rechts. Dit is de Boschjesstraat. Boschjesstraat 113 en 115 R.k. kerk H.H. Martelaren van Gorcum

status gemeentelijk monument

c U gaat een stukje terug en rijdt rechtsaf de Sportstraat in. Sportstraat 2 en 12-14 Voormalige dienstwoningen Stijfselfabriek ‘de Bijenkorf’

Pinkstraat 12 Oliemolen ‘het Pink’

1930

De Sportstraat is aangelegd rond 1925, aan de rand van het fabrieksterrein van de Honigfabrieken. Tussen 1926 en 1930 zijn aan de noordkant zeven woningen voor het hogere kader van de fabriek gebouwd. De straat was maar aan één kant bebouwd en de bewoners hadden vrij uitzicht. Het complex bestaat uit een vrijstaande woning (nr. 2) en een drietal dubbele woningen (nrs. 4-14). Ze zijn ruim opgezet en worden omringd door tuinen. De woning op nr. 2 is gebouwd naar ontwerp van J. Meijer, die ook de woning op Breestraat 80 heeft ontworpen, en heeft architectonische invloeden van de Amsterdamse School. De dubbelwoningen zijn wat soberder van uitvoering.

en pastorie, incl. orgel

1932

(kerk)

en 1946

(orgel)

Deze rooms-katholieke kerk en de pastorie staan aan het eind van de Boschjesstraat op de hoek met de Provincialeweg. Het complex past goed in het buurtje waar dezelfde moderne, expressionistische bouwstijl is toegepast. Rechts is een portiek met voordeur, geflankeerd door een glas-in-lood raam. Achter het portaal ligt de kerkzaal, met links een bakstenen toren en rechts een achtkantige doopkapel. De toren heeft een natuurstenen bekroning en een koperen spits. De tegelvloer in de kerk en de geelpaarse glas-in-lood ramen geven de kerk een modern en sfeervol interieur. Het is daarnaast een in de Zaanstreek tamelijk zeldzaam voorbeeld van vormgeving van kerken in de jaren dertig van de 20ste eeuw. architect Nico Molenaar jr. status twee gemeentelijke monumenten

c U fietst de Boschjesstraat helemaal uit tot de Lagendijk, met kleine knik in de weg. Hierbij steekt u de Pinkstraat over. Rechts aan de overkant staat, bijna ingeklemd tussen fabrieken, de doopsgezinde kerk van Koog aan de Zaan.

architecten Jan Meijer (nr. 2), E.Verschuijl & Zn (12-14) status twee gemeentelijke monumenten

c Fiets de Sportstraat verder uit en ga rechtsaf de Pinkstraat in.

Lagendijk 34 Doopsgezinde kerk incl. orgel

1 6 8 0 ( k e r k ) , 1 8 7 0 ( o rg e l )

Eerder op deze route heeft u de vermaning in Zaandam aan de Westzijde gezien. De vermaning in Koog, een grotendeels houten gebouw, kreeg in 1873 een bakstenen voorgevel met eclectische versieringen. Het orgel is in 2005-2006 gerestaureerd. status rijksmonument

20

21

c U draait linksom om uw route langs de Lagendijk weer op te pakken. Meteen links staat een voormalig weeshuis. Lagendijk 41 Voormalig doopsgezind weeshuis Johanna Elisabeth Stichting

Hoogstraat 4 Houten huis naast ‘de Waakzaamheid’ 1 91 0

Dit pand diende als vervanger van een weeshuis iets verderop dat in 1698 was gebouwd. In 1910 werd het nieuwe gebouw betrokken en vonden wezen en ouderen onderdak in de Johanna Elisabeth Stichting. Dit pand werd gebouwd volgens een verplichting uit de nalatenschap van Hendrik Sweepe Jr. Hij had in Zaandijk een boerderij en was eerst voorlezer en daarna diaken bij de doopsgezinde gemeente. Het pand is later verbouwd tot wooneenheden. De naam Johanna Elisabeth herinnert aan het enige kind van Sweepe, dat op 24-jarige leeftijd overleed. Het weeshuis is opgetrokken in een overgangsstijl met motieven die zijn ontleend aan de Hollandse renaissance (kruiskozijnen) en de barok (ingangspartij), gecombineerd met eigentijdse vormen (topgevels en de lateien). status rijksmonument

c Direct hierna treft u zowel links als rechts monumentale woonhuizen aan. Rechts op nr. 52-54 staat een huis uit de 18de eeuw met een zadeldak, aan beide zijden afgesloten met voorschotten. De versieringen vertonen overgangsvormen tussen de Lodewijk XV en XVIstijl (status: rijksmonument). Hier schuin tegenover op nr. 47 op de hoek met de J. Bestevaerstraat staat een houten woonhuis uit het begin van de 19de eeuw (status: rijksmonument). Rechts van ‘de Waakzaamheid’ staat achter nr. 64 aan de Zaan een oliebak- en pakhuis.Vanaf de weg valt het niet erg op. Lagendijk achter 64 Houten oliebak- en pakhuis ‘Asia’

c De Lagendijk gaat over in de Hoogstraat.

1766

Dit oliebak- en pakhuis is 6 bij 9 meter groot. De afmetingen van ‘Asia’ komen overeen met die van 17de eeuwse Amsterdamse pakhuizen. Op de verdieping bevond zich vroeger een Zaankamer, met uitzicht op de naastgelegen sluis en de Zaan. Onder de vloer zijn de oliebakken nog aanwezig.

18de eeuw

Opvallend aan dit grote houten huis zijn de overkraagde verdieping en overkraagde puntgevel.Van oudsher was ‘de Waakzaamheid’ de herberg van Koog aan de Zaan en heette oorspronkelijk ‘de Prins van Oranje’. In de Franse tijd moest de naam worden veranderd en werd het ‘de Waakzaamheid’. Het was voorheen een beroemde plek in de jazzwereld, waar zelfs Billy Holiday heeft opgetreden. Het is nu de oudste discotheek van Nederland. status rijksmonument

c Aan de rechterkant staan enkele monumentale woonhuizen. Het huis op nr. 8 dateert uit de 17de eeuw, alleen de topgevel is van latere datum. Het houtskelet is nog aanwezig. Hoogstraat nr. 12 is gebouwd in de 18de eeuw. De achtervleugel van het huis heeft een zogenaamde Zaankamer - een kamer met uitzicht op de Zaan – en is voorzien van een houten klokgevel. Nog voornamer dan het huis op nr. 12 is het pand ernaast op nr. 14, gebouwd rond 1860. Het bovenlicht in de deur heeft een levensboom (status: drie rijksmonumenten). Hoogstraat 16 Houten tuinhek met houten poortje en beeldje Faam

eind 18de eeuw

Koopmanshuizen langs de Zaan lagen meestal direct aan de straat. Soms lieten de eigenaren aan de overzijde van de straat een tuin aanleggen: een overtuin. De enige resterende overtuin is nu nog hier te vinden. Het is een gereconstrueerde tuin. In de tuin staat een goudglimmend houten beeldje, dat de Faam voorstelt. De Faam of het Gerucht werd sinds het eind van de Renaissance veelvuldig uitgebeeld. Opdrachtgevers en kunstenaars konden in boeken nalezen hoe zij de Faam konden uitbeelden. Eén van de suggesties was om de faam uit te beelden als een vrouw met een trompet in haar rechterhand, verwijzend naar het geroep dat verspreid wordt, en witte vleugels, die duiden op zuiverheid en snelheid van goede faam. status rijksmonument

status provinciaal monument

Houten pakhuizen In de Zaanstreek zijn veel houten pakhuizen gebouwd. Ze stonden, in verband met vervoer, direct aan het water. Aangezien ze sterk op elkaar leken en de schippers de verschillende pakhuizen toch uit elkaar moesten houden, kreeg ieder pakhuis -net als de vele molens- een naambord aan de waterkant. Ook werden ze in onderscheidende, soms felle kleuren geschilderd. In de Zaanse pakhuizen werden de meest uiteenlopende producten opgeslagen: van verfwaren tot zeildoek, papier of zaden. Pakhuizen werden dikwijls gebouwd voor de opslag van één specifiek product. Met de bouw van het pakhuis werd hier rekening mee gehouden, aangezien speciale voorzieningen nodig waren. Een pakhuis waar olie werd opgeslagen werd een oliebakhuis genoemd. In een bakhuis waren verscheidene gemetselde oliebakken of oliekelders. De olie, die van de molens afkomstig was, werd hierin bewaard. De oliebakken bevonden zich in de grond, onder de begane grond vloer. Het leegpompen van de bakken gebeurde met behulp van houten pompen, die met hun voet op de bodem van de kelder rustten.

