13 Mei
Uitgave 13, juli/augustus 2002
Nieuwskrant
Informatief magazine betreffende de gevolgen van de vuurwerkramp Uitgave 1, april 2001 Maandblad van het Informatie- en Adviescentrum voor iedereen die vragen heeft over de vuurwerkramp.
Voor toelichting op de inhoud in het Turks of Marokkaans kunt u 0800-1100 bellen. Türkc,e íc,erikle ilgili ac,iklamalar ic,in bu numarayi arayabilirsiniz: 0800-1100! 0800-1100
'We beginnen gewoon nóg een keer opnieuw'
Helen Westendorp met haar kinderen
Helen Westendorp met haar kinderen na 26 maanden terug in singelwoning
'De charme van een oud huis krijg je niet terug. Toch heb ik de stille hoop dat er nog iets van de oude sfeer zal blijven.' Met dat citaat werd ruim een jaar geleden, in de allereerste editie van dit maandblad, een interview met Helen Westendorp afgesloten. In haar tijdelijke onderkomen aan de Spechtstraat keek
Van de oude sfeer vonden Helen en haar kinderen in hun
moeder Helen met haar vier kinderen toen al reikhalzend
'paradijsje', waar ze tot de vuurwerkramp anderhalf jaar
uit naar het moment dat ze terug zou kunnen keren in hun
woonden, niets terug. Helen, lachend:'Je kent het gewoon
door de vuurwerkramp zwaar beschadigde 'singelwoning'
niet terug. Alleen de zijmuren zijn blijven staan, binnenin
van Domijn aan de Deurningerstraat 116.
is alles nieuw opgetrokken. Alleen aan de kelder is niets veranderd. Maar mijn zoon zei: Kijk, ma, nou hebben we
Op zaterdag 22 juni j.l. was het zover. Met het nodige
ons droomhuis terug. De sfeer van vroeger, die is gewoon
feestelijke vertoon kreeg Helen, samen met vier anderen
weg, maar ik heb zelf het gevoel dat het toch wel weer
als eerste 'terugkeerders', officieel de sleutel overhandigd
m'n stekje wordt.'
van haar volledig gerenoveerde woning.
Informatie- en Adviescentrum
Tegenover het verdwijnen van de oude sfeer staan volgens
in hun woning nooit meer zou worden zoals het was.
Helen Westendorp een heleboel positieve zaken. 'Ze hebben
Toen ze de sleutel kreeg, werd dat besef nog sterker.
het echt fantastisch gedaan, de renovatie. We hebben er
'Alles is gewoon anders. Aan de ene kant krijgen we
zelf natuurlijk ook wel een woordje in gehad. Zo zijn er
dezelfde buren terug, maar aan de andere kant komt
nu dakramen op de zolderkamers gemaakt, waardoor er
voorlopig een infocentrum van Domijn. En je hebt natuurlijk
nu een heleboel licht is. En ik heb zelf een paar extra luxe
een heel ander uitzicht. Voorlopig kijk je uit over een kale
dingen laten doen, zoals een inbouwkeuken, een bad en
vlakte. Toch denk ik dat alles goed komt. Ik heb niet het
keramische kranen. Dat kost dan wel wat extra aan huur,
gevoel dat je op die plek steeds aan de vuurwerkramp
maar ik vond dat we wel een beetje luxe mochten hebben
herinnerd wordt. De afgelopen tijd heb ik veel met de hond
na alle ellende die we hebben gehad.'
in het gebied gelopen en heb ik veel van de sloopwerkzaamheden gezien. Nu kunnen we vanuit het dakraam de
Helen Westendorp is vol lof over de wijze waarop Domijn
opbouw zien. Dat is toch ook wel mooi.'
het herstel van de karakteristieke singelwoningen heeft aangepakt en de wijze waarop de bewoners daarbij zijn
Ondanks alle drukte is Helen Westendorp heel positief
betrokken. 'Ze hebben zich netjes aan het tijdschema
over haar zoveelste verhuizing binnen enkele jaren. Op
gehouden. Het zou een jaar duren en dat is ook gelukt. Als
13 juli - precies twee jaar en twee maanden na de
bewoners zijn we steeds netjes ingelicht. Misschien ben ik
vuurwerkramp - is Helen Westendorp met haar kinderen
wel makkelijk, maar ik heb geen klachten.'
in hun vertrouwde woning aan 'weer een nieuwe toekomst' begonnen. Helen:'We beginnen gewoon nóg een keer
In het interview van ruim een jaar geleden gaf Helen
opnieuw.'
