meer verhoeven Meer Verhoeven boek 8.indd :22

meer verhoeven

Meer Verhoeven boek 8.indd 1

13-01-14 15:22


13-01-14 15:22

Pa u l V e r h o e v e n & R o b va n S c h e e r s

meer Verhoeven O p sta p d o o r d e f i l m g e s c h i e d e n i s m e t Pa u l V e r h o e v e n

2014 de be z ige bij a m st e r da m


13-01-14 15:22

Verantwoording illustraties: Hollandse Hoogte / Corbis / Getty Images / ANP Foto / Fotoarchief de Volkskrant / Thom Hoffman / Nichon Glerum / Tekeningen Dick Bos pagina 179 © Erven Alfred Mazure. Uit: Dick Bos, Alle avonturen – Uitgeverij Panda, 2005 De uitgever heeft ernaar gestreefd de fotorechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. The publisher has taken all possible efforts to settle the rights of all illustrations according to international regulations. However, any party who feels that certain rights have been neglected is invited to contact the publisher. Copyright © 2014 Rob van Scheers en Paul Verhoeven Copyright voorwoord © 2014 Monique van de Ven Omslagontwerp Studio Jan de Boer Omslagillustraties Hollandse Hoogte, Getty Images en anp Auteursfoto’s Tom Hoffman Vormgeving binnenwerk Steven Boland Druk Indice S.L. Arts Grafiques, Barcelona isbn 978 90 234 8386 1 nur 610

www.debezigebij.nl


13-01-14 15:22


13-01-14 15:22

Turks Fruit (1973)


13-01-14 15:22

Woo r d voo r a f

7

Door Monique van de Ven In Volgens Verhoeven keken we mee door de ogen van de vakman. Paul spreekt natuurlijk uit ervaring, en wijst je op zaken die wij allemaal over het hoofd zien. Dat maakt de verhalen niet alleen hoogst onderhoudend, ze zijn ook nog eens hartstikke educatief. Onze zoon van twintig studeert psychologie, maar hij is bijzonder geïnteresseerd in film – het zal wel in de genen zitten. Hij volgt het nieuwe bioscoopaanbod op de voet, en laatst vroeg hij me: ‘Heb je niet wat vakliteratuur over film?’ Ik gaf hem als eerste Volgens Verhoeven mee, het boek van Rob en Paul. Alle titels die erin worden besproken heeft hij op dvd bekeken. Eerst analyseerde hij de films zelf, en vervolgens las hij na wat er in Volgens Verhoeven allemaal over werd verteld. Zijn enthousiasme was niet meer te stuiten. Regelmatig hadden we gesprekken aan de keukentafel over wat hij nu zelf van zo’n film vond, én hoe Paul de zaken zag. Een betere aanbeveling kan ik eigenlijk niet verzinnen. En nu is er dan deel ii: Meer Verhoeven. Nieuwe episodes, over grote filmers als Ingmar Bergman, Ridley Scott en Francis Ford Coppola. En Hitchcock, weer veel Hitchcock, natuurlijk. Mijn zoon kijkt er al maanden naar uit. En ik niet minder, eerlijk gezegd. Blaricum, januari, 2014


13-01-14 15:22

Alfred Hitchcock op de set van Torn Curtain (1966)


