Beeldvorming in De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad over de criminaliteit gepleegd door daders met een vreemde origine en de bestrijding ervan.
Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (00605505) D‟hulster Marjan Academiejaar 2009-2010
Promotor : Prof. Dr. Hebberecht Patrick
Commissarissen : Lic. Gombeer Tessa Lic. Hellinckx Jo
Trefwoorden
Beeldvorming De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad Media en misdaadberichtgeving Mensen van vreemde origine Kwantitatieve inhoudsanalyse Kwalitatieve inhoudsanalyse Hypothesen Stereotypering
I
Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende, D‟HULSTER MARJAN 00605505 geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 16 mei 2010
Handtekening:
II
“De belangrijkste dienst die de krant ons bewijst is dat zij mensen leert alles wat gedrukt is met argwaan te benaderen” (Samuel Butler)
III
Woord vooraf
Deze masterproef werd neergelegd tot het behalen van het masterdiploma in de Criminologische Wetenschappen aan de universiteit van Gent. Graag wil ik enkele mensen bedanken die mij geholpen hebben om deze masterproef tot een goed einde te brengen. Eerst en vooral een welverdiend woord van dank aan prof. Dr. Hebberecht om mij gedurende het ganse jaar te ondersteunen en de goede richting uit te wijzen. Een echt Gents student kent in de Arteveldestad zijn weg van de Veldstraat tot de Overpoort en terug, maar je een weg banen doorheen het wetenschappelijke landschap is een ander paar mouwen. Mijn promotor wist mij hierbij voortreffelijk te begeleiden en daarom van harte bedankt. Zijn assistente Tineke Degraeuwe wens ik te bedanken om andermaal een met SPSS worstelende student uit de nood te helpen. Daarnaast verdienen mijn ouders een woord van dank want zonder hun –materiële- steun was deze masterproef niet mogelijk geweest. Tot slot richt ik mij tot mijn lieve vrienden die mij als geen ander weten te motiveren: dankuwel! Marjan D‟hulster, 16 mei 2010
IV
Inhoudstafel Trefwoorden………………………………………………………………………………………………………………………………… I Toegankelijkheidsverklaring ………………………………………………………………………………………………………
II
Woord vooraf………………………………………………………………………………………………………………………………… IV Inhoudstafel…………………………………………………………………………………………………………………………………… V Lijst van gebruikte afkortingen…………………………………………………………………………………………………… VIII Lijst van figuren en tabellen………………………………………………………………………………………………………… IX Inleiding………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1 Deel 1: Het theoretische en empirisch onderzoek naar de beeldvorming in kranten over de criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan……………………… 5 1.1
Inleiding: Misdaadberichtgeving in de media……………………………………………………………………6
1.2
Theorieën over media en beeldvorming van criminaliteit……………………………………………… 7
1.3
1.4
1.2.1
De labeling theory van Becker……………………………………………………………………………. 7
1.2.2
De newsmaking criminology van Barak………………………………………………………………. 8
Misdaadberichtgeving in kranten……………………………………………………………………………………… 9 1.3.1
Een vertekend beeld……………………………………………………………………………………………. 9
1.3.2
Kenmerken van de misdaadberichtgeving…………………………………………………………… 10
1.3.3
Kwaliteitskranten versus populaire kranten………………………………………………………. 11
Misdaadberichtgeving in verband met mensen van vreemde origine in kranten……………. 12 1.4.1
Van Dijk: Het discours van racisme in de Nederlandse pers (1983)…………………… 14
1.4.2
Van Dijk: De reproductie van racisme in het nieuws: het discours van de elite (1991)…………………………………………………………………………. 15
1.4.3
Staes en Lerouge: allochtonen en aanverwante thema‟s in de Belgische pers (1993-1994)……………………………………………………………………………………………………………17
1.4.4
Saeys en Devroe: allochtonen en aanverwante thema‟s in de Belgische pers bis (2002)…………………………………………………………………………………………………………………… 20
1.5
1.6
Begrippen…………………………………………………………………………………………………………………………. 21 1.5.1
Beeldvorming………………………………………………………………………………………………………. 21
1.5.2
De media……………………………………………………………………………………………………………… 22
1.5.3
Criminaliteit………………………………………………………………………………………………………… 22
1.5.4
Mensen van vreemde origine……………………………………………………………………………… 23
Conclusie…………………………………………………………………………………………………………………………… 24
Deel 2: Eigen empirisch onderzoek naar de beeldvorming in De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad over de criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan…………………………………………………………………………………………………………………………… 26 2.1
Probleemstelling, onderzoeksdoelstelling en onderzoeksvragen……………………………………. 27 2.1.1
Probleemstelling…………………………………………………………………………………………………. 27
V
2.2
2.3
2.1.2
Onderzoeksdoelstelling………………………………………………………………………………………… 27
2.1.3
Onderzoeksvragen………………………………………………………………………………………………… 28
Kranten……………………………………………………………………………………………………………………………… 28 2.2.1
De Morgen……………………………………………………………………………………………………………. 29
2.2.2
Het Laatste Nieuws……………………………………………………………………………………………… 30
2.2.3
Het Nieuwsblad……………………………………………………………………………………………………. 31
Methodologie……………………………………………………………………………………………………………………. 32 2.3.1
Instrument…………………………………………………………………………………………………………… 34
2.3.2
Selectiecriteria en selectie…………………………………………………………………………………. 36 2.3.2.1 Selectiecriteria………………………………………………………………………………………. 36 2.3.2.2 Beperkingen……………………………………………………………………………………………. 37 2.3.2.3 Selectie…………………………………………………………………………………………………… 38
2.4
Voorstelling en bespreking van de resultaten van de kwantitatieve analyse………………… 39 2.4.1
Categorie……………………………………………………………………………………………………………… 39 2.4.1.1 De Morgen………………………………………………………………………………………………. 41 2.4.1.2 Het Laatste Nieuws………………………………………………………………………………… 41 2.4.1.3 Het Nieuwsblad………………………………………………………………………………………. 42 2.4.1.4 Vergelijking De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad…………. 42
2.4.2
Vormelijke analyse………………………………………………………………………………………………. 43 2.4.2.1 Aantal, pagina, grootte en soort artikel………………………………………………… 43 2.4.2.2 Politieke standpunten…………………………………………………………………………….. 45 2.4.2.3 Foto‟s………………………………………………………………………………………………………. 46
2.4.3
Inhoudsanalyse……………………………………………………………………………………………………..47 2.4.3.1 Categorie misdaadbericht………………………………………………………………………. 47 2.4.3.1.1 Concreet misdrijf……………………………………………………………………. 48 2.4.3.1.2 Meer algemene artikelen over misdaadcategorieën……………… 49 2.4.3.1.3 Misdaadcontrole – reactie op criminaliteit……………………………. 50 2.4.3.2 Achtergrondinformatie en groep/individu……………………………………………… 50 2.4.3.3 Groep………………………………………………………………………………………………………. 51 2.4.3.3.1 Verschillen tussen autochtonen en allochtonen……………………. 54 2.4.3.3.2 Algemeen beeld allochtone groepen……………………………………… 55 2.4.3.4 Individuen………………………………………………………………………………………………… 56 2.4.3.4.1 Passieve actoren……………………………………………………………………… 56 a) nationaliteit…………………………………………………………………………… 56 b) identificatie van allochtone origine……………………………………… 57 c) herkomst, culturele achtergrond, religie…………………………….. 57 d) geslacht en beroep………………………………………………………………… 59 e) slachtoffer- en daderschap…………………………………………………….59 f) algemeen beeld passieve actoren………………………………………….61 2.4.3.4.2 Actieve actoren………………………………………………………………………. 62
VI
a) geslacht en origine………………………………………………………………… 62 b) identificatie…………………………………………………………………………… 62 c) nationaliteit en herkomst……………………………………………………… 63 d) culturele achtergrond en religie…………………………………………… 64 e) beroep……………………………………………………………………………………. 65 f) slachtoffer- en daderschap……………………………………………………. 66 g) algemeen beeld actieve actoren………………………………………….. 67
2.5
2.4.4
Vergelijking De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad………………………. 68
2.4.5
Conclusie……………………………………………………………………………………………………………… 70
Voorstelling en bespreking van de resultaten van de kwalitatieve analyse…………………… 71 2.5.1
Routineberichtgeving………………………………………………………………………………………….. 71
2.5.2
Crisisberichtgeving………………………………………………………………………………………………. 83 2.5.2.1 De zaak Younes………………………………………………………………………………………. 83 2.5.2.2 Gevangenisincident Leuven Centraal…………………………………………………….. 90
2.5.3
Conclusie……………………………………………………………………………………………………………… 92
Deel 3: Algemeen besluit………………………………………………………………………………………………………………. 94 Bibliografie……………………………………………………………………………………………………………………………………. 99 Bijlagen…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 103
VII
Lijst met gebruikte afkortingen
DM = De Morgen HLN = Het Laatste Nieuws HNB = Het Nieuwsblad SPSS = Statistical Package for the Sociel Sciences CIM = Centrum voor Informatie over de Media
VIII
Lijst met figuren en tabellen
Grafiek 1: verdeling categorieën DM Grafiek 2: verdeling categorieën HLN Grafiek 3: verdeling categorieën HNB Grafiek 4: paginanummers artikels Grafiek 5: grootte artikels Grafiek 6: aantal foto‟s/cartoons bij artikels Grafiek 7: categorie misdaadbericht Grafiek 8: type concreet misdrijf Grafiek 9: nationaliteit groep Grafiek 10: origine groep Grafiek 11: nationaliteit passieve actoren Grafiek 12: origine passieve actoren Grafiek 13: beroep passieve actoren Grafiek 14: type slachtofferschap passieve actoren Grafiek 15: type daderschap passieve actoren Grafiek 16: nationaliteit actieve actoren Grafiek 17: origine actieve actoren Grafiek 18: beroep actieve actoren Grafiek 19: type slachtofferschap actieve actoren Grafiek 20: type daderschap actieve actoren
IX
Inleiding Op nine-eleven luidden terroristische aanslagen het begin in van een nieuw tijdperk. Een tijdperk waarin de hele wereld met een beschuldigende vinger richting moslimwereld wijst. 1 Door de massamedia worden door middel van negatieve stereotypering en racistische uitspraken een negatieve cultuur over de islam gecreëerd.2 Dit onverwacht terroristisch gebeuren sloeg over de ganse wereld in als een bom, maar ook in België delen etnische minderheden de daarop volgende jaren in de klappen. In april 2006 vond in het Brussels Centraal station de moord plaats op Joe Van Holsbeeck en werd meteen het gerucht verspreid dat het ging om jongeren van “allochtone” en meer bepaald van “Noord-Afrikaanse” origine. Nochtans bleken de daders later Roma-zigeuners van Poolse origine te zijn. Exact een maand later besloot een jongeman, Hans Van Themsche, een moordende raid door Antwerpen te voeren. Ditmaal waren „zij‟ het slachtoffer. De verwikkeling van de allochtone bevolking in het misdaadnieuws bereikte ten slotte een dieptepunt met de dood van Guido Demoor in juni 2006. De treinbestuurder werd het slachtoffer van zinloze en al dan niet uitgelokte agressie door enkele jongeren. Een nieuwe deuk in het al niet zo positieve imago van de allochtone bevolking: ook „zij‟ waren van vreemde origine…3 Dit is de maatschappelijke achtergrond waartegen deze masterproef zich aftekent. Het idee voor deze masterproef is gegroeid vanuit onze interesse voor mensen van vreemde origine en de vraag hoe het komt dat ze zo vaak met criminaliteit en andere negatieve zaken geassocieerd worden. Het criminologische onderzoeksgebied dat bij ons onderwerp aansluit zijn de formele en informele reacties op strafrechtsnormen, rechtsnormen en normen. De media vormen een aspect van de formele reacties op criminaliteit en zijn een belangrijke factor in de beeldvorming over criminaliteit door mensen van vreemde origine. Uit onderzoek is gebleken dat het merendeel van de bevolking nooit rechtstreeks in aanraking komt met criminaliteit. 4 Bijgevolg moeten mensen zich dus tot een tweede bron van informatie wenden om hierover een beeld te vormen. De media lenen zich daar perfect toe: makkelijk bereikbaar, overvloedig aanwezig en geïnteresseerd in criminaliteit.5 Bovendien zijn ook mensen van vreemde origine zo‟n thema waarmee de meeste mensen niet rechtstreeks in aanraking komen. Wederom baseren mensen zich op de media om hun opinie en houding vorm te geven.
1
MERSKIN, D. , „The construction of Arabs as Enemies : Post-September 11 Discourse of George W.Bush‟, Mass communication & Society, 2004, 157-175. 2 WESTON, M.A., „Post 9/11 Arab American Coverage Avoids Stereotypes‟, Newspaper Research Journal, 2003, 92-106. 3 BRAECKMANS, L., Ze zijn zo onbeschoft mevrouw, Gent, Academia Press, 2006, 2. 4 ROSHIER, B., „The selection of crime news by the press‟ in The manufacture of news, COHEN, S. en YOUNG, J., (eds.), Beverly Hills, Sage publications, 1981, 40-41. 5 VAN DIJK, T.A., „New(s) racism: a discourse analytical approach‟ in Ethnic minorities and the media, COTTLE, S., (ed.), Buckingham, Open University Press, 2000, 33-49.
1
Daarom is het relevant na te gaan welk beeld de media ophangen over criminaliteit gepleegd door mensen van vreemde origine. Om op deze vraag een antwoord te kunnen bieden is het belangrijk dat er eerst een goede omschrijving wordt gegeven van het probleem. Onze bijdrage tot het criminologische onderzoeksdomein bestaat er in de kenmerken van het beeld dat De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad vormen over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan vast te stellen. Daarnaast onderwerpen we de drie kranten aan een grondige vergelijking. De centrale vraag in deze masterproef is dan ook: welke zijn de kenmerken van de mediabeeldvorming over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan? Het onderzoek spitst zich toe op De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad zodat met deze selectie variatie in politiek-ideologische strekking, lezerspubliek en kwaliteitskrant versus populaire krant (infra) wordt gegarandeerd. Daaruit volgt dan meteen ook een tweede belangrijke vraag: is er enig verschil merkbaar in de misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine tussen deze drie kranten? Deze twee centrale vragen bepalen in grote lijnen de inhoud van het eigen onderzoek waarin de methode van de kwantitatieve en kwalitatieve inhoudsanalyse wordt gebruikt. Om de kenmerken van de beeldvorming over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan te kunnen schetsen stellen we onder meer volgende deelvragen: in verband met welke thema‟s wordt er over mensen van vreemde origine bericht? Welke categorieën van misdaadberichten zijn er? Welke nationaliteit en welke origine hebben de allochtonen? Hoe komt de vreemde origine tot uiting? Dit beeld zal ook voor de drie kranten afzonderlijk worden geschetst om daarna de markantste gelijkenissen en verschillen uit te tekenen. Met een kwantitatieve inhoudsanalyse, die het grootste deel van het eigen onderzoek uitmaakt, zullen we de krantenartikels over mensen van vreemde origine in combinatie met misdaad op enkele meetbare aspecten onderzoeken. Zo zullen voor de vormelijke analyse variabelen zoals grootte, pagina, soort artikel en foto‟s/cartoons voor het misdaadartikel genoteerd worden. Bij de inhoudelijke analyse gaan we het type misdaadbericht en variabelen zoals nationaliteit, origine en religie bepalen voor de vermelde groep of de vermelde individuen. Een kwalitatieve inhoudsanalyse zal ons meer bijbrengen over de mate waarin mensen van vreemde origine al dan niet gestereotypeerd worden. Een set van hypothesen vormt de basis voor het doorzoeken van de artikels op een kwalitatieve manier. Aan de hand van voorbeelden uit de artikels zullen we deze hypothesen proberen te staven of te weerleggen. Onderzoek naar deze thematiek is zeker niet nieuw, maar deze masterproef levert een meerwaarde door het gebruik van recent onderzoeksmateriaal, namelijk de edities van De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad voor de maand november 2009. Net zoals wij onze resultaten zullen terugkoppelen naar eerdere onderzoeken voorgesteld in het theoretisch en empirisch kader, zou in de toekomst nagegaan kunnen worden of er evolutie merkbaar is in de beeldvorming over daders van vreemde origine in de media. Dit schrijven omvat uiteraard slechts een onderzoek dat qua tijd
2
en ruimte beperkt is tot de mogelijkheden van een masterproef. De resultaten zullen dan ook slechts relevant zijn voor de periode en de kranten die in deze paper geselecteerd werden. Wat volgt bestaat uit twee grote delen: het theoretisch kader en empirisch kader en het eigen empirisch onderzoek. Tot slot vormt het algemeen besluit een derde deel. Deel 1 bevat het theoretisch en empirisch onderzoek naar de beeldvorming over de criminaliteit gepleegd door mensen van vreemde origine en de bestrijding ervan. Punt 1 bevat een omschrijving van de misdaadberichtgeving in de media als een brede basis van waaruit vertrokken wordt. Deze thematiek wordt in het tweede onderdeel theoretisch omkaderd door de labeling theory van Becker en de newsmaking criminology van Barak. Deze theorieën leunen dicht aan bij de media en beeldvorming over criminaliteit. Daarna verengen we de basis in een derde punt tot misdaadberichtgeving in kranten. Hier schetsen we de typische kenmerken en geven we het onderscheid aan tussen populaire en kwaliteitskranten. Daarna wordt ons zoeklicht nog wat scherper gesteld en belicht het vierde onderdeel de misdaadberichtgeving in kranten over mensen van vreemde origine. In dit onderdeel staan we stil bij de studies die het nauwst aansluiten bij en tezelfdertijd de beste achtergrond geven voor het eigen onderzoek. In het vijfde punt geven we toelichting bij de belangrijkste begrippen: beeldvorming, criminaliteit, media en mensen van vreemde origine. Tot slot worden in het zesde punt, de conclusie, een aantal werkhypothesen uit de literatuur afgeleid als aanleiding voor het eigen empirisch onderzoek. Deel 2 is het eigen empirisch onderzoek naar de beeldvorming in De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad over de criminaliteit gepleegd door mensen van vreemde origine en de bestrijding ervan. In het eerste onderdeel worden de onderzoeksdoelstelling, de onderzoeksvragen en de probleemstelling overlopen. Punt 2 stelt de kranten De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad aan u voor. Naast hun ontstaan en evolutie wordt in het bijzonder ingegaan op hun politiek-ideologische strekking. Vervolgens gaat het derde onderdeel verder in op de methodologie zijnde de kwantitatieve en kwalitatieve inhoudsanalyse. Hier wordt ook het instrument dat gebruikt wordt om de inhoudsanalyse uit te voeren, voorgesteld. Dit is een codeboek voor de kwantitatieve en een set van hypothesen voor de kwalitatieve inhoudsanalyse. Dit stuk wordt afgerond met de beschrijving van de selectiecriteria, de beperkingen en de uiteindelijke resultaten van de selectie. Punt 4 en punt 5 geven een voorstelling en bespreking van de resultaten van respectievelijk de kwantitatieve en kwalitatieve inhoudsanalyse. De kwantitatieve resultaten bevatten een vormelijke en inhoudelijke analyse op de artikels. Er worden gegevens over de vermelde allochtone groepen en over de actieve en passieve actoren weergegeven. De kranten De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad worden op een kwantitatieve manier met elkaar vergeleken. We sluiten de resultaten van de kwantitatieve analyse af met een voorlopige conclusie.
3
De kwalitatieve resultaten schuiven hypothesebevestigende of -ontkrachtende citaten uit artikels naar voren. Er wordt een onderverdeling gemaakt tussen de routineberichtgeving en de crisisberichtgeving (met de zaak Younes en het gevangenisincident in Leuven Centraal). Ook de kwalitatieve resultaten worden afgesloten met een voorlopige conclusie. Deel 3 is het algemeen besluit. Hier wordt gereflecteerd over de gevonden resultaten en aanbevelingen voor de praktijk en toekomstig onderzoek ronden deze masterproef af.
4
DEEL 1: Het theoretisch en empirisch onderzoek naar de beeldvorming in kranten over de criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan.
5
1.1
Inleiding: misdaadberichtgeving in de media
De massamedia zijn alomtegenwoordig in ons dagdagelijks leven en worden vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines bestudeerd. Binnen het criminologisch onderzoeksdomein zijn de media een dankbaar onderzoeksobject dankzij de meer dan gewone aandacht die zij aan misdaad besteden. Criminologen deden al onderzoek naar verschillende aspecten van de media, gaande van stereotypering van daders en slachtoffers door de media tot „moral panics‟ en het effect van de mediaberichtgeving op „fear of crime‟.6 Een ding is zeker: de media oefenen een niet te onderschatten invloed uit op de denkbeelden van de mens. Het is nu eenmaal een feit dat de onwetende medemens een beroep doet op de media als die wil meespreken over een onderwerp waar hij niets van afweet. De media helpen mee bepalen welke issues belangrijk zijn en geven een aanzet over hoe mensen erover denken en spreken.7 Door zoveel aandacht te schenken aan criminaliteit, geven de media ons al dan niet bewust het signaal dat dit een belangrijk thema is in onze samenleving. De invloed van de media - die vorm geven aan onze ideeën, waarden, opinies en gedrag – kan zowel positief als negatief zijn, afhankelijk van het perspectief dat ze toepassen.8 De taak van de media inzake misdaadberichtgeving kan op twee tegenstrijdige manieren worden bekeken. Enerzijds is er het idee dat de media-industrie verantwoordelijk zijn voor een groot deel van de criminaliteit die onze samenleving vergalt. Anderzijds is er het idee dat de media ons bijscholen in onze kennis over criminaliteit en zo de criminaliteitspreventie ondersteunen. Jewkes windt er geen doekjes om: hoewel men zou mogen verwachten dat het nieuws eenvoudigweg een verslag geeft van de „feiten‟ en een accurate voorstelling geeft van het totale criminaliteitsbeeld, is dit niet het geval. De media zijn eerder een prisma, dat het door hen geprojecteerde beeld van de wereld subtiel buigt en verstoort.9 Verschillende inhoudsanalyses die onderzoek deden naar de omvang van criminaliteit en geweld, tonen aan dat de wereld van het televisienieuws en entertainment veel gevaarlijker en vijandiger is dan de actuele criminaliteitsstatistieken suggereren.10 Kleine, niet-gewelddadige en witteboordencriminaliteit worden vaak gebagatelliseerd terwijl interpersoonlijke, gewelddadige en seksuele misdrijven dan weer overdreven worden. Over het algemeen is de beeldvorming over misdadigers door de media een eendimensionale reflectie: de misdrijven zijn gewoonlijk gepleegd door de arme en de machteloze, misdrijven gepleegd door rijken en machtigen worden zelden geportretteerd. Het beeld dat we bij de verschillende type
6
JEWKES, Y., Media and Crime, London, Sage, 2004, 165. BRANTS, K., „Beeldvorming en burgerschap. Media, migranten en de multiculturele samenleving‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 1998, 220-234. 8 JEWKES, Y., o.c., 36. 9 JEWKES, Y., o.c., 37. 10 OLIVER, M.B., „Race and crime in the Media‟ in A Companion to Media Studies, VALDIVIA, A.N., Oxford, Blackwell Publishing Ltd, 2003, 421-436. 7
6
media zien ontstaan over het strafrechtelijke systeem is tegenstrijdig. Terwijl tabloids de politie voorstellen als „dappere strijders tegen kwade krachten‟, portretteert het mainstream nieuws de politie als ineffectief en incompetent. Niettemin pleit de optelsom van deze tegenstrijdige visies eerder voor de politie, meer gevangenissen en meer geld voor het stafrechtelijk systeem. 11
1.2
Theorieën over media en beeldvorming van criminaliteit 1.2.1 De labeling theory van Becker
De labeling theory of etiketteringstheorie van Becker verwijst naar de sociale processen waarbij bepaalde groepen de ander categoriseren en classificeren. Deviant gedrag resulteert uit een interactieve relatie tussen een individu en zijn sociale omgeving, waarbij het gedrag van het individu als afwijkend of crimineel wordt gelabeld.12 Niet het afwijkend gedrag zelf staat centraal in de labeling theory, maar wel de manier waarop de leden van de samenleving op dit gedrag reageren. Een gevolg van het crimineel etiket dat mensen opgeplakt krijgen, is dat ze moeten vechten om de stempel van outsider terug kwijt te raken en zich opnieuw te integreren in de samenleving.13 Deviante etiketten, en in het bijzonder criminele etiketten, worden geassocieerd met stigma, wat inhoudt dat de gangbare cultuur specifieke negatieve beelden of stereotypen heeft verbonden met deviante etiketten. Negatieve stereotypen over misdadigers komen in de mainstream cultuur op verschillende manieren tot uiting, bijvoorbeeld in films, boeken, de massamedia en in het alledaagse taalgebruik. Het stigma dat rond het crimineel etiket hangt, bevordert wijdverspreid wantrouwen en weerzin tegenover mensen met een crimineel etiket. 14 Een belangrijk aspect van de labeling theory beweert dat achtergestelde groepen een grotere kans dan andere groepen hebben om te worden gelabeld. De lagere klassenbevolking durft al eens opwerpen dat zij vaker het voorwerp van politie-interventie zijn. Bovendien brengen stereotypen over minderheden en achtergestelde groepen beelden over criminaliteit en gevaar met zich mee en daarom zouden leden van deze groepen gemakkelijker onder politietoezicht gesteld, bestraft en gestigmatiseerd worden. Onderzoek wees uit dat geschillen tussen politie en burgers meer kans hebben te leiden tot een arrestatie als de burger deel uitmaakt van een minderheid. Een ander gegeven, dat door sommige studies ook tegengesproken wordt, is dat minderheden meer kans hebben op een strengere straf, los van de zwaarte van het misdrijf waarvoor ze aangeklaagd worden. Minderheden en armen zijn ook vaker het slachtoffer van informele labeling. Dankzij stereotypen die criminaliteit associëren met etnische minderheden en armoede, hebben leden van 11
BARAK, G., „Media, Society and Criminology‟ in Media, Process and the Social Construction of Crime: studies in Newsmaking Criminology, BARAK, G., (ed.), New York, Garland Publishing, 1994, 3-48. 12 SARLEE, W., „De invloed van de massamedia op criminaliteit‟, Panopticon, 1982, 307-316. 13 DE MAN, L. en DE BOECK, X., Gedragswetenschappen 4: Beslissen, Antwerpen, Uitgeverij De Boeck, 2005, 249. 14 BERNBURG, J.G., „Labeling Theory‟ In Handbook on Crime and Deviance, KROHN, M.D, LIZOTTE, A.J. en HALL, G.P., (eds.), London, Springer, 2009, 187-207.
7
deze groepen meer kans om geassocieerd te worden met een crimineel stigma. Bernburg en Krohn suggereerden dat formele labeling gemakkelijker leden van etnische minderheden stigmatiseert omdat zulke groepen reeds op voorhand een stigma rond zich hangen hebben. 15 Toegepast op het onderzoeksobject wil dit zeggen dat de media gezien kan worden als een dergelijke groep die de ander, en per definitie de allochtoon, categoriseren. Ze spelen een cruciale rol als informatiebron voor de autochtone bevolking, die zich op de media baseert om zich een beeld te vormen van de outsider, waar ze zelf zelden mee in contact komen. Het is dus van groot belang dat de media objectieve principes hanteren omtrent de misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine.
1.2.2 De newsmaking criminology van Barak Een andere belangrijke theorie over media en beeldvorming van criminaliteit is de newsmaking criminology. Barak, de grondlegger van deze theorie, gaat in op de voorstelling van criminaliteit in de media, de onderliggende factoren die deze voorstelling bepalen en de gevolgen ervan. 16 Deze theorie stelt dat criminaliteit vaak foutief geconstrueerd wordt door de media wat leidt tot een negatief wereldbeeld en onveiligheidsgevoelens. De newsmaking criminology streeft dan ook naar een juiste weergave van de misdaad in een samenleving in de media, een weergave die de criminele realiteit weergeeft.17 Het doel van de newsmaking criminology is tweeledig: enerzijds wil zij breken met de (over)heersende betekenisstructuren, anderzijds wil zij deze omzetten naar alternatieve structuren, woorden en zegswijzen, die nieuwe betekenissen en mogelijkheden aanreiken. 18 McQuail beweert dat de mate waarin er gecorrespondeerd wordt tussen de samenleving en de media-inhouden bepaalt of de media al dan niet een misvormde of waarheidsgetrouwe reflectie geven op de samenleving. Het is aangetoond dat ondanks het steeds uitbreidende media-aanbod in deze samenleving de inhoud qua diversiteit niet evenredig meegegroeid is. De media blijven steken bij het weergeven van homogene, gangbare en uniforme versies van de realiteit die controverse trachten te ontwijken. De oorzaak hiervoor ligt bij het vertrouwen in de journalistieke routine, steeds dezelfde nieuwsbronnen en de interactie tussen fundamentele nieuwswaarden en de belangrijkste waarden in de samenleving. Vooral over thema‟s zoals ras, etniciteit, geslacht en klasse vormt de media een vertekend beeld. Zwarten, Aziaten en andere minderheden zijn over het algemeen ondervertegenwoordigd in „goed nieuws‟. Wanneer het echter gaat over „slecht nieuws‟,
15
BERNBURG, J.G., l.c., 187-207. MCLAUGHLIN, E. en MUNCIE, J., The Sage Dictionary of Criminology, London, Sage Publications Ltd, 2001, 190-191. 17 LEMBRECHTS, L., „Op zoek naar de grenzen van newsmaking criminology‟, Panopticon, 2006, 2744. 18 BARAK, G., „Mass-Mediated Regimes of Truth: Race, Gender, and Class in Crime “News” Thematics‟ in Gender and Class in Criminology, MILOVANOVIC, D. en SCHWARTZ, M.D., (eds.), New York, Garland Publishing Inc., 1999, 105-123. 16
8
dat vaak een grotere nieuwswaarde wordt toegekend, hebben etnische minderheden meer kans in een negatieve context (zoals criminaliteit) geplaatst te worden, zelfs wanneer ze slachtoffer zijn. 19 Naar het onderwerp van deze masterproef toe geeft deze theorie een belangrijke achtergrond. Het uitgangspunt van de newsmaking criminology is dat de bestaande beeldvorming over criminaliteit, gepleegd door mensen van vreemde origine, een vertekening van de objectieve realiteit is. De newsmaking criminology spoort aan om de overheersende negatieve en stereotiepe beeldvorming rond mensen van vreemde origine te doorbreken en te streven naar een objectieve beeldvorming die oog heeft voor een meer diverse inhoud.
1.3
Misdaadberichtgeving in kranten 1.3.1 Een vertekend beeld
Misdaad blijkt evenzeer in kranten een prikkelend en geliefd onderwerp te zijn. De inhoudsanalyse van Surette op kranten, afhankelijk van publiek, markt, stijl en andere variabelen, toonde aan dat misdaadnieuws 4 tot 28% uitmaakt van alle nieuws, met een gemiddelde van 7%. Dit maakt misdaadberichtgeving de derde grootste nieuwscategorie in kranten. 20 De algemene bevinding is zelfs dat kranten er zo veel over rapporteren dat ze een vertekend beeld van de actuele criminaliteitsgraad veroorzaken bij hun lezerspubliek.21 Katz suggereerde dat de perceptie van lezers over criminaliteit in de samenleving dichter het misdaadbeeld beschreven in het nieuws benadert dan het beeld zoals beschreven in officiële statistieken. Toch is het opletten met deze bewering want ze is bij nader inzien nog steeds niet afdoende bewezen door onderzoek.22 Sacco en Fair deden in 1988 een onderzoek naar misdaadverhalen in een Canadese krant. Ze stelden vast dat 80% van de misdaadverhalen konden geclassificeerd worden als „hard‟ en gaande over specifieke incidenten. Slechts zo‟n 20% van het misdaadnieuws zoals brieven en editorialen belandden in de categorie „soft‟. Dit is een van de vele studies die aantoonden dat de media een verwrongen beeld van de officiële criminaliteit weergeven. Kranten mogen zich dan ook zorgen maken over het feit of dit bij het publiek al dan niet als een waarheidsgetrouw beeld wordt aanvaard. 23
19
BARAK, G., „Media, Society and Criminology‟ in Media, Process and the Social Construction of Crime: studies in Newsmaking Criminology, BARAK, G., (ed.), New York, Garland Publishing, 1994, 3-48. 20 SACCO, F.V., When crime waves, Sage Publications, 2005, 81. 21
HOWITT, D., Crime, the media and the law, West Sussex, John Wiley & Sons Ltd, 1998, 233 p. KATZ, J., „What makes crime “news”?‟ in Crime and the media, ERICSON, R.V., (ed.), Hants, Dartmouth Publishing Company Ltd, 1995, 47-75. 23 HOWITT, D., o.c. 22
9
Het belang van een objectieve beeldvorming in kranten bleek ook uit de studie van Graber. Haar resultaten toonden aan dat bijna 60% van het publiek zich op de krant beroept om te weten welke geografische locaties een gevaar vormen voor criminaliteit. De rest beweerde zich te baseren op mond-tot-mond informatie. Minder dan een kwart van haar respondenten zei dat ze hun opinie over criminaliteitspreventie baseerden op informatie uit kranten. Toch mogen deze vaststellingen niet veralgemeend worden naar het ganse lezerspubliek. De helft van Grabers steekproef beweerde dat ze slechts weinig aandacht besteedde aan het misdaadnieuws. 24 Van Dijk stelde zelfs dat de media de belangrijkste bron van informatie is voor mensen bij het verkrijgen van kennis en bij het vormen van hun houding en ideologie. Dit geldt zowel voor hoger opgeleide mensen als voor mensen van lagere sociale status.25
1.3.2 Kenmerken van de misdaadberichtgeving Een eerste vaststelling omtrent de misdaadberichtgeving in kranten was de vertekende beeldvorming. Er zijn daarnaast nog andere typische kenmerken. Het misdaadnieuws in kranten focust voornamelijk op misdadigers, eerder dan op slachtoffers. Een New Yorks onderzoek uit de jaren 70 rapporteerde dat er in slechts 21 van de 527 artikels een commentaar door het slachtoffer werd gegeven. Voor de zijde van de verdediging en van de aanklager kwamen er respectievelijk 162 en 185 commentaren voor. Als we weten dat de lezer meer belang hecht aan het uitwerken van zijn moreel standpunt waarop hij zijn eigen gedrag kan baseren dan aan het vermijden van slachtofferschap, dan is het verstaanbaar dat een krant ook sterker de nadruk legt op de misdadiger dan op het slachtoffer. 26 Het type misdrijven waarover kranten berichten evolueert. In de jaren 70 ging de voorkeur vooral uit naar moord, juwelenroof en kleine misdrijven. Dit evolueerde naar meer aandacht voor drugs, terrorisme, kindermisbruik, verkrachting, overval en politieke misdrijven. 27 Uit recent onderzoek op Britse kranten blijkt dat niet-seksuele geweldsdelicten tegen personen, vermogensdelicten en seksuele delicten de vaakst voorkomende types van misdrijven zijn waarover kranten berichten.28 Over het algemeen krijgen geweldsmisdrijven dus meer aandacht dan andere misdrijfcategorieën. Binnen de categorie geweld wordt er meest aandacht besteed aan moord terwijl dit het minst voorkomend geweldsmisdrijf is.29
24
HOWITT, D., o.c. VAN DIJK, T.A., „New(s) racism: a discourse analytical approach‟ in Ethnic minorities and the media, COTTLE, S., (ed.), Buckingham, Open University Press, 2000, 33-49. 26 KATZ, J., l.c., 47-75. 27 SACCO, F.V., o.c., 85. 28 SCHLESINGER, P ., TUMBER, H. en MURDOCK, G., „The media politics of crime and criminal justice‟ in Crime and media, GREER, C., (ed.), Oxon, Routledge, 2010, 108-122. 29 SACCO, F.V., o.c., 85. 25
10
1.3.3 Kwaliteitskranten versus populaire kranten We besteden hier ook even aandacht aan het onderscheid tussen populaire kranten en kwaliteitskranten aangezien hun visie op misdaadberichtgeving verschillend is. Deze twee types kranten richten zich elk op een andere doelgroep. Populaire kranten proberen heel dicht op de realiteit te zitten door gebruik te maken van foto‟s, korte items over eenvoudige thema‟s, columns, regionaal nieuws,… Deze elementen worden op een entertainende en snedige manier gebracht.30 Verder belichten ze vooral de opinies en het standpunt van slachtoffers, hun verwanten, verdachten en veroordeelden. Ze zijn eerder gericht op common sense dan op professioneel debat en evaluatie van beleid.31 Kwaliteitskranten daarentegen brengen het nieuws aan de hand van eerder literaire en symbolische inhouden. Hun berichtgeving omvat langere items, vervolgverhalen over complexe zaken zoals economie en politiek op nationale en internationale schaal. 32 Kwaliteitskranten geven meer aandacht aan parlement en regering, en laten voornamelijk experts, elite en drukkingsgroepen aan het woord.33 Deze keuzes hebben ook gevolgen voor het profiel van het lezerspubliek, dat over het algemeen hoger opgeleid is dan het lezerspubliek van populaire kranten. 34 Ook de aandacht voor het type delicten verschilt tussen beide categorieën kranten. Populaire kranten schrijven in bijna de helft van de gevallen over geweldsdelicten tegen personen terwijl kwaliteitskranten slechts in 25% van de gevallen over dit type delicten schrijven. Een gelijkaardige vaststelling kan gedaan worden met betrekking tot seksuele delicten en drugsdelicten. 35 Er is verder ook verschil in de plaats die ze de diverse types delicten in de krant toewijzen. Niettegenstaande populaire kranten vaak een kleinere afmeting hebben en dus minder misdaadgerelateerde items op de voorpagina‟s kunnen zetten, worden er twee keer zoveel geweldsdelicten tegen personen op hun voorpagina‟s teruggevonden. Ze zijn ook veel meer geneigd seksuele delicten breed uit te smeren op hun eerste pagina‟s. Kortom, misdrijven gaande over identificeerbare personen met een sterke nadruk op interpersoonlijk geweld hebben een grote kans om op de voorpagina van een populaire krant te komen. 36
30
RICHARD, R.V., BARANEK, P.M. en CHAN, J.B.L., „Media and Markets‟ in Crime and the media, ERICSON, R.V., (ed.), Hants, Dartmouth Publishing Company Ltd, 1995, 3-31. 31 SCHLESINGER, P ., TUMBER, H. en MURDOCK, G., l.c., 108-122. 32 RICHARD, R.V., BARANEK, P.M. en CHAN, J.B.L., l.c., 3-31. 33 SCHLESINGER, P ., TUMBER, H. en MURDOCK, G., l.c., 108-122. 34 ENTMAN, R.M. en ROJECKI, A., The black image in the white mind, Chicago, The University of Chicago Press, 2000, 90. 35 SCHLESINGER, P ., TUMBER, H. en MURDOCK, G., l.c., 108-122. 36 SCHLESINGER, P ., TUMBER, H. en MURDOCK, G., l.c., 108-122.
11
Deze vaststellingen zijn van belang voor ons onderzoek in het tweede deel van deze masterproef, waar we gebruik maken van zowel een kwaliteitskrant (De Morgen) als populaire kranten (Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad).