22

c Daar tegenover op de hoek van de Hoogstraat en de Kogersluisstraat staat op nr. 7 een witte villa met koetshuis uit 1903 (status: gemeentelijk monument).Vóór deze villa fietst u de Kogersluisstraat in. U gaat de eerste straat rechts in. Aan uw linkerhand ligt het Koogerpark. Dit parkje steekt u door om bij het bruggetje naast het Molenmuseum te komen. U mag er niet fietsen, maar het park is mooi genoeg om op uw gemak door heen te lopen. Vanaf het bruggetje heeft u zicht op de achterkant van het museum.

23

Museumlaan 18 ‘Huis met de IJzeren Brug’, nu Molenmuseum

Lagedijk naast nr. 5 Houten voormalig papierpakhuis (droogschuur) ‘de Baars’

ca. 1760, 1928

Het museum is gevestigd in het ‘Huis met de IJzeren Brug’, een koopmanshuis dat tot 1927 in de Hoogstraat stond. De in 1925 opgerichte Vereniging De Zaansche Molen wilde het huis na verplaatsing als tentoonstellingsruimte inrichten. Op 12 juli 1927 werd de eerste steen gelegd aan de nog onbebouwde Museumlaan. De bouw verliep voorspoedig. Op 24 januari 1928 vond de oplevering plaats en vier maanden daarna opende Prins Hendrik het museum. In 1982 werd een overgeplaatst huis uit de Oostzijde aan de rechterkant van het gebouw toegevoegd. Dat deel is in 2003 naar de weg toe vergroot. status rijksmonument

c Vervolg de Museumlaan rechtsaf en neem in de bocht rechtsaf de Zwarte Bonsemstraat. U komt uit op de Stationsstraat. Iets naar links ligt een oud postkantoor. Stationsstraat 80 1939 Postkantoor Dit pand is bouwtechnisch en architectonisch vermeldenswaard. Technisch is het bijzonder vanwege de wijze waarop het gebouw gefundeerd is en als het ware drijft. Architectuur-historisch gezien is het een goed voorbeeld van een functionalistisch vormgegeven postkantoor van eind jaren dertig in de 20ste eeuw. Het is ontworpen door de Rijksgebouwendienst. status gemeentelijk monument

c Ga naar rechts en rijd de Stationsstraat uit. Aan het eind van de straat links af (Lagedijk). U komt nu in Zaandijk. Dit is ook de zuidgrens van het beschermde dorpsgezicht Gortershoek. U moet zich nu richten op de eerste drie houten gebouwen aan de linkerzijde van de weg, waarvan de eerste verscholen ligt in het groen en het tweede een zwart geteerd pakhuis is. Zaagselpad 1-2 Houten voormalige pand Boek- en Handelsdrukkerij P.J. Out

1896

Dit geheel houten pand is gebouwd net voordat de Woningwet van 1901 het bouwen in hout verbood. Het houtskelet is aan de buitenzijde betimmerd met groen geschilderde rabatdelen met daar overheen witgeschilderd lijstwerk, zoals op de hoeken van de bouwdelen en in de voorgevel in de vorm van een Tudorboog. De flauwhellende afgebogen daken van het huis herinneren aan de Engelse landschapsstijl. De decoratieve gebogen lijsten in de voorgevel verwijzen naar de vrije vormgeving van de Jugendstil. De verspringende raamroeden verwijzen naar eerdere toepassing door niemand minder dan H.P. Berlage. Kortom, in de gevelarchitectuur zijn invloeden van toen eigentijdse architectuurstromingen terug te vinden.

1680-1720

Een papierpakhuis werd ook wel droogschuur genoemd. Hier werden nog vochtige vellen papier, gemaakt in papiermolens, te drogen gehangen. In de schuur, die dikwijls met de molen was verbonden, waren op onderlinge afstanden touwen gespannen, waar de vellen papier overheen werden gehangen. De zijwanden van de schuur zaten vol met luiken, die allemaal konden worden opengezet. Zodoende had de wind vrij spel in het pakhuis. Na het drogen werden de vellen papier verpakt tot balen. Deze sloeg men op in het papierpakhuis of in de molen. Pakhuis ‘de Baars’ bestaat uit een begane grond, verdieping, zolder en vliering. Het is zwaar geconstrueerd. Rondom is het betimmerd met zwart geteerde getrapte houten weeg en gedekt met rode Hollandse pannen en voorzien van windveren en waterborden. Het is een van de laatste eenbeukige pakhuizen van de Zaanstreek. De Baars was in 1726 eigendom van papierfabrikant Jan Jacobsz Honig.Veel later werd het gebruikt voor de opslag van cacaoproducten. Het pakhuis is in 2004 op initiatief van de Stichting Zaanse Pakhuizen verplaatst naar zijn huidige plek. Vroeger stond het aan de overkant van de Lagedijk aan de Zaan, waar het vanwege uitbreiding van een fabriek moest verdwijnen. Het is in 2006 gerestaureerd met subsidie van de gemeente. status gemeentelijk monument

Lagedijk 7-9 Houten woonhuis, winkel en werkplaats

1683

Dit bijna boerderijachtige pand, een houten huis met wolfsend, was oorspronkelijk een zagerij, later een slachterij en fietsenwinkel. Onlangs is het ingrijpend gerestaureerd. De vleeshaken van de slagerij hingen er toen nog. Het pand heeft voor de restauratie lange tijd leeg gestaan. Er wordt gezocht naar een geschikte bestemming. status rijksmonument

c Aan de rechterzijde staat nog een tweetal bezienswaardige panden. Het houten woonhuis op nr. 10 dateert uit de 17de eeuw en is een beeldbepalend pand in het beschermde dorpsgezicht Gortershoek. De gevel van het halfvrijstaande pand op nr. 16 springt ongeveer een halve meter naar voren. Het is een voormalig houten winkelwoonhuis uit het eind van de 17de eeuw. In de woning is het houtskelet met korbelen nog zichtbaar. In 1814 deed het dienst als boekhandel (status: gemeentelijk monument).

Beeldbepalend pand Sommige panden hebben geen monumentale status, maar dragen toch bij aan de cultuurhistorische of architectonische kwaliteit van een gebied. Ze worden dan beeldbepalend genoemd.Vaak staan ze in een beschermd stads- of dorpsgezicht. Ze kunnen dan ook voor gemeentelijke restauratiesubsidie in aanmerking komen.

architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status gemeentelijk monument

24

25

Lagedijk 28a Meelmolen ‘de Bleeke Dood’

1656

Molen ‘de Bleeke Dood’ werd gebouwd voor stijfselmakers, die een lobby waren gestart om hun maalcapaciteit voor stijfstelgoed – tarwe dat slechts gebroken hoeft te worden – te vergroten. Korenmolenaars die blijkbaar beducht waren voor te veel concurrentie dienden bezwaar in, maar uiteindelijk kwam de molen er toch. Niet in Westzaan, zoals oorspronkelijk de bedoeling was, maar in Koog aan de Zaan. Het recht van de wind bleef echter aan Westzaan behoren. Jarenlang was het mogelijk om met een bootje vanaf de Zaan molen ‘de Bleeke Dood’ in te varen om te lossen en te laden. Sommigen denken dat de naam van deze molen, die aan het begin van Zaandijk staat, een tegenhanger is van de naam van de voormalige watermolen ‘het Leven’, die aan het andere eind van het dorp staat. Het woord ‘bleek’ zou slaan op de witte meelstof waarmee de molen aan de binnenkant was bedekt. Deze oude dorpsmeelmolen heeft in 1956 een ingrijpende restauratie ondergaan. status rijksmonument

c Rechtsaf de Julianabrug over. Deze brug maakt onderdeel uit van het provinciale wegenplan uit de jaren dertig van de vorige eeuw en is qua maatvoering afgestemd op het dekschuitverkeer uit die tijd. Aan de westkant op de linkeroever van de Zaan ziet u de koopmanshuizen van Zaandijk. Aan de overkant daarvan ligt de Zaanse Schans. Deze fietsroute gaat daar niet langs, maar sluit hier aan op de monumentenroute Zaan-noord die deze toeristische trekpleisters wél beschrijft. Aan de overkant van het water ten zuiden van de brug ligt oliemolen ‘de Ooievaar’. Diederik Sonoyweg 19 Oliemolen ‘de Ooievaar’