13-01-14 15:22

Inhoud

Woord vooraf

Ten geleide: The sequel

11

7

66 Shadow of a Doubt (1943)

16

67 Greed (1924) – deel I

26

68 Greed (1924) – deel II

33

69 Wall Street (1987)

38

70 Amour (2012)

44

71 True Romance (1993)

50

72 L’Empire des sens (1976)

56

73 Fatal Attraction (1987)

62

74 Wilde aardbeien (1957)

68

75 The Unbearable Lightness of Being (1988) 74 76 Das Leben der Anderen (2006)

80

77 Il conformista (1970)

86

78 Viridiana (1961)

94

79 Rosemary’s Baby (1968)

102

80 The Exorcist (1973)

108

81 Psycho (1960)

114

82 The Bridge on the River Kwai (1957) – deel I

120

83 The Bridge on the River Kwai (1957) – deel II

125

84 Der Untergang (2004) 130 85 Notorious (1946)


136

86 Apocalypse Now (1979) – deel I

142

87 Apocalypse Now (1979) – deel II

150

13-01-14 15:22

inhoud

10

88 Het zevende zegel (1957) 156 89 Rear Window (1954)

164

90 King Kong (1933)

170

91 Alien (1979) & Aliens (1986) – deel I

180

92 Alien (1979) & Aliens (1986) – deel II

186

93 Blade Runner (1982)

192

94 The Queen (2006)

200

95 Spartacus (1960)

208

96 The Wild Bunch (1969)

214

97 Heaven’s Gate (1980)

224

98 Singin’ in the Rain (1952) 230


99 Showgirls (1995)

236

100 I Confess (1953)

242

251

Register

13-01-14 15:22

Ten geleide the sequel

11

Door Rob van Scheers In dit deel pakken we de draad op waar we bij Volgens Verhoeven zijn gebleven. Vorige keer werd de lezer met Hitchcocks Vertigo (1958) uitgeluid, nu openen we Meer Verhoeven met Hitchcocks Shadow of a Doubt (1943). Dat kan goed, want zoals in het eerste deel staat aangegeven is het hele project opgedragen aan Alfred Hitchcock, Paul Verhoevens favoriete regisseur. Wel gek, dat er met deze uitgave een einde komt aan drie jaar werk: honderd episodes in de Volkskrant, twee boeken, een luxe dvd-box, een handvol talkshows plus een filmprijs – de Louis Hartlooper Prijs voor de Filmjournalistiek 2013, en wat een sympathiek gebaar was dat. Even geen sandwiches gravad lax meer bij Rose Cafe in Venice, Los Angeles. Ook geen kroketjes meer bij De Posthoorn in Den Haag – onze vaste plekken voor de interviews. En veel belangrijker: geen volgende film meer uitzoeken, die bekijken, samen bespreken, invalshoek kiezen, bandjes uittikken, tekst opzetten, doorsturen, correcties ontvangen, nog even bellen, en nog maar eens een keer, en dan was er weer zo’n verhelderende beschouwing op een klassieke film, zoals gezien door Paul Verhoeven, en iedereen stak er – zo mogen we uit de vele reacties afleiden – wel iets van op. En het aardigste is: een reeks van deze omvang was nog niet eerder gedaan in Nederland. Je had Jan Wolkers kunnen vragen om met je op stap te gaan door de wereldliteratuur; Louis Andriessen, die zijn licht laat schijnen in een reeks over muziek uit de twintigste eeuw; Johan Cruijff over de beste honderd voetbalwedstrijden ooit, ook niet mis; Rem Koolhaas, Jiři Kylián, Marlene Dumas, het had allemaal gekund.


13-01-14 15:22

Presentatie van Volgens Verhoeven tijdens het Nederlands Film Festival 2012


13-01-14 15:22

ten geleide

Maar het werd Paul Verhoeven, en wat nam hij de zaak ernstig; hij kwam altijd uiterst beslagen ten ijs. Veel lol hadden we trouwens ook, tussendoor. Iets van een samenzwering, dat had het wel, we kregen de sleutels van de speeltuin. Wekelijks een volle pagina in de krant, en dan de definitieve versies in een naslagwerk. Daar had ik voor getekend, destijds als student aan de School voor de Journalistiek. Nu hebben we het gedaan. En vandaag is het klaar. Helaas, wil ik er best aan toevoegen. Zo’n inspirerende opdracht overkomt je niet dagelijks. Rest me, naast Paul, uiteraard, want zonder hem was het onmogelijk, iedereen te bedanken die het project heeft ondersteund. Allereerst is daar Chris Buur, chef van de bijlage V uit de Volkskrant – hij is de instigator van Volgens Verhoeven. Steven Boland, voor de prachtige vormgeving van de twee boeken. Martine Verhoeven, voor de support en het uitschrijven van de bladmuziek bij daarvoor relevante passages. De redacteuren bij uitgeverij De Bezige Bij. Alle lezers, voor hun constructieve opmerkingen. Om dit ten geleide niet op zo’n dodelijk saaie Oscarspeech te laten lijken, met altijd weer net te veel bedankjes, stop ik hier nu maar. Het was een feest om te maken, laat dat gezegd zijn. En ook, dat Paul en ik hopen dat de lezer er wederom net zoveel plezier aan beleeft als wij dat drie jaar lang hadden – we wensen u een aangenaam vervolg van Verhoevens strikt persoonlijke reis door de filmgeschiedenis toe.

