Micro- en Nanotechnologie in België en Nederland
Rapport samengesteld door: Frank Brouwer Eddie Borgers Tom Vansteenkiste
2009 Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg Tervurenlaan 168 bus 2 1150 Brussel +32-2-219-11-78 +32-2-218-78-21
[email protected]
http://www.nkvk.be
Disclaimer & auteursrechten Dit rapport werd met de uiterste zorg samengesteld. De Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg (NKVK) en haar medewerkers streven naar juistheid, actualiteit en volledigheid van de informatie, maar kunnen echter niet de correctheid, noch volledigheid van de informatie garanderen. De lezer is zich er eveneens van bewust dat de informatie kan veranderen, zonder dat hij of zij daar van tevoren van op de hoogte wordt gebracht. De NKVK doet haar uiterste best om uitspraken van personen op een objectieve manier weer te geven, in overeenstemming met de bedoeling waarmee en de context waarin ze gebeurden. Toch is het mogelijk dat in het rapport meningen en uitspraken van personen worden weergegeven, die niet noodzakelijk als algemeen geldend geïnterpreteerd mogen worden. Bovendien zullen deze uitspraken evenmin steeds overeenstemmen met de overtuigingen van de NKVK. Daarom kan de NKVK niet aansprakelijk worden gesteld voor de inhoud van het rapport of voor het gebruik dat hiervan wordt gemaakt. We sluiten tevens elke aansprakelijkheid uit voor schade die verband houdt met het gebruik van dit rapport. De in dit rapport beschikbaar gestelde structuur, tekst, figuren, fiches en tabellen kunnen afgedrukt en/of verveelvoudigd worden voor persoonlijk gebruik, met uitsluiting van elke verdere verveelvoudiging, distributie, commercialisatie of exploitatie onder derden, tenzij met voorafgaande toestemming van de Nederlandse Kamer van koophandel voor België en Luxemburg.
© 2009 - Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg Micro- en nanotechnologie in België en Nederland
2
Inhoudsopgave Introductie .......................................................................................................... 5 1. Sociaal-economische structuur van de Benelux ............................................... 7 1.1. Demografie ............................................................................................ 8 1.1.1. België ............................................................................................. 8 1.1.2. Populatie ......................................................................................... 9 1.1.3. Huishoudens .................................................................................. 10 1.2. Economie ............................................................................................. 11 1.2.1. Bruto Binnenlands Product ............................................................... 11 1.2.2. Bruto Nationaal product................................................................... 12 1.2.3. Inflatie .......................................................................................... 13 1.2.4. Het consumentenvertrouwen............................................................ 13 1.2.5. Ondernemingen en faillissementen.................................................... 14 1.2.6. Beroepsbevolking ........................................................................... 16 1.2.7. Buitenlandse handel........................................................................ 17 1.3. Politieke factoren .................................................................................. 19 1.3.1. Internationale handelsverordeningen................................................. 19 1.3.2. Overheidsorganisatie....................................................................... 19 1.3.3. Gemeenschappen en Gewesten ........................................................ 21 1.3.4. Belastingpolitiek ............................................................................. 21 1.3.5. Werkgelegenheidswetten ................................................................. 22 1.3.6. Consumentenbescherming ............................................................... 22 1.3.7. Wetenschap en Technologie ............................................................. 23 1.3.8. Milieuverordeningen en -bescherming................................................ 24 1.4. Tips voor het zakendoen in België............................................................ 25 2. Marktanalyse ........................................................................................... 30 2.1. Microtechnologie ................................................................................... 32 2.1.1. Nederland ..................................................................................... 34 2.1.2. MEMS producten ............................................................................ 34 2.2. Nanotechnologie ................................................................................... 38 2.2.1. Chemie ......................................................................................... 41 2.2.2. Farmaceutische industrie ................................................................. 43 2.2.3. Textiel .......................................................................................... 46 2.2.4. Automotive.................................................................................... 46 2.2.5. Halfgeleiderindustrie ....................................................................... 48 2.2.6. Voedingsindustrie ........................................................................... 