Westendorp al aan terdege te beseffen dat het bij terugkeer
U vraagt, wij antwoorden! Pagina
Heeft u vragen waar u nu wel eens een antwoord op wilt hebben? Richt uw vraag aan de redactie, postbus 167, 7500 AD of via www.iac.enschede.nl. Als uw vraag voor het eind van de maand binnen is, dan volgt het antwoord in de volgende uitgave.
2 Ilse Kruider
door middel van een "conclusie van dupliek". Naar verwachting
Letselschade advocaat
zal vervolgens door de Rechter vonnis worden gewezen.
Bijdrage
De advocaten van de Werkgroep LSA streven ernaar om op gezette
Vorig jaar heb ik mij ingeschreven
tijden middels een nieuwsbrief cliënten te informeren over de stand
bij een LSA-advocaat. Deze vroegen
van zaken in de lopende procedure. Hierbij dient te worden
een klein bedrag aan inschrijf-
opgemerkt dat het vaak een lange tijd duurt voordat zich in de
kosten. Sindsdien heb ik er nooit
procedure ontwikkelingen voordoen en derhalve door de
meer iets van gehoord. Wat
Werkgroep inhoudelijk niet kan worden bericht.
gaan de Letselschadeadvocaten Rieneke Hesselink
nog doen voor de slachtoffers?
Communicatie adviseur Antwoord
Projectbureau Wederopbouw
De Werkgroep LSA-advocaten is vorig jaar augustus namens 300
Kavels
slachtoffers een civiele procedure gestart tegen de directeuren van
Aan de Kottendijk en
SE Fireworks, de gemeente Enschede en de Staat der Nederlanden,
Walhofstraat zijn verschillende
teneinde hen aansprakelijk te stellen voor de door de slachtoffers
huizen afgebroken. Is het mogelijk
geleden en mogelijk nog te lijden schade als gevolg van de ramp
hier een stuk grond te kopen
op 13 mei 2000. Aangezien deze procedure zeer omvangrijk en
van de gemeente om een huis te bouwen of gaan project-
juridisch zeer complex is, heeft het lange tijd geduurd voordat de advocaten van SE Fireworks, de gemeente Enschede en de Staat
ontwikkelaars nu tegen elkaar opbieden?
der Nederlanden in staat waren in deze procedure schriftelijk te reageren. Op 25 juni jl. heeft de Werkgroep LSA-advocaten deze
Antwoord
schriftelijke reactie ontvangen, te weten een zogenaamde "conclusie
De grond is in bezit van de gemeente. In het najaar zal duidelijk
van antwoord". De Werkgroep krijgt nu tot na de zomervakantie
zijn op wat voor manier de kavels zullen worden toegewezen /
de gelegenheid op deze conclusie van antwoord te reageren middels
verdeeld. In ieder geval krijgen de oud-bewoners voorrang bij de
een "conclusie van repliek", waarna de advocaten van SE Fireworks,
kaveluitgifte. Daarna zijn andere geïnteresseerden aan de beurt.
de gemeente Enschede en de Staat der Nederlanden de gelegenheid
Om in aanmerking te komen voor een kavel moet u zich wel
krijgen nog éénmaal te reageren op deze reactie van de Werkgroep
inschrijven bij de gemeente.
Bianca de Geus Psycholoog Mediant Vermoeidheid Sinds de vuurwerkramp heb ik niet meer zoveel energie. Ik ben sneller moe en prikkelbaar. Regelmatig ga ik in het begin van de middag een uurtje naar bed zodat ik weer fit ben als de kinderen uit school komen. Nu de zomervakantie is aangebroken loop ik echt op mijn sloffen. De kinderen vragen teveel energie. Hoe voorkom ik irritatie
Inhoudsopgave
en ruzie? Ik heb echt het gevoel dat ik mijn kinderen benadeel.
Artikelen Vermoeidheid is een klacht die je in het algemeen veel hoort,
Pagina
• Helen Westendorp met haar kinderen na
1
26 maanden terug in singelwoning
niet alleen bij mensen die betrokken geweest zijn bij de
• Feest in het Kompas
5
ramp. Hoe kun je hier het beste mee omgaan?