13

Utrecht, januari 2014


13-01-14 15:22

★ Episode 1

filmtitel

14

Bruins Theatre, West LA: Coppola presenteert in 1978 de onvoltooide montage van Apocalypse Now als ‘a work in progress’


13-01-14 15:22

filmtitel

15


13-01-14 15:22

★ Episode 66

S h a d o w o f a D o u b t (1943)

16

Shadow of a Doubt (1943) ★ Genre: thriller ★ Regie: Alfred Hitchcock ★ Producer: Jack H. Skirball ★ Scenario: Thornton Wilder, Sally Benson en Alma Reville ★ Met: Teresa Wright, Joseph Cotten, Macdonald Carey, Henry Travers, Patricia Collinge e.v.a. ★ Camera: Joseph A. Valentine ★ Filmmuziek: Dimitri Tiomkin ★ 108 min/zwart-wit ★ Oscarnominatie voor ‘beste oorspronkelijke scenario’.

In suburbia is het ook al niet meer pluis


‘Midden in het wijngebied Sonoma County ligt Santa Rosa, zo’n typisch Californisch stadje. Een kerkje, een bibliotheek, een gerechtsgebouw, en een verkeersagent die iedereen kent: small town America. Ook in onze tijd geeft Santa Rosa je nog dat gevoel. Sinds Hitchcock er in 1942 Shadow of a Doubt draaide, is er niet eens zo gek veel veranderd. We komen in Santa Rosa vaak bij elkaar voor het Jesus Seminar, de academische denktank waarvan ik lid ben. Altijd leuk – daar, in zonnig suburbia. Hitchcock vond het een mooi idee om zijn eerste echte Amerikaanse thriller, want dat is Shadow of a Doubt, uitgerekend in zo’n slaapstadje te situeren. Criminaliteit is normaal gesproken iets van de grote steden, des te aardiger om nu eens een moordenaar naar suburbia te halen. Daar ben je ook al niet meer veilig. Vergeet bovendien niet dat deze film is gedraaid in een jaar dat de Verenigde Staten diep in de Tweede Wereldoorlog verwikkeld waren, er hing dus toch al onrust in de lucht. Dat hele stadje staat voor onschuld. Het is er zelfs tamelijk saai, maar dan komt oom Charlie op bezoek. De locomotief waarmee hij arriveert stoot een gitzwarte rookwolk uit, en wij begrijpen direct: diabolische dreiging! Oom Charlie (Joseph Cotten) wordt afgehaald door zijn 19-jarige nichtje Charlotte (Teresa Wright), zij verheugt zich enorm op zijn komst. Niet alleen is zij vernoemd naar hem, ook haar koosnaam is ‘Young Charlie’. Ze vindt deze oom heel speciaal, ze claimt zelfs een telepathische band met hem te hebben. Dat idee zag ze zo-even nog bevestigd. Juist toen ze in het postkantoor op het punt stond oom Charlie een telegram te sturen om te vragen of-ie weer eens een keertje gezellig langskwam, bleek daar een uur eerder reeds een telegram van zijn hand te zijn ontvangen:

13-01-14 15:22

S hadow of a Dou bt

lon esom e for you a l l

– stop

i ’ m c o m i n g o u t t o s t ay w i t h y o u f o r aw h i l e

17 – stop

w i l l a r r i v e t h u r s d ay w i l l w i r e ex act t i m e l at er lov e to you a l l a n d a k iss for l i t t l e ch a r l i e f r om h er u ncl e ch a r l i e

