tested emotion
music
Audio-systemen zijn er in soorten en maten. Elk type goed gematched systeem heeft bestaansrecht en zal tegemoetkomen aan specifieke wensen. Dat geldt voor minimonitoren, aangestuurd met een 9Watt triode-versterker, maar ook voor de grote systemen van Genesis, Infinity en Dali. Het maakt allemaal muziek, alleen de accenten liggen steeds anders. Deze keer grijpt ondergetekende naar de sterren met een ´cost no object´ systeem. Dat onderbreekt weer even mijn voortdurende zoektocht naar buitenaardse wezens.
63
DALI MEGALINE
“Een ongelooflijke manier om naar muziek te luisteren”
tested emotion
music 64
Een van de grootste genoegens van audio is de voorpret. Het maandenlang bladeren in folders en het lezen van alle reviews die er maar verschenen zijn. De apotheose komt dan als de apparatuur uit de dozen wordt gehaald. Dat moment is elke keer weer geweldig. De specifieke houtgeur van luidsprekers die uit het styropor komen en het verwijderen van alle plakbandjes en kartonnetjes die een kostbare versterker beschermen. Met betrekking tot deze sensationele momenten, valt er aan het setje van deze maand enige eer te behalen. De full blown Dali MegaLine transducer wordt door een vorkheftruck binnengereden. Het is een pallet van 1.70 meter hoog met een gewicht van 260 kilogram en bestaande uit acht dozen. Ook de rest van de benodigdheden representeert de gesublimeerde jongensdroom. Pallets vol met versterkers en aanpalende elektronica. De MegaLine doet het niet met de obligate twee keer dertig watter. Op het moment dat alles uitgepakt naar je staat te gluren, komt er een einde aan een tijdvak. De voorpret, de studie, het watertandend spellen van elke letter in de brochure, het aflopen van shows, de niet te temmen begeerte die midden in de nacht toe kan slaan en de momenten van twijfel en Hollandse schaamte (mag ik wel zoveel geld uitgeven?). Sommigen zullen ontdekken dat de begeerte vaak groter is dan het bezit. De Dali MegaLine is altijd in mijn gedachten geweest, maar wel op een soort niveau van onderbewustzijn. Vergelijkbaar met het ´level of consciousness´ waarop een leuke buurvrouw of snelle bolide door je gedachten spookt. Af en toe komt het even boven. De afgelopen tien jaar heb ik de MegaLine een aantal keren gehoord. Dat maakte best indruk en leidde tot de wens om er eens mee te mogen spelen in de luisterruimte. De feiten
De MegaLine is Dali´s referentiesysteem en kan, zoals vergelijkbare grote weergevers, een live concert met volle schaal, gewicht en dynamiek presenteren. Althans, zulke grote systemen geven een illusie van realiteit, die verder gaat dan met kleine systemen het ge-
tested emotion
nanties. De laag-informatie die de MegaLine laat horen, is dus erg natuurgetrouw en wordt nauwelijks beïnvloed door de akoestische eigenschappen van de luisterruimte. De RTA (frequentie-analyser) laat dan ook een nagenoeg rechte curve zien van 20Hertz tot 20K, gemeten met roze ruis en zonder filters. Omdat een lijnbron afvalt met slechts 3dB/meter, is de geluidsdruk op elke plaats in de kamer gelijk. Bij een ´normale´ puntbron-weergever beleef je, verder naar achteren lopend, steeds een hoorbaar afnemende geluidsdruk. Het grote aantal drivers (30 stuks) van de MegaLine heeft voordelen. Feitelijk klopt het hele concept van hifiweergave niet. Laatst speelde iemand op een elektrische bas met zo´n ‘versterker-tower’ van 1.60 meter hoog. Daarin zitten minstens acht grote drivers, die voor een geweldige live-beleving zorgen. Een popgroep heeft meerdere van die versterkers (gitaren, keyboards, zang ed.). Dat hele geluid gaan we thuis weergeven met twee luidsprekertjes, die ieder een twintig centimeter woofertje hebben en een tien centimeter midrange. De MegaLine doet dat beter. De hoogsectie heeft een