1.4
Misdaadberichtgeving i.v.m. mensen van vreemde origine in
kranten Vooraleer we ons toespitsen op enkele onderzoeken die het dichtst bij het eigen empirisch onderzoek aansluiten, zullen we eerst een korte toelichting geven bij het onderzoeksgebied. Inzake studies over media en allochtonen zijn er drie grote interessegebieden: mediaperceptie, media-inhoud en mediaproductie. Studies over mediaperceptie gaan in op vragen in verband met de rol en de betekenis van media en media-inhouden voor etnische minderheden. Studies rond mediainhoud onderzoeken aan de hand van inhoudsanalyses in welke mate en op welke wijze etnische minderheden voorkomen in de media. Op dit gebied kan ons onderzoek in verband met beeldvorming over mensen van vreemde origine gesitueerd worden. Tot slot zijn er de onderzoeken rond mediaproductie die zich concentreren op allochtonen als mediamakers. 37 In onderzoek naar de verhouding tussen media en allochtonen staat het aspect „beeldvorming‟ vaak in the picture. Een algemene bevinding is dat leden van etnisch culturele minderheden heel vaak stereotiep en minderwaardig in beeld gebracht worden. De luttele eerste onderzoeken in de jaren 70 brachten zelfs flagrante racistische uitspraken naar voren. 38 Vanaf begin jaren 80 was er enige verandering merkbaar en kwam er ook vanuit beleidskringen een groeiende vraag naar onderzoek over allochtonen en media.39 De media, en dan voornamelijk de fictie, zetten de allochtone medemens steeds meer op de voorgrond. Openlijk racistische uitspraken werden niet meer zomaar aanvaard.40 Desalniettemin waren er nog steeds studies die aantoonden dat etnische minderheden met negatieve zaken worden geassocieerd. De Amerikaanse studie van Sheley en Ashkins in 1981 stelde vast dat kleurlingen vaak in verband gebracht worden met misdaad en gevaar. Na een inhoudsanalyse op enkele lokale kranten van New Orleans bleek dat 93 procent van alle verdachten van een overval Afro-amerikanen waren. Voornamelijk de ongelijkheid in de manier waarop zwarte en blanke criminaliteit gerapporteerd werd in het nieuws was reden tot alarm. Verder onderzoek naar de invloed die deze berichten teweeg brengen, toonde aan dat deze
37
D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., „Redactioneel‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 2002, 2-4. 38 CROMBEZ, B., „Media en allochtonen: een literatuurstudie‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 8. 39 D‟HAENENS, L., EL SGHIAR, H. en GOLASZEWSKI, S., „Media en etnisch-culturele minderheden in de Lage Landen: trends in 15 jaar onderzoek‟ in Diverse Mediawerelden: Hedendaagse reflecties gebaseerd op het onderzoek van Frieda Saeys, VAN BAUWEL, S., VAN DAMME, E. en VERSTRAETEN, H., (eds.), Gent, Academia Press, 2010, 211-232. 40 CROMBEZ, B., l.c., 8-9.
12
portrettering kan leiden tot het aannemen van stereotypen bij de waarnemers.41 Van Dijk stelde zelfs dat deze negatieve berichtgeving bijdraagt tot racisme 42 en volgens Voorhoof wordt hierdoor een angst voor vreemdelingen gecreëerd.43 Vandaag kunnen we nog steeds niet spreken van een gelijkwaardige behandeling van de autochtone en de allochtone bevolking in de media.44 Als de multiculturele samenleving in de media komt wordt hun aandeel enerzijds uitvergroot als het om misdaadberichtgeving gaat en anderzijds is hun aandeel opvallend kleiner in de berichtgeving over positief of neutraal nieuws.45 Ook etnische minderheden zelf vinden dat zij al te vaak in verband gebracht worden met criminaliteit en daarnaast op een stereotyperende manier voorgesteld worden.46 Een typisch voorbeeld van de stereotypen die in de Vlaamse media gebruikt worden was de berichtgeving rond de moord op Joe Van Holsbeeck in april 2006.47 Ondanks verscheidene inspanningen om mensen van vreemde origine meer hun stem te laten horen, zijn het voornamelijk autochtone woordvoerders en deskundigen die hun standpunt mogen laten horen terwijl datgene wat de allochtonen te zeggen hebben, vaak geheel terzijde wordt gelegd.48 Ergens is dit geen vreemde vaststelling als je weet dat de nieuwsberichtgeving inzake binnen- en buitenlandse politiek, misdaad en wetgeving bijna het exclusieve terrein is van blanke journalisten.49 De media worden dan ook gestimuleerd om meer allochtone medewerkers in dienst te nemen en te voorzien in een evenwichtige beeldvorming. Maar uit onderzoek blijkt dat redacties slecht zeer langzaam „verkleuren‟.50 Volgens Brants wordt de berichtgeving over bedreigende verschijnselen in combinatie met allochtonen gekenmerkt door het gebruik van metaforen die dreiging bevestigen en versterken. Als voorbeeld gebruikte hij de volgende omschrijving: „stromen‟ asielzoekers die
ons land
„overspoelen‟. Dit kan enerzijds journalistieke vrijheid en creativiteit illustreren, maar zorgt anderzijds evengoed voor het aanbrengen van angsten en vooroordelen. 51 Hall repliceert door te stellen dat het gebruik van „positieve versus negatieve beeldvorming‟ een manier is om deze
41
OLIVER, M.B., l.c., 421-436. VAN DIJK, T.A., „New(s) racism: a discourse analytical approach‟ in Ethnic minorities and the media, COTTLE, S., (ed.), Buckingham, Open University Press, 2000, 33-49. 43 VOORHOOF, D., „Integratiebeleid, racismebestrijding en de media: juridisch kader‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 17-38. 42
44
DE LANGE, M. & D‟HAENENS, L., „Het beeld van asielzoekers in Nederlandse regionale kranten‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 1998, 77-94. 45 D‟HAENENS, L. en BINK, S., „Islam in de Nederlandse media: Focus op het Algemeen Dagblad‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 2006, 351-367. 46 DEVROE, I., DRIESSENS, O. en VERSTRAETEN, H., „Minority Report‟: Ethnic Minorities‟ Diasporic News Consumption and News Reading‟ in Diverse Mediawerelden: Hedendaagse reflecties gebaseerd op het onderzoek van Frieda Saeys, VAN BAUWEL, S., VAN DAMME, E. en VERSTRAETEN, H., (eds.), Gent, Academia Press, 2010, 233-249. 47 D‟HAENENS, L., EL SGHIAR, H. en GOLASZEWSKI, S., l.c., 211-232. 48 DE LANGE, M. & D‟HAENENS, L., l.c., 77-94. 49 CROMBEZ, B., l.c., 6-16. 50 D‟HAENENS, L., EL SGHIAR, H. en GOLASZEWSKI, S., l.c., 211-232. 51 DE LANGE, M. & D‟HAENENS, L., l.c., 77-94.
13
stereotypen te bestrijden. Tegenover de negatieve beeldvorming zou de kranten inspanningen moeten leveren om ook een positief beeld van etnische minderheden neer te zetten. Hieruit leiden we af dat men naast de misdaadberichtgeving ook aandacht moet hebben voor andere en bij voorkeur positievere thema‟s omtrent mensen van vreemde origine om de negatieve beeldvorming te compenseren.52 Om ons onderzoek te kaderen en een deugdelijke wetenschappelijke achtergrond te verschaffen staan wij stil bij de studies van Van Dijk (1983 en 1991), Staes en Lerouge (1993-1994) en Devroe en Saeys (2002).
1.4.1 Van Dijk: Het discours van racisme in de Nederlandse pers (1983) De Nederlandse onderzoeker Van Dijk, een pionier in onderzoek naar de media en berichtgeving over allochtonen, voerde in 1983 een kritische discoursanalyse uit op een aantal Nederlandse kranten. Met zijn onderzoek wilde hij achterhalen hoe de Nederlandse pers over etnisch-culturele minderheden berichtte. Hij selecteerde de maand oktober 1981 voor vijf landelijke kranten en twee regionale dagbladen. Daarnaast voerde hij augustus 1982 in als controlemaand om na te gaan of de selectie van een maand in zekere mate representatief was. Zijn krantenselectie (met onder meer de Volkskrant, NRC Handelsblad, De Telegraaf) was qua aantal lezers en ideologische strekking heel divers. Bij de selectie van de berichten werden zowel de berichten die expliciet als impliciet naar etnische minderheden verwezen, opgenomen. Met impliciet bedoelde Van Dijk dat in het artikel niet specifiek verwezen werd naar etniciteit of minderheden maar uit vorige artikelen was het voor de lezer wel duidelijk dat het om etnische minderheden ging. Naast de discoursanalyse mat hij ook een aantal kwantitatieve aspecten zoals het aantal artikelen, de onderwerpen, de termen die naar etnische minderheden verwezen en het aantal actoren. Met betrekking tot de kwantitatieve aspecten zijn de volgende resultaten de belangrijkste. In totaal leverde de maand oktober 1981 samen 189 artikelen over etnisch-culturele minderheden op. Dit kwam neer op ongeveer 1 artikel per krant per dag. Van die 189 artikelen maakten etnisch-culturele minderheden in 125 berichten het hoofdthema uit. Maar in slechts 77 van de 125 artikelen waren etnisch-culturele minderheden de hoofdactoren. Van Dijk stelde verder vast dat naar thema‟s toe, de categorie misdaad met 86 artikels (46%) het hoogst scoorde. Minderheden worden vooral geassocieerd met problemen, overlast en misdaad. Deze interessante vaststelling houden we even in het achterhoofd met het oog op het eigen onderzoek. De media heeft vooral aandacht voor opvallende incidenten en sensationele conflicten, terwijl onderwerpen zoals werkloosheid, onderwijs, gezondheidszorg, die daarenboven relevanter zijn, buiten beschouwing blijven. 52
53
Een
WILLEM, C. en RODENBURG, M., „Diversity in journalism practice alternative sources & minority professionals‟ in Diverse Mediawerelden: Hedendaagse reflecties gebaseerd op het onderzoek van Frieda Saeys, VAN BAUWEL, S., VAN DAMME, E. en VERSTRAETEN, H., (eds.), Gent, Academia Press, 2010, 251-266. 53 VAN DIJCK, T.A., Minderheden in de media. Een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam, SUA, 1983, 168p.
14
volgende vaststelling was dat er in slechts 2 van de 173 berichten positief over etnische minderheden werd bericht, terwijl dat voor autochtonen in 34 op 69 berichten het geval was. Van Dijk concludeerde daaruit dat nieuws over etnische minderheden over het algemeen negatief was en bovendien was er ook een groot verschil tussen nieuwsberichten over autochtonen en allochtonen. We lichten nog even het aparte hoofdstuk over misdaadberichtgeving met betrekking tot etnischculturele minderheden uit. Het vermelden van de etnische origine van verdachten gebeurde vooral in de Telegraaf en Het Parool op een irrelevante manier. In de andere kranten was dit slechts sporadisch het geval, of gebeurde dit enkel wanneer het relevant was voor de context van het bericht. Devroe merkte hier wel kritisch op dat Van Dijk niet specificeerde wanneer het vermelden van etnische origine relevant kan zijn. De pers, en in het bijzonder het populaire dagblad De Telegraaf, legde al dan niet direct de link tussen etnisch-culturele minderheden en misdaad.54 De media laten het bovendien na te peilen naar achtergronden en aanleiding tot dit geweld. 55 Van Dijk zijn algemene conclusie is dat het portret van minderheidsgroepen nog steeds zeer stereotiep is alhoewel men in de loop der jaren steeds minder direct racistisch bericht. De media blijken voor de autochtone bevolking nog steeds een belangrijke informatiebron om een beeld te krijgen van de allochtone medemens. Bijgevolg worden negatieve opvattingen ondersteund door directe of indirecte negatieve berichtgeving over minderheden. Tegelijkertijd blijken de media niet veel initiatief te tonen om deze vooroordelen te bestrijden. Van Dijk stelde na een vergelijkende studie vast dat enkele van deze resultaten ook gelden voor de VS en Engeland.56 Wij sluiten ons tot slot aan bij het commentaar dat Ilse Devroe bij dit onderzoek gaf. Het gebruik van zowel een kwantitatieve als een kwalitatieve methode is zeker en vast een voordeel. De nadruk van het onderzoek lag vooral op het kwalitatieve aspect, zodat Van Dijk dieper kon ingaan op bepaalde artikels en thematieken. Hij kon daardoor echter ook minder materiaal bestuderen dan bij een zuiver kwantitatieve analyse. Verder ging het slechts om een maand berichtgeving en bijgevolg is de vertekening door crisisberichtgeving te groot en kan er niet veralgemeend worden, ondanks een controlemaand. Tot slot is ook het coderen van een artikel als positief, neutraal of negatief niet zo simpel als het lijkt. Dit hangt af van codeur tot codeur en is dus zeer subjectief. 57
1.4.2 Van Dijk: De reproductie van racisme in het nieuws: het discours van de elite (1991) De Nederlandse onderzoeker Van Dijk kende nog een andere belangrijke studie over de representatie van etnische minderheden in de media. Ook hier maakte hij gebruik van de kritische
54
DEVROE, I., Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen, onuitg., doctoraatsthesis vakgroep communicatiewetenschappen, Rijksuniversiteit Gent, 2007., 63. 55 VAN DIJCK, T.A., Minderheden in de media. Een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam, SUA, 1983, 168 p. 56 Ibid. 57 DEVROE, I., o.c., 63.
15
discoursanalyse die vooral aandacht heeft voor de semantiek, stijl en retoriek van teksten. Er wordt dus vooral gekeken naar hoe het geformuleerd wordt. Het achterliggende links-marxistische denkkader impliceert dat de reproductie van racisme in de media niet los gezien kan worden van het racisme en de blanke dominantie binnen een samenleving en dus van de rol die andere eliteinstituten zoals de politiek, de bedrijfswereld en het onderwijs daarin spelen. Net zoals in zijn eerder onderzoek nam hij ook hier enkele kwantitatieve parameters (zoals soort artikel, actoren, grootte, onderwerp) op. De resultaten van dit onderzoek in de Britse en Nederlandse pers werden gepubliceerd in zijn boek Racism and the press. In de uitgebreide selectie over een periode van zes maanden (tussen 1 augustus 1985 en 31 januari 1986) werden alle nieuwsberichten over ethnic affairs verzameld in de Britse kranten The Times, The Guardian, the Daily Telegraph, the Daily Mail en the Sun en de Nederlandse kranten de Volkskrant, het NRC Handelsblad, de Telegraaf, het Algemeen Dagblad, Trouw en de Waarheid. Vooral in de conservatieve pers was de teneur van de krantenkoppen over ethnic affairs doorgaans negatief, vooral inzake rellen. 58 Geen verbetering ten opzichte van de onderzoeksresultaten in 1983: ook hier werd nagelaten te peilen naar de achtergronden en aanleiding tot dit geweld.59 Het standpunt van de etnische minderheden zelf kwam zelden in de berichten naar voren. Er werd in verband met etnische minderheden vooral gesproken over een aantal beperkte stereotiepe onderwerpen zoals migratie, misdaad en etnische relaties. Het blanke perspectief van vooral Britse en Nederlandse autoriteiten overheerste en werd naar voor gebracht in neutrale en positieve rollen terwijl etnische minderheden enkel actieve actoren waren in negatief nieuws, zoals misdaadnieuws. Bovendien vermeldden zij al te vaak de etnische afkomst van de betrokken jongeren, terwijl dit niet altijd relevant was voor de nieuwswaarde van het bericht. Van Dijk nuanceerde wel even dat niet alle dagbladen over dezelfde kam geschoren konden worden. Terwijl de conservatieve en eerder rechtse dagbladen de allochtonen zelf verantwoordelijk stelde, had men in progressieve dagbladen vaker aandacht voor de problemen waarmee deze allochtonen geconfronteerd worden. 60 Linkse kranten stelden etnische minderheden voor als mensen met problemen en portretteerden hen vaker als slachtoffer. 61 Van Dijk wees vervolgens op het feit dat in de meeste Westerse landen de progressieve, linkse pers minder lezers heeft dan de conservatieve kranten. Bijgevolg domineert op basis van het aantal lezers het rechtse, conservatieve perspectief op etnische aangelegenheden. Uit het onderzoek bleek ook dat leden van etnische minderheidsgroepen veel minder geciteerd werden dan leden uit meerderheidsgroepen, zelfs bij typische allochtone onderwerpen en zelfs wanneer er experts uit minderheidsgroepen beschikbaar waren. Vooral dominante en blanke autoriteiten werden geciteerd.62 Er verscheen een duidelijke tegenstelling tussen de wij-groep (blanke conservatieve meerderheid) die werd voorgesteld als tolerant, vredelievend, voorstanders van de vrijheid van meningsuiting,…
58
DEVROE, I., o.c., 52-54. CROMBEZ, B., l.c., 11-12. 60 Ibid. 61 DEVROE, I., o.c., 53. 62 Ibid. 59
16
en de zij-groep (etnische minderheden en progressief links) die voorgesteld werd als agressief, tiranniek, intolerant, crimineel,… Kortom, de typische wij-zij tegenstelling. 63 Tot slot stelde Van Dijk het volgende argument centraal: de processen waarbij racisme en vooroordelen geproduceerd worden, worden gecontroleerd door de elites (media, politiek, onderwijs en academische wereld, bedrijfswereld) in de samenleving. Dit betekent evenwel niet dat vooroordelen niet aanwezig zijn bij de massa, maar wel dat de richting van de reproductie van vooroordelen van boven naar beneden loopt. Racisme wordt op impliciete wijze overgebracht bij het publiek. Omdat openlijk racistische uitingen niet meer aanvaard worden, reageren de elites nu subtiel en indirect door blanken positiever te omschrijven dan allochtonen.64 Zijn algemene bevinding was dat de beeldvorming niet meer schaamteloos racistisch is zoals in de jaren 60 en 70, maar het stereotype over minderheden als een „probleem‟ en een „bedreiging‟ blijven een hardnekkig gegeven.65 Wederom wensen we hier de voornaamste kritische bemerkingen van Ilse Devroe aan te halen. Zij wijst aan de studies van Van Dijk een groot belang toe en meent dat we de grote hoeveelheid aan nieuwsmateriaal en de combinatie van de kritische kwalitatieve discoursanalyse en kwantitatieve inhoudsanalyse als belangrijkste troeven niet kunnen negeren. Toch is de intuïtieve en te selectieve discoursanalyse ook hier een struikelpunt. Van Dijk zag dit gelukkig zelf ook in en trachtte dit te compenseren door een kwantitatieve inhoudsanalyse als aanvulling. De resultaten over de geciteerde personen, onderwerpen, grootte van de artikels,… zijn dan ook een meerwaarde en geven aanleiding tot verder longitudinaal onderzoek. 66 Ondertussen zijn er in de praktijk initiatieven genomen om de berichtgeving omtrent allochtonen op het juiste spoor te krijgen. In 1998 zijn de Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen verschenen die tegemoet kwamen aan de pejoratieve vaststellingen van Van Dijk en co. Maar we lopen hier even vooruit op het volgende onderzoek van Staes en Lerouge dat de directe aanleiding vormde voor deze aanbevelingen.67
1.4.3 Staes en Lerouge: allochtonen en aanverwante thema’s in de Belgische pers (1993-1994) Staes en Lerouge hadden in hun onderzoek tot doel zicht te krijgen op de berichtgeving met betrekking tot allochtonen en aanverwante thema‟s in de pers. 68 Hun onderzoek was de eerste kwantitatieve inhoudsanalyse voor Vlaanderen en werd opgestart in opdracht van de werkgroep
63
Ibid., 53-54. CROMBEZ, B., l.c., 6-16. 65 LAW, I., Race in the News, New York, Palgrave, 2002, 41. 66 DEVROE, I., o.c., 54. 67 STAES, L., Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen. Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België, Brussel, 1994, 27p. 68 DEVROE, I. en SAEYS, F., „Allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 2006, 56-76. 64
17
Media en Migranten van de Algemene Vereniging voor Beroepsjournalisten in België.69 Ze maakten in hun
studie
een
onderscheid
tussen
routineberichtgeving
en
crisisberichtgeving.
Met
routineberichtgeving werd de berichtgeving bedoeld die gaat over het onderzoeksthema in een „doordeweekse‟ week van het jaar, zonder bijzondere gebeurtenissen die tot een meer diepgaande aandacht voor het thema zouden hoeven te leiden. De crisisberichtgeving is de berichtgeving over een gebeuren dat duidelijk verband houdt met het onderzoeksthema, dat zich onaangekondigd voordoet en gedurende een kortere of langere periode bijzonder media-aandacht krijgt.70 Voor de routineberichtgeving werden 9 Vlaamse, 10 Franstalige en 1 Duitstalige krant geanalyseerd. Uit de Vlaamse kranten Het Laatste Nieuws, De Nieuwe Gazet, De Standaard, Het Nieuwsblad, De Morgen, FET, Het Belang van Limburg, Gazet van Antwerpen en Het Volk haalde ze 187 artikels. De resultaten waren opvallend: als allochtonen71 ter sprake kwamen in de kranten, dan was dit in ongeveer een derde van de gevallen in verband met het thema „criminaliteit‟.72 Op de tweede plaats kwam het onderwerp „politiek‟, gevolgd door de categorie „samenleving‟. 73 Ze relativeerde in haar resultaten wel meteen het groot aandeel berichten over misdaad door aan te geven dat in bijna de helft van de artikels in verband met criminaliteit de allochtonen slechts een detail uitmaakten in het geheel van het artikel.74 Terwijl de vermelding van etniciteit religie of huidskleur nog beperkt bleef, doken verwijzingen naar nationaliteit of geboorteland in ruim de helft van de artikels op. Daarnaast kon men niet nalaten subjectieve eigenschappen, zoals „ex-crimineel‟ of „herrieschoppers‟ met betrekking tot de actoren te vermelden. 75 De artikels bevatten ook vaak louter feitelijke informatie. In een minderheid van de artikels ging het om duiding of een opinie.76 De codeurs werd ook gevraagd als aanvulling op de kwantitatieve analyse een aantal kwalitatieve bevindingen te noteren. Daaruit bleek dat nationaliteit, etniciteit en namen van personen regelmatig vermeld werden zonder toegevoegde waarde aan het bericht te geven.77 Bovendien constateerden Staes en Lerouge met betrekking tot de routineberichtgeving een veralgemenende tendens om migranten, Turken, Marokkanen voor te stellen als een homogene groep, die actief is in de criminele sfeer en werd er onnodig gedramatiseerd.78 Deze vaststellingen leidden tot de 69
DEVROE, I., o.c., 66. DEVROE, I. en SAEYS, F., l.c., 56-76. 71 Allochtonen = mensen van niet EU-origine die voor een min of meer lange periode in de EU verblijven of de bedoeling hebben dat te doen, uitgezonderd bezoekers of reizigers. (definitie volgens Saeys, 1996) 72 LEROUGE, M. & STAES, L., Onderzoek naar de berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de pers 1993-1994, Brussel, Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België, 1994, 55. 73 DEVROE, I., o.c., 67. 74 DEVROE, I. & SAEYS, F., l.c., 56-76. 75 STAES, L., „Berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 90- 106. 76 LEROUGE, M. & STAES, L., o.c. 77 DEVROE, I., Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen, onuitg., doctoraatsthesis vakgroep communicatiewetenschappen, Rijksuniversiteit Gent, 2007. 78 STAES, L., „Berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 90- 106. 70
18
voorzichtige conclusie dat de Vlaamse pers de allochtone medemens op een weinig hoopvolle manier in beeld brengt.79 Hun analyse van de crisisberichtgeving gebeurde op een kwalitatieve manier en spitste zich toe op een gebeurtenis in het Duitse Solingen. Daar werd in mei 1993 het huis van een Turkse familie in brand gestoken door extreemrechtse jongeren waarbij vijf bewoners het leven lieten. Deze artikels haalden makkelijker de voorpagina‟s, maakten vaker het voorwerp uit van editorialen en cartoons en de artikels waren van meer fotomateriaal voorzien. 80 De media sprongen ook meteen op de gewelddadige protestmanifestaties die ze metaforisch omschreven als „onverklaarbaar‟ en „onbeheersbaar‟. De eerder sobere berichtgeving over de Turkse families werd gekenmerkt door sympathie en medelijden. Typerend was dan ook de manier waarop de daders werden beschreven. Er was enerzijds de banalisering (ze zouden stomdronken zijn geweest op het ogenblik van de aanslag) en anderzijds zocht men naar individugerichte verklaringen voor de moorden (ze zouden een moeilijke jeugd hebben gehad). 81 Hier kunnen we de lijn doortrekken naar Van Dijk. Die haalde in zijn onderzoek net hetzelfde aan, maar dan voor de tegenpartij. Hij betreurde net dat de media voor de allochtone bevolking niet naar de achtergronden en aanleiding voor geweld zocht, terwijl Staes en Lerouge hier duidelijk vaststelden dat de media dit wel deden voor de autochtone bevolking. Toch is het niet allemaal negativisme wat de klok slaat. De Turkse bevolking kwam in deze artikels correct naar voor en het was vooral een positieve, zelfverdedigende houding die hen kenmerkte. Deze vlieger ging dan echter weer niet op voor de Turken betrokken bij de rellen waarbij vooral de „Turkse woede en vernielzucht‟ in de verf werden gezet.82 Tot slot wezen beide onderzoekers op het feit dat allochtonen in een heel kleine minderheid van de gevallen zelf aan het woord werden gelaten.83 Als we echter kritische opmerkingen mogen plaatsen bij het onderzoek dan dienen we zeker te vermelden dat het codeboek van dit onderzoek nog te beperkt was. Er werd enkel op het niveau van het artikel gemeten en niet op het niveau van de personen die in het nieuws kwamen. Het codeboek werd ook slechts toegepast op 100 van de 187 artikelen.84 Ondanks deze tekortkomingen was het onderzoek van Staes en Lerouge toonaangevend geweest en hebben hun resultaten mee aanleiding gegeven tot de Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen85, opgesteld door de Werkgroep Media en Migranten van de Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België.86
79
DEVROE, I., o.c., 68. STAES, L., „Berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 90- 106. 81 LEROUGE, M. & STAES, L., o.c. 82 STAES, L., „Berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 90- 106. 83 DEVROE, I. & SAEYS, F., l.c., 56-76. 84 DEVROE, I., o.c., 67. 85 STAES, L., Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen. Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België, Brussel, 1994, 27p. 86 DEVROE, I. & SAEYS, F., l.c., 56-76. 80
19
1.4.4 Saeys en Devroe: allochtonen en aanverwante thema’s in de pers bis (2002) Het onderzoek van Saeys en Devroe kan gezien worden als een vervolg op het onderzoek van Staes en Lerouge en wilde nagaan of er sprake was van een evolutie in de berichtgeving aangaande allochtonen sinds 1993. In tegenstelling tot Staes‟ onderzoek werd enkel de Vlaamse pers geanalyseerd. Het oorspronkelijk codeboek werd aangepast naar het huidig onderzoek waardoor de resultaten niet compleet vergelijkbaar waren. Ook hier werden zowel de routine- als de crisisberichtgeving onderzocht en dit voor dezelfde kranten als het onderzoek van Staes en Lerouge, met uitzondering van De Nieuwe Gazet. In totaal bestond de selectie uit 748 artikels waarvan 515 artikelen over sport.87
Saeys en Devroe bevestigden de trend dat ongeveer een derde van de
berichtgeving over allochtonen verband houdt met misdaad, de sportrubriek buiten beschouwing gelaten. Ook hier kwam „politiek, overheid en beleid‟ op de tweede plaats met 22,1%. Ze constateerden ook dat het vernoemen van de nationaliteit in ongeveer een derde van de gevallen voorkwam. Het vernoemen van huidskleur, ras, geboorteland, cultuur of religie gebeurde in slechts een minderheid van de gevallen, maar wanneer dit voorkwam was het heel vaak irrelevant. Wanneer de resultaten teruggekoppeld werden naar die van 1993 zag men dat het aantal artikelen van de routineberichtgeving opnieuw voor een derde betrekking had op criminaliteit. Positief was wel dat in 2001 al veel minder verwezen werd naar de origine van de actoren.88 De analyse van de crisisberichtgeving ging over een incident in Lokeren waarbij een groep Marokkaanse jongeren na een confrontatie café The Fox binnen viel. Er gingen maanden van conflicten aan dit incident vooraf. Het café werd vanbinnen volledig vernield en er vielen vijf gewonden. Het gevolg van dit incident was dat het Lokerse beleid in 1998 over ging tot zero tolerance. Ook hier focuste de media voornamelijk op het geweld, werden allochtonen zelden aan het woord gelaten en werd er te veel veralgemeend. Met betrekking tot het onderzoeksinstrument zien we verbeteringen ten opzichte van het onderzoek van Staes en Lerouge. Saeys en Devroe stelden het beter op punt, behoudens enkele variabelen die in zekere zin te zeer afhankelijk bleken van de subjectieve mening van de codeurs. Wel pasten beide onderzoekers deze keer het codeboek toe op alle geselecteerde artikels. De grootste meerwaarde van dit onderzoek bestond erin dat men een aantal evoluties in de berichtgeving sinds 1993 kon vaststellen. Hun opvallendste conclusie was dat er met betrekking tot allochtonen nog steeds het vaakst over criminaliteit en politiek en beleid werd geschreven. 89 De onderzoekers concludeerden dat verder onderzoek in dit vakgebied nuttig kon zijn.90 De toegelichte onderzoeken gaan net zoals de meerderheid van de onderzoeken uit van een ongelijke verhouding: oppermachtige media tegenover zwakke en kwetsbare etnische minderheid.
87
DEVROE, I., o.c., 67. Ibid., 67-68. 89 Ibid., 68. 90 DEVROE, I. & SAEYS, F., l.c., 56-76. 88
20
Het algemene beeld dat naar boven komt over mensen van vreemde origine is dat ze vooral met betrekking tot negatieve en afwijkende thema‟s (zoals misdaad) in het nieuws komen. Bijgevolg wordt de beeldvorming over deze groep eenzijdig versterkt. Criminaliteitsstatistieken en gevangenispopulaties wijzen echter wel uit dat etnische minderheden in verhouding tot de autochtone bevolking een groter aandeel hebben in criminaliteit. Deze vaststelling biedt een ruggensteun voor het grote aandeel van misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine in de media.91 Daartegenover staat dat voorgaand onderzoek vaststelde dat het beeld dat zij presenteren vaak door stereotypen en dramatisering gekruid wordt. Met de Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen92 lijken journalisten zich de laatste jaren wel bewuster van het gevaar voor stereotypering. Deze positieve initiatieven kunnen alleen maar toegejuicht worden want de media heeft een niet te onderschatten rol in het bepalen van het wij-zij gevoel en bijgevolg het proces van in- en uitsluiting.93 Ons onderzoek geeft de voorkeur aan de gulden middenweg tussen enerzijds de media als dominante factor in het al dan niet overbodig negatief rapporteren over mensen van vreemde origine en anderzijds de etnische minderheid die zelf een in verhouding groter aandeel heeft in de gepleegde criminaliteit.
1.5
Begrippen
De centrale kernbegrippen in deze masterproef zijn beeldvorming, de media, criminaliteit en daders van vreemde origine. In wat volgt word een definitie van de begrippen gegeven zoals ze in deze masterproef gehanteerd worden.
1.5.1 Beeldvorming Om tot een definitie van een abstract begrip zoals „beeldvorming‟ te komen, werden als basis volgende definities uit de wetenschappelijke literatuur gebruikt: Beeldvorming kan omschreven worden als een cultureel proces waarbij individuen en/of sociale groeperingen op basis van contacten en relaties met „omgevingsobjecten‟ de „werkelijkheid‟(omgeving, context), waarbinnen deze objecten zich bevinden, interpreteren, en dit „beeld‟ vervolgens aan de eigen „werkelijkheid‟ toetsen. Beeldvorming gebeurt dus niet alleen op basis van de zichtbare en natuurlijke omgeving van de mens, maar vooral op basis van zijn normatieve context.94
91
BOUVERNE-DE BIE, M., KLOECK, K., MEYVIS, W., ROOSE, R. en VANACKER, J., Handboek Forensisch Welzijnswerk, Gent, Academia Press, 2002, 387. 92 STAES, L., Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen. Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België, Brussel, 1994, 27 p. 93 BRANTS, K., l.c., 220-234. 94 SERVAES, J. en TONNAER, C., De nieuwsmarkt : vorm en inhoud van de internationale berichtgeving, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1992, 49.
21
Beeldvorming is een proces waarbij er een wisselwerking plaats vindt tussen de mentale beelden in de hoofden van mensen en materiële beelden in de werkelijkheid om ons heen. Binnen dit proces kunnen we drie niveaus onderscheiden: 95
de materialiteit: de concrete beelden en teksten
het effect: de totstandkoming van mentale beelden, eventueel resulterend in gedrag
de beïnvloeding: de mogelijke verandering van de mentale beeldvorming, die dan op zijn beurt in nieuwe materiële beeldvorming resulteert.
Hierop gebaseerd, wordt onder „beeldvorming‟ in het empirisch onderzoek het volgende verstaan: Beeldvorming is een cultureel proces waarbij er een wisselwerking plaatst vindt tussen enerzijds materiële beelden uit de werkelijkheid om ons heen en anderzijds de mentale beelden in ons hoofd. De media is een belangrijke factor die dit proces kan beïnvloeden.
1.5.2 De media Volgens Sterk zijn „de media‟ een geheel aan instellingen die zich bezighouden met nieuwsgaring en het informeren van het publiek.96 Niettegenstaande dit een duidelijk definitie is, zijn we eerder geneigd de volgende definitie over te nemen omdat die ook rekening houdt met de dynamische band die er bestaat tussen de media en haar publiek: Media zijn het geheel aan instellingen die zich bezighouden met nieuwsgaring en het communiceren ervan met het publiek.97
1.5.3 Criminaliteit Bij nader onderzoek in de literatuur zijn er talrijke definities van criminaliteit voorhanden. Maar in deze masterproef werden er twee uitgepikt die van het labeling perspectief uitgaan omdat deze
95
SMELIK, A., BUIKEMA, R. en MEIJER, M., Effectief beeldvormen: theorie, analyse van beeldvormingsprocessen, Assen, Van Gorcum, 1999, 205 p. 96 Media en allochtonen: journalistiek in de multiculturele samenleving, STERK, G.,(ed.), Den Haag, Sdu, 2000, 11. 97 TASPINAR, F., Criminaliteitsberichtgeving over allochtonen in de media (eindverhandeling Criminologische Wetenschappen), KUL, 2007-2008, 128 p.
22
theorie deel uitmaakt van het achterliggend theoretisch kader. De eerste is van grondlegger Howard Becker: Social groups create deviance by making the rules whose infraction constitutes deviance, and by applying those rules to particular people and labeling them as outsiders. From this point of view deviance is not a quality of the act as a person commits, but rather a consequence of the application by others of rules and sanctions to an „offender‟. The deviant is one to whom that label has been successfully applied; deviant behaviour is behaviour that people so label.98 Criminaliteit is gedrag dat men zo noemt.99 Met betrekking tot de context van deze masterproef wordt „criminaliteit‟ in navolging van Becker als volgt omschreven: Criminaliteit is gedrag dat door anderen, zoals de media, zo genoemd wordt.
1.5.4 Mensen van vreemde origine Het vierde en laatste centrale begrip is „mensen van vreemde origine‟.100 Hierbij is impliciet voor een veel breder begrip gekozen dan de term „allochtonen‟ in zijn enge betekenis of „etnische minderheden‟. Om tot een definitie te komen hebben we ons op de volgende omschrijving van „de allochtoon‟ gebaseerd: In de ruime betekenis betreft het alle personen die in België wonen, die ofwel niet in België geboren zijn ofwel ten minste één ouder hebben die niet in België geboren is. 101 Met het begrip „mensen van vreemde origine‟ wordt in het eigen empirisch onderzoek begrepen: alle personen die in België wonen of zich –tijdelijk- op Belgisch grondgebied bevinden, die ofwel niet in België geboren zijn ofwel ten minste één ouder hebben die niet in België geboren is. 98
BECKER, H., Outsiders: studies in the sociology of deviance, London, Free Press of Glencoe, 1963,
9. 99
LISSENBERG, E., VAN RULLER, S. en VAN SWAANINGEN, R., Tegen de regels III : een inleiding in de criminologie, Nijmegen, Ars aequi libri, 1999, 35. 100 In een eerste selectie werden alle artikels uit de kranten gehaald die gaan over mensen van vreemde origine die zich op Belgisch grondgebied bevinden, daarom werd hier gekozen voor „mensen van vreemde origine‟ en niet „daders en slachtoffers van vreemde origine‟. Later wordt wel toegespitst op de misdaadberichten en hiermee gepaard gaande „daders en slachtoffers van vreemde origine‟. 101 STERK, G., „De geijkte termen?‟ in Media en allochtonen: journalistiek in de multiculturele samenleving, STERK, G.,(ed.), Den Haag, Sdu, 2000, 107.
23
Het begrip „mensen van vreemde origine‟ wordt gekozen omdat in de literatuur onder de term „allochtonen‟ vaak verstaan wordt dat dit personen zijn afkomstig uit Maghreb-landen.102 Aangezien we in het empirisch onderzoek alle personen van vreemde origine selecteren, dus ook mensen uit de EU of mensen die Belg zijn maar een vreemde naam en dus ook origine hebben, wordt de breedst mogelijke definitie gebruikt. We willen ons dus niet beperken tot de traditionele verenging van daders als zijnde Afrikaan en met een andere huidskleur, maar verruimen ons perspectief naar alle mensen met een vreemde origine. De volgende cijfers geven aan dat dit toch om een aanzienlijke groep in België gaat. Op de ruim 10 miljoen inwoners die België telt, zijn er een klein miljoen buitenlanders. Behalve uit de andere EU-landen is een meerderheid afkomstig uit Marokko en Turkije, gevolgd door Congolezen en andere Afrikanen. In Vlaanderen ligt het relatieve aantal allochtonen met 300 000 op 6 miljoen inwoners iets lager dan in Brussel en Wallonië. 103 In deze cijfers zijn de mensen met een Belgische nationaliteit maar van vreemde origine nog niet eens meegerekend. Tussen 1990 en 2006 werden ongeveer 105 000 Turken en 172 000 Marokkanen de Belgische nationaliteit verleend. Deze cijfers geven een idee over het toch aanzienlijk aantal waarmee we rekening dienen te houden.104 De term „allochtoon‟ zal toch gebruikt worden in deze paper, al was het maar om enige variatie in woordgebruik te kunnen garanderen, maar dan in zijn ruimste betekenis zoals hierboven aangegeven. De lezer dient de voorgaande argumentatie dus in het achterhoofd te houden.