Hij heeft mij gehoord, denkt Charlotte gelukzalig, wanneer ze weer naar huis loopt. Hij heeft mijn gedachten gelezen. Een leuke hint voor de kijker is het ook, want zo wordt de link gelegd met een van de subthema’s van de film: telepathie. En we kunnen haar vreugde volgen. We hebben allemaal wel zo’n oom gekend die spontaan op bezoek komt, en voor de hele familie cadeautjes meebrengt. Feestelijk, maar met oom Charlie – vrijgezel, charmeur, levensgenieter – is iets vreemds aan de hand. Zoals zo vaak bij Hitchcock krijgt de kijker meer informatie mee dan zijn filmpersonages. Charlotte weet nog van niets, maar wij hebben in het begin oom Charlie al op bed zien liggen in een groezelig pension te Philadelphia, een pak dollars naast hem op zijn nachtkastje. Is hij soms een inbreker? Afperser? Bankrover? Ook hebben wij inmiddels begrepen dat oom Charlie door twee rechercheurs geschaduwd wordt. Ze arresteren hem nog niet, maar houden al zijn gangen nauwlettend in de gaten. En oom Charlie beseft dit ook, reden voor hem om onder te duiken bij zijn zus Emma (Patricia Collinge) en haar gezin, in Santa Rosa. Niet dat hij daar ook maar iets over zijn werkelijke motieven loslaat, natuurlijk. Aan tafel speelt hij de gulle, vriendelijke oom, maar soms kan hij zich even niet inhouden. Dan roept hij dingen uit als: “De steden zitten vol met vrouwen, weduwen van middelbare leeftijd, hun echtgenoten, dood, mannen die hun hele leven druk zijn geweest met het vergaren van fortuin, en maar werken en werken. En dan overlijden ze, en dan laten ze al dat geld na aan hun vrouwen, hun oliedomme vrouwen. En wat doen deze vrouwen, deze nutteloze vrouwen? Je komt ze tegen in hotels, de beste hotels, duizenden per dag, ze verdrinken dat geld, ze eten van dat geld, verspelen het geld met bridge, ze zitten dag en nacht te bridgen, ze ruiken naar geld, ze zijn trots op hun juwelen maar op niets anders, verschrikkelijke, verlopen, dikke, hebberige vrouwen…” Een monoloog vol onverholen haat, zo scherp dat hij niet had misstaan in een film van Michael Haneke. Bedacht door drievoudig Pulitzer Prize-winnaar


‘Aan tafel speelt hij de gulle, vriendelijke oom, maar soms kan hij zich even niet inhouden.’

13-01-14 15:22

★ Episode 1

filmtitel

18

Charlotte (Teresa Wright) ontmoet oom Charlie (Joseph Cotten) in Santa Rosa: aanvankelijk lijkt er nog geen vuiltje aan de lucht


Thornton Wilder, de hoofdschrijver hier, en onder meer bekend van Our Town (1938), nog zo’n vertelling over small town Amerika. Om oom Charlies statements extra kracht bij te zetten laat Hitchcock de camera steeds dichter op diens gezicht inzoomen, waarmee zijn gelaatstrekken – lekker ijzingwekkend gespeeld door Joseph Cotten – bijna monsterlijke proporties krijgen. Charlotte hoort het gefulmineer van haar oom met stijgende verbazing aan. Naïef als ze is probeert ze nog: “Ja, maar… het zijn mensen.”