oppervlak dat tachtig keer groter is dan van de standaard dome-tweeter. Ook het midden- en laag hebben tien keer het oppervlak van een standaard weergever. In de audiotechniek geldt dat er géén alternatief is voor conusoppervlak. Slechts de luidspreker produceert het geluid. De MegaLine kan dus erg veel lucht verplaatsen, maar doet dat ook met weinig vervorming. Feitelijk slaan al die drivers nauwelijks uit. Bij een behoorlijke geluidsdruk is de vervorming derhalve minimaal. Ook kan er, door het grote gezamenlijke conusoppervlak, een hoge geluidsdruk worden gehaald. Waar de gemiddelde drieweg-weergever van 90 centimeter hoogte al bij 87dB comprimeert en in de vervorming gaat (waardoor de luisteraar m/v vervolgens de indruk krijgt dat het ´erg hard´ staat), blaast de MegaLine er moeiteloos geluidsdrukken uit tot 120dB. Onvervormd en zonder compressie. Het verraderlijke is dat het lijkt of het niet hard is. Die enorme geluidsdruk komt door een principe dat veel in de
music
val is. Het is een realiteit van gewicht, laagextensie en ongecomprimeerde geluidsdruk. Geluidsweergave met systemen blijft altijd artificieel. Veel audiofielen, in hun immer voortdurende zoektocht naar de heilige graal, zouden zich dat eens moeten realiseren. De MegaLine is per kant opgebouwd uit een voetplaat en drie identieke modulen. Die zijn volledig symmetrisch en passen zowel links als rechts op elke plaats in de torens. Ook de elektrische aansluitingen kloppen dan steeds. Feitelijk een intelligent stukje design. De zogenaamde ´footprint´ van het systeem is bescheiden. Binnen 36 x 49 centimeter past ook een minimonitor op stand. De MegaLine neemt dus niet méér ruimte in, maar is alleen iets hoger. Wie, na een bezoek aan de sportschool, alles netjes gestapeld heeft, kijkt aan tegen twee torens van 2.30 meter hoogte met een gewicht van 101 kilogram per kant. De modulen worden aan elkaar verankerd met houten pennen en de bedrading loopt in een uitsparing aan de achterzijde. Dat kabelkanaal kan gesloten worden met bijgeleverde afdekplaten. De MegaLine is een tweeweg line-array. Elk moduul herbergt vier 6.5 inch mid/ laag drivers en een ribbon driver van 75cm lengte. Zoals met elk luidsprekerprincipe, zijn er voor- en nadelen. Maar theorie is wellicht minder belangrijk dan de feitelijke implementatie. Lipshitz en Vanderkooy beschrijven nadelen van een lijnbron, maar dat geldt alleen in theoretische zin voor een lijn zonder ´baffle´ (= klankbord), die over het volle frequentiebereik werkt. Bij een goed ontworpen lijnbron zijn er een groot aantal voordelen. Omdat het afstralingsgedrag van een lijn cilindervormig is en er geen geluid is aan de boven- en onderzijde van de lijn, ontstaan er geen vloeren plafondreflecties. Ook andere reflecties zijn minimaal. De luisteraar hoort dus alleen de drivers en wordt niet gehinderd door de akoestiek van de eigen omgeving. Op het moment dat er geluid uitgestraald wordt over een hoogte die méér is dan de halve kamerhoogte, ontstaat overal een gelijke geluidsdruk. Door de optredende snelheidsmaxima, ontstaan er géén verticale ruimtereso-
65
tested emotion
music 66
PA-wereld wordt gebruikt. Een enkele driver heeft een akoestisch rendement van pakweg 2.1%. Dat betekent dat 200Watt aan toegevoerd elektrisch vermogen maar 4Watt aan akoestisch vermogen (geluid) opwekt. In de PA bouwt men altijd ´stacks´ van luidsprekers die dicht bij elkaar staan. Er ontstaat dan zogenaamde stralingskoppeling. Als je, zoals bij de MegaLine, twaalf drivers dicht bij elkaar monteert, dan wordt het akoestisch rendement ongeveer 20%. Dezelfde hoeveelheid toegevoerd elektrisch vermogen, levert dan veel méér akoestisch vermogen op. Bij elkaar zijn de voordelen dus een lagere vervorming, méér akoestisch vermogen, een hogere geluidsdruk, een hogere belastbaarheid en een kleiner benodigd volume voor de behuizing. Versterkers