1.6
Conclusie
De media oefenen een grote invloed uit op de denkbeelden van de mens, bijgevolg maken we ons zorgen als uit onderzoek blijkt dat de media het beeld over criminaliteit gepleegd door mensen van vreemde origine vervormen. Kranten vormen de op een na belangrijkste nieuwsbron. Aangezien verschillende kenmerken kwaliteitskranten en populaire kranten onderscheiden, dienen we daar in ons onderzoek ook rekening mee te houden. Kwaliteitskranten kennen een hoger opgeleid lezerspubliek en berichten minder vaak over geweldsdelicten dan populaire kranten. Deze laatste gebruiken veel meer foto‟s en durven geweldsdelicten wel eens breed over de voorpagina uitsmeren. Uit de besproken onderzoeken van Van Dijk (1983 en 1991), Staes en Lerouge (1993-1994) en Devroe en Saeys (2002) komen enkele belangrijke tendensen naar voren, die we mee kunnen nemen als werkhypothesen voor het tweede deel. De rode draad doorheen elk van de vier onderzoeken is dat misdaad steeds een van de grootste categorieën is in de berichtgeving over de allochtone bevolking en dat nationaliteit en/of origine al te vaak vermeld worden zonder enige relevantie voor de context. Van Dijk stelde vast dat terwijl de autochtone bevolking neutraal of eerder positief in
102
Ibid. D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., „Redactioneel‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 2002, 2-4. 104 DEVROE, I., DRIESSENS, O. en VERSTRAETEN, H., l.c., 233-249. 103
24
beeld komt, de kranten een negatief en stereotiep beeld over de allochtone bevolking creëren. Dit komt deels voort uit het feit dat voornamelijk het blanke perspectief belicht wordt, terwijl etnische minderheden vaak niet aan het woord worden gelaten. Van Dijk beklemtoonde verder in beide onderzoeken dat er te weinig naar achtergrond en aanleidingen voor het geweld wordt gepeild. Wel merkte hij op dat niet alle dagbladen over dezelfde kam geschoren mogen worden en het van belang is rekening te houden met de verschillen tussen de types kranten. Staes en Lerouge geven tot slot mee dat crisisberichtgeving vaker op de voorpagina werd gepubliceerd, veelal gepaard ging met meer fotomateriaal en allochtonen hierbij minder het woord kregen. Wat de methodologie betreft worden in de besproken studies zowel kwantitatieve en/of kwalitatieve inhoudsanalyses gebruikt. Het is echter niet mogelijk in het kader van een masterproef een onderzoek te voeren dat evenwaardig is aan de besproken onderzoeken maar er werd geprobeerd rekening te houden met hun tekortkomingen en de opmerkingen van Devroe ter zake. Voor een uitgebreide bespreking van het eigen onderzoek verwijzen we naar het hierop volgende tweede deel.
25
DEEL 2: Eigen empirisch onderzoek naar de beeldvorming in De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad over de criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan.
26
2.1
Probleemstelling, onderzoeksdoelstelling en onderzoeksvragen
2.1.1 Probleemstelling Uit het eerste deel is gebleken dat criminaliteit een aanzienlijk deel uitmaakt van de berichtgeving in de media. Zeker met betrekking tot mensen van vreemde origine is misdaadberichtgeving een belangrijk thema. Het is de bedoeling aan te geven welke de kenmerken zijn van de misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine in de kranten De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. Meerbepaald wordt met een kwantitatieve inhoudsanalyse eerst gefocust op een cijfermatige en procentuele weergave van bijvoorbeeld de thema‟s, het type misdaadberichten, het aandeel van de allochtone dader of het allochtoon slachtoffer. Daarnaast willen we aan de hand van een kwalitatieve inhoudsanalyse aangeven hoe de media berichten over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine. De beeldvorming wordt dus vanuit twee hoeken bekeken: enerzijds het weergeven van frequenties en aantallen, anderzijds het ontleden van de gebruikte woordkeuzes. De literatuurstudie leerde ons dat criminaliteit in het algemeen vaak voorkomt in de berichtgeving met betrekking tot mensen van vreemde origine en dat het beeld dat de media hierbij vormen vaak negatief en stereotiep is. Hierbij toch een kleine kanttekening: we dienen voorzichtig te zijn met het maken van conclusies omtrent die negativiteit, want misdaad levert meestal negatieve berichtgeving op. Ook het grote aandeel van misdaadberichtgeving kan vanuit journalistiek oogpunt verantwoord worden op basis van nieuwswaardigheidscriteria.
2.1.2 Onderzoeksdoelstelling Het doel van ons onderzoek is een bijdrage te leveren aan een objectieve beeldvorming over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan in de media. We willen dit realiseren door een kwantitatieve en kwalitatieve inhoudsanalyse uit te voeren op De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad waarbij een beschrijving wordt gedaan van de knelpunten die optreden bij de berichtgeving over mensen van vreemde origine (en meer bepaald i.v.m. criminaliteit), een vergelijking wordt gemaakt tussen de kwaliteitskrant De Morgen en de populaire kranten Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad en een aanzet wordt gegeven tot aanbevelingen naar journalisten toe om tot een objectieve beeldvorming over mensen van vreemde origine te komen. Dit zal gebeuren aan de hand van een codeboek en een set hypothesen waarmee we alle artikels uit de drie kranten voor de maand november die gaan over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan zal analyseren (infra).
27
2.1.3 Onderzoeksvragen Het onderzoek behandelt twee centrale vragen. Enerzijds willen we nagaan wat de kenmerken van het beeld dat de kranten De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad vormen over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine zijn. Anderzijds willen we ook de verschillen tussen kwaliteitskrant De Morgen en populaire kranten Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad vaststellen. Om deze centrale vragen te kunnen beantwoorden, zal er enige systematiek in het onderzoek nodig zijn. Aan de hand van zowel een kwantitatieve als een kwalitatieve inhoudsanalyse zullen de kenmerken van de beeldvorming worden nagegaan. Eerst zal in het algemeen onderzocht worden in verband met welke categorieën en levenssferen er over mensen van vreemde origine in België bericht wordt. Dit gebeurt aan de hand van een kwantitatieve inhoudsanalyse. Een schematische voorstelling zal de verhouding tussen deze categorieën aangeven. Dan wordt er vervolgens toegespitst op de artikels waar het echt om gaat: criminaliteit. Aangezien criminaliteit een breed begrip is, zal ook hier terug een onderverdeling gemaakt worden. Met behulp van grafieken en diagrammen zullen verhoudingen en percentages geïllustreerd worden. Een kwalitatieve inhoudsanalyse zal ons meer bijbrengen over de mate waarin mensen van vreemde origine al dan niet gestereotypeerd worden. Een set van hypothesen vormt de basis voor het doorzoeken van de artikels op een kwalitatieve manier. Voor de tweede centrale vraag, namelijk het vergelijken van een kwaliteitskrant ten opzichte van populaire kranten, zal opnieuw aan de hand van beide methodes gelijkenissen en verschillen worden geschetst. Met wat we weten uit de literatuurstudie over de beide soorten kranten, hopen we dat het mogelijk zal zijn om aan te geven of de kwaliteitskrant werkelijk een objectiever en minder stereotyperend beeld vormt van mensen met vreemde origine dan de populaire kranten.
2.2
Kranten
In wat volgt, wordt de ontstaansgeschiedenis en de evolutie van de drie kranten De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad geschetst. Er wordt in een aparte paragraaf ook telkens ingegaan op de politiek-ideologische strekking van de kranten, aangezien deze een belangrijke invloed hebben op de berichtgeving over hedendaagse thema‟s. In het bijzonder bepaalt de politiekideologische strekking van de redactie van een krant voor een groot deel hoe men over criminaliteit in combinatie met mensen van vreemde origine zal berichten.
28
2.2.1 De Morgen De socialistische krant De Morgen is het resultaat van de samensmelting van de Gentse krant Vooruit en de Antwerpse Volksgazet. Dit gebeurde in 1978. De aanloop voor het huwelijk tussen de Vooruit en de Volksgazet gaat terug tot de Tweede Wereldoorlog. Vooruit neigde naar collaboratie waardoor vele lezers overstapten naar de Volksgazet. In de jaren 60 zaten beide redacties in een crisisperiode. Vooruit profileerde zich expliciet als propaganda-instrument voor de socialistische Belgische werkliedenpartij en verloor meer en meer lezers. Ook de Volksgazet ging gebukt onder wanbeheer en ging tenslotte failliet. De Morgen leed na de fusie onder het getouwtrek tussen de Gentse en de Antwerpse clan. Financieel was de krant volledig afhankelijk van de socialistische zuil en dit bemoeilijkte het onafhankelijk redactioneel beleid. Een periode van vernieuwing en regionalisering deed de oplage terug stijgen na lange tijd. Maar De Morgen bleef verliezen lijden en de neergang bereikte een dieptepunt wanneer de top van de SP besliste de financiering stop te zetten. In oktober 1986 werd De Morgen failliet verklaard. Kort daarna werd de nv De Nieuwe Morgen gesticht waardoor de krant dankzij steun van lezers en sympathisanten opnieuw kon worden gepubliceerd. Het werd bang afwachten op een overname om de krant uit haar financiële put te redden. In 1989 kwam De Persgroep als redder op de proppen en nam De Morgen voor een symbolische frank over. De groep Hoste-Van Thillo moest eveneens spartelen om de krant boven water te houden. Maar in 1994 stegen de verkoop en de reclame-inkomsten geleidelijk terug en men was na al die jaren eindelijk op de goede weg. Tegenwoordig heeft de krant een oplage van ongeveer 60 000 exemplaren verdeeld onder een breed lezerspubliek. Dit succes is onder meer de verdienste van diverse marketingstrategieën zoals het aanbieden van extra (weekend)bijlagen en spaaracties voor boeken, cd‟s en dvd‟s. Klaus Van Isacker is sinds 2007 de algemeen hoofdredacteur van De Morgen. 105 De politiek-ideologische strekking van De Morgen is verweven met de socialistische partij. Voor de samensmelting tussen de Volksgazet en de Vooruit een feit was, stonden deze dagbladen al bekend als sterk partijgebonden, wat tot uiting kwam in hun redactionele lijn. Toen De Morgen werd opgericht legde men de klemtoon op de onafhankelijkheid van de krant maar in feite was het dagblad in sterke mate financieel afhankelijk van de socialistische partij. De krant slaagde er niet in het imago van woordvoerder van de SP kwijt te spelen, ondanks het feit dat ze onafhankelijker werd. Ze had naar de buitenwereld toe haar onafhankelijke progressieve lijn moeten onderstrepen. Bij de overname door de liberale Persgroep werd gevreesd voor invloed op de redactionele lijn maar er werd gegarandeerd dat de krant zijn eigen onafhankelijke koers kon blijven varen. Onder de Persgroep werd het hanteren van onthullingsjournalistiek met als slogan „gebeten om te weten‟ 105
DE BENS, E., & RAEYMAECKERS, K., De Pers in België, Leuven, Lannoo Campus, 2007, 358-378. STUYCK, W., Minderheden in de media: Onderzoek naar de beeldvorming over etnische minderheden in de Vlaamse dagbladpers. (Licentiaatsverhandeling Multiculturalisme & Mondiale studies), Gent, 1991-1992, 104 p.
29
steeds belangrijker en recent duikt ook het verschijnsel van tabloidisering op bij De Morgen. Het dagblad richt zich op een publiek dat zich links van het centrum profileert. Een derde van zijn lezers bevindt zich in Antwerpen, daarna volgen Oost-Vlaanderen (22%) en West-Vlaanderen en Vlaams-Brabant met een gelijkaardige oplage. In Limburg wordt De Morgen nauwelijks gelezen. Het dagblad scoort het best bij hogere sociale groepen. Het CIM bepaalt op basis van twee objectieve criteria voor het gezinshoofd, namelijk beroep en onderwijsniveau, het sociale niveau van de bevolking. Op basis daarvan verdeelt men de bevolking in acht sociale groepen, waarbij groep 1 de hoogste sociale groep en groep 8 de laagste sociale groep is. Het lezerspubliek van De Morgen situeert zich voor de helft in groep 1 of 2. Enkel De Standaard scoort nog iets beter bij hogere sociale groepen, maar De Morgen heeft een duidelijk jonger publiek. 106
2.2.2 Het Laatste Nieuws De geschiedenis van Het Laatste Nieuws, eigendom van De Persgroep, gaat terug tot in 1888. Vrijzinnig liberaal Hoste publiceerde met succes de eerste editie met een oplage van ongeveer 60 000 exemplaren. Voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog kende de krant een stijgend succes en werd na de dood van Julius Hoste Sr. overgelaten aan Julius Hoste jr. Gedurende WO II verscheen het blad onder Duitse censuur en Hoste verbleef noodgedwongen in Engeland. In 1954 overlijdt Hoste jr. en het familiebedrijf werd omgevormd tot de vennootschap Uitgeverij J. Hoste nv. Hoste jr. startte vlak voor zijn dood een stichting die de Vlaams-liberale en humanistische filosofie van de krant moest blijven bewaren. In de periode die volgt lanceerde de nv Hoste meerdere weekbladen, elk met afwisselend succes. In de jaren 70 werd de familie Van Thillo uit financiële nood opgenomen in de nv Hoste. In 1993 werd Het Laatste Nieuws volledig eigendom van De Persgroep, het mediabedrijf van Van Thillo. Het Laatste Nieuws, onder leiding van Paul Daenen, evolueerde sinds 1995 zowel vormelijk als inhoudelijk steeds meer richting tabloidisering. De krant wordt daarnaast gestereotypeerd door zijn groot aantal regionale edities en uitgebreid sportkatern. De oplage bedraagt nu zo‟n 370 000 exemplaren.107 Politiek-ideologisch gezien profileerde de krant zich in haar beginjaren als liberaal, humanistisch, Vlaams en antiklerikaal. Stichter Julius Hoste hechtte veel belang aan de Vlaamse taal en cultuur. Het belang dat werd gehecht aan het bewaken van de redactionele lijn werd in 1955 met de oprichting van de Stichting Het Laatste Nieuws letterlijk uitgesproken: „De Stichting heeft tot opdracht de Vlaamse, humanistische en liberale opvattingen te steunen, te verdedigen en te verspreiden.‟ In 1961 bij de oprichting van de PVV (Partij voor Vrijheid en Vooruitgang) kwamen ze deels terug op het uitgesproken antiklerikalisme om ook gelovigen aan te trekken, de klemtoon werd vervolgens gelegd op het volks karakter van de krant. In 1996 tot slot nam men nog meer 106 107
Ibid. Ibid., 343-354.
30
afstand van de liberale partij, zodoende dat niemand nog kon beweren dat Het Laatste Nieuws als spreekbuis fungeerde voor de opvolger van de PVV, namelijk de VLD (nu Open VLD). Desalniettemin sluit de krant nog steeds aan bij het liberale gedachtegoed. Sinds 1988 wordt ook bij Het Laatste Nieuws de opmerkelijke trend richting tabloidisering vastgesteld. De duidelijk populaire krant heeft een lezerspubliek dat vrij evenredig verdeeld is over alle Vlaamse provincies. Limburg, waar de krant Het Belang van Limburg de concurrentie naar de achtergrond verdringt, vormt hierop de uitzondering. De cijfers van het CIM tonen verder aan dat behalve in de hoogste sociale groep, het lezersprofiel zich verdeelt over alle sociale groepen. Qua leeftijdscategorieën leeftijdsgroepen.
wordt
Het
Laatste
Nieuws
iets
meer
gelezen
door
de
jongere
108
2.2.3 Het Nieuwsblad Het Nieuwsblad wordt net zoals De Standaard en zusterkrant De Gentenaar uitgegeven door de VUM (Corelio). De krant verscheen voor het eerst in 1929 en profileerde zich als een krant voor de lagere katholieke bediende en specialiseerde zich in sportverslaggeving. De geschiedenis van Het Nieuwsblad begint bij de oprichting van nv De Standaard in 1914. Als katholiek, Vlaams dagblad verscheen de eerste editie van De Standaard pas na de Eerste Wereldoorlog. De krant kende succes. In 1929 kwam de krant in handen van Gustaaf Sap, die besliste een volksdagblad te beginnen: Het Nieuwsblad was geboren. Tien jaar later werd het toenmalige populaire blad Sportwereld door De Standaard overgenomen en even later bij Het Nieuwsblad gevoegd. Tijdens WO II en na de dood van Sap slaagde zijn familie erin de krant te blijven publiceren ondanks de Duitse censuur. Aan het eind van de oorlog nam men een nieuw initiatief met het oprichten van De Nieuwe Standaard. In 1947 werden Het Nieuwsblad en De Standaard weer in hun oorspronkelijke vorm op de markt gebracht. Daarna volgde voor het familiebedrijf Sap de expansiejaren met het overnemen van onder meer De Gentenaar en andere dagbladen. In totaal bezit de Standaardgroep nu zes titels verdeeld over een oplage van meer dan 300 000 exemplaren. In de jaren 60 werd dit aantal titels gehalveerd: enkel De Standaard, Het Nieuwsblad en De Gentenaar bleven over. Het bedrijf ging over in de handen van De Smaele en de nakomelingen van Gustaaf Sap verkochten uit onvrede met het beleid hun aandelen. Het hoge aantal uitbreidingen eiste zijn tol en in 1976 ging de Standaardgroep failliet. Algauw werd het bedrijf overgenomen door de Vlaamse Uitgeversmaatschappij. De dagbladgroep herpakte zich snel en werd marktleider in Vlaanderen. Het kende ook zijn mislukkingen in de jaren 90 maar de successen hielpen de VUM mee naar de top. Onder meer het overnemen van de krant Het Volk, de zondagseditie bij de bakkers en de lancering van de eerste online nieuwssite De Standaard Online kunnen beschouwd worden als belangrijke mijlpijlen in de geschiedenis van dit bedrijf. Tot slot veranderde in 2006 de VUM haar naam in Corelio. Geert Dewaele en Guy Fransen zijn de huidige hoofdredacteurs van Het Nieuwsblad en De Gentenaar, Peter Vandermeersch is de algemeen
108
Ibid.
31
hoofdredacteur voor De Standaard en Het Nieuwsblad samen. Het Nieuwsblad/De Gentenaar heeft een oplage van zo‟n kleine 300 000 exemplaren. 109 De Standaardgroep kwam van bij het begin uit voor zijn duidelijk christelijk geïnspireerde ideologie, maar men lette er wel op deze ideologie niet in het breed uit te smeren over haar krantenpagina‟s. Het was eerder een achterliggend kenmerk dan een opgedrongen levensvisie. Ze hanteerden een moderne opstelling, met oog voor vernieuwingen binnen de katholieke kerk. Zusterkrant De Standaard had een sterke binding met de CVP maar distantieerde zich later meer en meer. De Standaardgroep is steeds uitgesproken Vlaamsgezind geweest maar de laatste trends van depolitisering en de nieuwe maatschappelijke context slaagden erin het Vlaams-nationalistisch karakter wat te temperen. Met de naamswijziging van Vlaamse Uitgeversmaatschappij (VUM) naar Corelio werd er ook afbreuk gedaan aan die Vlaamse identiteit ten voordele van een meer neutrale visie.110
2.3
Methodologie
Onze onderzoeksmethode betreft de kwantitatieve en kwalitatieve inhoudsanalyse. Berelson omschrijft de kwantitatieve inhoudsanalyse als volgt: “A research technique for the objective, systematic and quantitative description of the manifest content of communication” (1971)111 Met „objectief‟ bedoelt hij dat de analysecategorieën zo scherp moeten gedefinieerd worden dat verschillende onderzoekers bij een inhoudsanalyse van dezelfde tekst tot hetzelfde resultaat komen. „Systematisch‟ betekent dat er vaste regels moeten zijn bij het selecteren van het tekstmateriaal en bij de codering. „Kwantitatief‟ staat voor telbaar, meetbaar (in aantal woorden, lengte, omvang van titel van artikel enz.). „Manifest‟, ten slotte, wil zeggen dat wat duidelijk in de tekst staat, niet wat „tussen de lijnen‟ te lezen is. 112 Fauconnier merkte echter kritisch op dat het volgens hem nooit helemaal duidelijk geworden is wat Berelson met „manifest content‟ bedoelde. Het gevaar dat de onderzoeker de tekst op een subjectieve manier interpreteert, ligt steeds op de loer.113
109
Ibid., 287-322.
110
Ibid. MCQUAIL, D., McQuail‟s Mass Communication Theory, London, Sage Publications, 2000, 360. 112 FAUCONNIER, G., Mens en media: een introductie tot massacommunicatie, Garant, LeuvenApeldoorn, 1995, 90. 113 Ibid. 111
32
De kwantitatieve inhoudsanalyse is een statistisch-beschrijvende onderzoeksmethode die de mate waarin bepaalde kenmerken in mediamateriaal voorkomen probeert vast te stellen en nagaat of ze met andere kenmerken van het materiaal samenhangen. De belangrijkste troef van de kwantitatieve inhoudsanalyse is dat het mogelijk is om veranderingen inzake beeldvorming over de tijd na te gaan en dus media te vergelijken.114 Om een kwantitatieve inhoudsanalyse op kranten uit te voeren, dient de onderzoeker drie keuzes te maken. Hij moet bepalen welke kranten in de selectie worden opgenomen, welke edities hij zal analyseren en tot slot hoe de thema‟s zullen worden geïdentificeerd binnen de geselecteerde publicaties.115 De keuzes die in deze masterproef gemaakt werden hieromtrent, staan uitgebreid in het onderdeel selectiecriteria en selectie (2.3.2) beschreven. Ondanks het feit dat de kwantitatieve inhoudsanalyse een heel populaire methode is, moet men toch met enige omzichtigheid de numerieke resultaten interpreteren. Een belangrijke beperking is dat de bevindingen gebaseerd zijn op geïsoleerde kenmerken van de berichtgeving, zoals het voorkomen van bepaalde thema‟s of het aantal bronnen die aan het woord komen. Hoe journalisten verbanden leggen tussen bepaalde thema‟s, in welke context zij gebeurtenissen plaatsen of hoe zij hun bronnen aan het woord laten, maken kwantitatieve inhoudsanalyses niet zichtbaar. En het zijn net de verbanden die tussen zaken worden gelegd en de context waarin zij gepresenteerd worden die van doorslaggevend belang zijn voor de wijze waarop mensen media-inhoud begrijpen en interpreteren.116 Bovendien waarschuwt Oliver de lezer dat de onderzoeker beslist hoe hij zijn resultaten rapporteert en zo de lezer een bepaalde richting uitduwt over hoe hij de resultaten moet interpreteren. Enerzijds dient de lezer dus alert te zijn en verschillende manieren van interpretatie te overwegen. Anderzijds is het de taak van de onderzoeker om open te staan voor een waaier aan onderzoeksmethoden om zoveel mogelijk kanten van de problematiek te belichten. 117 Met de opmerking van Oliver in het achterhoofd, is de keuze naast een kwantitatieve inhoudsanalyse
dan
ook
gevallen
op
een
tweede
onderzoeksmethode:
de
kwalitatieve
inhoudsanalyse. Deze methode bestudeert vooral de vorming van betekenissen aan de hand van een beredeneerde lezing en interpretatie van teksten, die gesitueerd worden in de context van hun productie. De kwalitatieve inhoudsanalyse veronderstelt systematisch onderzoek dat de tekst als geheel, en dus met zijn structurele kenmerken, onderzoekt.118 De onderzoeker gaat op zoek naar de boodschap zoals die er door de auteur of de communicator is in gelegd. 119
114
WESTER, F., Inhoudsanalyse: theorie en praktijk, s.l., Kluwer, 2006, 20. GUNTER, B., „Overview of Media Research Methodologies: Media Output‟ in Mass Communication Research Methods, HANSEN, A., (ed.), London, Sage, 2008, 65-94. 116 LEURDIJK, A., Televisiejournalistiek over de multiculturele samenleving, Amsterdam, Het Spinhuis, 1999, 20. 117 OLIVER, M.B., l.c., 421-436. 118 DHOEST, A., De verbeelde gemeenschap, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2004, 38. 119 DEN BOER, D.J., BOUWMAN, H., FRISSEN, V. en HOUBEN, M., Methodologie en statistiek voor communicatie-onderzoek, s.l., Kluwer, 2005, 157. 115
33
2.3.1 Instrument De twee onderzoeksmethodes, namelijk de kwantitatieve en kwalitatieve inhoudsanalyse, impliceren dat er nood zal zijn aan twee verschillende instrumenten. Om een instrument te bekomen om de kwantitatieve inhoudsanalyse uit te voeren, gingen we te rade bij bestaande onderzoeken. Daar kwamen algauw twee dicht bij elkaar leunende onderzoeken naar voren. De eerste studie uit 2007 heet „Gekleurd Nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen‟ en is van de hand van Ilse Devroe. Zij onderzocht in haar doctoraatsthesis zowel het televisie- als krantennieuws en heeft voor beide media een apart codeboek.120 Dit instrument vormde de basis voor het eveneens in 2007 gevoerd onderzoek van Devroe, Grammens en Saeys. Het Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding gaf hen de opdracht een onderzoek te doen naar de berichtgeving over allochtone minderheden in de Vlaamse nieuwsmedia. Hun codeboek was een combinatie van Devroes eerste codeboek en een aantal eigen verbeteringen en aanvullingen.121 Zo heeft men in het tweede onderzoek het codeboek aangevuld met een aantal vragen die variabelen over groepen tracht te kwantificeren, indien er over gesproken werd. Ons codeboek neemt grotendeels de structuur over van het codeboek van Devroe, Saeys en Grammens. Onder meer het onderdeel over groepen is eruit over genomen, omdat dit voor het eigen empirisch onderzoek ook relevant bleek. Toch biedt het eerste codeboek van Devroe op twee vlakken een meerwaarde voor het eigen onderzoek. Devroe vroeg in haar eerste instrument op basis waarvan (foto, vermelding nationaliteit,
huidskleur,…) het individu als
allochtoon werd
geïdentificeerd terwijl het tweede codeboek deze vraag weglaat. Daarnaast peilde ze ook naar het dader- en slachtofferschap en van welk type misdrijf de persoon van vreemde origine het slachtoffer of dader was geworden. In het tweede codeboek peilde men op een andere maar voor ons minder relevante manier naar het dader- en slachtofferschap. Het puzzelwerk resulteerde in een mooie combinatie van beide codeboeken die vervolgens werd aangevuld met een aantal variabelen waarop deze masterproef ook een antwoord wilde vinden. Het codeboek kan geraadpleegd worden in de bijlagen. De codes zelf werden ingevoerd en statistisch verwerkt met SPSS. Het codeboek bestaat uit twee delen. Een eerste deel van het codeboek diende om de variabelen per artikel te noteren. Zowel een vormanalyse als een inhoudelijk analyse werden in dit deel uitgevoerd. De vormanalyse peilde naar de pagina, grootte, auteur en andere vormelijke aspecten van het artikel. De inhoudelijke analyse ging onder meer over het type misdaadbericht, 120
DEVROE, I., o.c. SAEYS, F., DEVROE, I. en GRAMMENS, D., Onderzoek naar de berichtgeving over allochtone minderheden in de Vlaamse nieuwsmedia, onuitg., vakgroep communicatiewetenschappen Rijksuniversiteit Gent, 2007, 166p. 121
34
achtergrondinformatie, het aantal geciteerde personen. Ook de groepen worden in dit onderdeel gecodeerd. Deze twee delen impliceren dat er in het programma SPSS twee aparte bestanden werden aangemaakt. Een algemeen bestand en een bestand voor het coderen van de individuen. Een tweede instrument om de kwalitatieve inhoudsanalyse uit te voeren bestond uit een set van negen hypothesen. Opnieuw werd de bestaande literatuur geraadpleegd om weldoordachte hypothesen te kunnen formuleren. Dit zijn ze: 1. Mensen van vreemde origine komen vooral in de krant als het gaat over misdaad.122 2. In de beeldvorming over criminaliteit met betrekking tot mensen van vreemde origine wordt
vooral
bericht
aan
de
veralgemeningen en stereotypering.
hand
van
metaforen,
negatieve
connotaties,
123
3. Er wordt te weinig achtergrondinformatie gegeven bij misdaadnieuws over daders van vreemde origine. 4. Er is een verschil in de beeldvorming over daders van vreemde origine tussen De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. 5. De kranten zetten op een dramatiserende en op sensatie beluste manier aan tot stigmatisatie of haat.124 6. Bij gerechtelijke informatie wordt steeds de nationaliteit van dader en slachtoffer vernoemd, ook al is dit niet relevant voor de context. 125 7. Mensen van vreemde origine komen zelf slechts zelden aan het woord.126 8. Daders van vreemde origine zijn het vaakst mannen op jonge leeftijd met een lagere sociale status: werkloos, slechte huisvesting, laag inkomen,…
127
9. Fouten in de berichtgeving over daders en/of slachtoffers van vreemde origine worden nadien zelden rechtgezet.128
122
BRANTS, K., l.c., 220-234. STAES, L., „Berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 90- 106. 123 BRANTS, K., l.c., 220-234. VAN DIJK, T.A., „New(s) racism: a discourse analytical approach‟ in Ethnic minorities and the media, COTTLE, S., (ed.), Buckingham, Open University Press, 2000, 48. 124 Ibid., 94. POELAERT, G. (z.d.) „Beeldvorming van allochtonen in de media:0,9 procent Vlaamse journalisten is van allochtone afkomst‟ [www]. Indymedia: http://www.indymedia.be/en/node/7591 125 Ibid. STAES, L., Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen. Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België, Brussel, 1994, 27p. 126 CROMBEZ, B., l.c., 16. POELAERT, G., o.c. 127 VAN DIJCK, T.A., Minderheden in de media. Een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam, SUA, 1983, 100. 128 STAES, L., „Berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 101.
35
Omdat enkele termen om meer duiding vragen, geven we nog een korte toelichting bij een aantal begrippen. Achtergrondinformatie wordt door Devroe als volgt omschreven: er wordt naast de feiten ook informatie gegeven omtrent de context waarin het gebeuren plaats vond. Context is een gebeurtenis die langer dan 1 dag voor het nieuwsfeit plaats vond (bv. historische schets, de oorzaak of aanleiding van het feit, een gelijkaardig geval,…) en /of de persoonlijke geschiedenis van de actoren (bv. familiesituaties, werk, psychische toestand,…) en/of uitleg door een deskundige (bv. een psycholoog geeft uitleg over pestgedrag op of door allochtonen,…). 129 Volgens de AVBB moet de relevantie van het vermelden van nationaliteit, geboorteland, etnische afkomst, huidskleur, religie of cultuur blijken uit de rest van het bericht. Een mogelijke toets om de relevantie na te gaan, is de betreffende eigenschappen te vervangen door „tegenhangers‟, of nog, door kenmerken die verband houden met autochtonen (bv. zwart door blank). Om deze vrij vage duiding wat meer kracht te geven, citeren we hier het voorbeeld uit de Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen. “In het geval van een familiedrama voldoet de titel „Marokkaan doodt echtgenote met aardappelmes‟ die toets niet, wanneer de nationaliteit van de dader geen enkele verklaring biedt voor het gebeurde. In de titels „Islamitische steekt katholieke in brand‟ daarentegen kan de vermelding wel relevant zijn, als het bericht handelt over een conflict met religieuze inslag.130 We kunnen van stereotypering spreken als we de volgende zaken vaststellen: nationaliteit en geboorteland van individu worden al te vaak vernoemd, gebruik van dreiging bevestigende en versterkende metaforen (bv. stromen asielzoekers), onverantwoord gebruik van belastende termen, demoniseren van godsdiensten en collectiviseren en depersonaliseren van bv. moslims. 131
2.3.2 Selectiecriteria en selectie 2.3.2.1
Selectiecriteria
De bedoeling van dit onderzoek is een beschrijving te geven van de beeldvorming over criminaliteit gepleegd door mensen van vreemde origine in Vlaamse kranten voor de maand november 2009. We hebben ons beperkt tot De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad waarmee we minstens een kwaliteitskrant en minstens een populaire krant in onze selectie stopten. Net zoals
129
DEVROE, I., o.c., 123. STAES, L., Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen. Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België, Brussel, 1994, 27p. 131 BRANTS, K., l.c., 220-234. 130
36
Van Dijk in 1983 werd er bij de selectie van de kranten geopteerd voor diversiteit in aantal lezers en ideologische strekking. Er werd gekozen voor het medium krant omdat dit het dichtst aansluit bij ons interessegebied. Bovendien blijkt uit Brits onderzoek dat de krant, na het televisienieuws (34%), het tweede belangrijkste nieuwsmedium (31%) is.132 De binnenlandse nieuwsberichten over mensen van vreemde origine werden geanalyseerd. De regionale berichten en het buitenlands nieuws werden buiten beschouwing gelaten. De voorkeur ging uit naar het binnenlands nieuws we graag een beeld wilden krijgen over hoe de Vlaamse kranten omgaan met mensen van vreemde origine in België. Het sportnieuws, dat in alle drie de kranten een apart katern beslaat, maakte wel deel uit van de selectie. Advertenties, overlijdensberichten, beursberichten, cartoons, zoekertjes, kruiswoordraadsels, weerberichten en weekendbijlagen zoals Vacature, Zeno, DmWax, Consument, Wonen, Reizen enzovoort werden niet geselecteerd. De reden dat extra bijlagen niet werden opgenomen, is omdat deze te talrijk en divers zijn voor de verschillende kranten en in principe niet echt relevant zijn als het op misdaadberichtgeving aankomt. Alle katernen van enig belang werden dus in de selectie opgenomen. In elke krant kunnen telkens vier belangrijke delen onderscheiden worden: het algemeen binnenlands nieuws, economie, sport en cultuur. Door deze categorieën allemaal te selecteren, wordt het vrij goed mogelijk een beeld te geven van de spreiding van de berichtgeving over heel diverse categorieën. Tot slot stellen we nog eens heel duidelijk welke artikelen geselecteerd werden bij de inhoudsanalyse: alle binnenlandse berichten in De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad voor de maand november 2009 waarin één of meerdere mensen of een groep mensen van vreemde origine kon geïdentificeerd worden op basis van een vreemde naam, nationaliteit, foto, huidskleur of het gebruik van bepaalde termen zoals allochtoon, vreemdeling, immigrant.
2.3.2.2
Beperkingen
De selectie bestond aanvankelijk uit de maanden november en december 2009 en januari 2010. Bij het verkrijgen van de eerste resultaten bleek algauw dat voor de eerste week de selectie misdaadberichten over mensen van vreemde origine zo‟n 75 artikelen bedroeg. Een vlugge becijfering toonde aan dat het aantal misdaadberichten in drie maand kon oplopen tot 1 000. Vanwege de haalbaarheid in tijd en bovenal in kwaliteit, werd beslist de selectie terug te brengen naar de maand november. Dit impliceert dat de verhoudingen over bijvoorbeeld het type misdaadberichten kan scheefgetrokken zijn door specifieke gebeurtenissen in die maand. Net zoals bij Van Dijk in 1983 zal de vertekening door crisisberichtgeving te groot zijn en kan er dus niet veralgemeend worden. Onze resultaten zullen dus enkel representatief zijn voor november 2009. Om het onderzoek zo optimaal mogelijk te kunnen uitvoeren, wilden we de desbetreffende krantenedities letterlijk kunnen doorbladeren. De drie verschillende kranten konden bemachtigd worden, maar bleken elk uit een andere regio in Vlaanderen te komen. Omdat het geenszins de 132
MCNAIR, B., News and journalism in the UK, London, Routledge, 2003, 22.
37
bedoeling van deze masterproef is om regio‟s te vergelijken, die bovendien dan nog eens uit verschillende kranten komen, werd de regionale berichtgeving uit de selectie geweerd. Bij het coderen van het type misdaadbericht misdaadcontrole, werd er ook gevraagd naar de toon van het bericht. Het artikel wordt dan gecodeerd als negatief, neutraal of positief. Uit het onderzoek van Van Dijk (1983) in de voorgaande literatuurstudie blijkt dat hij eenzelfde aspect codeerde. Devroe merkte echter kritisch op dat het labelen van een artikel als positief, neutraal of negatief niet zo simpel is als het lijkt. Hier kunnen verschillen optreden naargelang de visie van de codeur. Ook in dit onderzoek kan het coderen van dit aspect dus gepaard gegaan zijn met een zekere mate van subjectiviteit, maar net zoals Van Dijk waren we ons daarvan bewust en gaan we ervan uit dat dit ook zo is voor de lezers; bijgevolg dient dit geen onoverkomelijk nadeel te zijn om met dergelijke evaluatie te werken.133
2.3.2.3
Selectie
De selectieperiode van de kranten De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad liep vanaf de weekendeditie 31 oktober/1 november 2009 tot en met de editie van maandag 30 november 2009. Aangezien de selectie niet gespreid is over meerdere maanden en er ook niet met kunstmatige weken werd gewerkt, zal er waarschijnlijk een ietwat vertekend beeld verkregen worden door de crisisberichtgeving in de maand november. Het is bijgevolg niet mogelijk representatief te zijn voor een jaar. Anderzijds zal het wel mogelijk zijn om dieper in te gaan op de ontwikkeling van de crisisberichtgeving voor november. De Morgen wordt in Vlaanderen over het algemeen beschouwd als een kwaliteitskrant, terwijl Het Laatste Nieuws, af en toe vergeleken met een Engelse tabloid, en Het Nieuwsblad eerder gezien worden als populaire kranten.134 Voor het vierde kwartaal van 2009 haalden de populaire kranten een marktaandeel van ongeveer 80%. In de onderstaande tabel staat de totale betaalde verkoop (abonnementen en losse verkoop) in het vierde kwartaal van 2009 voor alle Vlaamse kranten. We kozen hier, in navolging van Devroe, voor de cijfers van de betaalde verkoop aangezien het verschil tussen verkoop en oplage bij sommige kranten groot is.135 De marktaandelen werden berekend op basis van de cijfers van de totale betaalde verkoop. We zien dat Het Laatste Nieuws met een verkoop van 283 255 kranten de grootste krant in Vlaanderen is. Het Nieuwsblad is, met grote voorsprong op de twee andere populaire dagbladen, de tweede grootste krant. Dit onderbouwt ook meteen de keuze voor deze twee populaire kranten. Als derde krant werd voor De Morgen gekozen die met 56 768 verkochte exemplaren de tweede grootste kwaliteitskrant voor Vlaanderen vormt. De Morgen is weliswaar niet 133
DEVROE, I., o.c., 63. SAEYS, F. en VERSTRAETEN, H., De media in maatschappelijk perspectief, Gent, Academia Press, 2005, 276. 135 DEVROE, I., o.c., 89. 134
38
de grootste kwaliteitskrant, maar haar ideologische geschiedenis helpt mee de keuze voor deze krant te verklaren. Met deze drie kranten in onze selectie hebben we een maximale diversiteit aan strekkingen: Het Laatste Nieuws als liberale krant, Het Nieuwsblad met een katholieke basis en De Morgen die nog steeds geassocieerd wordt met het socialisme. Deze verschillende visies zouden wel eens een rol kunnen spelen bij het beeld dat zij schetsen rond mensen van vreemde origine. Krant
Het Laatste Nieuws/ De Nieuwe Gazet Het Nieuwsblad/ De Gentenaar De Gazet van Antwerpen Het Belang van Limburg De Standaard
Uitgever
Soort krant
Betaalde verkoop vierde kwartaal 2009
Marktaandeel in %136
De Persgroep
Populair dagblad
283 255
30,5
VUM (Corelio)
Populair dagblad
255 332
27,5
Concentra
Populair dagblad
99 189
10,7
Concentra
Populair dagblad
98 064
10,6
VUM (Corelio)
Kwaliteitskrant
93 687
10,1
De Persgroep
Kwaliteitskrant
56 768
6,1
Kwaliteitskrant
36 425
3,9
De Morgen De Tijd
De Persgroep/ Rossel Bron: CIM, 2010 (http://www.cim.be)
De totale selectie bedroeg 78 kranten waaruit 256 berichten werden geselecteerd. Er werd gestart met de weekendeditie van 31 oktober/1 november 2009 en geëindigd op maandag 30 november 2009. De eerste week bestaat uit 7 kranten, aangezien er twee weekendedities in opgenomen zijn (die van 31 oktober/1 november en die van 6/7 november). De volgende twee weken zijn er telkens 6 kranten per week. De laatste week zijn er opnieuw 7 omdat de maandageditie van 30 november, die eigenlijk de start van week 5 is, aan de vierde week is toegevoegd.