1622, 1699

De molen is in 1622 in Assendelft gebouwd en in 1669 naar zijn huidige standplaats overgebracht. Het unieke is dat de molen nog in de oorspronkelijke staat verkeert en op de oorspronkelijke plek staat. Dit in tegenstelling tot de molens van de Zaanse Schans, die geheel of gedeeltelijk zijn overgeplaatst vanuit andere locaties in de Zaanstreek. Oorspronkelijk werden in ‘de Ooievaar’ verschillende soorten plantaardige oliën geproduceerd, later kreeg de molen een rol als afvalverwerker. In 1934 werd een petroleummotor in de molen geplaatst, waarna de molen vrijwel niet meer draaide en sterk in verval raakte. In 1955 werd hij eigendom van Vereniging De Zaansche Molen die hem liet restaureren. Recent is op het lijf het naambord van de molen gehangen. Omdat in de Zaanstreek in de 17de en 18de eeuw honderden molens stonden, werden de moleneigenaren verplicht een naambord op hun molen te hangen. Anders wisten bezoekers, zoals schippers, niet bij welke molen ze moesten zijn. U kunt de molen helaas niet bereiken, want hij is sinds 1994 ingesloten door de noten- en pindafabriek van Duyvis. status rijksmonument

c U rijdt rechtdoor (Leeghwaterstraat) langs de Zaanse Schans tot aan het Zaans Museum. Bij de rotonde gaat u rechtsaf en vervolgens linksaf (Diederik Sonoyweg). Deze weg rijdt u uit tot aan het fietspad dat naar links wijkt.Via dit fietspad komt u in het buurtschap Haaldersbroek. U gaat linksaf en rijdt tot aan de Haalderbroekerdwarsstraat.

houten woonhuis met een pannenkapberg uit 1947. Dit is een hooiberg die niet betimmerd is met planken, maar waarvan de zijkanten en de kap bedekt zijn met dakpannen om het hooi te beschermen tegen de regen. Er zijn nog maar een stuk of tien van zulke hooibergen in Noord-Holland. (status: gemeentelijk monument). U kunt het pad met bruggetjes naar rechts volgen om de sfeer van het pittoreske Haaldersbroek te proeven. Het pad loopt dood.

Haaldersbroek Het buurtschap Haaldersbroek was mogelijk in de 13de eeuw al bewoond. De naam verwijst naar moerassig land bij de Haal, een straat te Oostzaan.Van oorsprong hoorde Haaldersbroek dan ook bij Oostzaan, na 1795 bij Oostzaandam en vanaf 1811 bij Zaandam. Haaldersbroek heeft altijd een vrij geïsoleerde positie gehad. Tot 1928, toen het padonderhoud door de bewoners aan de gemeente Zaandam werd overgedragen, stonden aan het begin van de buurt twee palen, met een onderlinge tussenafstand van slechts één meter. Bredere karren konden er daardoor niet door. In de 18de eeuw bestond het buurtschap uit drie paden: Haaldersbroek, Oosteinde (nu Haaldersbroekerdwarsstraat) en Westeinde, waarvan nu alleen de eerste twee nog bestaan. De paden waren particulier bezit. Tot op heden is een deel van de Haaldersbroekerdwarsstraat niet vrij toegankelijk. Haaldersbroek is kleiner geworden, maar heeft zijn authentieke karakter bewaard. De laatste jaren zijn er enige panden in stijl bijgebouwd. Ook de oude wegsloot is opnieuw uitgegraven. Sinds 1990 is Haaldersbroek een van rijkswege beschermd dorpsgezicht.

c Fiets terug naar het punt waar u het buurtschap binnenkwam en volg Haaldersbroek in zuidelijke richting. Rechts op nr. 11 staat een houten, éénbeukig woonhuis, dat volgens de deurkalf boven de voordeur uit 1661 dateert (status: rijksmonument). Aan het eind van de straat staan vóór de ophaalbrug over de Braaksloot aan de rechter- en linkerkant nog twee rijksmonumenten. Haaldersbroek 1 Houten woonhuis

17de eeuw

Vlak voor de ophaalbrug aan de rechterkant ligt een houten, éénbeukig woonhuis dat elf balkvakken diep is. Het huis dateert uit de 17de eeuw, de deuren en ramen zijn van latere datum. Aan de westzijde is over de gehele lengte van de gevel een aanluiving gebouwd. Oorspronkelijk stond los van het huis op het zuidwesten een luchthuis, maar dit is nog niet zo lang geleden met de woning verbonden. status rijksmonument

Braakdijk 1 Houten woonhuis

18de eeuw

Dit houten woonhuis heeft in de 19de en 20ste eeuw diverse wijzigingen ondergaan. Zo zijn de meeste gevels, deuren en kozijnen vervangen. De voorkamer van het huis heeft een geschilderd plafond uit 1758. De eerste bewoner van dit pand was waarschijnlijk een godsdienstig persoon, want in het middelste balkvak is een rozet geschilderd met daarin de wijdingstekst: ‘Groote God en hemels koning; beschermt ons in dese woning; Geeft ons hier Zegen en gewin; Leid ons hierna Ten Hemel in; Anno MDCCLVIII’. De eigenaren van dit pand zijn enkele jaren geleden met een zorgvuldige restauratie gestart. status rijksmonument

c Na de brug gaat u naar links en ziet u aan de rechterkant een grote kerk met pastorie. De meeste houten huizen in deze straat zijn tussen 1900 en 1950 gebouwd. Direct voor u ligt links op nr.1 een boerderij (status: rijksmonument) en op nr. 3 een 26

27

’t Kalf 158 en 160 R.k. Heilige Maria Magdalenakerk (Kalverkerk) en pastorie

1885-1887

Deze kerk is een voorbeeld van de neogotische bouwstijl. Dat is niet zo verwonderlijk, want één van de architecten, Margry, was een leerling van Pierre Cuypers, één van de grondleggers van de neogotiek in Nederland. Het architectenbureau van Margry heeft op veel plaatsen in Nederland rooms-katholieke kerken ontworpen. De neogotiek greep terug op de middeleeuwse gotiek en was daarom bijzonder geliefd bij de katholieken in de 19de eeuw.Veel katholieken zagen de middeleeuwen als de periode waarin de katholieke kerk het machtigst was en de gotische kathedralen als het hoogtepunt in de kerkbouw. De kerk is meermalen gerestaureerd, namelijk in 1907, 1939 en 1958. De parochie is van veel eerdere datum dan dit kerkgebouw.Vermoedelijk is deze rond 1650 opgericht. architecten A.A.J. Margry en J.M. Snickers status gemeentelijk monument

c U gaat voor de kerk via de Roerdompstraat naar rechts. De weg buigt naar rechts en gaat over in een fietspad. U volgt deze weg, die overgaat in de Kievitweg. Vervolgens gaat u linksaf ’t Kalf op en rijdt u verder langs de Zaan. Links tussen de bomen ligt op nr. 86 een bouwvallig, houten woonhuis dat dateert uit de 18de eeuw (status: rijksmonument). U blijft langs het water fietsen. Waar de weg naar links buigt begint een fietspad. Volg dit naar rechts. Ga voorbij de parkeerplaats weer naar rechts langs industriële bebouwing (volg het ANWB-bord met de route NS-station en knooppunt 71). De monumenten zijn hier niet zo dik gezaaid als aan de overkant van de Zaan. U fietst op ’t Kalf dat vervolgens overgaat in de Oostzijde langs fabrieken, onder de A8 door, langs woningen, via een grote kruising, onder de spoorlijn door totdat u rechts weer uitgebreid zicht heeft op de Zaan. Dit is het Kleine Glop. Hier tegenover ligt op nr. 268 een houten woonhuis uit de 18de eeuw met gebogen hoekvensters (status: rijksmonument). Even verder ligt links het volgende monumentale woonhuis.

Glop Het gebied ten zuiden van de fabriek op nr. 279-285 heet het Kleine Glop. Een glop is een onderbreking van een gesloten rij, bijvoorbeeld in bebouwing of een bomenrij, en ontstaat vaak door sloop van één of meerdere huizen. Wat verder op de route naar het zuiden ligt nog een glop: het Grote Glop (tussen de Prins Bernhardbrug en Oostzijde 221).

c U rijdt onder de Prins Bernhardweg door. Even verder staat links op nr. 220 een houten huis uit het begin van de 19de eeuw. Vlak daarna is op nr. 202-204 een houten huis uit de 18de eeuw te zien. Het heeft aan de linkerkant een vooruitspringende afluiving van hout (status: twee rijksmonumenten). Oostzijde 221 Stenen woonhuis

t we e d e h e l f t 1 8 d e e e u w

Aan het eind van het Grote Glop staat op nr. 221 een huis in T-vorm. De houten topgevel aan de noordkant is uitbundig versierd in rococostijl (Lodewijk XV). Ook binnen is deze stijl terug te vinden. De stenen gevel aan de straatkant is een latere toevoeging aan het huis. Het is één van de Zaanse huizen die vereeuwigd zijn door de Franse impressionist Claude Monet. Hij woonde in 1871 enige maanden in Nederland, op de vlucht voor de oorlog tussen de Fransen en de Pruisen. Met zijn vrouw Camille en zijn zoon Jean ging hij wonen in Zaandam. Monet was enthousiast over de intense kleuren die hij aantrof. In Zaandam was volgens hem genoeg om een heel leven lang te schilderen. Het gebied achter het huis was in de tijd dat Monet het schilderde nog niet bebouwd. status rijksmonument

Oostzijde 193 Voormalige gortpellerij

G.J. van Gelder/P.de Jong Pz. (Zwaardemaker)

1913-1914

Dit is een houten huis met uitgezaagde gootklampen en uitgezaagde windveren. Het heeft een haakse zijbouw met gelijksoortige windveren. De lijstgevel heeft twee door pilasters geflankeerde ingangen met bovenlicht. De naam van het huis is te danken aan de beeltenis van de haan in het prachtige snijraam boven de linker toegangsdeur. Daar doorheen lopen diagonaal twee staven. De ene is de Mercuriusstaf, die verwijst naar de Romeinse god van handel en verkeer. De andere is de drietand van Neptunus, de god van de zee.