De MegaLine is een tweeweg systeem met een crossover-frequentie bij 1200Hz. Dali past een extern (bijgeleverd) elektronisch crossover-filter toe, omdat dit voordelen heeft ten opzichte van passieve filters. Vanuit dit actieve filter worden vier eindversterkers (mono´s) of twee stereo-blokken aangesloten. Dali adviseert, vanwege de systeem-integratie en neutraliteit, om gelijke versterkers en kabels te gebruiken. Elektrisch gezien vormen de Dali´s geen moeilijke belasting. De modulen hebben
ieder een impedantie van 1.6 ohm. Drie modulen komen dus op een waarde van 4.8ohm en dat is onproblematisch voor een versterker. De ribbons vormen alleen een resistieve load, die wél enigszins ongevoelig is. Hoewel het systeem zal werken met vier keer 75Watt aan elektrisch vermogen, zal de volledig vervormingsvrije piek-prestatie bij 120dB gehaald worden met elektrische vermogens van duizend Watt per kanaal. Iedere audiofiel zal inmiddels weten dat je met een 35Watt solid state versterker elke fatsoenlijke weergever kapot krijgt en met wat hogere vermogens (> 200) en wat gevoel, de boel langer heel blijft en beter klinkt. SET-versterkers met hooggevoelige weergevers zijn uiteraard weer de uitzonderingen. Iemand in mijn omgeving riep dat hij graag een MegaLine zou willen hebben met twee modulen. Daarmee doe je dus het hele werkingsprincipe van de line-source teniet. Hogere configuraties zijn overigens wél realiseerbaar. In de Verenigde Staten heb ik systemen gezien met vier tot vijf modulen. Vraagt natuurlijk om een wat hogere kamer. Luisteren
Vanzelfsprekend is iedereen nu nieuwsgierig naar de luisterresultaten. Zoals al gezegd is de MegaLine een dotje om
Luidsprekers
Dali MegaLine, Dali Ikon6
Voorversterkers CAT, Jadis, Spectral, Audio Note Eindversterkers CAT, VTL MB450, Parasound Halo JC1, Krell 750Mcx, Krell FPB600 Analoog
Pluto Audio Reference System
Phono
Manley Steelhead,
Digitaal
Jadis JS2 MkIII/JD3,
Boulder 2002 Studer D 820x DASH, Apogee Rosetta 800, Tascam 8 channel recorder Racks
Solidtech Radius
Kabels
van Medevoort Zilver, Harmonic Technology, Tasker, Analysis Plus Silver Oval & Golden Oval
Koffie
Senseo
Platen
Blue Note, Impulse!, Decca
tested
drukwekkende sereniteit waarmee het systeem de laagste orgeloctaven neerzet. De krakende deur van de basiliek sluit zich langzaam. Deze scheiding tussen twee werelden, ruilt de drukke stad voor de immense rust die hangt tussen de glas-in-lood ramen. Invallend zonlicht reist als een fraaie bundel onder de gewelven. De geur van kaarsen bereikt je bewustzijn. Je tred vertraagt zich. Het is ongepast om hier lawaai te maken. In de verte klapt een bankje omlaag. Het geluid weerkaatst honderdvoudig. De balg van het orgel dringt zich plotseling op met haar kenmerkend geruis door de enigszins koele omgeving. De registers komen tot volle wasdom. Principal 8´ en Tibia 4´ klinken nooit scherp. Het geluid is zacht, rond en ruimtelijk. Die hele kenmerkende sfeer wordt door de MegaLine zowat één op één verplaatst naar de huiskamer. Daar zit de kracht van deze Dali. De magistrale-, natuurlijke-, authoritieve manier waarmee de koningin der instrumenten wordt gereproduceerd. Dat kan een klein systeem simpelweg niet. Die blijven steken in een cartooneske presentatie van de realiteit. Die enorme rust komt trouwens ook naar voren bij de weergave van percussie. Een drumstel klinkt gewoon één op één. Met een enorme power, impact en gewicht. Die hele beleving van het laag is totaal anders bij dit systeem. Als je er lang naar luistert, dan weet je dat de Dali gelijk heeft. Het gaat niet alleen om de snelheid-, definitie- en klankrijkdom van het laag. Er is een aanvullende factor die moeilijk te omschrijven