2.4
Voorstelling en bespreking van de resultaten van de kwantitatieve
analyse 2.4.1 Categorie Uit de kranten haalden we eerst alle artikels met betrekking tot mensen van vreemde origine in België. Deze artikels werden verdeeld over 13 categorieën. (1) Entertainment, kunst, cultuur en media bevat alle nieuws over tv, radio, andere media, film, theater, musicals, literatuur, architectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst, musea en muziek. (2) Human interest zijn de artikels zonder directe nieuwswaarde of toegevoegde waarde. Deze artikels zijn ook meestal wat luchtiger, 136
Eigen berekening op basis van de betaalde verkoop.
39
denk maar aan: lifestyle, mode, royalty, recordpogingen, mening van de man in de straat, faits divers (nieuws over beroemdheden, overlijden 137,…). Activiteiten zoals de gordel, een wandeltocht, de dodentocht horen ook in deze categorie thuis. (3) Economische activiteit, financiën en sociale zaken omvat algemene economische onderwerpen, zowel publiek als privaat, werkloosheidscijfers, beursgang en grote fusies, de gevolgen van de economische veranderingen, nieuws van zowel werkgevers- als werknemerszijde, met onderwerpen als vakbonden, CAO‟s, faillissementen, betogingen, stakingen, afdankingen,… (4) Opvoeding, onderwijs en vorming omsluit specifieke situaties in scholen of het beleid dat scholen zelf voeren, allerlei vormingsactiviteiten en bijvoorbeeld nieuws over jeugdbewegingen. Onder (5) politiek schuilt een waaier van artikels over bijvoorbeeld overheden of politieke organisaties, het democratisch bestel, regeringsbeleid, nieuwe wetgeving en wetsvoorstellen, mensenrechten, integratie, opvang van vluchtelingen, gelijke kansen, asielproblematiek, migrantenstemrecht,… Ook artikels over het Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding, vakbonden, grote gekende sociale organisaties (zoals Amnesty, Liga voor Mensenrechten,…) horen hier bij. (6) Misdaad en controle, justitie en rechtszaken is de voor ons belangrijkst categorie en bevat alle berichtgeving inzake criminaliteit (drugsdelicten, moord, diefstal, bomalarm,…), controles op de uitvoering van de wet (zoals alcoholcontroles), verkeersovertredingen en andere kleine overtredingen, de gerechtelijke gevolgen van criminaliteit (zoals processen en rechtszaken) en tot slot artikels met betrekking tot onveiligheidsgevoel vallen hier onder. (7) Ongevallen en rampen bevat alle soorten rampen (natuurgeweld, gevolgen, hittegolf, watersnood, vervuiling, instorting van een brug…) en alle soorten ongevallen (vb weekendongevallen, brand). (8) Gezondheidszorg en welzijn is alles wat te maken heeft met geneeskunde, alternatieve geneeskunde, farmacie, paramedische beroepen (vb logopediste, kinesiste, maar ook maatschappelijk werk), voorlichtingscampagnes i.v.m. ziekte en gezondheid, ontdekkingen in de medische sector, alles in verband met OCMW, bijzonder jeugdzorg, huisvesting, sociale zekerheid enzovoort. (9) Wetenschap, uitvindingen en techniek betreft de berichtgeving over fundamenteel wetenschappelijk en beleidsgericht onderzoek, nieuwe technieken, ook ruimtevaart. (10) Natuur, milieu en mobiliteit omsluit alles wat te maken heeft met milieu en natuur, ggo‟s en energie, ruimtelijke ordening, alles i.v.m. verkeer (ook verkeersveiligheid) behalve verkeersovertredingen. Bij (11) religie vinden we algemene artikels over één of meerdere religies (vb religieuze feestdagen, ramadan,…), alles over rituelen, gewoontes, verplichtingen die men navolgt voor zijn geloof. Terrorisme of geweld met religieuze basis hoort bij thema 8. (12) Sport bevat de sportartikels die in de algemene pagina‟s zijn opgenomen. En tot slot (13) andere betreft de thema‟s die in geen enkele van bovenstaande categorie onder te brengen zijn.
137
Als er een kunstenaar overleden is dan werd dit wel geplaatst bij de categorie kunst en cultuur.
40
2.4.1.1
De Morgen
Sport
Grafiek 1: verdeling categorieën DM
Entertainment, kunst, cultuur en media
13%
16%
Politiek 7%
Misdaad en controle, justitie en rechtszaken
2%
Economische activiteit, financiën en sociale zaken human interest 26%
wetenschap,uitvinding en techniek natuur,milieu en mobiliteit 33%
religie
De categorie sport is met 33% de grootste categorie waarover met betrekking tot mensen van vreemde origine bericht wordt in De Morgen. Op de tweede en derde plaats vinden we de categorieën entertainment, kunst, cultuur en media (26%) en politiek (16%) terug. Misdaad en controle, justitie en rechtszaken bevindt zich op de vierde plaats (13%). Economische activiteit, financiën en sociale zaken (7%) en human interest (2%) zijn de laatste categorieën van enig belang.
2.4.1.2
Het Laatste Nieuws Sport
Grafiek 2: verdelingen categorieën HLN 13%
Misdaad en controle, justitie en rechtszaken
8% 5%
Entertainment, kunst, cultuur en media
4% 4% 2%
human interest Economische activiteit, financiën en sociale zaken Politiek wetenschap, uitvinding en techniek gezondheid en welzijn
63%
natuur,milieu en mobiliteit Opvoeding, onderwijs en vorming
41
Voor Het Laatste Nieuws palmt de categorie sport (63%) met grote voorsprong de eerste plaats in. Misdaad en controle, justitie en rechtszaken (13%) vormen meteen de tweede grootste categorie. Verder volgen entertainment, kunst, cultuur en media (8%) en human interest (5%) op de derde en vierde plaats. Tot slot zijn er de evenwaardige categorieën economische activiteit, financiën en sociale zaken (4%) en politiek (4%) die de taart bijna rond maken.
2.4.1.3
Het Nieuwsblad Sport
Grafiek 3: verdeling categorieën HNB
13%
Entertainment, kunst, cultuur en media
7%
Misdaad en controle, justitie en rechtszaken
5% 5% 4%
human interest Economische activiteit, financiën en sociale zaken Politiek wetenschap, uitvinding en techniek ongevallen en rampen
65%
gezondheid en welzijn religie
Ook bij Het Nieuwsblad steekt de categorie sport (65%) er met kop en schouders bovenuit. Entertainment, kunst, cultuur en media (13%) en misdaad en controle, justitie en rechtszaken (7%) vervolledigen de top drie. Daarna volgen economische activiteit, financiën en sociale zaken (5%) en human interest (5%). Tot slot neemt politiek (4%) de zesde plaats in.
2.4.1.4
Vergelijking De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad
Het feit dat de categorie sport bij alle drie de kranten met voorsprong de grootste is, is geen opvallende vaststelling als men bijvoorbeeld weet dat iedere Belgische voetbalploeg een speler van vreemde origine in de gelederen lopen heeft. En voetbal is nu eenmaal een heel populaire sport wat zich in de sportverslaggeving van kranten uit. Gelijkaardige voorbeelden gelden voor andere sporttakken zoals wielrennen en basketbal. Sport buiten beschouwing gelaten komt de categorie misdaad en controle, justitie en rechtszaken bij elk van de drie kranten in de top drie en bij Het Laatste Nieuws zelfs op de eerste plaats voor. De verschillen tussen de volgorde van de categorieën vallen te verklaren als we weten waar de kranten voor staan. Hoewel sport overal de grootste categorie is, blijkt die bij Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad aanzienlijk groter. Geen vreemd resultaat want beiden zijn voor hun
42
sportverslaggeving gekend. Dat de categorie entertainment, kunst, cultuur en media bij De Morgen zo groot is kan verklaard worden door het feit dat De Morgen een speciaal katern Cultuur heeft terwijl Het Laatste Nieuws zich beperkt tot een pagina Vips eerder op human interest gericht. Het Nieuwsblad herbergt wel steeds een tiental pagina‟s Extra waar ondermeer entertainment, kunst, cultuur en media teruggevonden wordt. Tot slot kent enkel De Morgen een groter aandeel politiek dan misdaad en controle, justitie en rechtszaken. Deze vaststelling is ook verklaarbaar vanuit het gegeven dat De Morgen zich concentreert op binnen- en buitenlandse politiek terwijl Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad dan weer een katern Regio bevatten. In wat volgt wordt er enkel op de artikels uit de categorie misdaad en controle, justitie en rechtszaken ingegaan.
2.4.2 Vormelijke analyse 2.4.2.1 Aantal, pagina, grootte, soort artikel In totaal kwamen er 254 misdaadberichten met betrekking tot mensen van vreemde origine in België uit de selectie. Het Laatste Nieuws heeft hierin het grootste aandeel met 109 artikels, gevolgd door De Morgen met 82 artikels en tot slot Het Nieuwsblad met 63 artikels. Om te zien hoe groot het belang is dat de kranten geven aan misdaadartikels over mensen van vreemde origine in België, kijken we naar de paginanummers waar de artikels terugkomen en de grootte van de artikels. Er zijn 34 van de 254 artikels (13,4%) op de voorpagina terug te vinden. De voorpagina neemt hierin meteen de koppositie in ten opzichte van andere
pagina‟s.
Over
het
algemeen zien we dat vooral de eerste vier pagina‟s (44,5%) het onderwerp
zijn
van
misdaadberichtgeving.
Hoe
verder naar achteren in de kranten, hoe minder misdaadberichten er terug te vinden zijn. Dit is wel te verklaren door het feit dat de laatste pagina‟s van kranten vaak katernen over sport, economie en cultuur betreffen.
43
De grootte van de artikels toont aan dat meer dan de helft van de misdaadberichten kleiner dan 1/8 van een krantenpagina zijn (55,9%). De krantenartikels die een grote oppervlakte beslaan zijn duidelijk in de minderheid. Slechts in 12 van de 254 berichten (4,7%) wordt de criminaliteit door mensen van vreemde origine over een ganse pagina of meer uitgesmeerd. Vervolgens kijken we naar het soort artikel; door wie het artikel gefabriceerd is. De overgrote meerderheid van de artikels, namelijk 226 op 254 (89%), werd geschreven door een lid van de redactie. De overige artikels worden voornamelijk verdeeld over de categorie foto/cartoon + uitleg die vaak op de voorpagina te vinden zijn en editoriaal artikel. Het gaat hier respectievelijk om 12 (4,7%) en 7 artikels (2,8%). De categorieën artikel van een agentschap, ingezonden opiniestuk, interview en andere zijn verwaarloosbaar klein. Bij de categorieën redactioneel artikel en editoriaal artikel noteerden we ook telkens wie de auteur was. Vaak terugkerende namen voor De Morgen zijn Sue Somers en Marjan Justaert, voor Het Laatste Nieuws zijn dit Kurt Wertelaers en José Masschelin en voor Het Nieuwsblad zijn dit tenslotte Steven De Bock en Yves Barbieux. Aangezien het grootste aantal artikels kleiner is dan 1/8 van een krantenpagina, is er bijgevolg ook vaak geen auteur vermeld. Verder is ook de vermelding van enkel initialen courant.
44
2.4.2.2 Politieke standpunten We gingen ook na of er politieke standpunten uit de redactionele artikels naar boven kwamen. Deze werden slechts in 8 artikels (3,1%) teruggevonden. In de helft van de gevallen werd enkel het standpunt van de geïnterviewde of geciteerde zonder verdere duiding gegeven, in de andere helft van de gevallen werd het standpunt van de geïnterviewde of geciteerde gegeven aangevuld met andere standpunten en/of duiding van de journalist. In de andere 246 misdaadberichten werden geen opvallende politieke standpunten teruggevonden. Een eerste voorbeeld om de aanwezigheid van politieke standpunten in een artikel toe te lichten vinden we terug in de weekendeditie van 31 oktober en 1 november 2009. De titel heet „Staking benadrukt gevangeniscrisis‟ en handelt over het dodelijk incident in Leuven Centraal waarbij een gedetineerde van vreemde origine twee cipiers en drie gevangenen verwondde waarop hij werd uitgeschakeld met een dodelijk schot. Politieke standpunten komen uit verscheidene hoeken. Minister van Justitie De Clerck beseft dat er een probleem is qua infrastructuur en meent dat het te wijten is aan de overbevolking: “Er is meer volk, meer druk op het personeel, dat creëert een sfeer van nervositeit en dus moeten we dringend oplossingen vinden. We zitten vandaag aan 10.400 gevangenen, dat is 2.000 meer dan de capaciteit toelaat. Daar moeten we absoluut een stop op zetten.” Er wordt verder toelichting gegeven door journaliste Marjan Justaert die meer duiding geeft omtrent de overbevolking. Een andere standpunt dat wordt belicht is dat van professor Brice De Ruyver. Hij zegt het volgende: “In alle gevangenissen zitten ongeveer 1.000 geïnterneerden, zij kunnen nergens anders heen wegens de overbevolking. Maar zulke mensen laten circuleren in een gewoon gevangenisregime is een gigantisch risico. Het eerste wat nu moet gebeuren is het weghalen van die categorie uit de strafinrichtingen.” Hij meent ook dat minister De Clerck het elektronisch toezicht moet uitbreiden en naast de 500 cellen die hij gaat huren in Tilburg, ook de 190 Nederlanders in onze cellen terugsturen. Tot slot reageert professor Sonja Snacken op de aanwezigheid van veroordeelden met psychische problemen in de gevangenis: “Dat is een probleem dat al jaren aansleept. Maar in plaats van plaatsen bij te bouwen, denk ik dat de prioriteit bij het personeel ligt. Zij verdienen een betere vorming, ondersteuning en omkadering zodat ze beter gewapend – figuurlijk dan - zijn als er zich incidenten voordoen.” Ook Het Laatste Nieuws bericht in de editie van 6 november 2009 nog over het gevangenisincident met de volgende kop „Iran veroordeelt „moord‟ op gevangene die cipier neerstak‟. De directeur van het Iraanse minsisterie van Buitenlandse Zaken uit in het artikel zijn officiële protest aan de Belgische ambassadeur. Bij het gevangenisincident werd de Iraanse dader „vermoord‟. De Belgische ambassadeur repliceert dat hij “zijn spijt betuigt en belooft dat de zaak wordt onderzocht en de resultaten bekendgemaakt.” Een derde voorbeeld komt eveneens uit de krant De Morgen, ditmaal van 5 november 2009. „Bendes stelen voor 250 miljoen van Belgische middenstand‟ gaat over rondtrekkende dievenbendes die met
45
het overvallen en oplichten van de Belgische middenstanders elk jaar gemiddeld 250 miljoen euro buit maken. Het onderzoeksrapport van de Nederlandse vereniging voor Detailhandel pleit voor een grensoverschrijdende aanpak op Europees niveau. Volgens Luc Ardies, directeur distributie van Unizo hebben inspanningen van onze politiediensten anders weinig zin. “„Het is dweilen met de kraan open‟, zei hij. Van Daele, onderzoeker aan de universiteit van Gent denkt dat een grensoverschrijdende aanpak inderdaad een enorme vooruitgang zou zijn en dat een Europees beleid ook de berechting van bendeleden zou vergemakkelijken. „We zouden informatie kunnen uitwisselen, zodat we kunnen bepalen of het om zware jongens dan wel kleine garnalen gaat‟, besluit Van Daele in het artikel.”
2.4.2.3
Foto’s
Het volgende item in ons codeboek is het aantal foto’s. Uit de analyse blijkt dat een kleine helft van de artikels niet begeleid worden van een foto (47,2%). Bij 78 misdaadartikels (30,7%) staat er 1 foto of cartoon. Er zijn 31 artikels (12,2%) die vergezeld worden van twee foto‟s en 12 artikels (4,7%) die zelfs 3 foto‟s bevatten. 13 artikels (5,1%) bevatten 4 foto‟s of meer.
46
Als we verder kijken naar de 134 artikels die foto‟s bevatten en ons afvragen of er hierop al dan niet personen terug te vinden zijn, dan zien we dat dit bij allemaal op twee na het geval is (98,5%). Foto‟s zonder personen worden in het geval van misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine dus zelden afgebeeld. Bij geen enkel artikel werd een cartoon teruggevonden. De personen op de foto kunnen in 54 op de 132 gevallen (40,9%) geïdentificeerd worden als van vreemde origine op basis van gelaatstrekken, huidskleur, het vernoemen van naam, expliciete vermelding dat het om een allochtoon gaat of omdat we voorkennis hebben. De tweede grootste categorie, met 43 artikels (32,6%), zijn foto‟s met personen die uit verschillende categorieën komen. Er staan bijvoorbeeld autochtonen op de foto‟s samen met allochtonen herkend door klederdracht, of er staan zowel allochtonen herkend door klederdracht als allochtonen herkend door huidskleur op de foto. In 25 gevallen (18,9%) is het duidelijk zichtbaar dat het om een autochtoon persoon gaat. De twee resterende categorieën „allochtonen herkend door kledij of typische handeling‟ en „twijfelgeval/onzichtbaar‟ hebben respectievelijk vier en zes artikels. Bij de overige 122 misdaadberichten zijn er geen foto‟s of staan er geen personen op de foto‟s.
2.4.3 Inhoudsanalyse 2.4.3.1
Categorie misdaadbericht
Er werd aanvankelijk gestart met vier categorieën misdaadberichten: concrete misdrijven, meer algemene artikelen over misdaadcategorieën, misdaadcontrole/reactie op criminaliteit en onveiligheidsproblematiek. De categorie onveiligheidsproblematiek werd uiteindelijk geschrapt omdat er daarover geen artikels in de selectie voorkwamen. De drie resterende categorieën worden hierna kort omschreven.
47
Artikels over concrete misdrijven zoals drugsdelicten, moord, inbraak, slagen en verwondingen behoren tot de categorie concrete misdrijven. De tweede categorie meer algemene artikelen over misdaadcategorieën omvat artikels over bijvoorbeeld winkeldiefstallen in Vlaanderen en een crimineel
die
een
boek
schrijft
over
zijn
misdaadverleden.
De
laatste
categorie
misdaadcontrole/reactie op criminaliteit bevat berichten zoals de cipierstakingen als reactie op het geweld in de gevangenis, een grootschalige politieactie als reactie op geldsmokkel, de Deense politie die Belgische politiesteun vraagt als gevolg van onrust naar aanleiding van de klimaattop in Kopenhagen. Het aandeel van de eerste categorie concrete misdrijven is het grootste. Er zijn 230 van de 254 artikels (91%) die tot deze categorie behoren. De andere 24 artikels zijn met 6 (2%) en 18 (7%) verdeeld over respectievelijk de categorieën meer algemene artikelen over misdaadcategorieën en misdaadcontrole/reactie op criminaliteit. 2.4.3.1.1
Concrete misdrijven
Daar de categorie concrete misdrijven met voorsprong de grootste is (91%), hebben we twee specifiekere vragen gesteld over dit type artikelen. Enerzijds hebben we de artikelen op basis van
48
een bestaande politienomenclatuur naar type misdrijf verdeeld.138 Anderzijds bepaalden we voor de berichten tot welke fase van de strafrechtelijke reactie ze behoorden. Het misdrijftype misdrijven tegen de lichamelijke integriteit torent met 64% hoog boven de andere uit. De misdrijven aanranding van de eerbaarheid, doodslag, moord, onopzettelijke en opzettelijke misdrijven tegen lichamelijke integriteit, verkrachting,…
kunnen onder deze noemer geplaatst
worden. Daarnaast zijn er nog twee andere misdrijftypes met een behoorlijk aandeel. Het tweede grootst met 10% is de categorie misdrijven tegen de openbare veiligheid waar bedreigingen, criminele organisatie, ontvluchting van gevangenen, verberging en vereniging van misdadigers. Diefstal en afpersing is de derde grootste categorie met 6%. Andere categorieën zoals misdrijven tegen de persoonlijke veiligheid (3,5%) en misdrijven tegen de veiligheid van de staat (2,6%) vervolledigen de top vijf, maar met een kleinere frequentie. We stellen vast dat de fasen plegen en opsporen de hoogst scorende fasen van de strafrechtelijke reactie zijn. 29,1% van de concrete misdrijfberichten gaat over de fase van het plegen van het misdrijf, 28,3% gaat over het opsporen. De fase van de straftoemeting is met 22,6% de derde belangrijkste fase in de misdaadberichtgeving over concrete misdrijven gepleegd door mensen van vreemde origine. Daarna volgen de fasen vatten (10,7%) en strafuitvoering (7,8%). 2.4.3.1.2
Meer algemene artikelen over misdaadcategorieën
Voor de meer algemene artikelen over misdaadcategorieën leverde de selectie slechts 6 artikels (2%) op . Er werd op voorhand reeds een aantal categorieën bepaald om deze artikels onder te verdelen: gevangenis, oorlog/aanslagen, overheid/wetgeving, literatuur/internet, geld en andere. Er werden 2 artikels in de categorie oorlog, 3 artikels in de categorie overheid/wetgeving en 1 artikel in de categorie literatuur gestopt. Vier artikels komen uit De Morgen, de andere 2 artikels over de Oulematou-wet komen uit Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. Omdat het slechts 6 artikels betreft, worden ze in wat volgt kort even toegelicht. De categorie oorlog/aanslagen betreft 2 artikels. Het eerste artikel komt uit De Morgen en de titel luidt „Wanneer de therapeut het niet meer aankan‟. In het artikel komen zowel binnenlandse als buitenlandse professoren en psychiaters aan bod die reageren op een aanslag van een Amerikaans legertherapeut die als gevolg van een psychisch trauma het vuur opent op soldaten. De pleegplaats is de Verenigde Staten maar het artikel werd toch geselecteerd omdat ook Belgische professoren in het artikel reageren en de link leggen met België. Het tweede artikel heet „De islam preekt geen criminaliteit‟ en is een reactie van een journalist op de aanslagen in de gevangenis. Hij pleit voor een normale behandeling naar de moslims toe en hen niet als mensen met een gewelddadige
138
X (mei 2009) „PCS-nomenclatuur‟ [PDF]. www.polfed-fedpol.be/crim/.../beschrijving_nomenclatuur_mei_2009.pdf
49
godsdienst te beschouwen. De 3 artikels uit de categorie overheid/wetgeving gaan over de Oulematou-wet als antwoord op de aanslagen van Van Themsche. De vermoordde oppas was illegaal in het land en had volgens de oude wetgeving geen recht op een deel van het Slachtofferfonds. Het parlement paste deze wet aan zodat de familie toch nog een schadevergoeding kan bekomen. Het artikel uit de categorie literatuur/internet betreft een voormalig crimineel die een boek schrijft over de Siberische maffia. 2.4.3.1.3
Misdaadcontrole – reactie op criminaliteit
De laatste categorie is misdaadcontrole/reactie op criminaliteit en omvat 18 artikelen (7%), waarvan er 10 uit De Morgen, 5 uit Het Laatste Nieuws en 3 uit Het Nieuwsblad komen. Ook voor deze derde categorie werd er naar een onderverdeling volgens thema gezocht. Het resultaat: preventie, politie, jeugdbescherming, gevangenis, regering/wetgeving en andere. Er werd verder bepaald of de reactie op de criminaliteit positief, negatief of eerder neutraal was. Als gevolg van de crisisberichtgeving rond de rellen en de stakingen in de Belgische gevangenissen neemt de categorie gevangenis het grootste stuk van de taart in met 11 artikels. Daarnaast komen ook politie (4 artikels), preventie (2 artikels) en andere (1 artikel) voor. De categorieën jeugdbescherming en geld komen geen enkele keer voor. De toon van de berichten misdaadcontrole/reactie op criminaliteit is in 12 van de 18 artikels negatief. Dit kan verklaard worden doordat 11 van de 18 artikelen gaan over de cipierstakingen in de Belgische gevangenissen als reactie op de rellen en gewelddadige incidenten tussen gevangenen en cipiers. En stakingen zijn nu eenmaal duidelijk te classificeren als negatief. De noemer neutraal kon op 4 artikels worden geplakt. Voorbeelden van neutrale artikels zijn de berichten over de Deense politie die Belgische politiesteun vraagt, de wietteelt die in Nederland voortaan als zwaar misdrijf wordt geklasseerd,… Tot slot ontwaren we een klein aandeel positieve reacties op misdaad (2 artikels) namelijk de artikels over de geïntegreerde efficiënte Europese aanpak van rondtrekkende dievenbendes in België en de grootschalige geslaagde actie tegen geldsmokkel.
2.4.3.2
Achtergrondinformatie en groep/individu
Om een idee te krijgen over de aandacht die journalisten spenderen aan achtergrondinformatie of verklaringen voor het gebeuren, werd deze factor ook genoteerd voor de artikels. De vraag was of er achtergrondinformatie of verklaringen voor de gebeurtenis, het incident of feit gegeven werden. Hiermee wordt bedoeld of er ook informatie gegeven wordt omtrent de context waarin het gebeuren plaats vond. De context wordt door Ilse Devroe‟s codeboek omschreven als een gebeurtenis die langer dan 1 dag voor het nieuwsfeit beschreven in het artikel plaatsvond (bijvoorbeeld historische schets, de oorzaak of aanleiding van het feit in het artikel, een
50
gelijkaardig
geval,…)
en/of
de
persoonlijke
geschiedenis
van
de
actoren
(bijvoorbeeld
familiesituaties, werk, psychische toestand,…) en/of uitleg door een deskundige (bijvoorbeeld een psycholoog geeft uitleg over pestgedrag op of door allochtonen,…). De inhoudsanalyse geeft weer dat er in 71% van de gevallen sprake is van achtergrondinformatie of verklaringen. Dit is een positieve vaststelling want het geeft aan dat journalisten belang hechten aan het kaderen van de feiten. En dit komt de beeldvorming over mensen van vreemde origine alleen maar ten goede. In de andere 29% van de gevallen werd er dus echter geen achtergrondinformatie gegeven. Er wordt in 83,9% van de artikels over het algemeen vooral over mensen van vreemde origine gesproken als één of meerdere individuen. Vaak wordt hun naam vermeld. Er wordt slechts in 10% van de gevallen enkel over mensen van vreemde origine als groep bericht terwijl in 5,7% van de gevallen zowel groep als individuen worden vermeld. Bij de overige artikels wordt er niet over allochtonen gesproken maar gaat het bijvoorbeeld om een interview met iemand van allochtone origine, zonder dat er over hem of haar gesproken wordt of over allochtonen in het algemeen gesproken wordt. Als het artikel over individuen berichtte, werd er telkens genoteerd over hoeveel mensen van vreemde origine er gesproken werd. Wanneer een persoon van vreemde origine geïnterviewd werd als expert, hulpverlener,… over een bepaalde gebeurtenis, maar er werd niet over hem gesproken, dan werd hij niet meegeteld. Als er zowel over individuen als over een groep gesproken werd, werd de groep genegeerd en het aantal individuen waarover gesproken werd, geteld. In 105 artikels (41,3%) wordt er slecht over 1 persoon van vreemde origine in het bijzonder gesproken. Er wordt in 42 artikels (16,5%) over 2 personen gesproken terwijl in 77 artikels (30,3%) 3 of meer personen vernoemd worden. In 15 artikels (5,9%) wordt een persoon van vreemde origine geïnterviewd als expert, hulpverlener,… over een bepaalde gebeurtenis, maar wordt er niet over hem gesproken. In nog eens 15 artikels (5,9%) spreekt men over een allochtone bevolkingsgroep zoals bijvoorbeeld „de Marokkanen‟ in het algemeen en kan er geen getal op geplakt worden. Daarnaast noteerden we ook hoeveel personen, zowel autochtonen als allochtonen, er geïnterviewd, geciteerd of geparafraseerd worden in het artikel. Bij een opiniestuk of lezersbrief werd de schrijver ook meegeteld als een persoon. In 107 (42,1%) artikels werd er geen enkele persoon geïnterviewd, geciteerd of geparafraseerd. Er werd in 97 (38,2%) artikels 1 persoon aan het woord gelaten. In de overige 50 (19,7%) van de 254 artikels werden er 2 of meer personen geïnterviewd, geciteerd of geparafraseerd.
2.4.3.3
Groep
In dit punt worden de resultaten voor de analyse van de groep weergegeven. Om te beginnen werd de nationaliteit van de groep gecodeerd.
51
In een kleine helft van de artikels (44,74%) wordt de nationaliteit van de groep niet benoemd en heeft men het over allochtonen, migranten, vreemdelingen,… in het algemeen. De vaakst voorkomende groep van nationaliteiten die in misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine als groep wordt benoemd zijn de Oost-Europeanen. Deze noemer bevat alle balkanlanden en de landen van de ex-USSR zijnde Albanië, Bulgarije, Polen, Roemenië, Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Servië, Montenegro, Macedonië, Litouwen, Estland, Letland, Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne, Moldavië, Armenië, Azerbeidzjan en Georgië.
Onder de noemer Europa van de 15+ Noorwegen en IJsland + Zwitserland valt 10,53% van de artikels. De volgende landen maken deel uit van deze categorie: Denemarken, Finland, Zweden, IJsland, Noorwegen, Ierland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Zwitserland, Nederland, Luxemburg, Duitsland, Oostenrijk, Liechtenstein, Monaco, Italië, Spanje, Portugal, Griekenland, Andorra, SaintMarin en het Vaticaan. De Maghreb-landen (Marokko, Algerije, Lybië, Mauritanië en Tunesië), de Afrikaanse landen Kongo, Rwanda en Burundi en Azië maken de top drie van de benoemde nationaliteiten volledig met elk 7,89% van de berichten.
52
In 22 artikels werd de nationaliteit van de groep effectief benoemd. In 17 artikels (77,3%) is de vermelding van de nationaliteit relevant met betrekking tot het artikel. Volgens de AVBB moet de relevantie van het vermelden van nationaliteit, geboorteland, etnische afkomst, huidskleur, religie of cultuur blijken uit de rest van het bericht. In de overige 5 artikels (22,7%) is de vermelding van de nationaliteit van de groep mensen van vreemde origine niet relevant. We gaan hier bij de kwalitatieve inhoudsanalyse dieper op in. Naast de nationaliteit werd de origine van de personen genoteerd. Onder origine verstaan we de oorspronkelijke nationaliteit, etniciteit, ras door het vermelden van geboorteland, nationaliteit of regio (Maghrebijnen, Zwart-Afrikanen, mensen uit de balkan, Oost-Bloklanden, Zuid-Amerikanen, Noord-Afrikanen,…).
Het grootste aandeel (35,9%) van de origine van groepen is onbekend, niet vermeld in het artikel. Daarna volgen logischerwijs de mensen van Oost-Europese origine (17,95%), Noord-Afrikaanse origine (10,26%) en de mensen van Afrikaanse/zwarte, Aziatische en Latijns-Amerikaanse/ ZuidAmerikaanse origine elk met 7,69%. Het al dan niet vermelden van de culturele achtergrond, ras of etniciteit in het artikel werd ook gecodeerd. Het vernoemen van deze factor kan ook een rol spelen in een stereotiepe beeldvorming
53
over mensen van vreemde origine. Typische voorbeelden van de culturele achtergrond zijn bijvoorbeeld zigeuners, Arabieren of Berbers. Devroe bepaalde dan weer dat etniciteit herkend kan worden door een groep van mensen die gekenmerkt wordt door bepaalde vaste, erfelijke, uiterlijke eigenschappen zoals zwarten, Aziaten of blanken. Slechts in 7 artikels werd met betrekking tot de groep verwezen naar de culturele achtergrond, het ras of de etniciteit. 5 daarvan kwamen voor in De Morgen gespreid over de ganse maand november: hutu‟s en tutsi‟s, urka‟s, romazigeuners, Arabische gevangenen en nogmaals hutu‟s. Het Laatste Nieuws heeft het in verband met de zaak Younes over een Arabisch opschrift en Het Nieuwsblad vermeldt bij illegale mensenhandel dat de meeste illegalen sikhs waren. Tot slot werd met betrekking tot informatie over groepen ook het vermelden van religie (moslim, hindoe, katholieken,…) in het artikel opgespeurd. Slechts in 5 artikels werd de religie van de allochtone groep vermeld. Op verschillende manieren werd in alle 5 de gevallen naar de islam verwezen: moslims, de islam, profeet Mohammed, islamiet, moslimmannen, moslimterrorisme,… Deze termen komen uit edities van Het Laatste Nieuws en De Morgen. 2.4.3.3.1
Verschillen tussen allochtonen en autochtonen
Het oorspronkelijke codeboek van Ilse Devroe had ook aandacht voor het vermelden van verschillen tussen allochtonen en autochtonen. Daar het niet zeker was of dit ook voor het eigen onderzoek relevant zou zijn, hebben we dit onderdeel ook in het codeboek opgenomen. Er is aandacht voor het vernoemen van verschillen in religie, sociaal gedrag/omgang met elkaar, woon- en leefgewoontes, kledij en rolpatronen. Er mocht slechts positief geantwoord worden als er ook effectief een vergelijking gemaakt werd met de autochtone bevolking. Uiteindelijk wezen de resultaten via SPSS uit dat deze verschillen zelden vernoemd werden in artikels met betrekking tot criminaliteit en mensen van vreemde origine. Op vlak van religie waren er 4 artikels waarin over religieuze gewoontes werd gesproken en op een zeker manier vergeleken werd met de religieuze gebruiken van de Katholieke kerk. Ook was er 1 artikel waarin er gesproken werd over sociaal gedrag, omgang met elkaar en er daarna een vergelijking gemaakt wordt met de Vlaamse bevolking. Tot slot is er ook op vlak van rolpatronen 1 artikel waarin verschillen tussen autochtonen en allochtonen besproken worden. Omdat het slechts een klein aantal artikels betreft, worden deze van dichterbij bekeken. Alle artikels komen in De Morgen voor. In de eerste twee artikels omtrent religie wordt er een vergelijking gemaakt tussen de islam en het katholieke geloof. Het eerste artikel gaat over een moslimmeisje dat het slachtoffer werd van een fatale duiveluitdrijving. De advocaat van de ouders: “De ouders hadden alleen maar het beste voor met hun kind. Net zoals gelovige katholieken een pastoor aanspreken, dachten zij goed te doen door een gebedsgenezer in huis te halen om hun dochter te verlossen van kwade geesten.” Het tweede artikel betreft een opiniestuk van journalist Bert Claerhout. Hij fulmineert tegen het feit dat mensen voortdurend islam en criminaliteit aan
54
elkaar linken. “Godsdiensten – het jodendom, het christendom en de islam incluis – hebben aanleiding gegeven tot zowel de meest verheven als de meest verwerpelijke ontwikkelingen. Toch ken ik geen enkele godsdienst die criminaliteit goedkeurt. De overgrote meerderheid van de moslims wil precies hetzelfde als de Vlamingen: een beetje geluk en een hoopvolle toekomst voor zijn kinderen.” Het artikel in verband met sociaal gedrag, omgang met elkaar gaat over de geweldplegingen in de gevangenis. Ivan Vandecasteele (ACOD) schuift verschillende verklaringen naar voren: “Er is overbevolking die tot spanningen leidt. Maar ook de gevangenisbevolking is de afgelopen jaren gewijzigd. Er zitten meer gedetineerden uit het voormalige Oostblok binnen de gevangenismuren. Zij krijgen geen financiële steun van buitenaf en hebben zich daarom op interne handeltjes in drugs en gsm‟s gestort. Daardoor krijg je bendevorming (…)”. En deze bendevorming veroorzaakt spanningen en rellen. In deze verklaring maakt hij impliciet een vergelijking tussen de OostEuropese criminelen en de autochtone criminelen. De Oost-Europese criminelen krijgen geen financiële steun, zoeken bijgevolg hun eigen methodes om geld te verwerven en vormen zo dealende bendes. Tot slot het artikel waarin een vergelijking tussen allochtonen en autochtonen voorkomt op vlak van rolpatronen. In de opheffende zaak rond de vermoorde kleuter Younes wordt de vader van de jongen op televisie geïnterviewd. Men probeert de vader verdacht te maken en argumenteert: “Zo zou de politie het opmerkelijk gevonden hebben dat hij er nauwelijks geraakt uit zag en toonden de buren zich geschokt over het feit dat hij de draad van zijn leven zo gewoon weer opnam na de feiten. Ik ben wel geraakt, zei de vader moeilijk. Het is mijn hart dat verscheurd wordt. Wanneer in Marokko mensen sterven, zijn het de vrouwen die wenen maar niet de mannen. Dat is onze cultuur.” Deze passage toont aan dat onze cultuur ervan uitgaat dat slachtoffers in zo‟n zaak moeten rouwen en hun gewone gang van zaken onderbreken terwijl het er volgens de vader in de Marokkaanse cultuur anders aan toe gaat. 2.4.3.3.2
Algemeen beeld allochtone groepen
In een kleine helft (44,79%) van de artikels wordt de nationaliteit van de vermelde groepen niet benoemd. Wanneer dit toch gebeurt, gaat het in een zesde (15,79%) van de berichten om OostEuropese bevolkingsgroepen. In 77,3% van de gevallen is het vermelden van de nationaliteit wel relevant. De origine wordt in 35,9% van de artikels niet vermeld. Wanneer deze wel vermeld wordt, gaat het logischerwijs in 17,95% van de misdaadberichten om mensen van Oost-Europese origine. Verwijzingen naar culturele achtergrond, ras, etniciteit of religie komen zelden voor, evenals vergelijkingen tussen de autochtone en allochtone bevolkingsgroepen op vlak van religie, sociaal gedrag, woon- en leefgewoontes en kledij en rolpatronen blijven zo goed als altijd achterwege.