• Aan de slag met het tweede
9
In onze moderne tijd wordt er veel van ons gevraagd en vragen
gezondheidsonderzoek
we veel van onszelf. De tijd om te ontspannen, maar ook de tijd
• Vergankelijkheid is het mooiste dat er is
10
om eens stil te staan bij wat we meemaken ontbreekt hierdoor
• Grote knal dreunt lang na bij verstandelijk
14
vaak. Zeker als je heftige dingen meemaakt, die van grote invloed zijn op je leven (zoals de ramp) dan heb je tijd nodig om dit te verwerken. Dit verwerken kost tijd, maar ook veel energie. Er zit niet voor niets het woord “werken” in! Als je daarbij niet goed slaapt omdat je last hebt van overgevoe-
gehandicapten • Vermoeidheid: interview en
16
achtergrondinformatie • Adviesbureaus helpen mensen bij het
18
bouwen van hun droomhuis • Alleen de jeugdherinneringen zijn er straks nog
op moet staan in verband met kinderen of omdat je vroeg naar
• Veiligheid in Noord
22
je werk moet, dan loop je de kans iedere dag een beetje meer
• Weglaten aardgasaansluiting
24
vermoeidheid op te bouwen. Na een tijd heb je het gevoel dat je
21
3
ligheid voor geluid of nare nachtmerries hebt, maar wel op tijd
helemaal niet zo logisch
geen energie meer hebt en dat alles je teveel is. Je doet je het werk niet meer goed, of brengt te weinig geduld op voor je kinderen of
Rubrieken
je partner en daarover ga je je schuldig voelen. Je gaat piekeren
• U vraagt, wij antwoorden
2
en misschien nog slechter slapen, waardoor de problemen verder
• Belangenvereniging Slachtoffers
4
toenemen.
Pagina
Vuurwerkramp Enschede
Je moet iets doen om deze negatieve spiraal te doorbreken. Gek
• Fred Bosman
5
genoeg levert alleen meer slapen niet voldoende op, de vermoeid-
• Activiteiten en regelingen
6
heid wordt meestal niet minder. Als je overdag gaat slapen, merk
• Beeld van een kunstenaar
11
je vaak dat het slapen ‘s nachts niet meer goed lukt. Ook geen
• Het moment van...
15
goede oplossing dus. Een goede nachtrust is erg belangrijk. Ga op
• Hoe gaat het nu met
20
tijd slapen en probeer de nacht door te slapen. Vaste patronen
• Ondernemersnieuws
23
kunnen ondersteunend werken (op dezelfde tijd gaan slapen, vlak van tevoren iets doen om op andere gedachten te komen
Van de redactie:
zoals een lekkere douche nemen of naar rustige muziek luisteren).
Het is weer zomer. De vakantie is weer begonnen en
Om de energievoorraad weer op peil te krijgen, is het belangrijk
daarom is ook dit jaar besloten een dubbelnummer uit te
om activiteiten te ontdekken die energie opleveren. Van zitten op
brengen voor de maanden juli en augustus. Het volgende
de bank wordt de vermoeidheid alleen maar erger. Ontspanning
maandblad verschijnt dus pas weer in september.
door inspanning is het motto. Voor de een betekent dit: gaan sporten of naar muziek luisteren. Voor de ander betekent het:
U zult merken dat de vragenrubriek veranderd is. Het panel
lekker gaan winkelen en de kinderen deze keer thuis laten. Door
is uitgebreid met onder andere een jurist, een medewerker
dingen te doen die een ontspannend effect op je hebben, laad je
van het Projectbureau Wederopbouw en een psycholoog.
als het ware je batterijen weer op. Hierdoor ben je op deze
Op deze manier kan er een grotere diversiteit aan vragen
momenten misschien iets meer met jezelf bezig dan je gewend
behandeld worden. De deskundigen zullen elkaar,
bent, maar doordat je lekkerder in je vel zit ben je beter in staat
afhankelijk van de binnengekomen vragen, afwisselen.
om te reageren op je omgeving. Uit het gezondheidsonderzoek is gebleken dat veel mensen na de ramp nog steeds kampen met vermoeidheidsklachten. In dit dubbelnummer besteden we daarom op diverse plekken extra aandacht aan dit onderwerp: in de column van Fred Bosman, in de vragenrubriek en in een interview met mevrouw Smits. Henk Bakker, preventiewerker bij Mediant, geeft naar aanleiding van het interview extra informatie over vermoeidheidsklachten en hoe er mee omgegaan kan worden.