Even verderop aan de Oostzijde verrijst rechts het indrukwekkend grote pand van de voormalige gortpellerij Zwaardemaker. Deze fabriek werd gebouwd naar een ontwerp van de Rijswijkse architect B. Schelling, die werd gekozen vanwege zijn specifieke kennis op het gebied van silobouw. Opdrachtgever was de N.V. Stoomgortpellerij van J. Zwaardemaker Hzn., waarvan het naastgelegen fabrieksgebouw uit 1900 te klein was geworden. Het fabrieksgebouw is gebouwd in een functionalistische bouwstijl en bestaat uit drie onderdelen: een reinigingsgebouw, een pakhuis en een elevatortoren. Het pakhuis is 19 meter hoog en telt vijf bouwlagen. Aan de zuidkant hiervan staat het 23 meter hoge reinigingsgebouw van zes lagen. De elevatortoren steekt met vier lagen boven het pakhuis uit tot 33 meter. Het gebouw is geheel uitgevoerd in gewapend beton (gietbouw) en is één van de vroegste voorbeelden van volledig betonnen silogebouw in Nederland. In de periode 2005-2006 is het pand verbouwd tot appartementen. Aan de Zaankant is de elevator aan de gevel bewaard gebleven.

status rijksmonument

architect B. Schelling, Rijswijk status rijksmonument

Oostzijde 256-258-260 1775 ‘Huis met de Haan’

28

c U fietst verder en ziet na zo’n 150 meter links op nr. 242-242b een houten woonhuis uit het begin van de 18de eeuw. De hoofdvleugel is grotendeels van baksteen, haaks hierop staat een houten zijvleugel met gebogen hoekvensters. De deur wordt omlijst door Ionische pilasters (status: rijksmonument).

29

c Aan het begin van de Oostzijde komt u in een kleine rooms-katholieke enclave. Links ligt de St. Bonifatiuskerk met pastorie, rechts aan het water de voormalige jongensschool. Het voormalige klooster St. Joseph aan de linkerkant van de kerk - geen monument - dateert uit 1917 en heeft tegeltableaus in de stijl van de Jugendstil.

c Tegenover de Dr. Schaepmanstraat en het Konijnenpad ligt rechts het fabriekscomplex 'de Phenix'. Oostzijde 153-157 Voormalige stoomrijstpellerij ‘de Phenix’ P a k h u i s ‘ Z a a n d a m ’ m e t b i j g e b o u w e n 1888,

1879 en later 1912

De fabriek ‘de Phenix’, inclusief de ernaast gelegen pakhuizen ‘Zaandam’, ‘Czaar Peter’ en ‘Nederland’, was eigendom van de firma Kamphuijs. Cornelis Kamphuijs vestigde in 1853 in Zaandam een grossierderij, in 1865 kocht hij zijn eerste pelmolen en in 1874 bouwde hij een stoomrijstpellerij. Deze brandde af en werd als ‘de Phenix’ herbouwd. Aan het begin van de 20ste eeuw was ‘de Phenix’ het grootste rijstverwerkende bedrijf van Nederland. De pellerij verwerkte een kwart van de totale Nederlandse rijstverwerking. Door de Eerste Wereldoorlog viel de internationale vraag naar rijst weg. Dat betekende een klap voor de Zaanse rijstpellerij, die deze niet meer te boven kwam. Rond 1930 werd de fabriek dan ook gesloten. Kort na de Tweede Wereldoorlog werden de vrijgekomen fabrieksgebouwen betrokken door Meyerhans Producten (Meypro), een bedrijf dat bindmiddelen voor voedings-, papier- en textielindustrie produceerde. De oude pakhuizen ‘Nederland’ en ‘Czaar Peter’ die bij het fabriekscomplex hoorden, gingen in 1954 door brand verloren. Onderdeel van het Meyprocomplex is ook de voormalige pastorie van de doopsgezinde gemeente, ontworpen door stadsarchitect Immink in sobere neoclassicistische stijl. Het is een wat donker gebouw aan de straatzijde op nr. 157. Ook de later toegevoegde serre met glas-in-lood ramen is van cultuurhistorische waarde. Het gebouw werd later de kantine voor de werknemers van Meypro. Het fabrieksterrein is niet toegankelijk voor bezoekers. Door het hek heen kunt u een stukje van de pakhuizen zien. Het mooiste zicht is echter vanaf de Westzijde over het water. architecten D. Stam (uitbreiding 'de Phenix'); S.B. van Sante (watertoren 'de Phenix' en pakhuis 'Zaandam'); J. Kakes ('Pollux'), Nienaber (monsterkamer, 1904); L.Terpstra (kantoorgebouwen Meypro, 1952); L.J. Immink en J.H.W. Leliman (pastorie en serre) status vijf gemeentelijke monumenten

c U rijdt verder langs de Oostzijde. Op de hoek met de Belgischestraat staat een grote kerk. Oostzijde 82 V o o r ma l i g e v er m a ni n g

d er Wate rla nd se doopsgezinden (‘de Doofpot’)

1860-1861

Een opvallend ontwerp van de gemeentearchitect Immink is de vermaning aan de Oostzijde, een achthoekige centraalbouw. Het gebouw bestaat uit twee bouwlagen met een centrum van drie lagen, dat bekroond wordt door een pinakel (verticaal decoratief ornament). Het uiterlijk is naar doopsgezinde traditie vrij sober gehouden. Kenmerkend voor Immink zijn de rondboogramen, het rondboogfries aan de bovenzijde van de gevel en de dakconstructie van Phillibertspanten. Het gebouw kreeg door zijn aparte vorm als snel de bijnaam ‘de Doofpot’, verwijzend naar een molen waarvan de wieken en de kap zijn verwijderd. Sinds 1953 is het in bezit van het Apostolisch Genootschap. In 2000 viel een deel van het plafond naar beneden, dat voor een deel in 1887 met decoratief schilderwerk was verfraaid. Er werkten destijds 22 weken lang zeven schilders aan. Enkele jaren terug is het gebouw gerestaureerd, waarbij het plafond weer in oude luister is hersteld. Ook is het pand voorzien van een moderne aanbouw.

Oostzijde 12 en 14 R.k. St. Bonifatiuskerk en pastorie 1786 Orgel

1899-1900

De St. Bonifatiuskerk is een grote, driebeukige kruiskerk in neogotische stijl. Dit gebouw is van dezelfde hand en in dezelfde bouwstijl opgetrokken als de Heilige Maria Magdalenakerk in ‘t Kalf. De St. Bonifatiuskerk valt op door zijn toren met hoge spits, geflankeerd door twee kleine traptorens, ook met spitsen. Het orgel stond eerder in een rooms-katholieke schuilkerk. In één van de glas-in-lood-ramen zijn Cornelis Kamphuijs en zijn vrouw afgebeeld. Deze rijstpeller (zie Oostzijde 193 en Westzijde 22) schonk veel geld voor de bouw van de kerk. De pastorie rechts van de kerk is van dezelfde architecten en via een gang met de kerk verbonden. architect A.A. Margry en J.M. Snickers status twee rijksmonumenten

Jan Sijbrandsteeg 12 Vo or malig e r.k. j ong ensscho ol

1920

Het pand is een voormalige rooms-katholieke jongensschool, gebouwd in opdracht van de Vereniging van Weldadigheid onder bescherming van de H. Joseph te Zaandam. De bakstenen voor- en achtergevel zijn identiek aan elkaar en hebben beide een ingang. Op de plek aan de Zaanzijde waar nu het terras ligt, lag oorspronkelijk een steiger. Kinderen konden via de weg of via het water naar school. Opvallend zijn de grote vensters van de vroegere klaslokalen, die zijn voorzien van dubbele bovenlichten. Bij het openen van één van de schuiframen kwam automatisch het binnenste bovenlicht naar beneden, waardoor er ook aan de bovenzijde een luchtgat vrijkwam. Dit zorgde voor een goede luchtcirculatie, waarbij frisse lucht van buiten aan de onderzijde werd aangevoerd en via de bovenzijde van het raam werd afgevoerd. Deze aandacht voor voldoende licht en frisse lucht past in de ontwikkeling van het schoolgebouw in de eerste helft van de 20ste eeuw, waarbij men streefde naar lucht en licht voor de kinderen. Het gebouw is onlangs gerestaureerd en nu in gebruik als filmhuis ‘de Fabriek’. architect S.B. van Sante status gemeentelijk monument

c Tegenover de kerk ligt op Oostzijde 19 een houten woonhuis met stenen voorgevel uit de eerste helft van de 18de eeuw (status: gemeentelijk monument). U steekt de grote weg over (Peperstraat) en gaat direct rechtsaf een klein straatje in: Klauwershoek. De buurt Klauwershoek is een van de eerst bewoonde gebieden van Oostzaandam. De naam herinnert aan de klauwers, vaklieden die de naden in de scheepsdekken en –wanden dichtten. Links in een hoekje staat op nr. 4 ‘d’ Soete Inval’, een houten huis gebouwd in de eerste kwart van de 17de eeuw (status: gemeentelijk monument). Het is in gebruik als horecagelegenheid (restaurant ‘de Kleine Waarheid’). Direct links is de Zuiderkerkstraat.