55
2.4.3.4
Individuen
Er werden twee types individuen gecodeerd: de passieve actoren en de actieve actoren. De passieve actoren zijn de allochtone personen over wie gesproken wordt. Als er niet over een individu of verschillende individuen gesproken werd, dan werd dit tweede deel van het codeboek niet aangeduid. Er werden ook geen groepen gecodeerd. De actieve actoren zijn de personen die in het artikel geïnterviewd worden. 2.4.3.4.1
Passieve actoren
Voor de passieve actoren werden er dus enkel individuen gecodeerd die van vreemde origine zijn. Er werden maximaal twee personen per artikel gecodeerd. Het belang van een persoon werd bepaald aan de hand van het aantal lijnen in het artikel die over de persoon gingen. a) Nationaliteit
Zoals bij de groepen werd ook voor de individuen de nationaliteit en de relevantie van het vermelden ervan genoteerd. Uit de selectie van 254 misdaadberichten waren er 331 personen van vreemde origine waarover gesproken werd. Bij 219 van de 331 personen (66,2%) werd de nationaliteit niet benoemd. Er waren 33 (10%) individuen afkomstig uit de Europese landen Denemarken,
Finland,
Zweden,
IJsland,
Noorwegen,
Ierland,
Groot-Brittannië,
Frankrijk,Zwitserland,Nederland,Luxemburg, Duitsland, Oostenrijk, Liechtenstein, Monaco, Italië,
56
Spanje,Portugal, Griekenland, Andorra, Saint-Marin en het Vaticaan. Dit zijn er 8 meer dan de Maghreb-landen die volgen met 7,6%. Deze vaststelling is in het kader van het onderzoek belangrijk aangezien alle personen van vreemde origine werden geselecteerd. Dit in tegenstelling tot de geselecteerde onderzoeken in de literatuurstudie die een engere definitie van de allochtoon hanteren en de inwoners van de Westerse landen buiten beschouwing laten. Hier wordt aangetoond dat er over deze personen met betrekking tot onze selectie vaker wordt bericht dan over de bevolkingsgroepen die men gewoonlijk als allochtoon omschrijft, zijnde Maghrebijnen, OostEuropeanen,… Deze personen komen evenwel respectievelijk met 7,6% en 5,1% op de tweede en derde plaats van de vernoemde nationaliteiten. Voor de 115 personen waarbij het mogelijk was te bepalen of de vermelding van de nationaliteit al dan niet relevant was, bleek dat dit voor 80 gevallen (69,6%) niet relevant was. Bij de andere 35 (30,4%) was het wel relevant. Dit is een betrekkelijk negatievere vaststelling dan bij de vermelding van de nationaliteit van de groepen waar we de omgekeerde verhouding terugvonden. Om aan te tonen wanneer het vernoemen van nationaliteit wel relevant is, worden bij de kwalitatieve inhoudsanalyse enkele voorbeelden aangehaald die voorkwamen in de selectie. b) Identificatie van allochtone origine Van de 331 personen van allochtone origine werd het grootste aandeel (80,7%) geïdentificeerd op basis van het gebruik van een niet-Belgische naam. De andere twee grootste categorieën zijn identificatie op basis van het vermelden van nationaliteit of etniciteit (33,5%) en aan de hand van een bijgevoegde foto op basis van uiterlijk lichamelijke kenmerken zoals huidskleur of gelaatstrekken (30,8%). De allochtone origine werd ook herkend door het vermelden van religie (7,6%), de expliciete vermelding dat het om iemand van allochtone herkomst gaat zoals het gebruik van woorden als migranten, vreemdeling, allochtonen, illegalen,… (5,1%), de bijgevoegde foto op basis van cultuurgebonden kenmerken zoals kledij, hoofddoek, bepaalde religieuze handeling (2,7%) en bij 2,4% was geen enkele van de vorige categorieën van toepassing maar was er voorkennis over deze persoon waardoor we wisten dat het om een allochtoon ging. Er dient hier wel vermeld te worden dat behalve de laatste categorie meerdere categorieën samen konden voorkomen. c) Herkomst, culturele achtergrond, religie De herkomst of origine werd voor 213 (64,4%) passieve actoren niet vermeld. Dit wil zeggen dat voor meer dan de helft van de gecodeerde individuen van vreemde origine naar de oorspronkelijke nationaliteit, etniciteit, ras door het vermelden van geboorteland, nationaliteit of regio (Maghrebijnen, Zwart-Afrikanen, mensen uit de Balkan, Zuid-Amerikanen,…) niet werd verwezen. Voor 21,2% waren de personen van Marokkaanse afkomst en voor 6,9% kwamen ze uit de vroegere
57
Oostbloklanden of de Balkan. De personen afkomstig uit de categorie Europa 15 + Noorwegen, IJsland en Zweden werden in de categorie origine werd niet vermeld gecodeerd.139
Slechts bij 5 (1,5%) personen werd er verwezen naar de culturele achtergrond, ras of etniciteit. De verwijzingen die voorkomen zijn een berber uit Rabat, 12-jarig zigeunermeisje, lid van extremistische hutumilitie en lid van de urka-gemeenschap. De verwijzingen komen enkel uit De Morgen en Het Laatste Nieuws. Hieruit blijkt dat men niet veel belang besteedt aan het vernoemen van de culturele achtergrond, ras of etniciteit. Naar de religie van mensen van vreemde origine wordt er al beduidend meer verwezen in misdaadberichten. Dit is toch in 9,7% het geval en het vaakst gaat het hier om moslims.
139
Deze categorieën werden overgenomen uit het codeboek van Ilse Devroe. Voor haar onderzoek werden mensen uit de West-Europese landen niet beschouwd als van allochtone origine. Pas achteraf werd hier ingezien dat de personen uit Europa 15 + Noorwegen, Ijsland en Zweden beter in een aparte categorie waren gecodeerd voor deze variabele.
58
d) Geslacht en beroep Er is 83,7% van de mensen van vreemde origine waarover gesproken wordt in misdaadberichtgeving een man en 16,3% is een vrouw.
Van de 331 passieve actoren zijn er 192 (58%) waarvan het beroep niet vermeld wordt. Deze maken geen deel uit van de bovenstaande figuur. Voor 139 personen was het wel mogelijk het beroep te coderen. Het beroep werd enkel aangeduid als het vermeld werd, ook al was het beroep eventueel toch gekend. Als een persoon twee beroepen had, werd hij gecodeerd volgens het beroep waarmee hij in het artikel kwam. 18,7% van de 331 gecodeerde individuen van vreemde origine zijn kinderen jonger dan 12, baby‟s of kleuters die dus nog geen beroep kunnen uitoefenen. Verder is 4,8% scholier of student, zijnde de jongeren in het secundair onderwijs tussen 12 en 18 jaar en adolescenten en volwassenen boven de 18 jaar die aan de universiteit of hogeschool studeren. 4,5% is kunstenaar, artiest, muzikant, beeldhouwer, schilder, kunstcriticus, muzikant, acteur, sporter, model,…. De categorieën andere en politicus/beleidsverantwoordelijke volgen met 3 en 2,7%. e) Slachtoffer- en daderschap Er zijn 121 van de 331 mensen (36,6%) van vreemde origine die in het artikel voorkomen als slachtoffer. Het slachtoffer is de al dan niet nog levende persoon die (direct of indirect) psychisch,
59
fysiek of materieel lijdt of geleden heeft onder geweld, ramp, oorlog of schending van universele mensenrechten, en als dit als zodanig genoemd of aangetoond wordt. We bepaalden voor deze personen ook waarvan ze het slachtoffer werden. Als de actor slachtoffer was van meerdere misdaden, dan werd de ergste vorm aangeduid. Slagen en verwondingen zijn bijvoorbeeld erger dan diefstal.
Met 90,1% nemen de slachtoffers van fysiek geweld (ander dan seksueel geweld) overduidelijk de eerste plaats in. Er zijn 7 personen (5,9%) het slachtoffer geworden van psychisch geweld zoals staking, psychische kwellingen of ontvoering van familielid. De slachtoffers van de categorieën ongeluk of natuurramp (1,7%) en seksueel misbruik of geweld (1,7%) en de categorie materieel geweld (wanneer materieel bezit van een persoon vernietigd, beschadigd of gestolen wordt) (0,8%) pikken de overige procenten in. We vonden geen enkel slachtoffer voor de categorieën racisme, oorlogsslachtoffer of andere.
60
De variabele op daderschap levert ons 161 daders op de 331 personen (48,6%) van vreemde origine op. De dader werd herkend als de al dan niet nog levende persoon die (direct of indirect) psychisch, fysiek of materieel geweld uitoefent, of uitgeoefend heeft, of daarvan beschuldigd wordt en als dit als zodanig genoemd of getoond werd, al dan niet gegrond.
Net zoals bij de slachtoffers is de categorie fysiek geweld (59%) de grootste, maar toch met een beduidend minder grote voorsprong. Daarna volgen de daders van psychisch geweld (15,5%) en daders van materieel geweld (13%). 9,9% van de daders komt uit een andere categorie. De rest wordt ingenomen door de categorieën oorlogsmisdadiger (1,2%), seksueel geweld of misbruik (0,6%) en racisme (0,6%). Niet onbelangrijk detail: er werden 49 passieve actoren (14,8%) geïdentificeerd als noch dader noch slachtoffer. Tot slot kregen 40 van de 331 mensen van vreemde origine (12,0%) waarover gesproken wordt ook zelf het woord. Dit wil dus ook zeggen dat de andere 88 % niet zelf het woord krijgt. Kleine nuancering: bij 1 op 5 actieve actoren gaat het om een kind jonger dan 12, een baby of een kleuter en deze kunnen logischerwijs niet zelf aan het woord komen. f)
Algemeen beeld passieve actoren
Bij een gemiddelde passieve actor – dus persoon waarover gesproken wordt – werd de nationaliteit niet benoemd. Als die toch benoemd werd dan is de persoon het vaakst afkomstig uit een Europees land (10%) of uit de Maghreb-landen (7,6%). In 69,6% van de gevallen werd de benoeming van de nationaliteit niet relevant bevonden. De origine van de passieve actoren werd het vaakst afgeleid
61
uit hun niet-Belgische naam (80,7%). Herkomst of origine van de allochtone persoon wordt zelden vermeld en indien toch vermeld is de persoon vaakst afkomstig uit Marokko (21,2%). Terwijl culturele achtergrond, ras of etniciteit bijna nooit vermeld waren, wordt religie in 9,7% van de gevallen vernoemd. 83,7% van de passieve actoren is een man. Het beroep is voor 58% onbekend, 18,7% is een kind onder de 12 jaar, baby of kleuter en 4,8% is scholier of student. Bij 36,6% ging het om een slachtoffer, bij uitstek van fysiek geweld (90%) en bij 48,6% was men dader eveneens van fysiek geweld (59%). Slechts 12% van de passieve actoren krijgt zelf het woord. 2.4.3.4.2
Actieve actoren
De actieve actoren kunnen zowel autochtonen als allochtonen die geciteerd, geparafraseerd of geïnterviewd worden, zijn. Als de persoon die het woord krijgt dezelfde is al de persoon over wie gesproken werd, en die reeds gecodeerd werd bij de passieve actoren, dan werd deze geen tweede keer gecodeerd. Ook mensen die een opiniestuk of lezersbrief schrijven werden hierbij gecodeerd. Als er niemand het woord kreeg in het misdaadbericht, werd dit onderdeel niet aangeduid. Ook hier werd het belang van de persoon bepaald volgens het aantal lijnen van het artikel dat aan hem gespendeerd werden. a) Geslacht en origine Er werden 189 actieve actoren uit de misdaadberichten over mensen van vreemde origine gehaald. 74% van deze personen is een man, 23,8% is een vrouw, 2,1% kon niet geïdentificeerd worden. Er zijn 120 op 189 actoren (63,5%) die van autochtone origine zijn en in dit onderzoek wordt met autochtoon bedoeld dat de persoon de Belgische nationaliteit heeft, hier is geboren of uit Belgische ouders komt. 56 individuen (29,6%) zijn van allochtone origine en van de overige 6,3% is de origine onbekend. b) Identificatie van de allochtone origine Er zijn 54 van de 56 personen (96,4%) van allochtone origine die geïdentificeerd konden worden op basis van het gebruik van een niet-Belgische naam. Ook vaak voorkomend was de foto-identificatie op basis van uiterlijke kenmerken (41%) en de vermelding van de nationaliteit (32,1%). De andere categorieën voorkennis (16%), foto in combinatie met cultuurgebonden kenmerken (7,1%), religie (1,8%) en expliciete vermelding door het gebruik van termen zoals allochtoon, vreemdeling,… (1,8%) komen in mindere mate voor. Er konden uiteraard opnieuw meerdere categorieën aangeduid worden.
62
c) Nationaliteit en herkomst
Van de 189 actieve actoren is de nationaliteit van 165 (87,3%) onbekend. Hier dient wel vermeld te worden dat de meeste daarvan – zo niet allemaal – een Belgische nationaliteit hebben, maar omdat dit niet uitdrukkelijk vermeld was, werd de categorie onbekend geselecteerd. De categorie Europa (15) + Noorwegen, Ijsland en Zweden is de tweede grootste met 4,8%. De volgende categorie zijn de Belgen met 2,6%, dit zijn degene waarbij de Belgische nationaliteit uitdrukkelijk werd vernoemd. Tot slot volgen de Maghrebijnen (1,6%), Noord-Amerikanen (1,1%) en Oost-Europeanen (1,1%).
Bij de 24 actieve actoren waarvan de nationaliteit vermeld was, werd de helft relevant bevonden en de andere helft niet. Bij de kwalitatieve resultaten wordt hier dieper op ingegaan.
63
d) origine, culturele achtergrond en religie
Bij de 58 personen waar we iets over origine konden aanstippen, wordt er voor de grote meerderheid (53,4%) geen origine vermeld. De vaakst vermelde origine (24,1%) is de Marokkaanse. Voor 15,5% is de origine onduidelijk of hoort ze in verschillende categorieën thuis (bijvoorbeeld Noord-Afrikanen). Verder werden de Baltische staten en Rusland, de vroegere Oost-Bloklanden en Balkan, het Midden-Oosten en Zwart-Afrika elk nog eenmaal (1,7%) vermeld. Bij de overige personen gaat het om een autochtoon of is het onbekend of het om een autochtoon of allochtoon gaat. Er werd ook slechts voor 1 van de 189 actoren (0,5%) verwezen naar de culturele achtergrond. Dit was het geval voor het artikel uit De Morgen over Nicolai Lilin die een boek schrijft over zijn crimineel verleden. Daarbij werd vernoemd dat hij lid was van de urka-gemeenschap. Naar religie werd er ook eenmaal (0,5%) verwezen. Dit kwam voor in een artikel over de zaak Younes waar de moeder gecodeerd werd als actieve actor en er verwezen werd naar haar godsdienst, de islam. (dm 23/11)
64
e) Beroep
Voor 150 van de 189 actieve actoren (79,4%) wordt het beroep vermeld. Voor de overige 39 was er geen beroep in het misdaadbericht terug te vinden. De grootste stukken van de taart worden ingenomen
door
juristen
(23,3%)
gevolgd
door
politie/brandweer
(17,5%)
en
politicus/beleidsverantwoordelijke (12,7%). Verder nemen ook deskundige/expert of hoofd van een organisatie (4,8%) en zelfstandige/winkelier (4,8%) een niet onbelangrijk stuk in.
65
f)
Slachtoffer- en daderschap
Bij de actieve actoren ligt het slachtoffer- of daderschap een flink stuk lager dan bij de passieve actoren. Slechts 20 op 189 actoren (10,6%) wordt opgevoerd als slachtoffer. Het aantal daders ligt met 19 personen (10,1%) zo goed als even hoog. Blijven over: 150 personen (voornamelijk autochtonen) die in het artikel geciteerd, geparafraseerd of geïnterviewd werden en die geen dader of slachtoffer zijn. Afgaande op de beroepengrafiek (grafiek 18) zijn het vooral advocaten, politie en politici die de kans krijgen hun standpunt toe te lichten of achtergrondinformatie te geven rond het gebeurde.
Naar aard van het slachtofferschap toe, zien we hier een ander patroon verschijnen dan bij de passieve actoren. De slachtoffers van psychisch geweld leiden met 55%, gevolgd door slachtoffers van fysiek geweld (25%), slachtoffers van materieel geweld (10%) en tot slot de slachtoffers van een ongeluk of ramp (5%) en slachtoffers van seksueel geweld of misbruik (5%).
66
Het coderen van de actieve actoren op aard van daderschap levert slechts drie verschillende categorieën op. Op drie na komen ze allemaal in de categorie dader van fysiek geweld voor (84,2%). De overige drie zijn verdeeld over de categorie oorlogsmisdadiger (10,5%) en dader van psychisch geweld (5,3%). g) Algemeen beeld actieve actoren Een gemiddelde actieve actor – dus persoon die het woord krijgt – is een man (74%). Een meerderheid (63,5%) is van autochtone origine, een minderheid (27,6%) van allochtone origine. In 96,4% van de gevallen gebeurde de identificatie op basis van een niet-Belgische naam. De nationaliteit van 87,3% is onbekend, maar een groot deel van hen is Belg. 140 En 4,8% is afkomstig uit Europa. Voor de 24 actieve actoren waarbij de nationaliteit effectief vermeld werd, is 50% relevant bevonden. Bij 53,4% was de origine niet bepaalbaar, 24,1% is van Marokkaanse afkomst. Culturele achtergrond en religie werden telkens slechts in 1 geval vermeld. Bij 79,4% werd het beroep vermeld: 23,3% daarvan is jurist, 17,5% politie of brandweer. Tot slot is 10,6% en 10,1%
140
Belgen werden namelijk ook gecodeerd in de categorie onbekend. Vaak werd het niet vermeld dat het om een Belg ging maar had de codeur voorkennis.
67
respectievelijk slachtoffer en dader. Slachtoffers zijn het vaakst slachtoffer van psychisch geweld (55%), daders het vaakst dader van fysiek geweld (84,2%).
2.4.4 Vergelijking De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad De tweede centrale vraag in deze masterproef stelt of er een verschil is tussen de beeldvorming van de kwaliteitskrant De Morgen en de populaire kranten Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. In wat volgt zullen de kranten op de meest relevante factoren voor de beeldvorming over mensen van vreemde origine beoordeeld worden. De selectie leverde voor de kranten De Morgen 82 artikels (32,3%), voor Het Laatste Nieuws 109 artikels (42,9%) en voor Het Nieuwsblad 63 artikels (24,8%) op. Dit geeft een totaal van 254 misdaadberichten met betrekking tot mensen van vreemde origine. Om te bepalen welk belang de drie kranten los van elkaar toeschrijven aan misdaadberichten over mensen van vreemde origine werden de krantenpagina’s in categorieën verdeeld: 1, 2 en 3, 4 t.e.m. 10 en 11 e.v. Terwijl De Morgen en Het Nieuwsblad respectievelijk slechts 6 (2,4%) en 8 (3,1%) misdaadberichten op de voorpagina zetten, vonden we er bij Het Laatste Nieuws 20 (7,9%) op de eerste pagina terug. De pagina‟s 2 en 3 gaven voor De Morgen 21 artikels (8,3%), voor Het Laatste Nieuws 15 artikels (5,9%)en voor Het Nieuwsblad eveneens 15 artikels (5,9%). De pagina‟s 4 tot en met 10 leverden voor Het Laatste Nieuws 54 artikels (21,3%), voor De Morgen 41 artikels (16,1%), en voor Het Nieuwsblad 25 artikels (9,8%) op. Vanaf pagina 11 en volgende werden er nog respectievelijk 17 (6,7%), 15 (5,9%) en 15 artikels (5,9%) teruggevonden voor Het Laatste Nieuws, De Morgen en Het Nieuwsblad. We zouden kunnen stellen dat Het Laatste Nieuws afgaand op het aantal artikels op de voorpagina met voorsprong het meest belang hecht aan misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine. Dit kan genuanceerd worden door te kijken naar het aantal artikels op pagina 2 en 3, waarbij De Morgen haar achterstand deels inhaalt. Opgelet, het „artikel‟ op de voorpagina kan ook enkel een titel en/of foto geweest zijn, waarbij de rest van het artikel binnenin werd vervolgd. Het aantal foto’s werd voor iedere krant opgeteld. Het Laatste Nieuws rijft met een grote voorsprong van 126 foto‟s (50,6%) de eerste plaats binnen, terwijl Het Nieuwsblad met 66 foto‟s (26,5%) volgt en De Morgen op 57 foto‟s (22,9%) afklokt. Als we even vooruit lopen op de feiten, zien we dat deze kwantitatieve resultaten reeds de kwalitatieve bewering staaft dat Het Laatste Nieuws opvallend meer foto‟s publiceert bij de misdaadberichten. Op die manier brengen zij meer sensatiegerichte beeldvorming op gang.
68
Om een objectieve beeldvorming te garanderen is het meegeven van achtergrondinformatie met betrekking tot de feiten heel belangrijk. 141 We stelden vast de drie kranten hier een bijna evenwaardige score behaalden. Het Nieuwsblad geeft in 73% van zijn artikels achtergrondinformatie mee terwijl De Morgen met 72% en Het Laatste Nieuws met 69,7% nauwelijks moeten onderdoen. De drie kranten geven dus vaak de context van het gebeuren aan en dit komt de beeldvorming over mensen van vreemde origine enkel ten goede aangezien de lezer zo de oorzaak of een verduidelijking van het gebeuren meegedeeld krijgt. Een volgende factor die belangrijk kan zijn met betrekking tot de beeldvorming is de vermelding van de nationaliteit van mensen van vreemde origine en de vraag of dit relevant is met betrekking tot de context. Vooreerst werd afgevraagd of de nationaliteit relevant werd vermeld als er over groepen werd gesproken. De Morgen benoemde in 12 artikels effectief de nationaliteit van de groep die aan bod kwam. In 10 op 12 artikels (83,3%) van De Morgen werd het benoemen van die nationaliteit van de groep relevant voor de context bevonden. Het Laatste Nieuws scoort even goed met 6 op 7 artikels (85,7%). Het Nieuwsblad is het buitenbeentje want deze krant benoemt slechts eenmaal de nationaliteit van een groep en in die context werd dit niet relevant bevonden. Met betrekking tot de personen zijn de resultaten minder hoopgevend. Voor De Morgen werden 103 passieve (allochtone) actoren – over wie gesproken werd – gecodeerd, voor Het Laatste Nieuws waren dat er 144 en voor Het Nieuwsblad ten slotte 86 passieve actoren. De Morgen vermeldde voor 46 van hen de nationaliteit in het artikel met een relevante vermelding bij 20 actoren (43,5%).Het Laatste Nieuws vermeldde voor 37 actoren de nationaliteit, slechts bij 10 actoren (27%) werd dit relevant bevonden. Het Nieuwsblad benoemde slechts voor 5 van de 29 actoren (17,2%) relevant de nationaliteit. Het Nieuwsblad geeft op de 86 passieve actoren slechts aan 12 mensen (14%) van vreemde origine ook zelf het woord in het artikel. Daarmee scoort deze krant nog het best want De Morgen met 13 op 103 personen (12,6%) en Het Laatste Nieuws met 15 op 114 personen (10,4%) slagen er niet in beter te scoren. Een kleine kanttekening bij deze resultaten: per artikel werden maximaal twee personen van vreemde origine gecodeerd, het is dus mogelijk dat meerdere personen aan het woord kwamen. Uit de resultaten van de actieve actoren –die geïnterviewd werden- blijkt dat deze vrij evenredig verdeeld zijn tussen De Morgen (68 actoren), Het Laatste Nieuws (71 actoren) en Het Nieuwsblad (50 actoren). Onder die actieve actoren zijn er respectievelijk 18 (26,5%), 24 (33,8%) en 14 (28%) van allochtone origine. Hoewel er dus heel vaak mensen van vreemde origine in een
141
Er wordt naast de feiten ook informatie gegeven omtrent de context waarin het gebeuren plaats vond. Context is een gebeurtenis die langer dan 1 dag voor het nieuwsfeit plaatsvond (bv. historische schets, de oorzaak of aanleiding van het feit, een gelijkaardig geval,…) en /of de persoonlijke geschiedenis van de actoren (bv. familiesituaties, werk, psychische toestand,…) en/of uitleg door een deskundige (bv. een psycholoog geeft uitleg over pestgedrag op of door allochtonen,…).
69
misdaadartikel voorkomen, zijn de mensen van vreemde origine die geïnterviewd worden in alle drie de kranten een minderheid. Over het algemeen beschouwd zijn er inderdaad duidelijke verschillen vastgesteld in de beeldvorming over mensen van vreemde origine tussen De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. Het Laatste Nieuws heeft met 108 berichten een grote voorsprong in aantal misdaadartikels over mensen van vreemde origine op De Morgen met 82 berichten en Het Nieuwsblad met 63 berichten. De berichtgeving in Het Laatste Nieuws wordt opvallend gekenmerkt door dubbel zoveel foto‟s als Het Nieuwsblad en De Morgen. Met betrekking tot de beeldvorming over individuele actoren is er nog verbetering mogelijk. De Morgen scoort twee en een halve keer beter dan Het Nieuwsblad voor het relevant vermelden van de nationaliteit, Het Laatste Nieuws situeert zich er tussenin. Er zijn ook factoren in de beeldvorming over mensen van vreemde origine die niet erg verschillen tussen de kranten. De kranten hechten op basis van volgende cijfers een gelijkaardig belang aan de misdaadberichtgeving: terwijl de verschillen voor het aandeel artikels die de voorpagina halen iets groter zijn (18,5% voor Het Laatste Nieuws, 12,7% voor Het Nieuwsblad en 7,3% voor De Morgen) zetten Het Nieuwsblad, Het Laatste Nieuws en De Morgen respectievelijk 38%, 32,1% en 32,9% van hun misdaadartikels over mensen van vreemde origine op één van de eerste drie pagina‟s van de krant. Daarnaast geven de drie kranten elk een gelijkwaardig percentage achtergrondinformatie bij de feiten. Dit komt de objectieve beeldvorming over mensen van vreemde origine enkel ten goede. Ook met betrekking tot het vermelden van de nationaliteit bij het berichten over groepen allochtonen doen zowel Het Laatste Nieuws en De Morgen het meestal als dit relevant is voor de context. Tot slot krijgen in alle drie de kranten slechts een goede 10% van de allochtone personen zelf het woord in het artikel. Ook onder de personen die geïnterviewd worden is maximum een derde van vreemde origine.
2.4.5 Conclusie Het beeld dat uit de kwantitatieve inhoudsanalyse naar boven komt over misdaadberichtgeving met betrekking tot mensen van vreemde origine ligt in de lijn van de vastgestelde werkhypothesen uit het empirisch kader. Misdaadberichtgeving staat, sport even buiten beschouwing gelaten, voor elk van de drie kranten in de top drie en bij Het Laatste Nieuws zelfs op de eerste plaats. De besproken onderzoeken zagen een algemene tendens tot het irrelevant vermelden van de nationaliteit. Onze resultaten kunnen deze tendens bevestigen met betrekking tot individuele actoren uit de artikels. Voor groepen werd de nationaliteit in drie vierde van de gevallen vermeld wanneer dit wel relevant voor de context was. Of er een al dan niet negatief beeld over de allochtone bevolking naar voren komt, zal bij de kwalitatieve inhoudsanalyse aan bod komen. Wel kunnen we reeds afleiden uit de gegevens over de actieve actoren dat voornamelijk autoritaire beroepen zoals juristen, politie, politici en beleidsverantwoordelijken het woord krijgen. Minder dan 1 op 3 geïnterviewde personen zijn van allochtone origine. Een belangrijke en positieve vaststelling is dat in meer dan drie vierde
70
van de gevallen er wel aandacht is voor achtergrondinformatie en dus de aanleiding voor het geweld. Tot slot kunnen we verschillen vaststellen tussen de kwaliteitskrant De Morgen en populaire kranten Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. De populaire kranten hebben inderdaad meer aandacht voor misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine dan de kwaliteitskrant. Bovendien is vooral Het Laatste Nieuws een uitschieter met dubbel zoveel misdaadberichten op de voorpagina en met dubbel zoveel foto‟s. Het type krant is niet van invloed op de mate waarin men achtergrondinformatie over de aanleiding van het geweld meegeeft.
2.5
Voorstelling en bespreking van de resultaten van de kwalitatieve analyse 2.5.1
Routineberichtgeving
Om de artikels ook op een kwalitatieve manier te analyseren werden 9 hypothesen vooropgesteld. Aan de hand van voorbeelden en letterlijke passages uit de routineberichtgeving zullen argumenten vóór of tegen deze hypothesen gegeven worden. De routineberichtgeving is de berichtgeving die gaat over het onderzoeksthema in een „doordeweekse‟ week van het jaar, zonder bijzondere gebeurtenissen die tot een meer diepgaande aandacht voor het thema zouden hoeven te leiden. 142
1. Mensen van vreemde origine komen vooral in de krant als het gaat over misdaad. Deze hypothese konden we vooreerst staven met onze kwantitatieve resultaten, die aantoonden dat de categorie misdaad en controle, justitie en rechtszaken voor Het Laatste Nieuws de tweede (13%), voor Het Nieuwsblad de derde (7%) en voor De Morgen de vierde grootste categorie (13%) uitmaakt van de berichtgeving over mensen van vreemde origine. We mogen met zekerheid concluderen dat misdaad een niet onbelangrijk aandeel uitmaakt van de berichtgeving over mensen van vreemde origine. Journalisten Hilde Sabbe uit Het Laatste Nieuws en Bert Claerhout uit De Morgen stellen ook onafhankelijk van elkaar dat mensen van vreemde origine vaak geassocieerd worden met misdaad. “Niet iedereen met een vreemde tongval heeft slechte bedoelingen. Niet iedereen met een bruine of zwarte huidskleur is een dief.” (in „Handleiding voor politie‟ door Hilde Sabbe uit hln 20/11) Over stereotiepe ideeën die leven over moslims: “Sommigen bestuderen in hun vrije tijd de Koran, maar geen haar op hun hoofd denkt eraan een politiekantoor of auto‟s in brand te steken. De manier waarop sommige media de meest vreemde verbanden leggen tussen 142
DEVROE, I. & SAEYS, F., l.c., 56-76.
71
integratie, criminaliteit en islam, verbaast mij dagelijks. Criminele jongeren worden meestal niet als individu maar als groep beoordeeld. Alsof de door hen begane misdaden rechtstreeks met hun culturele achtergrond of religieuze achtergrond te maken hebben.” (in „De islam preekt geen criminaliteit‟ door Bert Claerhout uit dm 24/11)
2. In de beeldvorming over criminaliteit met betrekking tot mensen van vreemde origine wordt vooral bericht aan de hand van metaforen, negatieve connotaties, veralgemeningen en stereotypering. Vooraleer we voorbeelden uit artikels geven die deze hypothese bevestigen, willen we beklemtonen dat heel wat artikels ook overwegend neutraal zijn. De ene krant slaagt er iets beter in om op een neutrale manier over mensen van vreemde origine te berichten dan de andere, maar bij zowel De Morgen, Het Laatste Nieuws als Het Nieuwsblad konden we voorbeelden halen die bovenstaande stelling ondersteunen. Negatieve connotaties werden al meteen in de eerste novembereditie van De Morgen teruggevonden. Het artikel over de 19-jarige Junior Kabunda die drie mensen vermoordde, formuleert het als volgt: “De opvoeders stellen een gebrek aan reflectie vast tegenover de feiten (…) Junior Kabunda is niet in staat om zijn frustraties aan te pakken en een persoonlijke geschiedenis te creëren. Hij is narcistisch, vertoont geen ontwikkeling en blijft apathisch. Alles is hem gelijk (…)” (dm 31/10 – 1/11). Voorts hanteert ook Het Laatste Nieuws af en toe negatieve connotaties met betrekking tot daders van vreemde origine. In het artikel „Dief vraagt sigaret en ontsnapt‟ heeft men het over een “knullige ontsnapping” (hln 6/11). Als men het artikel doorleest, kom je algauw tot de conclusie dat die “knullig” van toepassing is op de agenten die de dief lieten ontsnappen, maar wie enkel de koppen leest associeert enkel de Roemeense dief met de “knullige ontsnapping”. Het Nieuwsblad zegt dan weer over de Roemeen dat het “geen gevaarlijke gangster” is (hnb 7-8/11). Naar onze mening herbergen deze woorden een tegenstrijdigheid, omdat het gebruik van gangster sowieso een negatieve connotatie inhoudt ook al beweert men dat hij niet gevaarlijk is. In de weekendeditie van 21 november van Het Laatste Nieuws vinden we een artikel terug met als titel „Twee agenten in verdenking gesteld voor dood straatveger‟. Het slachtoffer is van vreemde origine en werd door de politie gedood. Toch komen over het slachtoffer volgende woorden in het artikel voor: “de man gedroeg zich gejaagd en bedreigend” (hln 21-22/11). Volgens ons zijn deze negatieve woorden overbodig, de man is ten slotte het slachtoffer, niet de politie. In De Morgen zegt men het volgende over Omar, een man die zijn ex Latifa doodde: “Hij was té dronken en kon niet ondervraagd worden.” (dm 12/11)
72
Een rechter uit Genk haalt –al dan niet terecht - uit naar een groep allochtone delinquenten: “Zij dienen te beseffen dat ze er door hun levenswijze mee de oorzaak van zijn dat bepaalde groepen mogelijk onterecht maar zeer begrijpelijk ervan overtuigd zijn dat de multiculturele samenleving geen aanwinst of verrijking betekent. Door hun daden betekenen zij voer voor extremisten (…)” (dm 5/11). Ook uit De Morgen: “Straathoekwerkers zeggen inmiddels dat geweld de enige vorm van communicatie is die de allochtone jongeren in Anderlecht en andere woelige wijken als Molenbeek kennen. (…) Geweld is de enige manier die ze kennen om hun ongenoegen te uiten, ze hebben het gevoel dat ze anders niet worden gehoord.” (dm 23/11) In Het Laatste Nieuws komt in het artikel „Dief weg met identiteit‟ de volgende passage voor. “Een schande dat de bankmedewerkers niet alerter waren, de dief is van Noord-Afrikaanse origine en spreekt Frans. Vinden ze het dan niet vreemd dat zo iemand een identiteitsbewijs van ene Timothy Vrancken uit Tongeren voorlegt?” (hln 2/11) Deze argumentering mag dan wel aannemelijk zijn, het bevestigt de stereotiepe manier waarop over mensen van vreemde origine wordt gesproken. Een ander treffend voorbeeld van stereotypering vinden we in het artikel „Blokker-dieven naar cel‟: “Naar eigen zeggen gebruikten ze de opbrengst om eten te kopen of om naar hun familie in Litouwen te sturen.”(hln 4/11) In de zaak Layla Hachichi, over een 18-jarig lesbisch meisje dat in oktober omkwam na een duiveluitdrijving, worden de ouders als volgt gestereotypeerd: “De ouders zijn zeer eenvoudige en brave migranten – vader was huisschilder, moeder huisvrouw – met acht kinderen.” En daarop volgt even verderop: “Los van de vraag of haar ouders haar geaardheid al dan niet aanvaardden, moet het meisje wel beseft hebben dat homoseksuelen niet welkom zijn bij veel moslims en door hun geaardheid zogezegd de hele familie onheil bezorgen. „Als er 1 taboe is in de islam, dan wel holebi‟s‟, zegt psychologe Sultan Balli.” (hln 6/11) Ook al mag deze bewering van de deskundige correct zijn, het is nog maar eens een negatieve connotatie met betrekking tot de islam. Ook in Het Nieuwsblad wordt de moeder gestereotypeerd: “De moeder van Layla is een ongeletterde vrouw.” (hnb 6/11) Clichés willen dat de islam vaak gelinkt wordt aan criminaliteit en terrorisme, net zoals rond zigeuners het imago van dievenbende hangt. Mensen hoeven maar de kranten te lezen om deze clichés levende te houden. Getuige hiervan zijn de volgende voorbeelden uit De Morgen en Het Laatste Nieuws: “de ex-voetballer en veroordeelde moslimterrorist Nizar Trabelsi” (dm 9/11) (dm 10/11) “moslimterrorist Nizar Trabelsi” (hln 9/11) “Daarnaast werd nog onder meer een groep Romazigeuners opgepakt die verdacht worden van inbraken” (dm 19/11)
73
Dat het niet enkel daders maar ook slachtoffers zijn die gestereotypeerd worden vinden we ook in Het Nieuwsblad over een Pakistaanse uitbater van een nachtwinkel die een overvaller wist te vatten. Men spreekt in de eerste helft van het artikel positief over zijn “doortastend optreden”, maar de tweede helft van het artikel is totaal overbodig. Daarin weidt men onnodig uit over zijn moeilijke situatie in België als allochtoon. “Net zoals veel landgenoten emigreerde ook Rana Ishtiaq meer dan tien jaar geleden met de grote droom om in het rijke westen snel en makkelijk geld te verdienen.” (hnb 27/11) Voorbeelden over metaforen zijn schaarser te vinden. We vonden er enkele over Farid Bamouhammad, veroordeeld en opgesloten voor gewelddaden. “Farid le fou, de schrik van alle cipiers” (hln 14-15/11) “koning van de gevangenis van Namen” (hln 14-15/11) “de gevaarlijkste gedetineerde van het land” (hnb 17/11) De media wordt ook vaak verleid tot het geven van bijnamen aan „grote‟ criminelen van vreemde origine: “Rwandese oorlogsmisdadiger, bijnaam „de bankier van de genocide‟” (dm 6/11) “Farid „le fou‟ Bamouhammad” (dm 9/11) (hln 14-15 /11) (hnb 17/11) Al deze passages tonen aan dat het nog steeds voorkomt dat mensen van vreemde origine aan de hand van negatieve connotaties, metaforen, stereotypen en veralgemeningen in het misdaadnieuws komen. Of journalisten het nu met eigen woorden omschrijven of de bewoordingen van mensen met een hoge sociale status overnemen, de voorbeelden zijn letterlijk te lezen in de kranten en schetsen een negatief beeld van daders en slachtoffers van vreemde origine. Toch doen een aantal afzonderlijke journalisten in opiniestukken een poging om deze stereotypen te doorbreken. In Het Laatste Nieuws slaat een journaliste in een opiniestuk met de volgende uitspraken over de rellen in Brussel de nagel op de kop: “Niet iedereen met een vreemde tongval heeft slechte bedoelingen. Niet iedereen met een bruine of zwarte huidskleur is een dief.” (in „Handleiding voor politie‟ door Hilde Sabbe uit hln 20/11) In De Morgen van 24 november staat ten slotte het volgende: “Moslims, zo luidt het, kunnen zich niet integreren, omdat zij loyaal zijn aan de sharia en niet aan de wetten van het land waarin ze wonen. Volgens sommigen mogen we hen dan ook alleen maar tolereren als ze alle aanspraken op een islamitische identiteit opgeven.(…)
74
de grote meerderheid van de moslims wil precies hetzelfde als de Vlamingen: een beetje geluk en een hoopvolle toekomst voor zijn kinderen.” En verder: “criminele jongeren worden meestal niet als individu maar als groep beoordeeld. Alsof de door hen begane misdaden rechtstreeks met hun culturele achtergrond of religieuze achtergrond te maken hebben.” (in „De islam preekt geen criminaliteit‟ door Bert Claerhout uit dm 24/11)
3. Er wordt te weinig achtergrondinformatie gegeven bij misdaadnieuws over daders van vreemde origine. De algemene bevinding is dat er meestal voldoende achtergrondinformatie gegeven wordt bij de feiten. Uit de kwantitatieve resultaten bleek dat in 71% van de misdaadberichten over mensen van vreemde origine sprake is van achtergrondinformatie of verklaringen. Om dit toe te lichten geven we enkele voorbeelden uit de verschillende kranten. In De Morgen van de weekendeditie 31 oktober en 1 november 2009 staat het artikel „De reïntegratie van Junior Kabunda was één grote leugen‟. Het artikel beslaat bijna een halve pagina en geeft ons mee dat de jeugdrechtbank van Brussel Junior Kabunda uit handen gegeven heeft in het dossier van de moord op pianist Rawitz. Om de nieuwe informatie in deze zaak te kaderen wordt een omschrijving van de feiten gegeven sinds de moord in 2006 werd gepleegd. Enkele fragmenten feitelijke en psychische achtergrondinformatie: “De roofmoord op Benjamin Rawitz dateert van de nacht van 28 op 29 augustus 2006. (…) Het duurde tweeënhalfjaar voor Junior Kabunda en zijn kompaan konden worden geïdentificeerd en opgepakt. (…) Junior werd geplaatst in de gesloten afdeling van de jeugdinstelling in Kasteelbrakel. (…) Zijn dossier is een aaneenschakeling van criminele (…) feiten. (…) De opvoeders stellen een „gebrek aan reflectie‟ vast tegenover de feiten. (…) Hij is narcistisch, vertoont geen ontwikkeling en blijft apathisch. (…) Niet lang daarna vermoordt Junior zijn dochtertje Anaïs, verkracht en vermoord hij de oma van zijn vriendin Céline en probeert hij het meisje te wurgen.” (dm 31/10-1/11) Het voorbeeld uit Het Laatste Nieuws is getiteld „Eer van het korps gered‟ en gaat over een dief die kon ontsnappen tijdens een rookpauze maar na één dag alweer gevat werd. Daarin wordt de volgende achtergrondinformatie gegeven over de oorzaak van de ontsnapping. “Daar lieten twee agenten van de recherche een dief lopen tijdens een rookpauze buiten. De Roemeen – de man was zelfs niet geboeid- werd door de tragere agenten niet meer ingehaald en verdween spoorloos in de bossen. Een klopjacht leverde niks op.” (hln 7–8/11) Een laatste voorbeeld werd gezocht en gevonden in Het Nieuwsblad. „Layla stierf na drie dagen duiveluitdrijving‟ gaat over de reeds aangehaalde zaak Layla Hachichi. De krant deelt ons mee dat de ouders in de cel gestopt werden wegens betrokkenheid bij een rituele zuivering die hun dochter het leven kostte. De omstandigheden van het gebeuren krijgen uitgebreide aandacht: “Koranlezer O.G. (…) kwam langs op 8,9 en 10 oktober in het huis van de familie. Hij zou er de boze geesten bij
75
Layla verdrijven. Wat er exact gebeurd is in de drie dagen dat de duiveluitdrijving duurde, is nog een raadsel.” Ook de familiecontext wordt toegelicht door de advocaat: “U moet dat in zijn kader zien. De moeder van Layla is een ongeletterde vrouw. Als zij een Koranlezer liet komen, is dat niet om haar dochter kwaad te doen. Integendeel zelfs.” (hnb 6/11) Het Nieuwsblad schetst in een apart kader vijf gelijkaardige zaken van duiveluitdrijving met een al dan niet dodelijke afloop.