is. Het heeft te maken met volledige- en natuurlijke integratie met de rest van het spectrum en voordelen die ontstaan vanwege het ontbreken van al te veel akoestische interactie. Luister naar Sonate in A ´Allegro´ met Pieter Wispelwey en Paolo Giacornetti (Channel Classics CCS 18698) en ervaar de sublieme opvolging van grondtonen door harmonischen, waardoor je bovenop de presentatie van de cello en de vleugel zit. Ook Jlo´s geweldige ´Ain´t it funny´ klinkt als in de studio en laat het volledige arsenaal aan tonale kleuren en gelaagdheid horen. Buitengewoon geslaagd is Shostakovich´s Prelude op. No.4, gespeeld door Michiel
emotion
laagweergave en de enorme energie in het midlaag/laagmidden gebied. Vooral dat laatste is de, in mijn beleving, unieke toegevoegde waarde van de MegaLine. Tachtig procent van de ´gewone´ luidsprekers zetten op de meter weliswaar een redelijk rechte frequentiecurve neer, maar de gelaagdheid-, textuur-, klankrijkdom- en energie in het laagmidden zijn nagenoeg volstrekt afwezig. Wie live klassieke muziek hoort, weet precies welke betekenis dat gebied heeft. De MegaLine laat dit hele gebied horen, met alle klankrijkdom, textuur, diepte en tonale kleuren. Het is een andere beleving van naar een vleugel luisteren of een symfonie horen. Voor die hele ervaring is de versterking natuurlijk essentieel. Het gaat erg goed met de grote Krell versterkers. Naast de buitengewoon fraaie tonale prestaties, hebben die natuurlijk ´total control´ over het kritische middenen laaggebied. Luister maar naar de in-
music
aan te sturen. Dat is géén uitnodiging voor de toepassing van minder dan de allerbeste versterkers in de wereld. De MegaLines staan het liefst ver uit elkaar op een afstand van 0.5 tot 1 meter van de achterwand. Met die afstand is de tonale balans te regelen. Het filter van de Dali heeft geen amplitude-instelbare uitgangen, omdat een regelmogelijkheid in principe niet-lineariteiten in het overgangsgebied kan veroorzaken. Het ontbreken van die regelmogelijkheid is geen probleem, omdat het systeem nauwelijks afhankelijk is van de invloeden van de kamerakoestiek. De stage van de MegaLine ontstaat tussen de weergevers. Geluid zal, vanwege de aanbevolen opstelling, niet snel links en rechts buiten de weergevers klinken. Toch is dat ook afhankelijk van de grootte van de kamer. In Denemarken had de MegaLine veel ruimte ter beschikking en plaatste een erg brede stage. Overigens presenteert de MegaLine wel degelijk geluid links en rechts van de weergevers. Bij bepaalde opnamen vanaf plaat, werd een deel van het geluid als het ware langszij de luisterpositie geprojecteerd. Dali levert een mal om de MegaLines goed te plaatsen. Ze hebben toe-in nodig onder een bepaalde hoek. Dat is een redelijk kritisch gegeven. De uitdaging met duurdere apparatuur is meestal om het ook te laten klinken als een duur systeem. Op beurzen staan vaak kostbare dingen, die (althans daar) niet beter presteren als een midi-setje van duizend euro. De Dali is niet echt problematisch en laat heel snel een stuk méérwaarde horen ten opzichte van ´standaard´ systemen. Zoals altijd kenmerkt ook deze luidspreker zich weer door de aanwezigheid van een herkenbare set aan eigenschappen, die bij andere weergevers in mindere- en meerdere mate aanwezig zijn. Er is geluisterd met veel verschillende versterker- en kabelcombinaties. De versterkers maken het verschil. De invloed van verschillende kabels op de MegaLine is veel minder een issue. De key-eigenschappen van de MegaLine zijn de fabelachtige detaillering en clarity van de ribbons, de snelheid, de enorme live-power, de neutraliteit, de kwaliteit van de
67
tested emotion
music 68