architect L.J. Immink status rijksmonument 30

31

Zuiderkerkstraat 1-3 Twee bakstenen woonhuizen

Achter de kerk liggen in het verlengde van elkaar twee langwerpige bakstenen huizen met zadeldak. Beide hebben een ingang met bovenlicht in een pilasteromlijsting. Ze hebben onder andere de functie van predikantswoning en raadhuis van Oostzaandam gehad. Boven de ingang van het geel gepleisterde huis rechts is een gevelsteen met het wapen van deze voormalige gemeente te zien. Het stelt een schip voor waaraan volop wordt gewerkt, als teken van de bedrijvigheid in de Zaanstreek.

Het hoogspanningsverdeelstation kwam te staan aan de Oostkade, waar ook het nieuwe kantoor van de GEW werd gebouwd. Dit kantoor heeft een symmetrisch ingedeelde, zwaar gedecoreerde voorgevel met veel gevelstenen waarin de namen van de stichters, de functie van het gebouw en het stichtingsjaar worden genoemd. Verder is de gevel bekleed met gebeeldhouwde natuurstenen elementen, terwijl op de hoek van de daklijsten stenen leeuwen staan. Op de topgevel staat een gebeeldhouwde vrouwenfiguur uit de Griekse oudheid: Elektra. Toen het gasbedrijf in 1952 opging in het Gasbedrijf Zaanstreek-Waterland verhuisden alle energieafdelingen naar een pand aan de Westzijde. Het pand aan de sluis bleef kantoor voor andere diensten. In de jaren zeventig is het verbouwd tot appartementen.

status rijksmonument

architect J. van Sante status gemeentelijk monument

Zuiddijk 1 Ned. Hervormde Oostzijderkerk 1863 Tweeklaviersorgel

eind 17de eeuw

Wilhelminastraat 6 Voormalige sluismeesterswoning Wilhelminasluis

1685, 1850 (toren)

De plek waar de Oostzijderkerk is gebouwd, was al in de 14de eeuw bewoond. Er lag een terp, waarop in 1411 een kapel werd gebouwd. De kapel werd later vervangen door de Oostzijderkerk.Van oorsprong is het een laatgotisch gebouw, maar daarvan is nagenoeg niets meer te zien. In 1684 werd de zuidbeuk van het schip al vervangen door de huidige. Bovendien kreeg de kerk in de 19de eeuw een nieuwe voorgevel en werd de zijbeuk aan de noordzijde gesloopt. Rond 1850 kwam er op de plaats van de oude noordbeuk een toren bij. In het interieur bleef echter veel uit het verleden bewaard, zoals een preekstoel uit de 17de eeuw en gebrandschilderde ramen die uit het eind van de 18de eeuw/begin 19de eeuw dateren. De kerk heeft een zerkenvloer. In 2005 heeft de gemeente, die eigenaar is, de toren gerestaureerd.

c U rijdt om de kerk heen naar de voorzijde, loopt tot aan het water en gaat naar links (Oostzijde). Hier ligt het voormalige kantoor van de Gemeentelijke Electriciteits Werken. Iets verder op de hoek ligt de vroegere sluiswachterswoning.

1915-1917

Rond 1900 kwam de elektrificatie van de steden op gang. In Amsterdam werd in 1911 het Gemeentelijk Elektriciteitsbedrijf opgericht. In diezelfde periode ontstond ook de Kennemer Electriciteit Maatschappij (KEM). De gemeente Zaandam begon onderhandelingen om Zaandam op het Amsterdamse net aan te sluiten. Dit strookte niet met de ideeën van de minister van Waterstaat, die heel NoordHolland boven het Noordzeekanaal in concessie aan de KEM wilde geven. Hij wilde het plan op eenvoudige wijze frustreren door geen toestemming te geven voor het leggen van kabels door het Noordzeekanaal. Zaandam en Amsterdam sloten echter toch een overeenkomst en omzeilden het verbod van de minister op eenvoudige wijze: men legde de kabels door het IJ. In oktober 1913 kwam de stroomleveringsovereenkomst tussen beide gemeenten tot stand. In 1914 richtte Zaandam de Gemeentelijke Elektriciteits Werken (GEW) op. 32

De sluismeesterswoning is van belang als voorbeeld van een woonhuis in neorenaissancestijl, waarvan het oorspronkelijke karakter goed bewaard is gebleven in hoofdvorm, gevelindelingen, materiaalgebruik en detaillering. Dit was het huis van sluismeester Dil, dat rond 1900 gebouwd was op de plek dicht bij de kleine sluis tegen de Westzijde aan. Eén of twee jaar later moest het huis al worden afgebroken vanwege de bouw van de Grote Sluis. Het huis is vrijwel identiek herbouwd op zijn huidige plaats, alleen de voordeur verhuisde van links naar rechts in de gevel. Het pand is enige tijd de woonplek van krakers geweest en wordt in 2006 verbouwd tot appartementen. status gemeentelijk monument

c Aan de overkant van de weg (Wilhelminastraat) staat een wit gebouw: ‘de Burcht’.

orgelbouwers P. Flaes & Brünjes, Amsterdam status rijksmonument

Oostkade 26-32, 27-31 Voormalig kantoor Gemeentelijke Electriciteits Werken

1903

Burcht 10-16 Vo or malig raadhu is Zaandam ‘ de Bu rc ht’

1846-1847

Na de samenvoeging van de dorpen Oost-Zaandam en West-Zaandam in 1811 had de gemeente twee kleine gemeentehuizen, elk op één van de oevers van de Zaan. In 1845 besloot het gemeentebestuur tot de bouw van één groot raadhuis in het centrum van de gemeente. Het gebouw kreeg meerdere functies. Naast gemeentehuis fungeerde het ook als kantongerecht, Kamer van Koophandel en politiebureau. Op de zolderverdieping werd een gevangenis gebouwd.Tegenwoordig is het pand o.a. in gebruik als theater en kantoor. Het gebouw past in de stijlopvatting van stadsarchitect Immink, maar is ontworpen door de stadsarchitect van Purmerend. Het brede gebouw, afgedekt met drie lange tentdaken en bekroond door een achthoekig torentje, ontleent zijn monumentale allure aan de brede stoep, geflankeerd door gietijzeren lantaarns, waartussen drie rondbogige toegangsdeuren, die zich herhalen op het daarboven gelegen balkon. In de gepleisterde gevels vallen de brede banden met golflijsten van acanthusbladeren op. architect W. A. Scholten status rijksmonument

33

c U steekt de weg over en neemt het fietspad links naast ‘de Burcht’.Ter hoogte van de parkeerplaats staat op nr. 53 links een monumentaal houten huis uit het begin van de 19de eeuw (status: rijksmonument). c Even verderop staat op nr. 119 aan de linkerkant van de straat een bakstenen herenhuis met een schilddak uit het begin van de 19de eeuw. In het midden van de voorgevel is een dakkapel met ronde boog met daarin een rond venster te zien met aan weerszijden een opengewerkte balustrade (status: rijksmonument).

naar het Hembrugterrein in Zaandam. Het meest prominente rijksmonument op het terrein is het kantoor ‘Gebouw 41’, dat gebouwd is in 1895. De gevels van het pand zijn opgetrokken uit rode bakstenen met diverse natuurstenen decoraties. Dit gebouw is recent geheel gerenoveerd. Het terrein, dat niet vrij toegankelijk is, telt nog diverse andere monumentale gebouwen, zoals magazijnen, het wasen kleedlokaal, het wapendepot, de montagehal en de machinehal. Nieuwe bestemmingen voor het Hembrugterrein zijn volop in discussie. status elf rijksmonumenten

c U blijft de Zuiddijk volgen. Na zo’n 500 meter komt u bij een sluisje.