4. Er is een verschil in de beeldvorming over daders van vreemde origine tussen De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. Er zijn inderdaad verschillen vast te stellen tussen de stijl die De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad hanteren. De verschillen zitten soms in kleine details. Terwijl De Morgen genoegen neemt met de volgende titel „Belliraj dreigt Belgische nationaliteit te verliezen‟ (dm 13/11), kopt Het Nieuwsblad over dezelfde feiten: „Terrorist Belliraj dreigt Belgische nationaliteit te verliezen‟. (hnb 13/11) Over een zaak in de gevangenis van Vorst, viel op dat Het Laatste Nieuws iets gruwelijker over de feiten bericht dan bijvoorbeeld De Morgen. Het Laatste Nieuws formuleert in het artikel „Politie martelt gevangenen‟ de feiten als volgt: “agenten van de zone Brussel-Zuid hebben zich beestachtig gedragen (…)”, “het bloed hing op de muur”, “daar kreeg hij slagen op de testikels en rug terwijl hij in het Frans moest zingen: „profeet Mohammed is een pedofiel‟”, “hij werd pas ‟s anderendaags gevonden, net niet doodgebloed”,… (hln 18/11) Om een beeld te geven van het verschil met het artikel „Politie ranselt gevangenen af, directie moet machteloos toezien‟ uit De Morgen: “ (…) „ontoelaatbaar geweld‟ dat door agenten werd gebruikt”, “ (…) toen hij uitleg vroeg, sloeg een agent hem op het hoofd met een matrak”, “ (…) zijn rug en edele delen werden bewerkt met een matrak (…) Ondertussen moest hij slogans à la „de profeet Mohammed is een pedofiel‟ en „mijn moeder is een hoer‟ scanderen.”, “vonden ze hem bloedend in de cel”,…
143
Terwijl Het Laatste
Nieuws termen als “beestachtig”, “testikels” en “net niet doodgebloed” gebruikt houdt De Morgen het iets netter met “ontoelaatbaar geweld”, “edele delen” en “bloedend”. Het Nieuwsblad spendeert een veel kleiner artikel aan het nieuws. „Agenten martelden gevangenen tijdens staking cipiers in Vorst‟ omschrijft het in deze termen: “pakten agenten een gevangene hardhandig aan”, “ (…) en ze sloegen met de matrak in hun kruis”, “de man was er zo erg aan toe dat hij naar het ziekenhuis werd overgebracht”, “gedetineerden moesten zich uitkleden en gehurkt gaan zitten”, “de man bijna doodgebloed in zijn cel”,… De algemene indruk is dat De Morgen iets terughoudender is met het vermelden van sappige details en bij voorkeur het woord geeft aan getuigen, deskundigen,… om de omstandigheden toe te lichten. De Morgen spendeert wel bijna een ganse pagina aan het artikel terwijl de feiten in Het Laatste Nieuws een halve pagina beslaan. Het Laatste Nieuws gebruikt minder neutrale termen en langere omschrijvingen van de gruwelijke feiten. Het Nieuwsblad ten slotte besteedt minder dan een vierde 143
Deze fragmenten gaan over verschillende slachtoffers, waaronder ook enkele van vreemde origine.
76
pagina aan de feiten, situeert zich qua taalgebruik tussen De Morgen en Het Laatste Nieuws, maar geeft het minst van de drie kranten aandacht voor toelichting van de feiten door deskundigen of getuigen. Een laatste opgemerkt verschil is dat Het Nieuwsblad soms iets minder goed geïnformeerd is dan Het Laatste Nieuws en De Morgen. Een voorbeeld daarvan vinden we terug in de berichtgeving over de Oulematou-wet. Dankzij deze wet volstaat het voortaan dat een opzettelijke gewelddaad op Belgisch grondgebied plaatsvond om als slachtoffer een vergoeding te krijgen van het fonds voor slachtoffers van gewelddaden. Oulematou Niangadou, die in mei 2006 door Hans Van Themsche werd gedood, had er geen recht op omdat ze illegaal in het land was. De Morgen en Het Laatste Nieuws hebben het over een “Malinese oppas” terwijl Het Nieuwsblad beweert dat ze “Nigeriaans” is. Dit is geen alleenstaand geval, er worden nog enkele andere voorbeelden gegeven bij de crisisberichtgeving.
5. De kranten zetten op een dramatiserende en sensatie beluste manier aan tot stigmatisatie of haat. Eerst en vooral even duidelijk stellen: dat kranten echt aanzetten tot stigmatisatie of haat lijkt ons te ver gegrepen. Wel werden ze af en toe betrapt op het zoeken van sensatie door het hanteren van schreeuwerige quotes en op sensatie beluste krantenkoppen. Het dramatiseren is eerder een doel dan een middel. De
volgende
voorbeelden
van
krantenkoppen
uit
de
routineberichtgeving
onderbouwen
bovenstaande bewering: „Layla stierf na drie dagen duiveluitdrijving‟ (hnb 6/11) „Lesbische moslima met vlammen bewerkt‟ (hln 10/11) „Politie martelt gevangenen‟ (hln 18/11) Het dramatiseren van zaken lijkt ook af en toe moeilijk achterwege te laten. Getuige daarvan de volgende citaten. “De vijftiger leidt aan kanker en de artsen geven hem nog maximaal zes maanden.” (dm 6/11) over een Rwandese oorlogsmisdadiger die op het punt staat veroordeeld te worden voor genocide. “slachtoffer Mohamed, vader van twee kinderen (…)” (dm 5/11)
77
“ze is een lesbisch moslimmeisje dat met anorexia kampte” (hnb 6/11) over Layla Hachichi, een meisje dat in verdachte omstandigheden was overleden na een behandeling van een gebedsgenezer die haar duivel wou uitdrijven. De voorbeelden over het aanhalen van sappige maar –al dan niet- onbelangrijke details over de berichtgeving omtrent daders van vreemde origine kunnen nog aangevuld worden. “Zelfs de tuin van CD&V voorzitster Marianne Thyssen werd onderzocht” (hln 6/11) over de zoektocht naar de ontsnapte Petru Hasna. “op de Aldi-tas met zijn spullen zat bloed van het slachtoffer” (hln 27/11) over een “dakloze Marokkaan” die een vriend bij wie hij enkele dagen logeerde om het leven bracht. “het bloed hing op de muur”, “één gevangene werd bewusteloos geslagen, een andere sneed uit wanhoop zijn polsen over. Bij een derde gedetineerde werd een oor afgerukt”,… over geweldsdaden van politieagenten in de gevangenis van Vorst (hln 18/11) Niet enkel uit tekst maar ook uit foto‟s blijkt af en toe de zucht naar sensatie. Zoals de foto van terrorist Trabelsi afgebeeld in typische klederdracht met zijn handen duidelijk geboeid op de voorgrond. Verder in het artikel vernoemen ze ook nog even dat hij reeds in hongerstaking ging. (hnb 9/11)
6. Bij gerechtelijke informatie wordt steeds de nationaliteit van dader en slachtoffer vernoemd, ook al is dit niet relevant voor de context. Bij de kwantitatieve resultaten werd reeds aangegeven dat de vermelding van de nationaliteit bij gecodeerde groepen in 77,3% relevant was met betrekking tot het artikel. Twee voorbeelden waarbij het vermelden van de nationaliteit van de groep wel relevant werd bevonden: “De Rwandese rebellengroep FDLR” (hln 27/11) “Er zitten meer gedetineerden uit het voormalige Oostblok binnen de gevangenismuren.” (dm 2/11) Toch was het ook soms overbodig om de nationaliteit van de groep te vermelden: “De Brusselse federale politie pakte een bende Indiase mensensmokkelaars op (…)” (hnb 25/11) “Er werd voor een vijftigtal Indiërs gevonden.” (hln 25/11)
78
Voor gecodeerde individuen vonden we een tegenovergesteld patroon, slechts in 30,4% van de gevallen was de vermelding van nationaliteit relevant. Via de kwalitatieve analyse van de artikels kunnen we hier via een aantal voorbeelden toelichting bij geven. We kunnen tal van voorbeelden aanhalen voor het overbodig vermelden van de nationaliteit. “Monica, een Slowaakse van 27 jaar” uit „Baby doodgeslagen tijdens echtelijke ruzie‟ (dm 5/11) “twee Litouwse mannen” uit „Blokker-dieven naar de cel‟ (hln 4/11) “Slowaakse vrouw” uit „Man slaat baby dood‟ (hnb 5/11) Ook over de ontsnapping van Petru Hasna, wordt de nationaliteit systematisch vermeld: “Roemeen Hasna” uit „Ontsnapte dief uit Sint-Joris-Weert opgepakt‟ (dm 7/11) “Roemeen” uit „Dief die vluchtte weer gevat‟ (hln 7-8/11) “Roemeense Petru Hasna” uit „Dief die vluchtte weer gevat‟ (hln 7-8/11) Ook als de nationaliteit niet bekend is, wordt vernoemd dat het om iemand van vreemde origine gaat: “allochtone man” uit „Verwarde man dringt crèche binnen‟ (hln 28 -29/11) Soms wordt er wel moeite gedaan om de dubbele identiteit van personen te vermelden: “de Belgische Tunesiër Trabelsi” uit „Gevangenisregime van Trabelsi moet „verzacht‟ worden‟ (hln 3/11) Maar evengoed wordt enkel de Tunesische nationaliteit van Trabelsi vermeld: “de Tunesiër” uit „Nizar Trabelsi doet Justitie in zand bijten‟ (dm 9/11) “Tunesische ex-voetballer” uit „Justitie riskeert fikse dwangsom als regime Trabelsi niet versoepeld wordt‟ (dm 9/11) Desalniettemin in de meerderheid van de artikels het vermelden van nationaliteit niet relevant werd bevonden, zijn er evengoed voorbeelden waarbij het noemen van de nationaliteit wel relevant is voor de context. “Belliraj dreigt Belgische nationaliteit te verliezen” (dm 13/11) “Terrorist Belliraj dreigt Belgische nationaliteit te verliezen” (hnb 13/11)
79
“De Zweed is betrokken bij een inbraak in een fietsenwinkel die volledig uit de hand loopt. (…) Hij neemt de Belgische nationaliteit aan en gaat met z‟n gezin in een kasteeltje in Wellen wonen.” Uit „Gentse vriendin zwanger van superster-gangster‟ (hln 14-15/11) “De twee (Ashraf Sekkaki en Mohammed Johri nvdr) zullen vermoedelijk nog jaren in een Marokkaanse cel zitten. Uitwijzing naar België is niet mogelijk omdat ze de Marokkaanse nationaliteit hebben” uit „Gangsterliefje Lesley weer op vrije voeten‟ (hnb 17/11)s
7. Mensen van vreemde origine komen zelf slechts zelden aan het woord. Als mensen van vreemde origine voorkwamen in de artikels dan was dit in bijna de helft (48,6%) van de gevallen bij de passieve actoren (over wie gesproken wordt) als dader. En daders worden nu eenmaal zelden zelf aan het woord gelaten. Journalisten hebben veelal de mogelijkheid niet om daders het woord te geven, omdat die vaak in de gevangenis zitten. Meestal krijgt de advocaat dan het woord. Er kwamen ook 36,6% slachtoffers van vreemde origine in de selectie voor. Slachtoffers zijn vaak gestorven dus kunnen ze niet meer aan het woord komen. Uiteindelijk krijgen slechts 40 op 331 passieve actoren van vreemde origine (17,3%) het woord. Een voorbeeld van een passieve actor die het woord krijgt in De Morgen is dader Farid Bamouhammad: “Wie zou mijn jeugdrechter hebben geloofd? Een kind van twaalf jaar of deze opvoeders? Al deze kinderen zijn gehavend, vaak voor de rest van hun leven.” Hij heeft het hier over zijn moeilijke jeugd. (dm 14-15/11) Een ander voorbeeld betreft Nicolai Lilin, die als ex-lid een boek schreef over een Siberische maffiaclan. “Ik nam destijds afscheid van 46 urkavrienden. Drie van hen zitten vandaag in de gevangenis, twee zitten aan de drank. De anderen zijn gedood.”, aldus Lilin in het interview zelf. (dm 14-15/11) Het Laatste Nieuws publiceerde in de weekendeditie van 14 november een interview met Angelique Teinauri, zwanger van crimineel Clark Oloffson. Beiden krijgen het woord. Teinauri, haar naam wijst duidelijk op een vreemde origine: “Ik ben drie maanden zwanger van hem. Als alles volgen plan verloopt, zit Clark over een jaar in een Belgische cel.” Ook Oloffson, die zijn Zweedse nationaliteit voor de Belgische inruilde, komt aan het woord over de periode dat hij in een Deense cel zat: “‟Dat was de allerzwaarste keer ooit in de gevangenis‟, aldus Olof. „Geen hond heb ik daar gezien. Echt verschrikkelijk.‟” (hln 14-15/11) Een ander voorbeeld betreft de inval van de politie op een kinderfeest naar aanleiding van geluidsoverlast. Gezinshoofd en slachtoffer Emmanuel Tumanyoi over de feiten: “Ze hebben alles vernield. Ze sloegen gelijk wie, agenten drukten mijn dochter op de vloer. En dat voor een verjaardagsfeest! Er waren enkel familieleden aanwezig, geen criminelen.” Ook dochter Sylvie mag toelichting geven: “Ik vraag me constant af hoe dit mogelijk was. Hoe kunnen ze hier nu arriveren met een dergelijk eskadron? Met honden en een vrachtwagen?” (dm 19/11)
80
Tot slot een voorbeeld uit Het Nieuwsblad. Het artikel betreft een overval op een nachtwinkel in Gent. Rana Ishtiaq, de Pakistaanse uitbater: “Ik was zo boos, vooral om dat ze mijn vrouw en kinderen in gevaar hadden gebracht, dat ik spontaan de hockeystick greep waar mijn kinderen mee hadden staan spelen, en de achtervolging inzette. Toen ik op een tiental meter was genaderd van de traagste, gooide ik de stick naar zijn benen, zodat hij struikelde. Hij krabbelde weer recht maar ik kon hem toch nog een slag geven.” (hnb 27/11)
8. Daders van vreemde origine zijn het vaakst mannen op jonge leeftijd met een lagere sociale status: werkloos, slechte huisvesting, laag inkomen,… Deze hypothese kan noch bevestigd, noch ontkend worden. Wat met een vrij grote zekerheid gezegd kan worden, is dat daders van vreemde origine zo goed als altijd mannen zijn. In luttele gevallen is de dader een vrouw zoals in het artikel „Werkstraf voor gooien met frituurolie naar vriend‟. (dm 14 – 15/11) Leeftijd lijkt vaker te variëren. Er komen zowel jonge (bijvoorbeeld de 19-jarige moordenaar Junior Kabunda) als iets oudere (bijvoorbeeld de 39-jarige moslimterrorist Trabelsi) voor. Maar over het algemeen zijn daders eerder jong dan oud. Over de al dan niet lagere sociale status van daders van vreemde origine, kunnen we niet met 100% zekerheid uitspraken doen, maar ze blijkt wel aannemelijk. Soms gaat het klaarblijkelijk om allochtonen die hun hele leven enkel in de criminaliteit hebben doorgebracht (bijvoorbeeld Junior Kabunda en Nicolas Lilin). Maar evengoed betreft het een uit de hand gelopen situatie en maakt de persoon van vreemde origine net zoals de autochtone bevolking een fout. Over een Nederlandse vrouw kopt Het Laatste Nieuws het volgende: “Invalide vrouw vervolgd voor drugssmokkel” (hln 5/11) De vermelding dat deze vrouw invalide is, is compleet overbodig, maar het bevestigt wel de lagere sociale status van deze vrouw. Om deze hypothese te besluiten wensen we een passage uit het opiniestuk van journalist Bert Claerhout te citeren. Hij stelt het probleem rond de rellen in Brussel aan de kaak en beaamt dat de lagere sociale status van jonge Brusselaars, waaronder een groot aandeel allochtonen, mee aan de oorzaak van de onrust in de wijken ligt. “Criminele jongeren van allochtone origine worden meestal niet als individuen maar als groep beoordeeld. (…) En we vergeten blijkbaar maar al te graag dat onderwijs, vorming en werk vaak een grotere impact op een geslaagde integratie kunnen hebben dan religie. Recente cijfers tonen evenwel een weinig rooskleurig beeld. Maar liefst één op de drie jonge Brusselaars, doorgaans laaggeschoolden, is werkloos. (…) Ambitieuze pogingen om de sociale achterstand weg te werken
81
leidden er soms toe dat het sommige wijken slechter verging doordat ze averechtse prikkels veroorzaakten.”(dm 24/11)
9. Fouten in de berichtgeving over daders en/of slachtoffers van vreemde origine worden nadien zelden rechtgezet. Om deze hypothese te staven hebben we geen enkel concreet voorbeeld. Er werd slechts in één zaak een foutieve berichtgeving rechtgezet, maar de rechtzetting betrof autochtone politieagenten. Over de ontsnapping van een Roemeense dief werd in de eerste berichten verteld dat de dief de mogelijkheid zag weg te lopen tijdens een rookpauze samen met twee begeleidende agenten. “(…) twee agenten en een tolk begeleidden hem –ongeboeid- naar de buitenkoer, waar het gezelschap samen een sigaret opstak.” Dit wordt een dag later bij het nieuws over het vatten van de dief rechtgezet: “De twee betrokken agenten –voor de volledigheid: het zijn niet-rokers die de Roemeen gewoon begeleid hebben naar de rookplek buiten- waren er het hart van in.” (hln 7-8/11) Ook in Het Nieuwsblad zien we deze rechtzetting opduiken. De editie van 6 november kopt „Inbreker ontsnapt door rookpauze agenten‟ en de inhoud van het artikel herbergt uit wat later blijkt foutieve informatie. “Tijdens die ondervraging kreeg het gezelschap –twee ervaren rechercheurs, een tolk én de gedetineerde- trek in een sigaretje. En omdat roken in openbare gebouwen nu eenmaal verboden is, toog het gezelschap naar buiten.” En verder: “De agenten lieten weliswaar hun sigaret vallen en zetten de achtervolging in.” (hnb 6/11) Dit wordt een dag later rechtgezet in het artikel „Rokende Roemeen weer opgepakt‟. “„Onze twee rechercheurs hebben het (zijn rookpauze nvdr) hem toegestaan, ook al zijn ze zelf geen rokers‟, aldus Rondas.” De Morgen die veel minder aandacht (in oppervlakte) besteedt aan het feit, bericht bij de ontsnapping wel correct over de omstandigheden en diende dus niets recht te zetten. Daarnaast werd er ook een fout gevonden in de berichtgeving omtrent een persoon van vreemde origine, maar deze werd niet rechtgezet. Zoals bij de vierde hypothese reeds werd vermeld, blijkt dat Het Nieuwsblad van 19 november bij de vermoordde oppas in de zaak Van Themsche een foute nationaliteit vermeldde. Volgens deze krant zou zij Nigeriaans zijn, terwijl ze in werkelijkheid Malinees was. Dit werd niet rechtgezet in een latere editie.
82
2.5.2 Crisisberichtgeving Enerzijds is er de routineberichtgeving, anderzijds ook de crisisberichtgeving. Dit is de berichtgeving over een gebeuren dat duidelijk verband houdt met het onderzoeksthema, dat zich onaangekondigd voordoet en gedurende een kortere of langere periode bijzonder media-aandacht krijgt.144 Voor de maand november kwamen twee cases opvallend meer in het nieuws en deze zouden hierdoor een vertekend beeld van de misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine kunnen hebben veroorzaakt. In wat volgt worden ze in de lijn van bovenstaande hypothesen op een kwalitatieve manier besproken.
2.5.2.1
De zaak Younes
De eerste en belangrijkste zaak die een groot aandeel van de misdaadartikels over mensen van vreemde origine inpalmt, is de berichtgeving rond de verdwijning en dood van kleuter Younes. De zaak Younes neemt zijn aanvang in de nacht van 25 op 26 oktober 2009, een paar dagen voor de maand november (en dus de geselecteerde maand voor het onderzoek) start. De vierjarige kleuter verdwijnt tijdens een echtelijke ruzie uit het ouderlijke huis en is twee weken spoorloos. Op 10 november wordt zijn lijkje door schippers in Komen uit De Leie gevist en tot op vandaag is het mysterie rond zijn dood nog niet opgehelderd. Hoewel de vader van het jongetje nooit officieel in verdenking is gesteld, lijkt hij volgens de media dankzij de vele tegenstrijdigheden in zijn verhaal de enige mogelijke verdachte te zijn… Als we voor de zaak Younes enkele hypothesen willen toetsen, kunnen we alvast voor de tweede hypothese „in de beeldvorming over criminaliteit met betrekking tot mensen van vreemde origine wordt vooral bericht aan de hand van metaforen, negatieve connotaties, veralgemeningen en stereotypering‟ enkele bevestigende voorbeelden geven. “Getuigen zagen dat de vader, die flink aan de fles gezeten had, zondagmiddag zijn vrouw al probeerde omver te rijden met zijn grijze Peugeot 807…” (hln 3/11) “ „(…) taaie gevoelloze kerel, ondoordringbaar. En op geen enkel moment polste hij naar nieuws over zijn zoontje. Alsof het zijn zaak niet is. Hij is een agressieve man, die meestal zonder reden anderen naar de keel vliegt. Zeker als hij gedronken heeft.‟, zo klinkt het in Le Bizet.” (hln 4/11) “Mohamed Jralou, of Manito, zoals hij zich laat noemen, wordt in de eerste plaats gelinkt aan buitenmatig drinken en losse handje.” (dm 12/11) “Dat hij een gewelddadig man is en ooit zijn gewezen vriendin met een karabijn heeft bedreigd, ontkende Mohamed Jratlou met klem: „die vrouw liegt.‟”(hnb 16/11) “De man staat bekend om zijn gewelddadig verleden.” (dm 23/11)
144
DEVROE, I. & SAEYS, F., l.c., 56-76.
83
Het Laatste Nieuws is de enige van de drie kranten die de feiten al eens durft uitvergroten aan de hand van een metafoor: “de echtelijke veldslag” (hln 3/11) “een half leger geheim agenten van de Staatsveiligheid, rechercheurs, militairen en andere „speciale inspecteurs” (hln 23/11) De derde hypothese stelt dat er te weinig achtergrondinformatie gegeven wordt bij misdaadnieuws over daders van vreemde origine. Deze hypothese is niet echt van toepassing op de zaak Younes. Meer zelfs, de kranten geven uitgebreide toelichting bij de omstandigheden van het gebeuren. Meermaals worden de gebeurtenissen op een rijtje gezet door de ontwikkelingen in de zaak dag per dag op te sommen. De Morgen spendeert op 12 november een ganse pagina aan de zaak, wanneer het lichaam van de jongen wordt gevonden. Naast drie foto‟s en een kaart om de beschrijving van de feiten te illustreren, geeft een apart kader de gebeurtenissen van de laatste twee weken aan. (dm 12/11) In Het Laatste Nieuws van 4 november wordt een volle pagina aan de zaak besteed. Aan de hand van acht kleine foto‟s en twee kaarten worden de gebeurtenissen vanaf dag 1 tot en met dag 9 nauwkeurig uitgelegd. (hln 4/11) Het Laatste Nieuws schrijft ook bij de vondst van Younes‟ lichaam twee pagina‟s over de feiten. De achtergrondinformatie omvat een kader met het verloop van de laatste twee weken, een kader met het verloop van de dramatische avond van de vondst, een getuigenis van de vinders van het lichaam, enkele denkbare routes die de jongen gevolgd kan hebben,… En dit samen met vele foto‟s en een kaart. (hln 12/11) Het Nieuwsblad bericht eveneens op 12 november op een dubbele pagina over de vondst van het lijkje. De achtergrondinformatie betreft een verslag van de feiten van de laatste twee weken en getuigenissen. (hnb 12/11) Hypothese vier stelt dat er een verschil is in de beeldvorming over daders van vreemde origine tussen De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. Wat betreft de zaak Younes schiet Het Laatste Nieuws er vaak boven uit. Schreeuwerige krantenkoppen, sappige details en markante foto‟s worden door dit dagblad het meest gebruikt. Er is trouwens een onrustwekkende lijn vast te stellen in de berichtgeving rond de zaak Younes. Aanvankelijk heerst er een groot mysterie rond zijn verdwijning want er is geen enkel spoor van Younes in die bewuste nacht. Naarmate de dagen vorderen en de kleuter spoorloos blijft, komen de ouders meer en meer in beeld. De kranten komen gegevens uit verhoren van de vader te weten en het blijkt dat die vol tegenstrijdigheden zitten. Bij het gedrag van de ouders, en in het bijzonder dat van de vader, worden door buurtbewoners en de politie vragen gesteld. Vooral Het Laatste Nieuws heeft er een handje van weg deze verdachtmakingen over te nemen en in grote letters over de krantenpagina‟s uit te smeren. Om deze beweringen te staven geven we een aantal voorbeelden.
84
“Voor een goed begrip: vader Mohamed „Manito‟ Jratlou (65) noch zijn echtgenote Naïma Zraidi worden door het gerecht officieel verdacht. Tot nader order zijn ze onschuldig en worden ze behandeld zoals alle andere ouders van vermiste kinderen.” Met deze opener start Het Laatste Nieuws het artikel van 3 november, maar tot zover dan de neutrale houding ten opzichte van de ouders. In wat volgt komen tal van verdachtmakingen voor. “Het tijdsgebruik ten huize Jratlou in de nacht van de verdwijning is wel erg troebel en verdacht. Maakten ze de hele nacht ruzie? Hebben ze ook geslapen? Of heeft de moeder geslapen en de vader niet? Wanneer is de kleine Younes precies verdwenen? Allemaal vragen die na twee langdurige verhoren van de ouders (deels) onbeantwoord blijven.” “Het gerecht stelde zich vanaf dag één al veel vragen. Nog opmerkelijk is dat de ouders niet één oproep lanceerden via de media. Het hele dorp hangt vol affiches van de guitige kleuter (…) maar bij de Jratlou‟s zelf is er geen affiche te bespeuren. Nog sterker: tijdens de verhoren zat de vader er gelaten bij en vroeg niet eens wat de zoektochten naar zijn zoontje hadden opgeleverd.” (hln 3/11) “Mocht de jongen verdronken zijn, zou de procureur de ouders meteen kunnen vrijpleiten van schuld aan dood van hun zoon. Dat de procureur zoiets uitdrukkelijk niet doet, voedt het vermoeden dat er meer in het spel is. En dat het parket de ouders –en zeker de gewelddadige vader- nog niet vrijuit wil laten gaan.” (hln 12/11) “En de vader, eventuele moordverdachte nummer één? Die ging volgens de buren gisterenochtend naar de kapper en boodschappen doen.” (hln 12/11) “Feit is dat de onderzoekers van oordeel zijn dat het kleintje het ouderlijk huis nooit levend heeft verlaten.” (hln 13/11) “Is het zijn manier om met de verdachtmakingen om te gaan of weet de man meer? De politie vermoedt het laatste.” (hln 13/11) “Daarmee houdt de man die al wekenlang hoofdverdachte nummer één is in de zaak, zijn onschuld staande.” (hln 14-15/11) “„Eerst mijn gezin op orde krijgen. Dan misschien de waarheid over wat er met mijn zoontje is gebeurd.‟ (…) Zijn relaas over de verdwijningsnacht zit evenwel vol gaten.” (hln 19/11) Niet alle blaam behoort enkel Het Laatste Nieuws toe. Ook Het Nieuwsblad kopt al eens gedurfde uitspraken met betrekking tot de zaak. „Doolde vader Jratlou zaterdagnacht rond op berm langs A19?‟ (hnb 3/11). In het artikel zelf haalt men echter wel aan: “Het gerecht beklemtoonde gisteravond dat vader en moeder Jratlou géén verdachten zijn. „Voor ons zijn die mensen slachtoffer: ze zijn hun zoontje kwijt. Er rust dan ook geen enkele verdenking op hen. Dat ze al twee keren verhoord zijn, behoort tot de standaardprocedures.‟” (hnb 3/11) Andere passages die in Het Nieuwsblad werden teruggevonden: “De ouders van de kleine jongen worden ondertussen door het gerecht als „slachtoffers‟ beschouwd en behandeld. Child Focus deed gisteren ook een oproep om voorzichtig te zijn
85
met speculaties en verdachtmakingen. „We moeten er met z‟n allen voor zorgen dat de ouders niet nog extra schade oplopen.‟” (hnb 13/11) “Officieel wordt Mohamed Jratlou door het gerecht inderdaad nog altijd als getuige behandeld. Maar de vader van Younes beseft wel dat hij officieus verdachte nummer 1 is. Zijn herhaalde, urenlange verhoren spreken boekdelen. (…) De status van hoofdverdachte heeft Jratlou in grote mate aan zichzelf te danken. (…) Het wetboek is echter duidelijk: iedereen is onschuldig tot het tegendeel wordt bewezen.” (hnb 16/11) De berichtgeving van Het Nieuwsblad over de feiten bezit twee aparte kenmerken die niet terugkwamen bij de andere twee kranten. Enerzijds is het opmerkelijk dat deze krant graag getuigenissen en hypotheses bij buurtbewoners en kennissen ronselt omtrent Younes‟ dood. (hnb 1415/11) Anderzijds werden er terug enkele slordigheden bemerkt in hun berichtgeving. Ze gebruikten bijvoorbeeld voor het broertje van Younes zowel de namen Wasir als Yasir. (hnb 14-15/11) Volgens Het Laatste Nieuws en De Morgen is het broertje 8 jaar, terwijl in Het Nieuwsblad van 16 november staat dat hij 9 is. In de zaak werd ook de ex-vriendin van de vader ondervraagd. Terwijl de vrouw volgens Het Laatste Nieuws beweert door hem bedreigd te zijn “met een hakbijl en enkele messen” (hln 5/11), heeft Het Nieuwsblad het over een karabijn (hnb 16/11). Tot slot beweert Het Laatste Nieuws dat de vader een gepensioneerd buschauffeur is (hln 5/11), terwijl Het Nieuwsblad zegt dat hij tramchauffeur was (hnb 23/11). De Morgen is de meest neutrale van de drie kranten in de berichtgeving rond de zaak Younes. “Younes‟ ouders werden donderdag opnieuw verhoord, wat normaal is in de loop van het onderzoek. Hun versies over de bewuste nacht waarin het jongetje verdween komen immers niet overeen.” (dm 31/10-1/11) “Remue ontkent ook dat het onderzoek zich steeds meer lijkt toe te spitsen op de vader.” (dm 4/11) “Hoewel het onderzoek zich voornamelijk afspeelde in en rond de woning van de ouders, benadrukte het parket dat zij nooit in verdenking werden gesteld van de verdwijning.” (dm 12/11) “Hij is immers geen verdachte, maar een getuige. Een slachtoffer zelfs.” (dm 21-22/11) “Met een krop in de keel gaf Jratlou te kennen dat hij niets te maken heeft met Younes‟ dood, ook al „zijn speurders ervan overtuigd dat ik het gedaan heb‟.” (dm 16/11) Niet enkel op vlak van uitspraken over de zaak, maar ook op vlak van grootte van de artikels en type foto‟s kent De Morgen een soberdere berichtgeving. Zij koppen op 12 november „Lichaam Younes gevonden‟ terwijl Het Laatste Nieuws op diezelfde dag kopt „Ouders nog niet vrijuit‟. Het Nieuwsblad heeft als titel „Lijkje Younes gevonden‟.
86
Hypothese vijf „kranten zetten op een dramatiserende en sensatie beluste manier aan tot stigmatisatie of haat‟ is in deze zaak bovenal van toepassing op de vader. Veel sensatiegerichte informatie en interviews met de vader dragen er toe bij dat de vader naarmate de tijd vordert meer en meer wordt gestigmatiseerd en zonder enige echte bewijzen als dader wordt bestempeld. Deze these wordt door advocaat Vermassen in Het Nieuwsblad bevestigd. “De vrouw (van Mohamed nvdr) kwam gisteren een valies kleren ophalen. Ze was geflankeerd door zes agenten, wat betekent dat ze de confrontatie met haar echtgenoot vreesde.” (hln 31/10 – 1/11) “Zeker met tien man zijn ze: leden van het gerechtelijk lab en twee lijkenhonden.” (hnb 4/11) “Een erg pakkend moment was toen vader Mohamed Jratlou (65) in tranen de kist van zijn zoontje kuste.” (hln 18/11) “Naima Jratlou, de moeder van de kleuter, zei voor de begrafenis dat ze de moordenaar van haar zoontje zou vermoorden.” (dm 23/11) Ook enkele dramatische krantenkoppen zorgen ervoor dat er een negatieve sfeer rond de zaak, en meestal met betrekking tot de vader, wordt gecreëerd. „Hij wilde me doden met een bijl‟ (hln 5/11). De sprekende titel wordt geflankeerd door een foto van de vader met een angstaanjagend gezicht. De inhoud van het artikel herbergt een gedetailleerd relaas van de ex van Mohamed over hun relatie, zijn gewelddadig karakter en uitbarstingen. „Wellicht verstikt met kussen‟ (hln 13/11) gepaard gaand met volgende ondertitels: „alle ogen gericht op Younes‟ vader‟, „acht uur lang ondervraagd‟ en „voorlopig geen bekentenis‟ spreken voor zich. „Vader Younes stort in op begrafenis‟ (hln 23/11) „Mama Younes wil snel nieuw kind‟ (hln 27/11) „Younes werd dagenlang vastgehouden‟ (hnb 23/11) Vermassen zegt over dit alles het volgende: “Kleine Younes was nog niet begraven of zijn vader werd al publiekelijk veroordeeld. (…) Waar halen wij in hemelsnaam het recht vandaan iemand met de vinger te wijzen zolang hij wettelijk gezien onschuldig is? Of zijn we dat ene heilige principe vergeten? Dat iemand die niet veroordeeld is, nog altijd onschuldig is. (…) Eerst luidt het nog: „Wie weet, zijn zij het wel geweest.‟ Even later klinkt het: „Zij zullen het wel geweest zijn.‟ Om dan nog een poos later te zeggen: „Zij zijn het ongetwijfeld geweest.‟(…) Vergeet niet, een publieke veroordeling blijft een mens achtervolgen.” (hnb 23/11)
87
„Bij gerechtelijke informatie wordt steeds de nationaliteit van dader en slachtoffer vernoemd, ook al is dit niet relevant voor de context‟ is de zesde hypothese. Er wordt wel vaak verwezen naar de Marokkaanse afkomst van Younes. Ofwel wordt dit letterlijk vermeld ofwel wordt erop gewezen aan de hand van interviews met de Marokkaanse familie of over het feit dat Younes in Marokko wordt begraven. “De getuige zegt dat hij een man zag die de Marokkaanse jongen uit een bestelwagen haalde en in een andere auto plaatste.” (hnb 3/11) “zijn Marokkaanse ouders” (hnb 4/11) “Mohamed „Manito‟ Jratlou, een Berber die geboren werd in de Marokkaanse stad Rabat.” (hln 5/11) “de gepensioneerde Marokkaanse tramchauffeur” (hnb 23/11) “onze Marokkaanse familie” (dm 27/11) De zevende hypothese „mensen van vreemde origine komen zelf slechts zelden aan het woord‟ is zowat de enige hypothese die wel van toepassing bleek op de routineberichtgeving maar bij deze zaak die deel uitmaakt van de crisisberichtgeving niet opgaat. De eerste week worden de ouders nooit gevraagd naar hun mening, maar naarmate de weken vorderen krijgen de ouders opvallend veel het woord. De ouders zijn evenwel geen officiële verdachten in de zaak, maar ze worden wel aldus opgevoerd voornamelijk door Het Laatste Nieuws. “Als ik de man vind die mijn zoontje pijn heeft gedaan, zal ik niet aarzelen.” (hln 1415/11) “„De politie vertelde me dat Younes geen water in de longen had en dus dood moest zijn voor hij in het water werd gegooid. Zijn ontvoerder moet in paniek geraakt zijn toen hij ‟s anderendaags de foto‟s van mijn zoontje overal zag. Weet u: mijn kinderen betekenen alles voor mij. Straks ga ik het lichaampje van Younes groeten.‟” (hln 14-15/11) “„Ik heb geen idee, werkelijk geen idee wat er met hem gebeurd is‟, stamelde Younes‟ vader. „Alleen God weet dat.‟” (dm 16/11) “„Ik ben wel geraakt‟, zei de vader moeilijk. „Het is mijn hart dat verscheurd wordt. Wanneer in Marokko mensen sterven, zijn het de vrouwen die wenen maar niet de mannen. Dat is onze cultuur.‟”(dm 16/11) “„Ik zweer dat ik onschuldig ben‟, snikte hij in haperend Frans. „Ik ga kapot aan heel die zaak rond mijn zoontje.‟” (hnb 16/11) “„Was mijn vrouw niet gaan lopen, dan was Younes er nog‟” (hln 19/11) “„Mijn vrouw verwijt me dat ik te veel drink en dat ik Younes heb aangeraakt. Dat klopt. Ik had hem bij de haren getrokken. Maar die dag heb ik hem niet geslagen. Die kleine wonde had hij misschien van tijdens de hevige ruzie, toen een en ander in het rond vloog.‟” (hln 19/11)
88
“„Ik wil maar één ding, dat ze diegene vinden die hem gedood heeft‟, zei ze bij aankomst in Marokko. „Ik zal diegene die mijn zoon heeft omgebracht doden.‟” (dm 23/11) “„Onze broer heeft zijn kind niet gedood.‟” (hln 23/11) “„Mijn man heeft niks te maken met de dood van onze zoon.‟” (dm 27/11) “Mohamed Jratlou, de vader van de vierjarige jongen, zegt dat het gesprek met de RTBF het laatste is dat hij en zijn vrouw aan de pers gegeven hebben. „Al die weken ben ik zwartgemaakt en zijn mijn woorden verdraaid‟, zei hij.” (hnb 27/11) Hypothese acht „daders van vreemde origine zijn het vaakst mannen op jonge leeftijd met een lagere sociale status: werkloos, slechte huisvesting, laag inkomen,…‟ kan hier in principe niet getoetst worden omdat degene die Younes gedood heeft nog steeds niet gevonden is. Toch willen we hier een aantal fragmenten over het profiel van de vader citeren omdat hij door de kranten als hoofdverdachte nummer één wordt bestempeld. “Hij zocht en vond ook een job in Le Bizet: hij werd buschauffeur voor de plaatselijke school.” (hln 5/11) “Ik leerde Manito kennen toen hij in 1988 in de Dumezrij (…) een arbeidershuisje renoveerde.” (hln (5/11) “Voor de deur van het arbeidershuisje (…)” (hnb 4/11) “de 65-jarige gepensioneerde tramchauffeur” (hnb 23/11) Voor de laatste hypothese „fouten in de berichtgeving over daders en/of slachtoffers van vreemde origine worden nadien zelden rechtgezet‟ is er met betrekking tot deze zaak niet echt een voorbeeld te vinden. Enkel Het Nieuwsblad werd betrapt op fouten over details zoals de naam of de leeftijd van broer Wasir, en in het relaas van Mohameds ex hebben ze het over een karabijn in plaats van een hakbijl. Ook beweren ze dat Mohamed Jratlou een gepensioneerd tramchauffeur in plaats van een buschauffeur is. Deze slordigheden worden later nergens officieel rechtgezet. In deze zaak kunnen we concluderen dat de media jammer genoeg een cruciale rol spelen met betrekking tot de beeldvorming over de ouders en in het bijzonder over de vader. Aanvankelijk brengt men nog een vrij neutraal beeld over de ouders, maar naarmate de weken vorderen en de onzekerheid groter wordt, schuift men de vader naar voren als hoofdverdachte nummer één. Vooral Het Laatste Nieuws heeft er een handje van weg de vader negatief te profileren aan de hand van schreeuwerige koppen, sprekende foto‟s en allerhande verdachtmakingen. De vader krijgt wel de kans zich publiekelijk te verdedigen, maar dit speelt eerder in zijn nadeel omdat de kranten zijn woorden tegen hem gebruiken.