51 2.2.7. Cosmetische industrie ..................................................................... 58 2.3. Wetgeving en risico’s van nanotechnologie ............................................... 62 2.3.1. Europese maatregelen..................................................................... 63 2.3.2. België ........................................................................................... 64 2.3.3. Nederland ..................................................................................... 65 2.4. De revolutie van nanotechnologie ............................................................ 66 2.4.1. Nanotechnologie bubble................................................................... 69 2.4.2. Nanotechnologie in 2009 ................................................................. 70 2.5. Arbeidsmarkt........................................................................................ 71 2.5.1. Onderwijs in nanotechnologie ........................................................... 72 3. Acceptatie door de maatschappij ................................................................ 73 3.1. Europeanen.......................................................................................... 73 3.1.1. Nederlanders en Belgen................................................................... 73 4. Research & Development........................................................................... 75 4.1. R&D in de Benelux ................................................................................ 75 4.2. België.................................................................................................. 76 4.2.1. Nanotechnologische investeringen..................................................... 77 4.2.2. Patenten ....................................................................................... 78 © 2009 - Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg Micro- en nanotechnologie in België en Nederland
3
4.3. Nederland ............................................................................................ 78 4.3.1. Nanotechnologische investeringen..................................................... 80 4.3.2. Patenten ....................................................................................... 82 4.4. R&D projecten in de Benelux .................................................................. 84 4.4.1. Lissabon-strategie .......................................................................... 84 4.5. Wereldwijde R&D investeringen in Nanotechnologie.................................... 87 5. Overheidsbeleid rond nanotechnologie......................................................... 90 5.1. België.................................................................................................. 90 5.2. Nederland ............................................................................................ 92 5.2.1. MinacNed ...................................................................................... 92 5.2.2. Overheidsinitiatieven....................................................................... 92 5.2.3. Actie Plan Nanotechnologie .............................................................. 94 5.2.4. Strategische Research Agenda.......................................................... 95 5.2.5. Nationale Programma’s.................................................................... 95 5.3. Luxemburg........................................................................................... 98 6. SWOT ..................................................................................................... 99 6.1. Micro- en nanotechnologie in België ......................................................... 99 6.1.1. Sterktes ........................................................................................ 99 6.1.2. Zwaktes ........................................................................................ 99 6.1.3. Kansen ......................................................................................... 99 6.1.4. Bedreiging ..................................................................................... 99 6.2. Micro- en nanotechnologie in Nederland ................................................. 100 6.2.1. Sterktes ...................................................................................... 100 6.2.2. Zwaktes ...................................................................................... 101 6.2.3. Kansen ....................................................................................... 101 6.2.4. Bedreigingen ............................................................................... 101 Termen........................................................................................................... 102 7. Fiches ................................................................................................... 104 7.1. België................................................................................................ 104 7.1.1. Programma’s ............................................................................... 104 7.1.2. Instellingen ................................................................................. 105 7.1.3. Bedrijven .................................................................................... 109 7.1.4. Vakvereniging .............................................................................. 125 7.2. Nederland .......................................................................................... 126 7.2.1. Programma’s ............................................................................... 