Noorder IJ- en Zeedijk Net als de Hogendijk aan de westkant is de Zuiddijk een oude zeedijk. In het verleden werd deze dijk Seedijk genoemd. Tegenwoordig is dat niet meer zo goed te zien, want de dijk loopt nergens meer langs het water. In de 17de eeuw is grond aangeslibd langs de dijk. De Zuiddijk is onderdeel van de Noorder IJ- en Zeedijken die lopen van Oostzaan tot Uitgeest. Zij hebben Oost- en Westzaan, Assendelft en Kennemerland door de eeuwen heen beschermd tegen het water van het IJ, het Wijkermeer en de voormalige Kil (veenriviertje Krommenie). Het tracé van de dijk is bochtig en hoekig en verraadt daarmee dijkdoorbraken in het verleden. Sinds februari 2004 heeft dit dijkenstelsel de status van provinciaal monument.

Zuiddijk 255, 255c 1713 Hanenpadsluis De sluis ligt in de Hanenpadsloot, die uitloopt op de Voorzaan. Het padreglement van het Hanenpad dateert van 1713, dat van het Sluispad van 1720. De sluis werd gebouwd in 1714, toen de Barndegatsluis was dichtgeslibd en weggenomen. Belangrijke restauraties in 1852 en 1948 werden door de gemeenten Oostzaan en Zaandam gefinancierd. status provinciaal monument

c U fietst de Zuiddijk helemaal uit. Aan het eind buigt de weg naar rechts en kunt u linksaf via een fietstunnel onder de Dr. J.M. den Uylweg door. Met een lus komt u op de Den Uylweg en steekt u de Zaan over. Na de brug de weg met verkeerslichten oversteken en linksaf slaan. U komt uit bij de Hempont.Voor de pont gaat u links de Hemkade op. Intussen heeft u al de helft van een rondje Hembrugterrein gereden. c Fietsers uit Amsterdam starten hier hun route. Hemkade 18 Hembrugterrein

c U fietst met het Noorzeekanaal aan uw rechterhand en het Hembrugterrein links de Hemkade af. De weg buigt naar links en gaat over in de Havenstraat. De woningen aan Havenstraat 146-150 zijn kort na de overplaatsing van de munitie- en kruitfabriek uit Delft speciaal gebouwd voor werknemers van deze fabriek en worden daarom ‘het Delftse rijtje’ genoemd. U fietst onder de Den Uylbrug door en passeert links een klein woonwijkje: de Havenbuurt. Aan de overkant van het water ziet u het nieuwe Vissershop, een tuindorp uit de jaren twintig van de vorige eeuw dat in 2005 volgens het oude stratenplan volledig vernieuwd is. De vormgeving is op oude architectuur geïnspireerd. Havenbuurt De Havenbuurt werd in de jaren twintig van de 20ste eeuw gebouwd door verschillende woningbouwverenigingen en de gemeente. De straatnamen herinneren aan de havensteden waar Zaankanters eens op voeren. Ergens tussen 1000 en 1200 lag op deze plek het dorp oud-Saenden.Vanwege wateroverlast trokken bewoners weg om zich opnieuw te vestigen rond de Dam. Bij graafwerkzaamheden in 1905 zijn op 2 meter diepte boomstammen met skeletten gevonden: bouwstamkisten. Eén kist met restanten van een skelet is aanwezig in het depot van het Zaans Museum.

c Vervolg uw route langs de Zaan. De weg buigt naar rechts. Hier zijn twee bijzondere monumenten te zien: bakens om schepen de goede route te wijzen. Houtenhavenkade, tegenover nr. 44 1886 IJ zeren sc heepvaart geleidebaken In 1886 zijn in Zaandam een houten en een ijzeren baken opgericht die samen een richtlijn vormden waarmee de vaargeul in de Voorzaan werd gemarkeerd. Hierdoor konden schepen ’s nachts en bij slecht weer veilig de sluis invaren. Het ijzeren baken is een lange mast, opgebouwd uit hoekprofielen en strippen die tot vakwerk zijn geklonken. De lamp op de top is verwerkt in een metalen kast met een ronde plaat ervoor waarin het jaartal 1886 is uitgezaagd.Voor deze plaat bevindt zich een metalen, driehoekig rooster waarvan de punt naar beneden wijst. status rijksmonument

Het Hembrugterrein is een oud militair complex waar munitie werd vervaardigd, explosief materiaal werd opgeslagen en wapentuig getest. Op het terrein zijn veel rijksmonumenten en andere cultuurhistorisch waardevolle gebouwen te vinden. Het gebied is 48 hectare groot. Het Hembrugterrein is bijzonder lommerrijk, zeker voor een industrieterrein. De bomen zijn in het verleden geplant om bij eventuele ontploffingen klappen op te kunnen vangen. Het complex is rond de eeuwwisseling ontstaan en maakte onderdeel uit van de Stelling van Amsterdam. De stelling lag in een cirkel met een straal van 10 tot 15 km rond de stad. Amsterdam zou daardoor buiten het bereik van vijandelijke kanonnen blijven. Om binnen de stelling gelegerde soldaten van wapens en munitie te voorzien, werden in het centrum van de stelling twee munitiefabrieken gesticht, één in Muiden en één in Ouderkerk aan de Amstel. Vanuit Delft werd de wapen- en munitiefabriek ‘Artillerie Inrichtingen’ verplaatst 34

Spiekeroog, halverwege brug in het water (bij eiland) 1886 Ho ut en scheepvaar tg eleidebaken Het houten baken bestaat uit een hoge, verticale mast, gesteund door een voet van verticale en horizontale balken. De mast wordt bekroond door een licht waarvoor een metalen driehoekig rooster met de punt naar voren is aangebracht. Het ene baken stond aan de Hogendijk, het andere op de zuidpunt van het Zaaneiland. Eind jaren negentig werden de bakens, die inmiddels hun functie hadden verloren, vanwege nieuwbouw verplaatst naar hun huidige standplaats. status rijksmonument

35

c U fietst rechtdoor over de houten ophaalbrug. Dit water heet Kattegat. Houthavenkade Houten ophaalbrug 'Kattegat'

1 926

Zaanse scheepsbouwers vestigden zich aanvankelijk ten noorden van de Dam aan de Achterzaan. In het midden van de 17de eeuw waren daar zo’n 25 scheepswerven gevestigd. Toen de schepen groter werden en het water achter de Dam steeds ondieper werd, verplaatste de Zaanse scheepsbouw zich naar de Voorzaan, waar ten zuiden van de Hogendijk de Nieuwe Haven werd gegraven (1650-1651). Ook werden er in het Kattegat insteekhavens gegraven. status gemeentelijk monument

c U fietst verder en gaat rechtsaf de Hogendijk op. De Hogendijk was als zeedijk één van de eerst bewoonde straten aan de westkant van Zaandam. Er stonden woningen van welgestelde Zaandammers en er waren scheepswerven gevestigd. Ook deze dijk heeft als onderdeel van de Noorder IJ- en Zeedijk een monumentale status. Na 100 meter komt u bij een klein sluisje. Hogendijk tussen nrs. 45 en 47 Gedenksteen en peilmerken Horndersluis Op de plaats van het gemaal ‘de Soeteboom’ lag vroeger een schutsluis, de Horndersluis. De naam verwijst naar het woord horn, een in het water vooruitspringend stuk land. De schutsluis werd tussen 1650 en 1675 aangelegd. In 1703 werd de houten sluis door een stenen exemplaar vervangen. De gedenkstenen in de muur herinneren hieraan. Als u over het muurtje naar rechts buigt, kunt u ze zien. In de 19de eeuw werd de sluis gesloopt. Op de fundamenten werd in 1873 gemaal ‘de Soeteboom’ gebouwd. status provinciaal monument

c Direct links gaat een klein weggetje omlaag. Dit leidt u naar het Czaar Peterhuis aan het Krimp.

vakkennis en vaardigheid zou bezitten, een opzet waar hij ook in zou slagen. Het houten arbeidershuisje werd tot 1780 bewoond, na die tijd werd het pand een bezienswaardigheid. Koning Willem I schonk het huisje in de 19de eeuw aan zijn schoondochter Anna Paulowna Romanow ter gelegenheid van de geboorte van zijn kleinzoon Alexander. Deze Russische grootvorstin liet het voorhuisje slopen en het achterhuis waarin de tsaar had gelogeerd overkappen met een pannendak, dat rustte op stijlen met open bogen. Na haar overlijden in 1865 werd prins Hendrik Willem Frederik de nieuwe eigenaar, die het geheel liet overbouwen. In 1886 werd het huisje door koning Willem III geschonken aan keizer Alexander III van Rusland, die zorgde voor een stenen fundament. Dienst zoon tsaar Nicolaas II, de laatste tsaar van Rusland, liet de huidige stenen ombouw neerzetten, de conciërgewoning en de stenen omheining. In 1948 werd het huisje weer overgedragen aan de Nederlandse staat.Voor de bouw van de stenen overkapping heeft een Russischorthodox kerkje als voorbeeld gediend.Vrijwel de gehele voorgevel bestaat uit een grote boog. De top wordt bekroond door een hardstenen Russische keizerskroon. Ook op elke pilaar van het smeedijzeren hek staat zo’n kroon. Naast de hal staat de conciërgewoning die in iets eenvoudiger stijl is opgetrokken. Om het brandgevaar van buiten te beperken zijn langs de zijkanten van het terrein drie meter hoge bakstenen muren gemetseld. Jaarlijks wordt het museum door duizenden mensen bezocht, waaronder vele Russen. In 2005 schaarde de Russische president Poetin zich onder hen. status vier rijksmonumenten

c U gaat terug naar de Hogendijk. Links staat ‘het Blauwe Huis’. Hogendijk 78 ‘Het B lauw e Huis’