13-01-14 15:22

S hadow of a Dou bt

Oom Charlie, nu in volle close-up: ‘Zijn het mensen, of volgevreten dieren, huh? En wat gebeurt er met dieren als ze te vet en te oud worden, kleine Charlie?’ Sensitief als Charlotte is pikt ze gedurende zijn bezoek steeds meer aanwijzingen op over de ware aard van haar lievelingsoom, informatie die ze aanvankelijk niet goed kan plaatsen. Zo speelt de hele tijd een walsje door haar hoofd, dat later Franz Lehárs Die lustige Witwe blijkt te zijn. Een plotpunt, handig ingebracht door Hitchcock. In het allereerste shot van de film hebben we al oudere mensen zien zwieren op deze Merry Widow Waltz, zoals de Engelse vertaling luidt. Een vooraankondiging van de op handen zijnde zaken. Vreemd vindt Charlotte het ook dat oom Charlie een pagina uit de krant wil verdoezelen. Hij is rustig aan het lezen, maar dan valt zijn oog op een specifiek bericht, hij slaakt nog net geen vloek. Snel-snel vouwt hij van de pagina een huisje voor haar kleine, wijsneuzerige zusje Ann. Die vindt dat maar kinderachtig, maar hij gaat onverstoorbaar door. Op de plek van de deur scheurt hij de betreffende kolom uit, en stopt die in zijn jaszak. Zo zullen de overigen het gewraakte artikel niet kunnen lezen. En dan is er nog het cadeau dat oom Charlie voor haar heeft meegenomen: een mooie, kostbare ring. Een bewijs van hun eeuwigdurende lotsverbondenheid, zegt hij, maar als Charlotte er een half verbleekte inscriptie in ontdekt verschiet hij van kleur. Zijn verdediging: “Ik ben opgelicht! Door de juwelier! Geef gauw


19

Boven: oom Charlie: verborgen agenda Onder: de ring met de verbleekte inscriptie

13-01-14 15:22

20

Santa Rosa, 1943: Alfred Hitchcock verkent met scenarist Thornton Wilder de mogelijke locaties voor Shadow of a Doubt – rechts: op de set, Hitchcock in het midden


13-01-14 15:22

21


13-01-14 15:22

S hadow of a Dou bt

22

terug, ik maak er werk van!” Charlotte wil daar dan nog niets van weten, daar is dit cadeau haar veel te dierbaar voor. Althans, voor nu. Want langzamerhand komt ze erachter dat die leuke oom helemaal zo’n leuke oom niet is. En wat een schok zal dit voor haar betekenen, het einde van haar idyllische tienerbestaan. Mooi gegeven: in 108 minuten thriller zien we kleine Charlie groeien richting volwassenheid, en leert de grote Charlotte inzien dat sprookjes helaas de wereld uit zijn. Zélfs in de sprookjesachtige slaapstad Santa Rosa, waar ogenschijnlijk nooit iets gebeurt. De politie, ondertussen, heeft ook niet stilgezeten. Ze hebben lucht gekregen van Charlie Oakleys vlucht naar de westkust, en de lokale autoriteiten getipt. Rechercheur Jack Graham (Macdonald Carey) is op de zaak gezet, en hij legt via slinkse omwegen contact met Charlotte. Dan komt de aap uit de mouw. Wist ze wel dat de politie zoekt naar een seriemoordenaar van rijke weduwen? En dat haar oom Charlie een van de hoofdverdachten is? Charlotte staat perplex, maar ze neemt het op voor haar oom. Toch is de twijfel nu gezaaid. Een omslagpunt, en daarom gaat ze zelf op onderzoek uit. Net voor sluitingstijd rent ze naar de leeszaal, wordt nog bijna overreden, en vindt dat bewuste artikel uit de krant. Met als kop: Where is the merry widow murderer? Erger wordt het als zijn laatste slachtoffer dezelfde initialen blijkt te hebben als de inscriptie van haar ring: Thelma Schenley, geschonken door Bruce Matthewson, TS from BM. Charlotte kan alleen maar concluderen dat rechercheur Graham de waarheid spreekt, en oom Charlie haar al die tijd heeft bedrogen. En hoeveel teleurstelling en pijn dit inzicht haar ook geeft, ze probeert het op volwassen wijze te accepteren. Maar wat ze ook De suspense wordt opgevoerd: Teresa geïntimideerd door oom Charlie; Teresa slachtoffer van oom Charlie; Teresa op zoek naar de belastende ring in de bagage van oom Charlie