Ras (STS 611163). Deze wellicht fraaiste track (8) van het album begint met een stuk kathedrale atmosfeer, voorafgaand aan de diepe tonen waarmee de prelude inzet. Overigens hoor je hier ook dat de laagste registers te hard in de eindmix staan. Die hele rendering- en gelaagde opbouw van klanken die een kerkorgel laat horen, neem je volledig waar met deze Dali. Midden tijdens de luistersessies met de MegaLine bezocht ik de Antwerpen show. Veel van de daar gepresenteerde systemen klonken natuurlijk net zo goed en perfect als anders. Helaas, het kon me even niet bekoren. Het was zo´n grote afstand met wat deze Dali kan doen. Ook de detaillering is first class. Tot mijn verbazing is het nagenoeg zo goed als van de Audio Note/Avantgarde set-up van vorige maand. Dat de Dali erg hard kan (ook al ervaar je dat niet als zodanig), zal niemand verbazen. Maar, een deel van het genoegen zit in het op heel laag volume genieten van muziek. ´s Nachts of laat op de dag, als het buiten fluisterstil is en je geeft je willoos over aan de fabelachtige presentatie van dit systeem. Je hoort alles. De akoestiek van de opnameruimte, de kleinste veegjes op de percussie, het kraken van de pianokruk, het ademen van de bassist en de typische bijgeluiden van de snaarinstrumenten. Of het systeem heel zacht staat of de pannen van het dak blaast, alles blijft gedetailleerd, onvervormd en volledig clustervrij. Daardoor ontstaat een enorm doorzicht in complexe passages uit klassieke werken, maar ook bij sommige moderne producties. Is alles koek en ei? Dan hangt af van je eigen mindset. De MegaLine tovert niet elke denkbare plaat of cd om in iets dat aangenaam is voor het oor. Soms vraag je je af waar al dat fraaie laag en laagmidden gebleven is. Het antwoord is dat het dan simpelweg ontbreekt op de plaat of cd. De MegaLine laat gewoon horen wat er is en verzint er niets bij. Sommige producties klinken dan ook totaal anders dan op een huiskamersetje, dat zo´n lekker laag staat te maken op basis van reflecties, staande golven, poortverdubbeling, ongeremde harmonischen en te weinig controle door de
versterker. De MegaLine is bovenal eerlijk en authentiek naar de kwaliteit van de opname. Er is een directe koppeling van de microfoons met het oor, zonder al te veel akoestische invloeden. Conclusie
Er is nog veel te zeggen over de MegaLine. Je kunt je afvragen of zo´n groot systeem geen anachronisme is in een tijd waarin de downloadgeneratie domineert en muziekbeleving grotendeels leeft op Ipod- en mp3 niveau. Maar het is wellicht vergelijkbaar met recente opgravingen op het Forum Romanum (Rome), die een fraaie verbale analogie vormen. Na lang zoeken vond men tweeduizend jaar oude stukken muur. De inscriptie op deze stenen tableaus luidde: ´www. ceasarburger.ro´. In deze tijd is de grote weergever misschien uit de gratie, maar de performance absoluut niet. Integendeel, de Dali MegaLine behoort tot de selecte groep van beste systemen in de wereld. De prestatie gaat op belangrijke parameters ver uit boven wat haalbaar is met standaard weergevers. De integriteit en eerlijkheid waarmee de MegaLine een opname vertaald naar de huiskamer is fascinerend. Ook optisch heeft de MegaLine het voordeel. Je krijgt de prestatie van een groot topsysteem, terwijl er feitelijk weinig ruimte ingenomen wordt. Zo´n MegaLine met bijbehorende elektronica is natuurlijk voor de ´rich and wealthy´ van deze wereld. Daarmee een aantal weken te mogen spelen, bevredigt een hongerend verlangen. Wie gegrepen mocht zijn door bovenstaande beschrijving, kan de MegaLine gaan beluisteren bij Hobo Hifi in Arnhem. Deze review werd mogelijk gemaakt door de medewerking van onder andere Dali Nederland (AND), Dali Denemarken en Hobo Arnhem. En, even recht uit het hart: dit is een ongelooflijke manier om naar muziek te luisteren. Ruud Jonker
AND BENELUX TEL: 013-4550955, WWW.ANDBENELUX.COM
END