89
2.5.2.2
Gevangenisincident Leuven Centraal
De tweede zaak die een piek in de berichtgeving veroorzaakte vond ook eind oktober plaats maar overheerste mee de misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine begin november. Een conflict tussen een vrouwelijke cipier en een Iraanse gevangene in de gevangenis van Leuven Centraal ontaardde compleet en draaide uit op een dodelijk incident. De dader Hussein Mamiani zou het vertikt hebben de vrouw zijn excuses aan te bieden na een overtreding van de regels. Het vuurtje bleef bij Mamiani onderhuids wakkeren tot hij op 29 oktober uitbarstte en de vrouwelijke cipier enkele steken met een scherp voorwerp toediende. Dankzij de tussenkomst van een cipier en andere gevangenen overleefde de vrouw ternauwernood. Met de hulp van gevangene Jimmy Hemeleers verschanste Mamiani zich in een cel en gijzelde de bewoner van de cel. Toen alles uit de hand dreigde te lopen, viel een speciale interventie-eenheid de cel binnen en schakelde Mamiani met een dodelijk schot uit. De zaak veroorzaakte bijzonder veel ophef en bracht dagenlange gevangenisstakingen op gang in het ganse land. De veiligheidsvoorschriften in de Belgische gevangenissen werden in vraag gesteld en de minister werd met zachte dwang gevraagd veiligheidsmaatregelen te treffen. De hypothesen vormen ook hier een leidraad om de berichtgeving rond deze zaak op een kwalitatieve manier te analyseren. De eerste artikels uit De Morgen geven voor de tweede hypothese in verband met metaforen, negatieve connotaties, veralgemeningen en stereotypering met betrekking tot mensen van vreemde origine de volgende resultaten over de Iraanse dader Mamiani: “de dolgedraaide gedetineerde” (dm 31/10 – 1/11) “lastige klant met psychopathische trekken, aanstoker” (dm 31/10 – 1/11) “opgefokte Mamiani” (dm 31/10 – 1/11) “gevaarlijke rasechte psychopaat die geen tegenspraak duldt” (dm 31/10 – 1/11) “als een wildeman kapte hij in op het lichaam van de vrouw” (hln 31/10-1/11) “dolgedraaide gevangene” (hnb 31/10-1/11) “Hussein Mamiani (…) heeft het niet zo op vrouwen en op Joden.” (hnb 31/10-1/11) “Toch werd de man bestempeld als een „gevaarlijke, rasechte psychopaat die geen tegenspraak duldt.‟” (dm 31/10 – 1/11) Men gebruikte ook de volgende metafoor: “Omstreeks 19 uur ging Mamiani uit zijn dak. Met een schaar die hij in zijn bezit had, beukte hij in op een gedetineerde en twee cipiers.” (dm 31/10 – 1/11) Hypothese drie over de achtergrondinformatie bij de misdaadberichtgeving over mensen van vreemde origine kan net zoals bij de routineberichtgeving voornamelijk ontkracht worden. Er wordt vrij veel achtergrondinformatie gegeven over de aanleiding van het conflict en over de
90
psychiatrische achtergrond van de daders. Bijvoorbeeld in Het Nieuwsblad van 31 oktober en 1 november wordt psychologische achtergrondinformatie gegeven door psychiaters: “Volgens de psychiaters is het een man die een „neen‟ niet aanvaardt. In de gevangenis stond hij bekend als iemand die het bijzonder moeilijk had om respect te hebben voor vrouwelijke cipiers.” (hnb 31/101/11) Voor hypothese vier die stelt dat er een verschil is in de beeldvorming over daders van vreemde origine tussen De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad vinden we gelijkaardige resultaten als bij de zaak Younes. Het Laatste Nieuws bericht aan de hand van grote artikels met veel foto‟s en sappige details. De Morgen houdt zijn berichtgeving het soberst terwijl Het Nieuwsblad terug ergens daartussenin kan gesitueerd worden. Er zijn opnieuw enkele discrepanties teruggevonden in de informatie die de verschillende kranten geven. Terwijl Het Nieuwsblad beweert dat het wapen waarmee Mamiani de cipier aanviel een zelfgemaakt mes was, ging het volgens De Morgen en Het Laatste Nieuws om een schaar. Ook het aantal steken die de cipier incasseerde verschilt: De Morgen heeft het over 12 messteken (dm 31/10-1/11), Het Laatste Nieuws over 13 messteken (hln 31/10-1/11) en Het Nieuwsblad zegt iets vager dat de dader haar wel 12 keer had gestoken (hnb 31/10-1/11). Ook de naam van de cipier wordt verschillend gespeld. Het Laatste Nieuws schrijft het als De Sadeleer (hln 31/10-1/11) of De Sedeleer (hln 4/11), Het Nieuwsblad spelt het als De Saedeleer (hnb 31/10-1/11) en De Morgen blijft deze keer tot slot het vaagst en gebruikt de term „de vrouwelijke cipier‟. Voor hypothese vijf „kranten zetten op een dramatiserende en sensatie beluste manier aan tot stigmatisatie of haat‟ kan terug worden bevestigd dat bepaalde kranten graag sensationele (onder)titels en beschrijvingen gebruiken en daarmee wordt de dader gestigmatiseerd. Toch zijn de kranten in deze zaak iets braver dan bij de zaak Younes. De dader is reeds bekend en dood, dus van enige verdachtmakingen is geen sprake. „Ik zal u krijgen‟
„Doodgeschoten door elitetroepen, „Gevangene bedreigde cipier al
eerder‟, „Stakingen in hele land‟ (hln 31/10-1/11) “Dertien keer hakt hij in op het lichaam van de vrouw. Tot een medegevangene zich voor de cipier wierp.” (hln 31/10-1/11) „Bloedbad in plaats van „sorry‟‟, „Dolgedraaide gevangene richt bloedbad aan in Leuven Centraal‟ (Hnb 31/10-1/11) De zesde hypothese over het niet relevant vernoemen van de nationaliteit van de dader, is ook voor bijna ieder artikel over Mamiani van toepassing. Terwijl over de mededader Jimmy Hemeleers nergens de Belgische nationaliteit wordt vernoemd. “de Iraanse hoofddader”, “de Iraniër”,“Iraniër Hussein Mamiani” (dm 31/10 – 1/11) “de Iraanse gevangene”,“de Iraniër Hussein Mamiani” (hln 31/10-1/11)
91
“de Iraniër” (hnb 31/10-1/11) “de hoofddader Iraniër Hussein Mamiani” (dm 3/11) De achtste hypothese „daders van vreemde origine zijn het vaakst mannen op jonge leeftijd met een lagere sociale status: werkloos, slechte huisvesting, laag inkomen,…’ is min of meer van toepassing op Hussein Mamiani. Hij was een man van 35 jaar, wat eerder jong dan oud kan genoemd worden met een lagere sociale status. Hij was illegaal in het land dus hij werd verondersteld werkloos te zijn. Hij zou zelfs worden uitgewezen indien dit mogelijk was. “een 35-jarige uitgeprocedeerde asielzoeker uit Iran” (hnb 31/10-1/11) “Als illegaal zou hij gerepatrieerd worden, maar naar Iran wordt niet gerepatrieerd.” (dm 31/10-1/11) De laatste hypothese gaat over het rechtzetten van foutieve informatie over mensen van vreemde origine. In De Morgen werd er wel een fout rechtgezet maar dan voor de mededader Jimmy Hemeleers. In tegenstelling tot wat men aanvankelijk berichtte zou hij geen cipiers aangevallen hebben. De advocaten wilden dit benadrukt zien omdat het belangrijke gevolgen kan hebben voor zijn straf. Over dader Mamiani wordt niets rechtgezet. (dm 2/11)
2.5.3 Conclusie Het beeld dat uit de kwalitatieve inhoudsanalyse naar boven komt over misdaadberichtgeving met betrekking tot mensen van vreemde origine ligt in de lijn van de vastgestelde werkhypothesen uit het empirisch kader en in de lijn van de conclusies uit de kwantitatieve inhoudsanalyse. Dat misdaad en mensen van vreemde origine vaak geassocieerd worden zagen we bevestigd door twee journalisten. De kwalitatieve resultaten tonen eveneens aan dat er tal van voorbeelden zijn voor het niet relevant vermelden van de nationaliteit van de persoon met betrekking tot de context. Het beeld dat naar voren komt over mensen van vreemde origine varieert. We konden de hypothese dat er vaak bericht wordt over de allochtone bevolking aan de hand van negatieve connotaties, stereotypen, veralgemeningen en metaforen met tal van passages uit artikels staven. In zekere zin kunnen we dus bevestigen dat de allochtone bevolking in een negatieve sfeer wordt gehuld. Toch dient dit genuanceerd te worden: misdaad is een negatief onderwerp en in veel gevallen werd er wel neutraal bericht over de personen van vreemde origine. De bemoedigende aanwezigheid van voldoende achtergrondinformatie bij de feiten werd ook bij de kwalitatieve inhoudsanalyse bevestigd. Het opvallendste verschil tussen de routineberichtgeving en de crisisberichtgeving is dat bij de crisisberichtgeving (en dan vooral bij de zaak Younes) de mensen van vreemde origine wel vaak het woord krijgen. Ook focuste de crisisberichtgeving meer op geweld en haalde deze vaker de voorpagina. Ten slotte wijzen de kwalitatieve resultaten voor De Morgen op een vrij neutrale en sobere beeldvorming over misdaadberichten in combinatie met mensen van vreemde origine. Het Laatste Nieuws
daarentegen is veelal de echte uitschieter, met vaak sensatiegerichte
92
krantenkoppen en foto‟s en het vermelden van onnodige details. Het Nieuwsblad situeert zich tussen beide kranten in, maar blijkt af en toe slordige fouten omtrent de feiten te maken.
93
DEEL 3: Algemeen besluit
94
Uit de bezorgdheid en interesse over het negatieve beeld dat de kranten vormen over mensen van vreemde origine in de berichtgeving over criminaliteit zijn we deze masterproef gestart. We hebben geprobeerd het antwoord te vinden op twee vragen. Enerzijds de vraag naar de kenmerken van de beeldvorming over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine. Anderzijds of kwaliteitskrant (De Morgen) en populaire kranten (Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad) verschillen in hun berichtgeving over criminaliteit en mensen van vreemde origine. Om op deze vragen een zo volledig mogelijk antwoord te vinden werd gebruikt gemaakt van zowel een kwantitatieve als een kwalitatieve inhoudsanalyse van de kranten De Morgen, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad voor de maand november 2009. Voor de kwantitatieve inhoudsanalyse werd een codeboek opgesteld en de verkregen gegevens werden ingevoerd en statistisch met SPSS verwerkt. Het uitgangspunt voor de kwalitatieve inhoudsanalyse was een set van negen hypothesen, afgeleid uit het theoretische en empirisch kader, die voor de routine- en de crisisberichtgeving afzonderlijk werden toegepast. Een eerste deel van deze masterproef betrof het theoretische en empirisch kader naar de beeldvorming in kranten over criminaliteit gepleegd door daders van vreemde origine en de bestrijding ervan. Uit dit kader werden een aantal werkhypothesen gedistilleerd als aanleiding voor het eigen empirisch onderzoek. Criminaliteit en mensen van vreemde origine zijn twee thema‟s waar de modale mens eerder uitzonderlijk mee in aanraking komt. Bijgevolg wordt de opinie bij veel mensen gevormd door zich hierover te informeren bij de media. Omdat de media dus een belangrijke invloed uitoefenen op de denkbeelden van de mens is het belangrijk te achterhalen welk beeld zij creëren rond misdaad met betrekking tot mensen van vreemde origine. In het eerste deel werd de Iabeling theory beschreven die stelt dat wat deviant is bepaald wordt door bepaalde groepen die het gedrag van een individu als afwijkend bestempelen. De media zijn een voorbeeld van een dergelijke groep en spelen een belangrijke rol als informatiebron voor de autochtone bevolking om zich een beeld te vormen van de allochtone medemens, de „outsider‟. Daartegenover stelt de newsmaking criminology dat criminaliteit vaak foutief door de media beschreven wordt wat leidt tot een negatief wereldbeeld en onveiligheidsgevoelens. Deze theorie spoort de media aan een objectief beeld te vormen van criminaliteit en zo ook met betrekking tot mensen van vreemde origine. Misdaadberichtgeving in kranten levert een vertekend beeld op van de werkelijke criminaliteit. We maakten een onderscheid in deze masterproef tussen kwaliteitskranten en populaire kranten. Kwaliteitskranten kennen een hoger opgeleid lezerspubliek en berichten minder vaak over geweldsdelicten dan populaire kranten. Deze laatste gebruiken veel meer foto‟s en durven geweldsdelicten wel eens breed uitsmeren over de voorpagina.
95
Tal van onderzoekers behandelden reeds de problematiek van de mediabeeldvorming over criminaliteit en mensen van vreemde origine. Enkele belangrijke tendensen kwamen daarbij naar voren. Er werden in het eerste deel vier onderzoeken besproken die het dichtst aansluiten bij het eigen empirisch onderzoek: „Het discours van racisme in de Nederlandse pers‟ van Van Dijk in 1983, „De reproductie van racisme in het nieuws: het discours van de elite‟ in 1991 eveneens van Van Dijk, „Allochtonen en aanverwante thema‟s in de Belgische pers‟ van Staes en Lerouge uitgevoerd in 1993-1994 en „Allochtonen en aanverwante thema‟s in de Belgische pers bis‟ door Saeys en Devroe in 2002. De rode draad doorheen elk van de vier aangehaalde onderzoeken was dat misdaad steeds een van de grootste categorieën in de berichtgeving over de allochtone bevolking was en dat nationaliteit en/of origine al te vaak vermeld werden zonder enige relevantie voor de context. Van Dijk stelde vast dat terwijl de autochtone bevolking neutraal of eerder positief in beeld komt, de kranten een negatief en stereotiep beeld over de allochtone bevolking creëren. Dit komt deels voort uit het feit dat voornamelijk het blanke perspectief belicht werd, terwijl etnische minderheden vaak niet aan het woord worden gelaten. Van Dijk beklemtoonde verder in beide onderzoeken dat er te weinig naar achtergrond en aanleidingen voor het geweld werd gepeild. Wel merkte hij op dat niet alle dagbladen over dezelfde kam geschoren mogen worden en het van belang is rekening te houden met de verschillen tussen de types kranten. Staes en Lerouge gaven tot slot mee dat crisisberichtgeving vaker op de voorpagina werd gepubliceerd, gepaard ging met meer fotomateriaal en allochtonen hierbij minder het woord kregen. Het theoretisch en empirisch kader werd beëindigd met een omschrijving van de vier centrale begrippen in deze masterproef: beeldvorming, criminaliteit, mensen van vreemde origine en de media. Uit het eerste onderdeel van de kwantitatieve resultaten blijkt dat de categorie misdaad en controle, justitie en rechtszaken inderdaad een groot aandeel uitmaakt in de berichtgeving over mensen van vreemde origine. Sport buiten beschouwing gelaten, komt misdaad bij Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad en De Morgen respectievelijk op de eerste, tweede en derde plaats. Populaire kranten brengen dus inderdaad vaker verslag over (gewelds)delicten en bovenal Het Laatste Nieuws rijst er met dubbel zoveel misdaadberichten op de voorpagina en dubbel zoveel foto‟s bovenuit. Onze selectie leverde 254 misdaadberichten op waarbij 13,4% op de voorpagina van een krant werden gepubliceerd. De helft werd niet voorzien van een foto. Er werd voornamelijk over concrete misdrijven en meer bepaald over misdrijven tegen de lichamelijke integriteit (64%) bericht. Dit bevestigt nog maar eens de buitengewone aandacht van kranten voor misdrijven zoals moord, verkrachting, slagen en verwondingen. In tegenstelling tot de beweringen van Van Dijk wezen onze resultaten meestal wel op voldoende achtergrondinformatie over de aanleiding tot het geweld. Het type krant is niet van invloed op de mate waarin men achtergrondinformatie over de aanleiding tot het geweld meegeeft.
96
In navolging van het codeboek van Ilse Devroe hebben we beslist een onderverdeling te maken naar groepen en individuen waarover gesproken werd. Over de groepen die in de artikels naar voren kwamen werden vrij positieve vaststellingen gedaan. De nationaliteit werd voor de helft van de artikels niet benoemd en indien toch het geval was dit in drie vierde van de artikels relevant voor de context. Ook verwijzingen naar culturele achtergrond, ras of etniciteit en religie werden vrijwel altijd achterwege gelaten. Individuen werden opgedeeld naar passieve145 en actieve146 actoren. De rode draad uit het theoretisch en empirisch kader stelde dat wanneer nationaliteit en/of etniciteit vermeld worden dit vaak niet relevant is voor de context. Deze bewering is volgens de kwantitatieve analyse van toepassing op de passieve actoren. Slechts 12% van hen krijgt het woord in het artikel, maar dit dient genuanceerd te worden omdat 1 op 5 passieve actoren een kind jonger dan 12 jaar, baby of kleuter was. Actieve actoren zijn voornamelijk (63,5%) van autochtone origine en zijn vaak juristen, politie of brandweer, politici of beleidsverantwoordelijken. Dit bevestigt Van Dijks stelling dat nog steeds voornamelijk het blanke en autoritaire perspectief belicht worden, terwijl de allochtone bevolking (27,6% in dit geval) veel te weinig aan bod komt. De resultaten van de kwalitatieve analyse toonden aan dat er over het algemeen geen onverdeeld positief beeld over de allochtone medemens naar boven komt. Hoewel vrij logisch dat er met betrekking tot criminaliteit niet positief wordt bericht, werden nog te veel negatieve connotaties, stereotypen, veralgemeningen en metaforen aan personen van vreemde origine toegewezen. Kranten lijken voor de crisisberichtgeving iets minder objectief te berichten dan voor de routineberichtgeving. Net zoals Staes en Lerouge, stelden we vast dat crisisberichtgeving dan ook vaker op de voorpagina een plaats kreeg en gepaard ging met meer fotomateriaal. Wat we wel konden ontkrachten is dat allochtonen hierbij minder het woord kregen. De bespreking van de gestelde hypothesen hebben verder voornamelijk heel wat kwantitatieve resultaten bevestigd. De centrale vragen werden beantwoord maar tegelijkertijd steekt een meer prangende vraag uit de kwalitatieve resultaten de kop op: wat geeft kranten het recht iemand te veroordelen alvorens die officieel door het gerecht verdacht wordt? Ja, we hebben het hier over de vader van Younes, die alvorens er ook maar enige officiële bewijzen tegen hem gevonden konden worden al door de media met de vinger werd gewezen. Waar De Morgen nog een vrij sobere en eerder neutrale verslaggeving over de zaak bracht en Het Nieuwsblad slechts af en toe een impliciete verdachtmaking lanceerde, schetste Het Laatste Nieuws zonder omwegen de vader na enkele weken als hoofdverdachte nummer één. Sensatiegerichte koppen, foto‟s die negatieve gevoelens met betrekking tot de vader uitlokken en het breed uitsmeren van onbelangrijke details. Younes‟ vader werd wel aan het woord gelaten, maar dit bleek eerder in zijn nadeel te spelen… 145 146
Mensen van vreemde origine waarover gesproken werd. Zowel autochtone als allochtone individuen die het woord kregen.
97
Waar hebben we dit nog gezien? De zaak Joe van Holsbeeck en de zaak Guido De Moor. In deze twee zaken publiceerde men eveneens bepaalde feiten over mensen met een vreemde origine nog vooraleer die feiten officieel bevestigd waren. En laat ook dit nu net het geval zijn in de zaak Younes. Advocaat Vermassen bevestigde deze these in Het Nieuwsblad van 23 november 2009. Die beschuldigende vinger richting mensen van vreemde origine is in bepaalde media duidelijk nog niet helemaal weg… In dit algemeen besluit willen we tot slot enkele aanbevelingen doen voor de praktijk en voor toekomstig onderzoek. Uit deze masterproef bleek dat de nationaliteit van mensen van vreemde origine in misdaadberichtgeving nog al te vaak wordt vermeld zonder dat er sprake is van enige relevantie voor de context. Journalisten moeten zich hier nog steeds van bewust blijven bij het schrijven van een misdaadartikel. Bovenal wanneer het om crisisberichtgeving gaat, werd de nationaliteit vaak overbodig vermeld. Daarom vragen we de auteurs van de artikels extra aandachtig te zijn. Ook het standpunt van de allochtone bevolking werd slechts in mindere mate aan bod gebracht. Wanneer mensen van vreemde origine wel het woord kregen (zoals in de zaak Younes) werd dit vaak tegen hen gebruikt. We pleiten ervoor dat journalisten enerzijds zowel verdachten als slachtoffers van vreemde origine aan bod laten komen, ongeacht hun sociale status en anderzijds ook vaker beroep doen op mensen van vreemde origine wanneer men op zoek gaat naar deskundige toelichting (zoals juristen, politie of politici). Een laatste aanbeveling voor de praktijk is het voorzichtiger aanwenden van negatieve connotaties met betrekking tot mensen van vreemde origine. Uit onze kwalitatieve resultaten stelden we vast dat deze overbodige negatieve connotaties vaak voorkomen. Tot slot geven we nog een aantal aanbevelingen mee voor toekomstig onderzoek op vlak van misdaad en beeldvorming over mensen van vreemde origine in de media. Er is nood aan meer vergelijkend onderzoek tussen routineberichtgeving en crisisberichtgeving om na te gaan of de media daadwerkelijk op een andere manier over deze types berichtgeving schrijven. Daarnaast zou het ook interessant zijn verder in te gaan op specifieke zaken van de crisisberichtgeving en zo na te gaan of er nog steeds sprake is van het stigmatiseren van verdachten. En ten slotte is het aangewezen een combinatie van kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeksmethodes te hanteren, want ook in deze masterproef werd de meerwaarde hiervan bevestigd.
98
Bibliografie
Boeken BOUVERNE-DE BIE, M., KLOECK, K., MEYVIS, W., ROOSE, R. en VANACKER, J., Handboek Forensisch Welzijnswerk, Gent, Academia Press, 2002, 707 p. BRAECKMANS, L., Ze zijn zo onbeschoft mevrouw, Gent, Academia Press, 2006, 148 p. DE MAN, L. en DE BOECK, X., Gedragswetenschappen 4: Beslissen, Antwerpen, Uitgeverij De Boeck, 2005, 294 p. DE BENS, E., & RAEYMAECKERS, K., De Pers in België, Leuven, Lannoo Campus, 2007, 504p. DEN BOER, D.J., BOUWMAN, H., FRISSEN, V. en HOUBEN, M., Methodologie en statistiek voor communicatie-onderzoek, s.l., Kluwer, 2005, 317 p. DHOEST, A., De verbeelde gemeenschap, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2004, 253 p. ENTMAN, R.M. en ROJECKI, A., The black image in the white mind, Chicago, The University of Chicago Press, 2000, 305 p. FAUCONNIER, G., Mens en media: een introductie tot massacommunicatie, LeuvenApeldoorn, Garant, 1995, 245p. HOWITT, D., Crime, the media and the law, West Sussex, John Wiley & Sons Ltd, 1998, 233p. JEWKES, Y., Media and Crime, London, Sage, 2004, 239 p. LAW, I., Race in the News, New York, Palgrave, 2002, 178 p. LEURDIJK, A., Televisiejournalistiek over de multiculturele samenleving, Amsterdam, Het Spinhuis, 1999, 263 p. MAGUIRE, M., Morgan, R. en Reiner, R., The oxford handbook of criminology, Oxford, Clarendon Press, 1997, 1267 p. MCLAUGHLIN, E. en MUNCIE, J., The Sage Dictionary of Criminology, London, Sage Publications Ltd, 2001, 336 p. MCNAIR, B., News and journalism in the UK, London, Routledge, 2003, 207 p. MCQUAIL, D., McQuail‟s Mass Communication Theory, London, Sage Publications, 2000, 542 p. SACCO, F.V., When crime waves, Sage Publications, 2005, 209 p. SAEYS, F. en VERSTRAETEN, H., De media in maatschappelijk perspectief, Gent, Academia Press, 2005, 319 p. SERVAES, J. en TONNAER, C., De nieuwsmarkt : vorm en inhoud van de internationale berichtgeving, Groningen, Wolters-Noordhoff, 1992, 146 p. SMELIK, A., BUIKEMA, R. en MEIJER, M., Effectief beeldvormen: theorie, analyse van beeldvormingsprocessen, Assen, Van Gorcum, 1999, 205 p.
99
VAN DIJCK, T.A., Minderheden in de media. Een analyse van de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers, Amsterdam, SUA, 1983, 168 p. WESTER, F., Inhoudsanalyse: theorie en praktijk, s.l., Kluwer, 2006, 267 p.
Verzamelwerken en bijdragen A Companion to Media Studies, VALDIVIA, A.N., (ed.), Oxford, Blackwell Publishing Ltd, 2003, 590 p. Crime and the media, GREER, C., (ed.), Oxon, Routledge, 2010, 601p. Crime and the media, ERICSON, R.V., (ed.), Hants, Dartmouth Publishing Company Ltd, 1995, 429 p. Diverse Mediawerelden: Hedendaagse reflecties gebaseerd op het onderzoek van Frieda Saeys, VAN BAUWEL, S., VAN DAMME, E. en VERSTRAETEN, H., (eds.), Gent, Academia Press, 2010, 340 p. Ethnic Minorities and the media, COTTLE, S., (ed.) Buckingham, Philadelphia Open University Press, 2000, 251p. Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 186 p. Media en allochtonen: journalistiek in de multiculturele samenleving, STERK, G.,(ed.), Den Haag, Sdu, 2000, 136 p. BARAK, G., „Media, Society and Criminology‟ in Media, Process and the Social Construction of Crime: studies in Newsmaking Criminology, BARAK, G., (ed.), New York, Garland Publishing, 1994, 3-48. BARAK, G., „Mass-Mediated Regimes of Truth: Race, Gender, and Class in Crime “News” Thematics‟ in Gender and Class in Criminology, MILOVANOVIC, D. en SCHWARTZ, M.D., (eds.), New York, Garland Publishing Inc., 1999, 105-123. BERNBURG, J.G., „Labeling Theory‟ In Handbook on Crime and Deviance, KROHN, M.D, LIZOTTE, A.J. en HALL, G.P., (eds.), London, Springer, 2009, 187-207. CROMBEZ, B., „Media en allochtonen: een literatuurstudie‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 6-16. DEVROE, I., DRIESSENS, O. en VERSTRAETEN, H., „Minority Report‟: Ethnic Minorities‟ Diasporic News Consumption and News Reading‟ in Diverse Mediawerelden: Hedendaagse reflecties gebaseerd op het onderzoek van Frieda Saeys, VAN BAUWEL, S., VAN DAMME, E. en VERSTRAETEN, H., (eds.), Gent, Academia Press, 2010, 233249. D‟HAENENS, L., EL SGHIAR, H. en GOLASZEWSKI, S., „Media en etnisch-culturele minderheden in de Lage Landen: trends in 15 jaar onderzoek‟ in Diverse Mediawerelden: Hedendaagse reflecties gebaseerd op het onderzoek van Frieda
100
Saeys, VAN BAUWEL, S., VAN DAMME, E. en VERSTRAETEN, H., (eds.), Gent, Academia Press, 2010, 211-232. GUNTER, B., „Overview of Media Research Methodologies: Media Output‟ in Mass Communication Research Methods, HANSEN, A., (ed.), London, Sage, 2008, 65-94. KATZ, J., „What makes crime “news”?‟ in Crime and the media, ERICSON, R.V., (ed.), Hants, Dartmouth Publishing Company Ltd, 1995, 47-75. OLIVER, M.B., „Race and crime in the Media‟ in A Companion to Media Studies, VALDIVIA, A.N., (ed.), Oxford, Blackwell Publishing Ltd, 2003, 421-436. RICHARD, R.V., BARANEK, P.M. en CHAN, J.B.L., „Media and Markets‟ in Crime and the media, ERICSON, R.V., (ed.), Hants, Dartmouth Publishing Company Ltd, 1995, 331. ROSHIER, B., „The selection of crime news by the press‟ in The manufacture of news, COHEN, S. en YOUNG, J., (eds.), Beverly Hills, Sage publications, 1981, 40-41. SCHLESINGER, P ., TUMBER, H. en MURDOCK, G., „The media politics of crime and criminal justice‟ in Crime and media, GREER, C., (ed.), Oxon, Routledge, 2010, 108-122. STAES, L., „Berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 90- 106. STERK, G., „De geijkte termen?‟ in Media en allochtonen: journalistiek in de multiculturele samenleving, STERK, G.,(ed.), Den Haag, Sdu, 2000, 106-119. VAN DIJK, T.A., „New(s) racism: a discourse analytical approach‟ in Ethnic minorities and the media, COTTLE, S., (ed.), Buckingham, Open University Press, 2000, 33-49. VOORHOOF, D., „Integratiebeleid, racismebestrijding en de media: juridisch kader‟ in Media & Multiculturalisme in Vlaanderen, D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., (eds.), Gent, Academia Press Gent, 1996, 17-38. WILLEM, C. en RODENBURG, M., „Diversity in journalism practice alternative sources & minority professionals‟ in Diverse Mediawerelden: Hedendaagse reflecties gebaseerd op het onderzoek van Frieda Saeys, VAN BAUWEL, S., VAN DAMME, E. en VERSTRAETEN, H., (eds.), Gent, Academia Press, 2010, 340 p.
Tijdschriften BRANTS, K., „Beeldvorming en burgerschap. Media, migranten en de multiculturele samenleving‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 1998, 220-234. DE LANGE, M. & D‟HAENENS, L., „Het beeld van asielzoekers in Nederlandse regionale kranten‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 1998, 77-94. DEVROE, I. & SAEYS, F., „Allochtonen en aanverwante thema‟s in de Vlaamse pers‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 2006, 56-76.
101
D‟HAENENS, L. en BINK, S., „Islam in de Nederlandse media: Focus op het Algemeen Dagblad‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 2006, 351-367. D‟HAENENS, L. en SAEYS, F., „Redactioneel‟, Tijdschrift voor Communicatiewetenschappen, 2002, 2-4. LEMBRECHTS, L., „Op zoek naar de grenzen van newsmaking criminology‟, Panopticon, 2006, 27-44. MERSKIN, D. , „The construction of Arabs as Enemies : Post-September 11 Discourse of George W.Bush‟, Mass communication & Society, 2004, 157-175. SARLEE, W., „De invloed van de massamedia op criminaliteit‟, Panopticon, 1982, 307-316. WESTON, M.A., „Post 9/11 Arab American Coverage Avoids Stereotypes‟, Newspaper Research Journal, 2003, 92-106.
Andere DEVROE, I., Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen, onuitg., doctoraatsthesis vakgroep communicatiewetenschappen, Rijksuniversiteit Gent, 2007, 201p. LEROUGE, M. & STAES, L., Onderzoek naar de berichtgeving over allochtonen en aanverwante thema‟s in de pers 1993-1994, Brussel, Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België, 1994, 159 p. LITS, M. en DESTERBECQ, J., La répresentation des minorités allochtones dans les médias belges, onuitg., Université catholique de Louvain, 2006. POELAERT, G. (z.d.) „Beeldvorming van allochtonen in de media:0,9 procent Vlaamse journalisten is van allochtone afkomst‟ [www]. Indymedia: http://www.indymedia.be/en/node/7591 SAEYS, F., DEVROE, I. en GRAMMENS, D., Onderzoek naar de berichtgeving over allochtone minderheden in de Vlaamse nieuwsmedia, onuitg., vakgroep communicatiewetenschappen Rijksuniversiteit Gent, 2007, 166p. STAES, L., Aanbevelingen voor de berichtgeving over allochtonen. Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België, Brussel, 1994, 27p. STUYCK, W., Minderheden in de media: Onderzoek naar de beeldvorming over etnische minderheden in de Vlaamse dagbladpers. (Licentiaatsverhandeling Multiculturalisme & Mondiale studies), Gent, 1991-1992, 104 p. TASPINAR, F., Criminaliteitsberichtgeving over allochtonen in de media (eindverhandeling Criminologische Wetenschappen), KUL, 2007-2008, 128 p. X (mei 2009) „PCS-nomenclatuur‟ [PDF]. www.polfed-fedpol.be/crim/.../beschrijving_nomenclatuur_mei_2009.pdf
102
Bijlage CODEBOEK Selectie artikels: codeboek enkel toepassen op aandeel MISDAADBERICHTEN in combinatie met mensen van VREEMDE ORIGINE, in België!