13-01-14 15:22

filmtitel

23

Moeder Emma (Patricia Collinge) wil er maar niet aan dat haar broer Charlie vreemd gedrag vertoont

weet: haar moeder zal het vreselijke nieuws over oom Charlie niet overleven, zij is nog steeds idolaat van haar jongere broer. Charlotte ziet één oplossing: om haar moeder te sparen zal ze oom Charlie niet verraden, maar hij moet vertrekken, en wel: nu! In een obscure bar waar hij haar mee naartoe sleept, confronteert Charlotte hem met haar opgedane kennis. Ook geeft ze oom Charlie de ring terug, die hoeft ze niet meer. Andermaal begint hij te sissen, nu is zijn nichtje het onderwerp van zijn tirade: “Je denkt dat je een heel slim meisje bent, hè, en al goed op de hoogte. Maar er is zoveel waar jij helemaal niets van afweet, zó veel. Je bent maar een alledaags meisje, in een alledaags stadje. Iedere ochtend word je wakker en weet je dat niets in de wereld je zorgen zal baren. Je gaat door je onbeduidende dagje heen, en slaapt ’s avonds je onbeduidende slaapje, vervuld van vredige, idiote dromen. En nu heb ik je nachtmerries bezorgd! […] De wereld is een hel, Charlie. Jij bent aan het slaapwandelen. Wakker worden! Gebruik je verstand! Leer eens wat bij!” Al zijn kaarten liggen nu op tafel. Dit is dus de echte oom Charlie. Zo zit hij in elkaar. De vraag dringt zich natuurlijk op: waarom is oom Charlie zo misogyn? Wat heeft hem doen veranderen in de koelbloedige moordenaar die hij nu is? Dan is het allereerst goed om te weten dat het scenario losjes gebaseerd is op het leven van Earle Leonard Nelson, bijgenaamd de Gorilla Killer (zie: kader). In de film wordt door zijn zus Emma uitgelegd, en dat komt overeen met Earle Nelson, hoe oom Charlie als jongetje altijd zo lief en braaf was, doorgaans stilletjes zat te lezen. Maar nadat hij op zijn fiets door een passerende tram levens-


13-01-14 15:22

★ Episode 1

filmtitel

24

Lang heeft Charlotte de duistere kant van oom Charlie willen ontkennen, maar nu is er geen zweem van twijfel meer

bedreigend werd geschept en een paar dagen in coma geraakte, veranderde zijn persoonlijkheid. Hij begon rottigheid uit te halen, alsof hij stoom wilde afblazen, zegt ze. Maar dat was toen, hoor, nu niet meer. Welnee! Maar de kijker denkt: nou… Hitchcock zet oom Charlie neer als een man die boos is op de wereld. Hij heeft zijn leven verdeeld tussen de nostalgische tijd van voor het ongeluk, en de periode daarna. Het mikpunt van zijn ongenoegen geldt de weduwen, parallel aan Nelson die bij voorkeur oudere pensionhoudsters om‘Voor Hitchcock is oom legde. Voor Hitchcock, zo heeft hij uitgeCharlie niets minder dan legd aan François Truffaut, is oom Charlie niets minder dan het vleesgeworden kwaad, het vleesgeworden kwaad.’ de duivel in eigen persoon. Hij is een van die moordenaars die het gevoel hebben dat vernietigen hun roeping is. Hitchcock heeft Charlotte die duistere kant van oom Charlie lang laten ontkennen, maar nu is er geen zweem van twijfel meer, niet langer slechts een shadow of a doubt. Als Charlotte in huis plotseling meerdere, al te toevallige ongelukken overkomen, begrijpt ze dat oom Charlie nu achter haar aanzit. Hij wil haar uit de weg ruimen, ze weet te veel, hij wil van haar af. De volgende twist komt van de politie. Ze zeggen de werkelijke seriemoordenaar te hebben gevonden aan de oostkust. Helaas is hij dood, want tijdens zijn vlucht op het vliegveld is hij gegrepen door een draaiende propeller. Mooi zo, denkt Charlie. Dan ben ik van de haak. Hij pocht al dat hij in Santa Rosa zal blij-


13-01-14 15:22

meer verhoeven Meer Verhoeven boek 8.indd :22

Recommend Documents