126 7.2.2. Federaties ................................................................................... 127 7.2.3. Onderzoeksinstituten .................................................................... 129 7.2.4. Bedrijven .................................................................................... 130 7.2.5. Beurzen ...................................................................................... 150 7.2.6. Vakbladen ................................................................................... 151 7.2.7. Overheidsinstellingen .................................................................... 153 7.3. Luxemburg......................................................................................... 155 7.3.1. Instellingen ................................................................................. 155 7.4. Internationaal..................................................................................... 156 8. Lijst van Figuren en Tabellen.................................................................... 158 8.1. Figuren.............................................................................................. 158 8.2. Tabellen............................................................................................. 158 8.3. Diagrammen ...................................................................................... 159 Eindnoten..................................................................................................... 160 Eindnoten..................................................................................................... 160
© 2009 - Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg Micro- en nanotechnologie in België en Nederland
4
Introductie Tijdens het schrijven van dit rapport bevinden we ons in een mondiale economische crisis. Ondanks de economische crisis is micro- en nanotechnologie een groeimarkt. Bovendien zien velen investeringen in innovatie, R&D en technologie als hét recept tegen een recessie. De ontwikkelingen van micro- en nanotechnologie gaan steeds verder en de toepassingen zijn in steeds meer sectoren te zien. Bekende voorbeelden zijn vlekbestendige broeken, krasbestendige autolakken, microprocessors en halfgeleiders. Velen zien nanotechnologie als de technologische revolutie van de toekomst en zien de toepassing van nanotechnologie als een even grote uitvinding als de stoommachine of het internet. Dit komt doordat micro- en nanotechnologie in veel sectoren baanbrekende uitvindingen voort kan brengen. Zo biedt het mogelijkheden voor de ontwikkeling van duurzame producten, medicijnen tegen kanker of alternatieve brandstoffen. Waar nanotechnologie in het verleden vooral nog toekomstbeeld was, begint ze nu over de “hype” heen te groeien en wordt ze door de onderzoekbureaus al als een echte volwassen markt beschouwd. Voor kenniseconomieën als België en Nederland is micro- en nanotechnologie een zeer belangrijke ontwikkeling. Vandaar de publicatie van de sectorstudie “micro- en nanotechnologie in de Benelux 2009”. Dit rapport tracht een zo volledig mogelijk beeld te maken van de activiteiten in microen nanotechologie in België en Nederland. De technologie is echter nog volop in ontwikkeling en hierdoor zijn harde cijfers vaak moeilijk te vinden. Dit geldt hierbij vooral voor België. Het rapport begint met een sociaal economisch beeld van België en Luxemburg. Daarbij wordt van zowel België, Nederland als Luxemburg de economische, demografische en politiek-bestuurlijke gegevens in kaart gebracht. Ook cultuurverschillen tussen België en Nederland op het vlak van zakendoen worden besproken. Hoofdstuk
twee
vormt
de
basis
van
het
rapport.
Het
introduceert
micro-
en
nanotechnologie, behandelt de verschillende sectoren waarin micro- en nanotechnologie toegepast worden en de grote bedrijven die zich op deze markt begeven worden beschreven. Daarnaast wordt bij elke sector bekeken wat de kansen voor micro- en nanotechnologie zijn en in hoeverre dit ook mogelijkheden biedt voor België en Nederland. Tevens wordt de markt voor micro-elektromechanische systemen (MEMS) beschreven. Er wordt gekeken naar het potentieel van de arbeidsmarkt in België, Nederland en Luxemburg en de risico’s van micro- en nanotechnologie worden besproken. © 2009 - Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg Micro- en nanotechnologie in België en Nederland
5
In hoofdstuk drie wordt beschreven wat Europeanen, Belgen en Nederlanders denken van nanotechnologie. Vanwege sociale, ethische en gezondheidsrisico’s hebben verschillende culturen verschillende denkbeelden. Hoofdstuk vier beschrijft onder andere de uitgaven en activiteiten van Research & Development in de Benelux landen en geeft alle nanotechnologische investeringen weer. Daarna wordt in hoofdstuk vijf het beleid van de verschillende overheden beschreven terwijl hoofdstuk zes een SWOT analyse van micro- en nanotechnologie in de Benelux landen weergeeft. Het rapport wordt afgesloten in hoofdstuk zeven met fiches waarin de bedrijfprofielen van de belangrijkste bedrijven, belangenorganisaties, beurzen en vakbladen worden weergeven. De afdeling marktonderzoek van de Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg bestudeert een breed spectrum aan economische sectoren. Om deze studie te vervolledigen werd zij bijgestaan door een aantal experts uit de sector. Graag willen wij deze mensen hierbij hartelijk danken voor hun bijdrage.
© 2009 - Nederlandse Kamer van Koophandel voor België en Luxemburg Micro- en nanotechnologie in België en Nederland
6