1724

Dit 18de eeuwse huis is van baksteen en aan de zijkant in een lichte kleur gepleisterd. De naam van het huis verwijst naar een schilderij van Claude Monet, die dit huis in 1871 in blauwe tinten op het doek vastlegde. status rijksmonument

Krimp 23 1632 Houten Czaar Peterhuisje M u s e u m h a l 1896-1897 Erfafscheiding bij museumcomplex

1896-1897

Krimp 24 Conciërgewoning bij museumcomplex

1896-1897

Het museum is een gebouw in een gebouw: een houten huisje dat ombouwd is door een stenen overkapping. Het houten huisje is gebouwd in 1632 en daarmee één van de oudste houten huisjes in Nederland. Het heeft zijn bekendheid te danken aan het feit dat tsaar Peter de Grote er in 1697 enkele dagen verbleef. De Russische vorst was in dat jaar met een groot reisgezelschap naar West-Europa vertrokken om daar diplomatieke contacten te leggen en zich van de modernste scheepsbouwtechnieken op de hoogte te stellen. Hij bezocht daarom ook de Zaanstreek – scheepsbouwgebied bij uitstek. De andere grote Oostzeemogendheid, aartsvijand Zweden, was ter zee aanmerkelijk machtiger dan Rusland. De tsaar dacht de Zweden te kunnen overwinnen als zijn land maar voldoende schepen, 36

Hogendijk 60-64 ‘Hu is der Car dinalen’

1655

De familie Cardinaal was een belangrijke en omvangrijke doopsgezinde familie in de 17de en 18de eeuw, betrokken bij onder meer scheepsbouw en houtkoperij. Dit huis herinnert nog aan deze familie. Het is een bakstenen huis met een houten voorschot met driehoekig fronton en zijpilasters. De deur heeft kussenpanelen en een bovenlicht. In de gevel is een steen gemetseld met daarop een scheepswerf. status rijksmonument

c Aan de rechterkant staan drie Zaanse huizen. Nr. 9 en 5 zijn monument. Het huis er tussenin op nr. 7 is een replica. Het is een kopie van het woonhuis dat er ooit heeft gestaan, gebouwd naar een verbouwingstekening uit 1882.

37

Hogendijk 9 Houten woonhuis

begin 18de eeuw

Dit rijksmonument met klokgevel was oorspronkelijk een dubbel woonhuis. Het pand is in 2000 gerestaureerd, waarbij het geheel is afgebroken en iets naar achteren is teruggebracht. Op het open stuk ten zuiden van de woning is in 1998-1999 een archeologisch onderzoek geweest naar vijf scheepswerven uit de periode 1580-1740. Een maquette van één van de werven is te zien in het Czaar Peterhuisje. Het bleek dat de beroemde Zaanse werven gemaakt waren van hout van gesloopte schepen en aangelegd waren op buitendijkse terpen, die bestonden uit kleiplaggen en huisafval. Geen wonder dat de Zaanse scheepsbouwers goedkoop konden werken. status rijksmonument

keizer Nicolaas II aan de stad Zaandam, 1911’. De oostkant is voorzien van een bronzen reliëf met het Russische rijkswapen en daaronder nogmaals hetzelfde opschrift in het Russisch. De schenking van het beeld maakte in Zaandam heel wat los. De socialisten verklaarden niet tegen het beeld te zijn, maar wel tegen de schenker, een ‘tiran die de arbeiders onderdrukte en duizenden joden liet vermoorden’. Eén van de twee sociaal-democratische raadsleden in de raad riep de Zaanse arbeiders op niet te zingen en te juichen bij het standbeeld ‘waarover gij een wolk van arbeidersbloed ziet hangen’. Hij voegde daar de profetische woorden aan toe: ‘Nee, gij zult zingen en juichen op de dag waarop het getergde Russische volk het juk afwerpt en in zijn reuzenworsteling de pilaren waarop het czarisme gegrondvest is, zal neerrameien’. Nog geen zes jaar later brak de Russische revolutie uit en werd Nicolaas II vermoord. beeldbouwer Leopold Bernstamm status rijksmonument

Hogendijk 5 Grotendeels houten woonhuis

1700

Dit huis valt op door de klokgevel in Lodewijk XIV stijl. Bij de reconstructie in 1999 is aan de hand van oude foto’s het fronton opnieuw gemaakt. Het oorspronkelijke woonhuis was een dijkwoning met souterrain. Achter het pand bevonden zich scheepswerven. De archeologische opgravingen in 1998 en 1999 strekten zich uit onder en achter dit huis.

1894

Deze villa is een van de woonhuizen geweest van de familie C. Keg-Lind, een nazaat van Cornelis Keg, de oprichter van de firma C. Keg, groothandel in koloniale waren. Het is nu in gebruik als kantoor. De buitenkant van het pand heeft kenmerken van de Hollandse renaissancestijl. architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status potentieel gemeentelijk monument

status rijksmonument

Hogendijk 46 Voormalige smederij,

Dam 34 St adsvilla

nu café Black Smith

1676 (achter huis), 1899 (winkel)

Dam 28 Winkel, lat er c afé, ‘het Wapen van Fr iesland’

1909

De voorkant van dit pand, ontworpen als woon-winkelpand, is interessant vanwege de Jugendstilkenmerken die het heeft. Het achterste deel is van waarde als bewaard gebleven achterhuis van een 17de eeuwse smederij. Het jaartal 1676 met drie hamers ertussen op het kalf herinnert hier nog aan. In de 17de en 18de eeuw waren in de Zaanstreek relatief veel smederijen aanwezig, veelal als toeleveringsbedrijf voor andere bedrijfstakken zoals de scheepsbouw. Smederijen waren niet overal welkom. In 1710 werd te Westzaandam bepaald dat ze zich alleen mochten vestigen met toestemming van de schout. Aan het eind van de 18de eeuw waren er 46 smederijen in bedrijf in de Zaanstreek.

Ook dit pand is door het duo Eilmann ontworpen. Het was oorspronkelijk de winkel van Keg, een handel in koloniale waren die ook peulvruchten naar Nederlands Indië exporteerde. Net als de firma Verkade gaf ook Keg een plaatjesalbum uit, met als onderwerp Nederlands Indië. Oorspronkelijk stond boven op het gebouw een metersgroot, ijzeren bord met daarop de tekst ‘Firma Keg’. De twee ijzeren krullen waartussen dit bord stond zijn nog aanwezig. Achter de winkel werden pakhuizen en stallen gebouwd. De stallen waren bestemd voor de vele paarden van de firma: elke wagen werd door zes paarden getrokken. In 1935 werd het pand verbouwd tot woning. De laatste jaren wordt het gebruikt als eetcafé.

architecten J. en D. Eilmann, Zaandam (winkel) status gemeentelijk monument

architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status gemeentelijk monument

c U rijdt de Hogendijk uit en steekt over naar de Dam. Dit is een voetgangersgebied. Midden op Dam Standbeeld Tsaar Peter de Grote

c U loopt rechtsaf naar de sluis. Aan de overkant heeft u nogmaals zicht op het elektriciteitskantoor, dat eerder in de route is beschreven. Hier in het hart van Zaandam ligt een sluizencomplex met gedenkstenen, omgeven door twee accijnshuisjes.

1909-1911

In 1911 schonk tsaar Nicolaas II, toen eigenaar van het Czaar Peterhuisje, een standbeeld van Peter de Grote aan de gemeente ter herinnering aan het verblijf van deze tsaar in Zaandam. Het twee meter hoge bronzen beeld stelt tsaar Peter voor, die met een bijl een balk van een schip bewerkt. Op de sokkel staat in bronzen letters ‘Czaar Peter I leert den scheepsbouw in Zaandam, 1697, geschenk van 38

39

Westkade 2 n a t u u r s t e n e n b e k r o n i n ge n G ro t e S luis 2 n a t u u r s t e n e n b e k r o n i n g e n Wilhelmi nasl uis,

naar de Stationsstraat, die u aan het begin van deze route hebt gezien. Het rechthoekige bakstenen gebouw aan de Dam is opgetrokken in neoclassicistische stijl. In het gebouw is nu een restaurant en partycentrum gevestigd.