Deel 1 codeboek: variabelen per artikel 1. Identificatie (vorm) 001: Artikelnummer Het nummer aan het artikel gegeven, en de chronologische volgorde. 002: krant 1 De Morgen 2 Het Laatste Nieuws 3 Het Nieuwsblad 003: Krant + datum + nummer artikel = onderzoeksnummer artikel Vb De Morgen van 1 november 2009, artikel 1= DM01110901 Vb Het Laatste Nieuws van 1 december 2009, artikel 9 = HLN01120909 Vb Het Nieuwsblad van 31 januari 2010, artikel 6 = NB31011006 Weekendedities krijgen als codering de datum van de zaterdag (=de dag waarop het artikel daadwerkelijk verschenen is). Ook bij feestdagen (als de krant voor twee dagen verschijnt) moet men dus de eerste dag, de dag voor de feestdag, nemen. 004: pagina artikel Het nummer van de pagina(„s) waarop het artikel is gevonden. 005: grootte artikel: we houden hierbij ook rekening met de foto die bij het artikel geplaatst wordt. 1 één volledige krantenpagina of meer 2 tussen ¾ van een krantenpagina en één volledige pagina 3 tussen ½ en ¾ van een krantenpagina 4 tussen ¼ en ½ van een krantenpagina 5 tussen 1/8 en ¼ van een krantenpagina 6 kleiner dan 1/8 van een krantenpagina
103
006 soort artikel: 1 redactioneel artikel: artikel gemaakt door een lid van de redactie 2 editoriaal: opiniestuk (vaak op 2e bladzijde); gefabriceerd door een lid van de redactie 3 een artikel dat is overgenomen en vertaald is uit een buitenlandse krant 4 artikel letterlijk overgenomen van een binnenlands of buitenlands nieuwsagentschap 5 ingezonden opiniestuk: opiniestuk waarin een lezer zijn mening vertolkt over een actueel thema en dit opstuurt naar de krant 6 interviews: artikel in de vorm van een opeenvolging van afgebakende vragen en antwoorden of waarin wordt geciteerd of geparafraseerd 7 foto/cartoon + uitleg: vaak op voorpagina, (grote) foto met daaronder 1 à 2 zinnen uitleg 8 andere (vb een reportage) 006_1 auteur redactioneel artikel De naam ingeven. 88 niet van toepassing 006_2 auteur editoriaal artikel De naam ingeven. 88 niet van toepassing 007 in het geval van een redactioneel artikel, wanneer er sprake is van politieke standpunten: 1. enkel standpunt van de geïnterviewde of geciteerde zonder duiding 2. standpunt van de geïnterviewde of geciteerde + andere standpunten en/of duiding van de journalist 88 niet van toepassing: er zijn geen politieke standpunten in het artikel 008 aantal foto’s en cartoons Het aantal ingeven. 009 Personen op de foto? 1 Ja: er staan één/meerdere personen afgebeeld op de foto. 2 Neen: er worden geen personen afgebeeld. 88 niet van toepassing. Er staat geen foto bij het artikel. Ook dit aanduiden als het om een cartoon gaat. 010 indien ja, welke personen staan op de foto? Het artikel zelf en de titel laat je buiten beschouwing bij het beoordelen van de foto. Voorbeeld: een persoon met Aziatische gelaatstrekken in westerse kledij zal worden gecodeerd in categorie 2. Als de naam genoemd wordt of er wordt gezegd dat het om een allochtoon gaat, maar de persoon wordt ook afgebeeld met typisch
104
cultureel kenmerkende kledij of bij het uitvoeren van een bepaald culturele handeling, dan wordt automatisch categorie 1 aangeduid. 1 Er staan allochtonen op de foto die door kledij (niet-westerse kledij zoals sluier, hoofddoek, tulband, burka, arafatsjaal,…) of handeling (biddend op matje tot Allah, rituele schaapslachtingen,…) duidelijk te herkennen zijn als niet-Westers. 2 Er staan allochtonen op de foto, maar deze vaststelling is niet gebaseerd op kledij of handeling, wel door bijvoorbeeld gelaatstrekken, huidskleur, het vernoemen van naam, expliciete vermelding dat het om een allochtoon gaat, of we hebben voorkennis. 3 het is niet zichtbaar/niet duidelijk op de foto of het gaat om een allochtoon of een autochtoon. Bij alle twijfelgevallen wordt deze categorie aangeduid. 4 het is duidelijk zichtbaar dat het gaat om een autochtoon 5 op de foto staat een groep mensen die in de verschillende voorgaande categorieën voorkomen. Bijvoorbeeld: er staan autochtonen op de foto samen met allochtonen uit categorie 1, of er staan zowel allochtonen uit cat.1 als 2 op de foto. 88 er is geen foto aanwezig, of er staan geen personen op de foto. 2. Inhoudelijke analyses 011 Geef hier aan over welke categorie van misdaadbericht het gaat. 1: concrete misdrijven 2: meer algemene artikelen over misdaadcategorieën 3: meer algemene artikelen over reactie op criminaliteit/misdaadcontrole Indien het gaat om (1) een concreet misdrijf, vul dan verder de volgende vragen aan. 012: Om welk concreet misdrijf gaat het? Gebruik nomenclatuurlijst politie. 1 Arbeid (Algemeen reglement arbeidsbescherming, Ambulante handel, Bescherming vrije en intellectuele beroepen, Bezoldiging gereglementeerd beroep, Bureau arbeidsbemiddeling tegen betaling, Inbreuk maatregel beroepsverbod, Koopvaardij / Havenarbeid, Organisatie arbeidsrelaties, Sluikwerk / zwartwerk, Sociale zekerheid,Toegang uitoefenen beroep, Toerisme en hotelwezen, Vreemde werknemers, Wekelijkse rustdag) 2 Bedrogmisdrijven tegen de eigendom (Bedrieglijk onvermogen, Flessentrekkerij, Heling, Misbruik van maatschappelijk vermogen, Misbruik van vertrouwen en verwante misdrijven, Misbruik van voorkennis, Misdrijven in verband met de staat van faillissement, Oplichting en bedriegerij Private omkoping, Verduistering en bedrieglijke vernietiging, Witwassen 3 Bescherming personen (Auteursrechten, Bescherming privé-leven, Bewakingscamera‟s, Discriminatie, Negationisme en revisionisme, Onwettig afluisteren telefoongesprek, Persmisdrijf, Recht op antwoord)
105
4 Bescherming van de openbare inkomsten (Bedrog bij schadeloosstelling of subsidies, BTWfraude, Douane en accijnzen, Fiscale fraude – inkomstenbelastingen, Fiscale fraude – landbouwbeleid, Fraude inzake andere openbare inkomsten) 5 Bevolkingsregister (Inschrijving) 6 Diefstal en afpersing (Afpersing, Diefstal met verzwarende omstandigheden, Diefstal zonder verzwarende omstandigheden, Vervaardiging valse sleutels) 7 Dronkenschap, alcohol, alcoholslijterijen (Alcohol schenken aan dronken persoon Geheime stokerij, Openbare dronkenschap, Sluitingsuur van horecazaken) 8 Economische wetgeving (Financiële instrumenten, Mededinging, Namaak van intellectuele eigendomsrechten, Toegang / organisatie economie, Vennootschappen) 9 Exploïtatie van bedelarij (Andermans bedelarij exploïteren, Tot de bedelarij aanzetten) 10 Gewelddadige misdrijven tegen eigendom (Brandstichting en vernieling door ontploffing, Vandalisme, Vernieling, onbruikbaarmaking, beschadiging) 11 Handelspraktijken (Brandstoffen, Handelsregister, Kunstvoorwerpen, Landbouw-, tuinbouw- en zeevisserijproducten, Niet-erkende schriftelijke cursussen, Oneerlijke mededinging, Prijsreglementering, Verboden aanplakking, Verboden reclame, Verkoop op afbetaling) 12 Hormonen en doping (Aanmaak en distributie, Bezit, Gebruik) 13 Huisjesmelkerij 14 Identiteitskaart (Beschadigd, Foto, Niet in bezit, Weigeren te vertonen) 15 Inbreuken inzake spelen e.a. (Kansspelen, Loterijen, Nationale loterij, Weddenschappen op sportuitslagen) 16 Informaticacriminaliteit (Hacking, Informaticabedrog, Sabotage, Valsheid in informatica) 17 Jeugdbescherming (Wet op de dancings, Wet op de jeugdbescherming, Wet op de leerplicht) 18 Kieswetgeving (Inbreuken op de kieswetgeving) 19 Mensenhandel (Economische uitbuiting, Exploïtatie van bedelarij, Gedwongen misdaden of wanbedrijven, Organenhandel, Productie kinderporno, Sexuele uitbuiting 20 Milieu (Afvalstoffen, Andere dan afval, Biodiversiteit / Fauna en flora, Nucleair, Vuurwerk) 21 Militair strafrecht en militie (Desertie, Leveringen aan het leger Militair strafrecht, Militaire dienst) 22 Misdr. in de audiovisuele sector (Illegale aansluiting telefoon, Radioberichtgeving Reclame radio en TV) 23 Misdr. tegen andere morele waarden en gevoelens (Belaging, Grafschennis Misbruik van gegevens uit strafdossier, Nachtlawaai, Persoonlijke levenssfeer, Schending van de eer Schending van het beroepsgeheim, Vrije uitoefening erediensten) 24 Misdr. tegen de familie (Bigamie, Familieverlating, Niet betaling onderhoudsgeld Weigering recht op persoonlijk contact) 25 Misdr. tegen de lichamelijke integriteit (Aanranding eerbaarheid, Doodslag, Internationaal humanitair recht, Marteling en mishandeling, Moord, Onopzettelijke misdrijven tegen
106
lichamelijke integriteit, Opzettelijke slagen en verwondingen binnen familie, Opzettelijke slagen en verwondingen buiten familie, Schuldig verzuim, Verkrachting) 26 Misdr. tegen de openbare trouw (Aanmatiging, Namaking / Vervalsing, Valse munt Valsheid in geschriften, Valsheid voor het gerecht 27 Misdr. tegen de openbare veiligheid (Bedreigingen, Criminele organisatie, Ontvluchting van gevangenen, Verberging, Vereniging van misdadigers) 28 Misdr. tegen de persoonlijke vrijheid (Gijzeling, Ontvoering Vrijheidsberoving door particulier, Misdr. tegen de seksuele moraal Aanzetting tot ontucht, Kinderpornografie, Openbare zedenschennis, Pornografie, Uitbuiting van iemands ontucht) 29 Misdr. tegen de veiligheid van de staat (Inwendige staatsveiligheid, Koning en regering, Samenspanning van ambtenaren, Terrorisme, Uitwendige staatsveiligheid) 30 Misdr. tegen gezag van de overheid (Geweld tegen overheidspersonen, Smaad Weerspannigheid, Weigering medewerking) 31 Misdr. tegen het juridisch statuut van het kind (Achterlaten van een kind in behoeftige toestand, Niet-afgeven van kinderen, Gevonden kind niet afgeven aan burgerlijke stand Niet aangifte van een geboorte, Verduistering van een kind) 32 Onwettige uitoefening van het openbaar gezag (Aanmatiging van macht Akten burGerlijke stand, Bedienaren der erediensten, PCS-nomenclatuur, Belangenneming, Daden van willekeur, Knevelarij, Misbruik van gezag, Publieke omkoping, Samenspanning, Vrijheidsberoving door ambtenaar, Woonstschennis door ambtenaar) 33 Overtreding lokaal politiereglement 34 Overtreding Strafwetboek 35 Preventie: brand, ontploffing, ongevallen (Brand en ontploffing / BA-verzekering Civiele bescherming / ernstige ongevallen, Ongevallen in huis / veiligheid apparaten 36 Privé-bewaking (Bewaking- / beveiligingsfirma's, Huursoldaten, Private milities, Privédetective) 37 Verdovende middelen (Bezit, Fabricatie, Gebruik, Handel, In- en uitvoer) 38 Vervoer (Ongevallen, Reglementering) 39 Voetbalwet (ticketverkoop) (Onrechtmatige verkoop van tickets) 40 Volksgezondheid (Beoefening geneeskunst, verpleegkunde..., Gezondheidsbeleid, Onwettelijke publiciteit rookwaren, Rookverbod openbare plaatsen, Tabaksverkoop onder 16 jaar Verplichte inenting, Voedingswaren, Voorkoming van geslachtsziekten, Wegnemen menselijke organen, Wetgeving geneesmiddelen) 41 Vreemdelingenwetgeving (Hulp bij illegaal verblijf, Inschrijving in vreemdelingenregister, Mensenhandel, Mensensmokkel, Schijnhuwelijken, Toegang tot het grondgebied, Verblijf, Verwijdering, Vestiging) 42 Wapens en springstoffen (Collectief onderricht, Illegaal bezit, Illegale dracht / vervoer, Illegale handel, Illegale vervaardiging / herstelling, Springstoffen) 88 niet van toepassing. Het gaat hier om een andere categorie misdaadberichten.
107
013: In welke fase van de strafrechtelijke reactie bevindt het concreet misdrijf zich? 1 plegen 2 opsporen 3 vatten 4 straftoemeting 5 strafuitvoering 88 niet van toepassing Indien het gaat om (2) meer algemene artikelen over misdaadcategorieën, vul dan verder volgende vragen aan. 014: Onder welk soort algemene categorie kan je het artikel plaatsen? 1 gevangenis 2 oorlog, aanslagen 3 overheid, wetgeving 4 literatuur, internet 5 geld 6 andere 88 niet van toepassing Indien het gaat om (3) meer algemene artikelen over de reactie op criminaliteit / misdaadcontrole, vul dan verder volgende vragen aan. 015: Onder welke soort kan je de misdaadcontrole of reactie plaatsen? 1 preventie 2 politie 3 jeugdbescherming 4 gevangenis 5 regering/wetgeving 6 andere (vb wetgeving) 88 niet van toepassing 016: De reactie op criminaliteit is (toon van het bericht) 1 positief 2 negatief 3 neutraal 88 niet van toepassing of onduidelijk Algemeen
108
017: Wordt er achtergrondinformatie/verklaringen gegeven voor de gebeurtenis, incident of feit? Er wordt naast de feiten ook informatie gegeven omtrent de context waarin het gebeuren plaatsvond. Context: een gebeurtenis die langer dan 1 dag voor het nieuwsfeit beschreven in het artikel plaatsvond (vb historische schets, de oorzaak of aanleiding van het feit in het artikel, een gelijkaardig geval…), en /of de persoonlijke geschiedenis van de actoren (vb familiesituaties, werk, psychische toestand,…) en/of uitleg door een deskundige (vb een psycholoog geeft uitleg over pestgedrag op of door allochtonen,…) 1 ja 2 nee 018 Wordt er in het artikel over allochtonen/etnische minderheden gesproken als groep (termen als allochtonen, migranten, Marokkaanse gemeenschap, asielzoekers,…) of wordt er over één of meerdere individuen gesproken (vb als de naam wordt vermeld, wordt er over hen gesproken als individu)? 1 groep 2 één of meerdere individuen 3 zowel groep als individuen 88 niet van toepassing – er wordt niet over allochtonen gesproken vb interview met iemand van allochtone origine, zonder dat er over hem/haar gesproken wordt of over allochtonen in het algemeen gesproken wordt. 019: Over hoeveel allochtonen personen wordt er gesproken in het artikel? Aantal invullen. Wanneer een persoon van vreemde origine geïnterviewd wordt als expert, hulpverlener enz. over een bepaalde gebeurtenis, maar er wordt niet over hem gesproken dan vul je hier nul in. Als er zowel over individuen gesproken wordt, als over een groep, dan negeer je de groep, maar tel je het aantal individuen waarover gesproken wordt. 88 niet van toepassing. Men spreekt over de allochtone, een bepaalde bevolkingsgroep bijvoorbeeld de Marokkanen in het algemeen. Je kan er geen aantal op plakken. 020: Hoeveel personen (zowel autochtonen als allochtonen) worden geïnterviewd/geciteerd/geparafraseerd in het artikel? Het juiste aantal invullen. Je kan hier ook 0 invullen! Bij een opiniestuk of lezersbrief, vul je hier 1 in, nl. de schrijver van het opiniestuk of de lezersbrief. Uiteraard als er meerdere mensen een opiniestuk geschreven hebben dan vul je het aantal schrijvers in.
Als over een groep gesproken wordt. 021 Wordt er verwezen naar de nationaliteit van de groep? 1 België
109
2 Europa van de 15 + Noorwegen en Ijsland + Zwitserland Denemarken, Finland, Zweden, Ijsland, Noorwegen, Ierland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Zwitserland, Nederland, Luxemburg, Duitsland, Oostenrijk, Liechtenstein, Monaco, Italië, Spanje, Portugal, Griekenland, Andorra,Saint-Marin en het Vaticaan 3 Oost-Europa Dit omvat alle balkanlanden en de landen van de ex-USSR: Albanië, Bulgarije, Polen, Roemenië, Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Servië, Montenegro, Macedonië, Litouwen, Estland, Letland, Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne, Moldavië, Armenië, Azerbeidzjan en Georgië. 4 Turkije Turkije, Cyprus en Malta 5 Maghreb Marokko, Algerije, Lybië, Mauritanië en Tunesië 6 Kongo, Rwanda, Burundi Omwille van historisch-koloniale redenen, worden deze landen apart geplaatst 7 Andere Afrikaanse landen 8 Nabije Oosten: Israël 9 Nabije en Midden Oosten: de overige landen Egypte, Palestina, Irak, Jordanië, Libanon, Saoudi-Arabië, Bahrein, Verenigde Arabische Emiraten, Koeweit, Oman, Qatar, Yemen, Afghanistan, Iran, Pakistan. 10 Azie 11 Noord-Amerika VS en Canada 12 Centraal en Zuid-Amerika 13 Andere 14 nationaliteit niet benoemd 15 het gaat om een groep bestaande uit personen van verschillende nationaliteiten 88 niet van toepassing. Het gaat om een of meerdere individuen die later gecodeerd worden. 022 Indien vermelding nationaliteit: is dit relevant met betrekking tot dit artikel? 1 Ja 2 Nee 88 Niet van toepassing. De nationaliteit wordt niet vermeld. 023: Wordt er verwezen naar de origine van de personen? Origine= oorspronkelijke nationaliteit, etniciteit, ras door het vermelden van geboorteland, nationaliteit, regio (Maghrebijnen, ZwartAfrikanen, mensen uit de balkan, Oost-Bloklanden, Zuid-Amerikanen, Noord-Afrikanen).. Welke? 1 België 2 Europa (15)
110
3 Oost-Europa 4 Turks 5 Maghrebijn, Marokkaan, Noord-Afrikaan, méditerraanse types 6 Afrikaans, zwart 7 Joods 8 Arabisch 9 Aziatisch 10 Noord-Amerikaans 11 Latijns-Amerikaans, Zuid-Amerikaans 12 andere specifieke origine 13 onduidelijk, verschillende categorieën 14 geen origine gekend 88 niet van toepassing. Het gaat om een of meerdere individuen die later gecodeerd worden 024: Wordt er verwezen naar culturele achtergrond (zigeuners, Arabieren, Berbers) ras of etniciteit (=groep van mensen die gekenmerkt wordt door bepaalde vaste, erfelijke, uiterlijke eigenschappen zoals Zwarten, Aziaten, blanken 1 ja 2 nee 025: Vermelding religie: vb moslims, Hindoes, katholieken 1 ja 2 nee 026: Wordt in het nieuwsitem expliciet gewezen op verschillen tussen autochtonen en allochtonen op het vlak van religie? (katholieke godsdienst tov islam, boeddhisme,…) Religieuze gewoonten zoals 5 maal per dag bidden, besnijdenis, offers, rituele slachting worden besproken én vergeleken met de religieuze gebruiken van de Katholieke Kerk) 1 Ja 2 Nee 027: Wordt in het nieuwsitem expliciet gewezen op verschillen tussen autochtonen en allochtonen op het vlak van sociaal gedrag, omgang met elkaar? (manier van begroeten, werkethiek, het in groep staan op pleinen, straathoeken,… én vergelijking met sociaal gedrag onder Vlaamse bevolking) 1 Ja 2 Nee 028: Wordt in het nieuwsitem expliciet gewezen op verschillen tussen autochtonen en allochtonen op het vlak van woon-en leefgewoontes? (verschillende generaties samenwonend in 1 huis, vuilnis
111
sorteren of niet sorteren, huisinrichting… én vergeleken met woon- en leefgewoontes van de Vlaamse bevolking) 1 ja 2 nee 029: Wordt in het nieuwsitem expliciet gewezen op verschillen tussen autochtonen en allochtonen op het vlak van kledij (sluier, burka, hoofddoek, tulband, … én vergeleken met kledij Vlaamse bevolking) 1 Ja 2 nee 030: Wordt in het nieuwsitem expliciet gewezen op verschillen tussen autochtonen en allochtonen op het vlak van rolpatronen? (gelijke kansen en emancipatie, rechten van de vrouw (vb uithuwelijking), rechten van het kind, houding tov homoseksualiteit en vergeleken met de houding van de Vlaamse bevolking) 1 ja 2 nee
112
Deel 2 Codeboek: variabelen per persoon. Over wie wordt gesproken? (tweede spss-bestand)
Over wie wordt er gesproken? Als er niet over een individu of verschillende individuen wordt gesproken, dan hoeft dit deel van het codeboek niet aangeduid te worden. Er worden geen groepen gecodeerd. Er worden enkel individuen gecodeerd, geen groepen en enkel individuen die van allochtone origine zijn! Het belang van een persoon, bepaal je aan de hand van het aantal lijnen in het artikel die over die persoon gaan. Codeer eerst persoon 1, daarna persoon 2. We coderen maximum twee personen per artikel! Codeer eerst de belangrijkste persoon (te bepalen o.b.v. het aantal lijnen die besteed worden aan die persoon) 001: Onderzoeksnummer artikel 002: Nummer per persoon. Dus persoon 1 krijgt code 1, persoon 2, code 2. De belangrijkste persoon in het artikel is persoon 1, de tweede belangrijkste persoon 2, enz. Het belang van een persoon, bepaal je aan de hand van het aantal lijnen in het artikel die over die persoon gaan. 003: Wordt er verwezen naar de nationaliteit van de personen? 1 België 2 Europa (15) + Noorwegen, Ijsland en Zweden 3 Oost-Europa 4 Turkije 5 Maghreb 6 Kongo, Rwanda, Burundi 7 Overige Afrikaanse landen 8 Nabije Oosten: Israël 9 Midden-Oosten: andere landen 10 Azië 11 Noord-Amerika 12 Centraal- en Zuid-Amerika 13 Andere 14 Onbekend 004: indien vermelding nationaliteit: is dit relevant met betrekking tot dit artikel? 1 Ja
113
2 Nee 88 Niet van toepassing. Nationaliteit wordt niet vermeld. 005: Welke origine heeft deze persoon? 1 Autochtoon: Vlaming, Belg die hier geboren is en geboren uit Belgische of Vlaamse ouders. Dit kan je onder ander afleiden uit de naam. Gebruik je gezond verstand! 2 Allochtoon: zie definitie allochtoon bij begin codeboek. 3 Onbekend 006: Indien allochtoon: identificatie. Op basis waarvan werd deze persoon als allochtoon geïdentificeerd? 6.1 Bijgevoegde foto: op basis van cultuur gebonden kenmerken zoals kledij, hoofddoek, bepaalde religieuze handeling 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 6.2 Bijgevoegde foto: op basis van uiterlijk lichamelijke kenmerken zoals huidskleur of gelaatstrekken. 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 6.3 Naam: gebruik van niet-Belgische naam 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 6.4 Expliciete vermelding dat het gaat om iemand van allochtone herkomst zoals het gebruik van woorden als migranten, vreemdeling, allochtonen, illegalen, …. 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 6.5 Nationaliteit, etniciteit wordt vermeld (zie variabele 11) 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 6.6 Vermelding van religie zoals moslim, hindoe, …
114
1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 6.7 Geen enkele van de vorige, maar de codeur heeft voorkennis over deze persoon waardoor hij/zij weet dat het hier om een allochtoon gaat 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 007: Wordt er verwezen naar de herkomst van de persoon? Hier enkel coderen bij allochtonen, als het gaat om een autochtoon duid je hier 88 aan! Origine= oorspronkelijke nationaliteit, etniciteit, ras door het vermelden van geboorteland, nationaliteit, regio (Maghrebijnen, ZwartAfrikanen, mensen uit de Balkan, Oost-Bloklanden, Zuid-Amerikanen, Noord-Afrikanen,…) Welke? 1 Zwart-Afrikaan (sub-sahara Afrika) 2 Marokkaan 3 Turk 4 Aziatisch: Chinees, Japanner, Indiër 5 Maghreb (Tunesië, Egypte, Algerije…) 6 Midden-Oosten: Palestina, Iran, Irak, Afghanistan,… 7 Midden-Oosten: Israël 8 Vroegere Oost-Blok landen en Balkan: Hongarije, Polen, Roemenië, Tsjechië, Slovakije, Slovenië, Kroatië, Servië&Montenegro, Macedonie, Albanië, Bosnië,… 9 Baltische staten (Estalnd, Letland, Litouwen,…) en Rusland 10 Zuid/Midden-Amerika: Brazilië, Paraguay, Uruguay, Chili, Equador, Argentinië, Bolivië, Venezuela, Honduras, Nicaragua, Mexico, Panama, Puerto Rico, Cuba, Peru,… 11 Andere (Europese landen,…) 12 Onduidelijk, hoort in verschillende categorieën thuis vb. Noordafrikanen 13 origine wordt niet vermeld 88 niet van toepassing, het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend of het om een autochtoon of allochtoon gaat 008: Wordt er verwezen naar culturele achtergrond (zigeuners, Arabieren, Berbers), ras of etniciteit (=groep van mensen die gekenmerkt wordt door bepaalde vaste, erfelijke, uiterlijke eigenschappen zoals Zwarten, Aziaten, Blanken) 1 Ja (welke, noteren bij opmerkingen 9 kwalitatieve analyse) 2 Neen 009: Vermelding religie: vb moslims, Hindoes, katholieken (zie kwalitatieve analyse, opmerkingen) 1 Ja
115
2 Nee 010: geslacht 1 man 2 vrouw 3 onbekend 011: Welk beroep? Als je het beroep kent, en het is niet vermeld, moet je het ook niet aanduiden. Let op: sommige personen hebben twee beroepen. Codeer het beroep waarmee de persoon in het artikel komt. Bijvoorbeeld: Chokri Mahassine geeft een speech op het SP.acongres. Hier wordt hij gecodeerd als politicus, en niet als organisator van Pukkelpop (waarvoor hij in de categorie andere zou gecodeerd worden). 1 journalist: iemand die zich beroepsmatig bezig houdt met het verzamelen en vervolgens verspreiden van info via de publieke media. 2 politicus/beleidsverantwoordelijke: persoon die opereert binnen de overheid of een politieke organisatie, het democratische bestel, staatkundig beleid en/of de bijhorende actoren. Verkozenen, aangesteld, zichzelf aangesteld. Inclusief staatshoofden, leden van partijbestuur, woordvoerders, …. 3 jurist: iemand die het diploma licentiaat in de rechten heeft behaald, advocaat, rechter is, werkt als jurist binnen een bepaalde instelling of organisatie. 4 politie/brandweer: controle en toezicht van openbare orde en veiligheid. 5 wetenschapper: iemand die wetenschappelijk onderzoek doet en dat rapporteert 6 hulpverlener: maatschappelijk werkers, sociaal-cultureel werkers verpleegkundigen, paramedische beroepen, geneeskunde, psycholoog… 7 onderwijspersoneel: Centrale Leerlingen Begeleiding, directie van scholen, het onderwijzend personeel. 8 scholier/student:jongeren die in het secundair onderwijs zitten, tussen 12 en 18 jaar, en adolescenten en volwassenen boven de 18 jaar die aan de universiteit of hogeschool studeren. 9 kunstenaar, artiest, muzikant, beeldhouwer, schilder, kunstcriticus, muzikant, acteur, sporter, model,…. 10 deskundige, expert of iemand die aan het hoofd staat van een bepaalde organisatie: specialist die spreekt in naam van een persoon of organisatie of iemand die gespecialiseerd is/expert is in een bepaald onderwerp. Ook leider van een bepaalde organisatie, gemeenschap of groep: persoon die aan het hoofd staat van een instelling, organisatie of bevolkingssgroep. Verkozen, of zelf aangesteld (vb. Abou Jahjah, Osama Bin Laden) 11 arbeider 12 bediende 13 overheidspersoneel/ambtenaren
116
14 Zelfstandige/winkeliers 15 gepensioneerd 16 werkloos 17 andere: het beroep valt niet in één van voorgaande categorieën. 18 het gaat hier om kinderen jonger dan 12, baby‟s of kleuters. Kinderen die nog geen beroep kunnen uitoefenen. 88 niet van toepassing, het beroep wordt niet vermeld, je weet het niet. 012: Slachtoffer: Beschrijft het verhaal de persoon als slachtoffer? Slachtoffer: al dan niet nog levend persoon die (direct of indirect) psychisch, fysiek of materieel lijdt of geleden heeft onder geweld, ramp, oorlog of schending van universele mensenrechten, en als dit als zodanig genoemd of getoond wordt. 1 ja 2 nee 013: Indien ja op variabele 012, is het slachtoffer dan (als de actor slachtoffer is van meerdere misdaden, dan codeer je de ergste! Bvb. Moord is erger dan diefstal) 1 Slachtoffer van een ongeluk (bv. verkeersslachtoffer, ongeval op het werk, …) of een natuurramp (slachtoffer waterschade, windhoos, …). 2 Slachtoffer van seksueel geweld of misbruik. 3 Slachtoffer van fysiek geweld (ander dan seksueel geweld, ook ontvoering valt onder fysiek geweld) 4 Slachtoffer van psychisch geweld bv. Stalking, alle soorten psychische kwellingen, zoals ook bv. Familielid ontvoerd 5 Slachtoffer van materieel geweld. Wanneer het materieel bezit van een persoon vernietigd, beschadigd of gestolen wordt. bv. Auto kort en klein slaan, huis bekladden, auto/fiets gestolen, inbraak, fraude, diefstal…. 6 Oorlogsslachtoffer 7 Slachtoffer van racisme. Racisme is elke vorm van onderscheid, uitsluiting, beperking of voorkeur op basis van ras, etniciteit, huidskleur, dat tot doel heeft of als gevolg heeft of kan hebben dat de erkenning, het genot of de uitoefening op voet van gelijkheid van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden op politiek, economisch, cultureel of sociaal terrein of op anderen terreinen van het maatschappelijk leven wordt tenietgedaan, aangetast of beperkt. 8 Andere: valt niet in één van bovengenoemde categorieën. 88 niet van toepassing – de te coderen persoon is geen slachtoffer 014: Dader. Beschrijft het verhaal de persoon als dader? Dader: al dan niet nog levend persoon die (direct of indirect) psychisch, fysiek of materieel geweld uitoefent, of uitgeoefend heeft, of daarvan beschuldigd wordt (!) en als dit als zodanig genoemd of getoond wordt, al dan niet
117
gegrond. Opgelet: je mag je niet laten leiden door wat je al weet over een bepaalde zaak! Bijvoorbeeld: Als Abu Jahjah spreekt in de naam van een politieke beweging dan wordt hij niet vermeld als beschuldigde of veroordeelde. Indien het gaat over zijn betrokkenheid bij de rellen dan codeer je hem wel als dader. Maar een woordvoerder van een bedrijf of organisatie die beschuldigd of veroordeeld is wordt niet gezien als dader als hij toelichting geeft bij de feiten, als hij niks met het feit zelf te maken heeft. 1 ja 2 nee 015: Indien ja op variabele 014, is de dader dan (als de actor dader is van meerdere misdaden, dan codeer je de ergste! Bvb. Moord is erger dan diefstal) 1 Dader van seksueel geweld of misbruik. 2 Dader van fysiek geweld (ander dan seksueel geweld, ook ontvoering valt onder fysiek geweld) 3 Dader van psychisch geweld bv. Stalking, alle soorten psychische kwellingen, zoals ook bv. Familielid ontvoerd 4 Dader van materieel geweld. Wanneer een persoon het materieel bezit van een ander persoon vernietigt, beschadigd of gestolen heeft. bv. Auto kort en klein slaan, huis bekladden, auto/fiets gestolen, inbraak, fraude, diefstal…. 5 Oorlogsmisdadiger: iemand die de mensenrechten geschonden heeft of misdaden begaan heeft in een oorlogssituatie. 6 Dader van racisme. Racisme is elke vorm van onderscheid, uitsluiting, beperking of voorkeur op basis van ras, etniciteit, huidskleur, dat tot doel heeft of als gevolg heeft of kan hebben dat de erkenning, het genot of de uitoefening op voet van gelijkheid van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden op politiek, economisch, cultureel of sociaal terrein of op anderen terreinen van het maatschappelijk leven wordt tenietgedaan, aangetast of beperkt. 7 Andere: valt niet in één van bovengenoemde categorieën. 88 niet van toepassing – de te coderen persoon is geen dader 016: Krijgt de persoon over wie gesproken wordt, ook zelf het woord? 1 ja 2 neen
118
Codeboek deel 3: de individuen die werden geïnterviewd (actieve actoren) Hier gaat het om personen die geciteerd, geparafraseerd of geïnterviewd worden. Als de persoon die het woord krijgt dezelfde is als de persoon over wie gesproken werd, en die je gecodeerd hebt in deel 2, dan hoef je die niet meer hier te coderen! Ook de mensen die een opiniestuk of lezersbrief schrijven moeten hierbij gecodeerd worden. Als er niemand het woord krijgt, hoeft dit deel van het codeboek niet aangeduid te worden. Let op: ook autochtonen worden hier gecodeerd! Het belang van een persoon, bepaal je aan de hand van het aantal lijnen in het artikel waarin de persoon het woord krijgt. We coderen enkel individuen, geen groepen en zowel autochtonen als allochtonen! Codeer eerst persoon 1, daarna persoon 2. We coderen maximum twee personen per artikel! 017: Onderzoeksnummer artikel 018: Nummer per persoon. Bij het nummeren van de personen, verwijst het laatste nummer in de code naar de hoeveelste persoon. Dus persoon 1 krijgt code 1, Persoon 2, code 2. De belangrijkste persoon in het artikel is persoon 1, de tweede belangrijkste persoon 2, enz. Het belang van een persoon, bepaal je aan de hand van het aantal lijnen in het artikel waarin de persoon het woord krijgt. 019: geslacht: 1 man 2 vrouw 3 onbekend 020: Welke origine heeft deze persoon? 1 Autochtoon: Vlaming, Belg die hier geboren is en geboren uit Belgische of Vlaamse ouders. Dit kan je onder ander afleiden uit de naam. Gebruik je gezond verstand! 2 Allochtoon: zie definitie allochtoon bij begin codeboek. 3 Onbekend 021: Indien allochtoon: identificatie. Op basis waarvan werd deze persoon als allochtoon geïdentificeerd? 21.A Bijgevoegde foto: op basis van cultuur gebonden kenmerken zoals kledij, hoofddoek, bepaalde religieuze handeling 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend
119
21.B Bijgevoegde foto: op basis van uiterlijk lichamelijke kenmerken zoals huidskleur of gelaatstrekken. 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 21.C Naam: gebruik van niet-Belgische naam 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 21.D Expliciete vermelding dat het gaat om iemand van allochtone herkomst zoals het gebruik van woorden als migranten, vreemdeling, allochtonen, illegalen, …. 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 21.E Nationaliteit, etniciteit wordt vermeld (zie variabele 11) 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 21.F Vermelding van religie zoals moslim, hindoe, … 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 21.G Geen enkele van de vorige, maar de codeur heeft voorkennis over deze persoon waardoor hij/zij weet dat het hier om een allochtoon gaat 1 ja 2 neen 88 niet van toepassing - het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend 022: Wordt er verwezen naar de nationaliteit van de personen? 1 België 2 Europa (15) + Noorwegen, Ijsland en Zweden 3 Oost-Europa 4 Turkije 5 Maghreb 6 Kongo, Rwanda, Burundi
120
7 Overige Afrikaanse landen 8 Israël 9 Midden-Oosten: andere landen 10 Azië 11 Noord-Amerika 12 Centraal- en Zuid-Amerika 13 Andere 14 Onbekend 023: indien vermelding nationaliteit: is dit relevant met betrekking tot dit artikel? 1 Ja 2 Nee 88 Niet van toepassing. Nationaliteit wordt niet vermeld. 024: Wordt er verwezen naar de herkomst van de persoon? Hier enkel coderen bij allochtonen, als het gaat om een autochtoon duid je hier 88 aan! Herkomst/ Origine= oorspronkelijke nationaliteit, etniciteit, ras door het vermelden van geboorteland, nationaliteit, regio (Maghrebijnen, Zwart-Afrikanen, mensen uit de Balkan, Oost-Bloklanden, Zuid-Amerikanen, NoordAfrikanen,…) Welke? 1 Zwart-Afrikaan (sub-sahara Afrika) 2 Marokkaan 3 Turk 4 Aziatisch: Chinees, Japanner, Indiër 5 Maghreb (Tunesië, Egypte, Algerije…) 6 Midden-Oosten: Palestina, Iran, Irak, Afghanistan,… 7 Midden-Oosten: Israël 8 Vroegere Oost-Blok landen en Balkan: Hongarije, Polen, Roemenië, Tsjechië, Slovakije, Slovenië, Kroatië, Servië&Montenegro, Macedonie, Albanië, Bosnië,… 9 Baltische staten (Estland, Letland, Litouwen,…) en Rusland 10 Zuid/Midden-Amerika: Brazilië, Paraguay, Uruguay, Chili, Equador, Argentinië, Bolivië, Venezuela, Honduras, Nicaragua, Mexico, Panama, Puerto Rico, Cuba, Peru,… 11 Andere (Europese landen zoals Nederland, Duitsland,…) 12 Onduidelijk, hoort in verschillende categorieën thuis vb. Noord-Afrikanen 13 origine wordt niet vermeld 88 niet van toepassing, het gaat hier om een autochtoon of het is onbekend of het om een autochtoon of allochtoon gaat 025: Wordt er verwezen naar culturele achtergrond (zigeuners, Arabieren, Berbers), ras of etniciteit (=groep van mensen die gekenmerkt wordt door bepaalde vaste, erfelijke, uiterlijke eigenschappen zoals Zwarten, Aziaten, Blanken)
121
1 Ja (welke, noteren bij opmerkingen 9 kwalitatieve analyse) 2 Neen 026: Vermelding religie: vb moslims, Hindoes, katholieken (zie kwalitatieve analyse, opmerkingen) 1 Ja 2 Nee 027: Welk beroep? Als je het beroep kent, en het is niet vermeld, moet je het niet aanduiden. Let op: sommige personen hebben twee beroepen. Codeer het beroep waarmee de persoon in het artikel komt. Bijvoorbeeld: Chokri geeft een speech op het SP.a-congres. Hier wordt hij gecodeerd als politicus, en niet als organisator van Pukkelpop. 1 journalist: iemand die zich beroepsmatig bezig houdt met het verzamelen en vervolgens verspreiden van info via de publieke media. 2 politicus/beleidsverantwoordelijke: persoon die opereert binnen de overheid of een politieke organisatie, het democratische bestel, staatkundig beleid en/of de bijhorende actoren. Verkozenen, aangesteld, zichzelf aangesteld. Inclusief staatshoofden, leden van partijbestuur, woordvoerders, …. 3 jurist: iemand die het diploma licentiaat in de rechten heeft behaald, advocaat, rechter is, werkt als jurist binnen een bepaalde instelling of organisatie. 4 politie/brandweer: controle en toezicht van openbare orde en veiligheid. 5 wetenschapper: iemand die wetenschappelijk onderzoek doet en dat rapporteert 6 hulpverlener: maatschappelijk werkers, sociaal-cultureel werkers verpleegkundigen, paramedische beroepen, geneeskunde, psycholoog… 7 onderwijspersoneel: Centrale Leerlingen Begeleiding, directie van scholen, het onderwijzend personeel. 8 scholier/student:jongeren die in het secundair onderwijs zitten, tussen 12 en 18 jaar, en adolescenten en volwassen boven de 18 jaar die aan de universiteit of hogeschool studeren. 9 kunstenaar, artiest, muzikant, beeldhouwer, schilder, kunstcriticus, muzikant, acteur, …. 10 deskundige, expert of iemand die aan het hoofd staat van een bepaalde organisatie: specialist die spreekt in naam van een persoon of organisatie of iemand die gespecialiseerd is/expert is in een bepaald onderwerp. Ook leider van een bepaalde organisatie, gemeenschap of groep: persoon die aan het hoofd staat van een instelling, organisatie of bevolkingssgroep. Verkozen, of zelf aangesteld (vb. Abou Jahjah, Osama Bin Laden) 11 arbeider 12 bediende 13 overheidspersoneel/ambtenaren 14 Zelfstandige/winkeliers 15 gepensioneerd 16 werkloos 17 andere: het beroep valt niet in één van voorgaande categorieën.
122
18 het gaat hier om kinderen jonger dan 12, baby‟s of kleuters. Kinderen die nog geen beroep kunnen uitoefenen. 88 niet van toepassing, het beroep wordt niet vermeld, je weet het niet. 028: Slachtoffer: Beschrijft het verhaal de persoon als slachtoffer? Slachtoffer: al dan niet nog levend persoon die (direct of indirect) psychisch, fysiek of materieel lijdt of geleden heeft onder geweld, ramp, oorlog of schending van universele mensenrechten, en als dit als zodanig genoemd of getoond wordt. 1 ja 2 nee 029: Indien ja op variabele 011, is het slachtoffer dan (als de actor slachtoffer is van meerdere misdaden, dan codeer je de ergste! Bvb. Moord is erger dan diefstal) 1 Slachtoffer van een ongeluk (bv. verkeersslachtoffer, ongeval op het werk, …) of een natuurramp (slachtoffer waterschade, windhoos, …). 2 Slachtoffer van seksueel geweld of misbruik. 3 Slachtoffer van fysiek geweld (ander dan seksueel geweld, ook ontvoering valt onder fysiek geweld) 4 Slachtoffer van psychisch geweld bv. Stalking, alle soorten psychische kwellingen, zoals ook bv. Familielid ontvoerd 5 Slachtoffer van materieel geweld. Wanneer het materieel bezit van een persoon vernietigd, beschadigd of gestolen wordt. bv. Auto kort en klein slaan, huis bekladden, auto/fiets gestolen, inbraak…. 6 Oorlogsslachtoffer 7 Slachtoffer van racisme. Racisme is elke vorm van onderscheid, uitsluiting, beperking of voorkeur op basis van ras, etniciteit, huidskleur, dat tot doel heeft of als gevolg heeft of kan hebben dat de erkenning, het genot of de uitoefening op voet van gelijkheid van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden op politiek, economisch, cultureel of sociaal terrein of op anderen terreinen van het maatschappelijk leven wordt tenietgedaan, aangetast of beperkt. 8 Andere: valt niet in één van bovengenoemde categorieën. 88 niet van toepassing – de te coderen persoon is geen slachtoffer 030: Dader. Beschrijft het verhaal de persoon als dader? Dader: al dan niet nog levend persoon die (direct of indirect) psychisch, fysiek of materieel geweld uitoefent, of uitgeoefend heeft, of daarvan beschuldigd wordt (!) en als dit als zodanig genoemd of getoond wordt, al dan niet gegrond. Opgelet: je mag je niet laten leiden door wat je al weet over een bepaalde zaak! Bijvoorbeeld: Als Abu Jahjah spreekt in de naam van een politieke beweging dan wordt hij niet vermeld als beschuldigde of veroordeelde. Indien het gaat over zijn betrokkenheid bij de rellen dan codeer je hem wel als dader. Maar een woordvoerder van een bedrijf of organisatie die beschuldigd
123
of veroordeeld is wordt niet gezien als dader als hij toelichting geeft bij de feiten, als hij niks met het feit zelf te maken heeft. 1 ja 2 nee 031: Indien ja op variabele 013, is de dader dan (als de actor dader is van meerdere misdaden, dan codeer je de ergste! Bvb. Moord is erger dan diefstal) 1 Dader van seksueel geweld of misbruik. 2 Dader van fysiek geweld (ander dan seksueel geweld, ook ontvoering valt onder fysiek geweld) 3 Dader van psychisch geweld bv. Stalking, alle soorten psychische kwellingen, zoals ook bv. Familielid ontvoerd 4 Dader van materieel geweld. Wanneer een persoon het materieel bezit van een ander persoon vernietigt, beschadigd of gestolen heeft. bv. Auto kort en klein slaan, huis bekladden, auto/fiets gestolen, inbraak…. 5 Oorlogsmisdadiger: iemand die de mensenrechten geschonden heeft of misdaden begaan heeft in een oorlogssituatie. 6 Dader van racisme. Racisme is elke vorm van onderscheid, uitsluiting, beperking of voorkeur op basis van ras, etniciteit, huidskleur, dat tot doel heeft of als gevolg heeft of kan hebben dat de erkenning, het genot of de uitoefening op voet van gelijkheid van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden op politiek, economisch, cultureel of sociaal terrein of op anderen terreinen van het maatschappelijk leven wordt tenietgedaan, aangetast of beperkt. 7 Andere: valt niet in één van bovengenoemde categorieën. 88 niet van toepassing – de te coderen persoon is geen dader
124