1724 17 80

architect L.J. Immink status rijksmonument

afkomstig van de voormalige Duikerslu is

Van de twee huidige sluizen heet de kleinste Grote Sluis. Deze dateert uit 1722. De huidige grote sluis heet Wilhelminasluis en dateert uit 1903. De Hogedam was vroeger de enige zuidelijke verbinding tussen de westelijke en oostelijke Zaanstreek. Het is niet bekend wanneer de Dam precies werd aangelegd, maar hij bestond in ieder geval al in 1314. Vanouds waren er twee sluisjes in de Dam. Het meest westelijke sluisje wordt vermeld in een akte uit 1430. Door de eeuwen heen zijn de sluizen enkele malen vervangen en vergroot – de schepen werden immers steeds groter. In 1544 werd een stenen schutsluis gebouwd, die de Grote Sluis of de Hondsbossche Sluis werd genoemd. Deze tweede naam kreeg het sluisje door de bemoeienis van het Hoogheemraadschap bij de aanleg. Dit wilde zeker zijn van geregelde aanvoer van materialen voor de zeewering en liet daartoe de sluis bouwen. Alkmaar en Westzaan betaalden mee, met in ruil gratis doorgang voor hun inwoners. Op de plaats van de Grote Sluis werd in 1722 een nieuwe sluis gebouwd, die eveneens Grote of Hondsbossche Sluis ging heten. Dit is de sluis die er nu nog ligt. Er staan twee accijnshuisjes naast die vroeger op een andere plek stonden. Ondanks grotere sluizen en de aanleg van een overtoom in de 17de eeuw, verplaatste de scheepsbouw zich in de 17de en 18de eeuw steeds meer van de Achterzaan naar de Voorzaan. Na de opening van het Noordzeekanaal in 1876 werd vanuit de Zaanstreek uitgebreid actie gevoerd om tot grotere sluizen te komen. In 1903 werd de Wilhelminasluis geopend. De sluizen aan de oostkant, Kleine Sluis en Duikersluis, en een flink deel van de bebouwing moesten wijken. Bij de Grote Sluis staan twee natuurstenen bekroningen, die in 1724 door de Alkmaarse beeldhouwer Jacob van Beek werden gemaakt. Zij stellen de wapens van het Hoogheemraadschap van de Hondsbossche en Duinen tot Petten voor. Twee andere bekroningen op de Dam, aan de noordzijde van de Wilhelminasluis, zijn afkomstig van de Duikersluis. Ook deze zijn van natuursteen en bestaan uit de wapens van het Hoogheemraadschap der Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland en de wapens van de dijkgraaf en heemraden, en een voorstelling van Neptunus, gezeten op een dolfijn met een bazuinblazend knaapje met een bundel korenhalmen. beeldhouwer Jacob van Beek status twee rijksmonumenten

c Langs de kade waar de weg naar links buigt, ligt naast de sluis een voormalige vrijmetselaarsloge. Dam 2 Voormalig vrijmetselaarsloge Anna Paulowna

1858

c U kunt vanaf hier weer fietsend verder. Rij links de straat uit en sla rechtsaf de Damstraat in. U steekt over naar de Westzijde. Rechts op nr. 22 staat een monumentale villa. Westzijde 22 Vo or malig wo onhu is Cornelis Kam phuij s

1883

Dit pand is gebouwd in opdracht van Cornelis Kamphuijs, eigenaar van een florerende rijstpellerij aan de overzijde van de Zaan. Het rode bakstenen gebouw is opgetrokken in neorenaissance stijl met classicistische elementen en uitvoerig versierd met witgeverfde banden, hoekblokken, bollen, obelisken en vensteromlijstingen. Het huis straalt de allure uit van de nieuwe rijken die hun geld verdienden in de opbloeiende industrie. Zij lieten hun rijkdom tot uitdrukking komen in hun zwaar versierde villa’s, gebouwd in een mengvorm van allerlei stijlen die teruggrepen op het verleden. Het pand is in 2002 gerestaureerd, waarbij een fraai plafond en oorspronkelijke deuren te voorschijn kwamen. Bij de restauratie werd geen schoorsteen gevonden. Dit doet vermoeden dat het huis vanaf het begin een centrale verwarming had met gietijzeren radiatoren, wat in die tijd heel modern was. Kamphuijs liet om het huis een exotische tuin aanleggen. Nu rest alleen een grote kastanjeboom. architecten J. en D. Eilmann, Zaandam status gemeentelijk monument

c U gaat even terug en aan de overkant de Vinkenstraat in. Vinkenstraat 34 Evang elische Lu ther se kerk, inc lusief o rg elkas

1 6 9 9 - 1 7 0 0 , 1 7 3 7 ( o rg e l )

Lutheranen in de Zaanstreek waren voor hun kerkdiensten aangewezen op de grote en machtige lutherse gemeente in Amsterdam. In 1642 was hun aantal nog niet zo groot, maar ze konden toch al een eigen houten kerk bouwen aan de Vinkenstraat. Deze werd in 1699-1700 vervangen door een bakstenen kerkgebouw. Deze kerk, gelegen aan een soort pleintje een eindje achter de rooilijn, werd ontworpen door een Amsterdamse architect en gebouwd door de Amsterdamse geloofsgenoot Mathijs van de Wulsten. De brede voorgevel heeft een hoog opgetrokken middenpartij, waarbij een brede halsgevel een hoog rond boogvenster omvat. De halsgevel wordt bekroond door een driehoekig fronton met een zwaan, het symbool van de lutherse kerk. architect Chr. Müller (orgelkas) status rijksmonument

Op 13 november 1817 stichtten Zaanse vrijmetselaars een eigen loge. Eerste plaats van samenkomst was het logement ‘de 3 Zwanen’ op de Dam. De loge kreeg de naam Anna Paulowna, naar die van de gemalin van kroonprins Willem. In 1858 lieten de vrijmetselaars naast de Grote Sluis een groot, nieuw gebouw neerzetten, dat als loge werd ingericht. Leden van de loge Anna Paulowna waren vooral directeuren van grote Zaanse ondernemingen, zoals Zwaardemaker, Corver van Wessem, Smidt van Gelder, Honig, Duyvis en Heijn. In 1883 verhuisde de loge 40

c Aan het eind van de Vinkenstraat rijdt u even naar links (Rustenburg) en weer naar rechts (Ankersmidplein). U steekt de Provincialeweg over naar het NS-station en bent weer terug bij het startpunt.

41

Musea Politiemuseum Westzijde 109 1506 GB Zaandam Tel. 075 – 635 20 66 Openingstijden: eerste en derde zondag van de maand van 12.00 tot 16.00 uur. Groepen ook op afspraak. Molenmuseum Museumlaan 18 1541 LP Koog aan de Zaan Tel. 075 – 628 89 68 www.zaansemolen.nl Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.00 uur, in het weekend van 13.00 tot 17.00 uur. Zaans Museum Schansend 7 1509 AW Zaandam Tel. 075 - 616 28 62 www.zaansmuseum.nl Museum Czaar Peterhuis Krimp 23 Tel. 075 - 616 03 90 www.zaansmuseum.nl / bezoekers / dependances Openingstijden: - van 1 april tot en met 31 oktober: dinsdag tot en met zondag van 13.00 tot 17.00 uur - van 1 november tot en met 31 maart: in het weekend van 13.00 tot 17.00 uur

Uitgave Afdeling Wonen, Monumenten en Bestemmingsplannen Dienst Wijken Gemeente Zaanstad September 2006 Samenstelling en redactie Willeke Koops Medewerking Monumentencommissie Zaanstad Vereniging Zaans Erfgoed Creatie Het Pakhuis, Wormer Foto’s Omslag, detailopname Verkade en Huis met de Haan: Anton van Daal. Overige foto’s: gemeente Zaanstad. Geraadpleegde bronnen De monumenten van geschiedenis en kunst van Waterland en omgeving, J.J.F.W. van Agt, 1953 Encyclopedie van de Zaanstreek, J.P. Woudt en K. Woudt e.a., 1991 Houten pakhuizen en schuren gebouwd in de Zaanstreek in de periode 1600-1940, vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek Zaanstreek, 1992 Molens in Noord-Holland, W. van der Markt en J.M.Valent, onder redactie van B.W. Colenbrander e.a., 1981 Mooi Zaans, P. Roggeveen, uitgave Somass Bouwbedrijf, 2003 Zaanstreek architectuur en stedenbouw 1850-1940, P. Kleij, 2003 ISBN 90-806620-5-4 Omslag Wapen van Oostzaandam, Zuiderkerkstraat 1-3

42

43

Zaandijk

Gortershoek Haaldersbroek Julianabrug t’ Kalf

Koog a/d Zaan

Zuideinde

Westzijde Oostzijde

Zaandam Startpunt NS station Zaandam

Zuiddijk

Havenstraat

den Uylbrug

monumentenroute Lengte: circa 22 km

Startpunt Hempont Zaandam

Hembrug