Pagina
Antwoord
Succesvol medicijn tegen rampklachten Een succesvol medicijn tegen spanning, stress, angst en andere klachten die getroffenen kunnen hebben zit niet in een potje. Een goed gesprek met vrienden en een avond bewust met rampproblemen bezig zijn helpen soms beter dan een recept van de huisarts. De Belangenvereniging Slachtoffers Vuurwerkramp biedt de mogelijkheid met andere getroffenen een gespreksgroep op te starten. Een zeer succesvolle groep draait inmiddels een jaar. Bert Brummer, deelnemer van een gespreksgroep: "Ik heb een stel vrienden gekregen die ik niet meer wil missen." Bert Brummer en Freek van Beesten zijn twee deelnemers
boven. Nu zijn we één keer in de drie weken bij elkaar en
van de eerste gespreksgroep die de BSVE heeft geïnitieerd.
praten we over de dingen die ons bezig houden."
Naar aanleiding van de BSVE-enquête van vorig jaar bleek een flink aantal mensen de behoefte te hebben om met
Net als alle andere gespreksgroepen is de groep van
lotgenoten over hun situatie te praten. Onder leiding van
Bert Brummer en Freek van Beesten begonnen bij de
onafhankelijke gespreksleiders zijn verschillende
BSVE. Al snel besloot de groep om beurten bij elkaar thuis
gespreksgroepen van start gegaan. "Het bleek al heel snel
samen te komen. De band onderling is erg hecht en het
dat het goed klikte in onze groep," vertelt Bert Brummer.
vertrouwen is groot. Door bij elkaar thuis de problemen te
"Iedereen heeft zijn eigen ervaring, maar de emoties zijn
bespreken wordt de band alleen maar sterker. Andere
hetzelfde." Zelf is Bert Brummer niet woonachtig geweest
gespreksgroepen kiezen er juist bewust voor om gebruik
in Roombeek. Na de ramp is hij werkzaam geweest in het
te maken van de ontmoetingsruimte van de BSVE.
rampgebied en dat maakte oude verdrongen emoties los. Pagina
4
In 1987 kon Bert ternauwernood zijn brandende huis
Wie graag met lotgenoten wil praten over de belevingen
uitvluchten. Met brandwonden heeft hij eigenhandig zijn
van de vuurwerkramp en de tijd erna kan zich melden bij
verkoolde woning leeg moeten halen. "De ramp, de paniek
de BSVE. De gespreksleiders hebben nog ruimte voor nieuwe
van de mensen, de geur van verbrand hout. Het maakte
gespreksgroepen. De rol van de belangenvereniging is
heel veel in mij los."
beperkt tot het organiseren van een gespreksgroep. De invulling gebeurt door de deelnemers zelf. Bert Brummer:
Opeens kom je mensen tegen die hetzelfde mee maken.
"Opeens kom je mensen tegen die hetzelfde meemaken.
Freek van Beesten en zijn vrouw maken ook vanaf het
Gezondheidsproblemen, vermoeidheid, gevoel van
begin deel uit van de gespreksgroep. "Dat onze groep zo
onmacht. Als je merkt dat je daarmee niet de enige bent is
lang doorgaat komt omdat er zich telkens andere zaken
dat een hele opluchting."
aandienen waarover je zorgen hebt. Een aantal mensen ondervinden bijvoorbeeld problemen op het werk. Je kan
Getroffenen die geïnteresseerd zijn om met lotgenoten
elkaar daarbij helpen. Het is niet eenvoudig als je ten
een gespreksgroep te starten kunnen zich opgeven bij de
gevolge van een ramp arbeidsongeschikt raakt." Een
Belangenvereniging Slachtoffers Vuurwerkramp,
enorm pluspunt vindt Freek dat hij door de gespreksgroep
telefoonnummer: 053-4340374. Het is niet noodzakelijk
op gezette tijden bewust met de ramp bezig is. "Je bent
om lid te zijn van de BSVE. Bij voldoende gegadigden
heel gauw geneigd emoties voor je uit te schuiven.
worden de mensen uitgenodigd voor een kennismaking.
Op momenten dat het niet uitkomt komen ze dan naar
Informatiebord BSVE aan Roomweg Aan de Roomweg heeft de Belangenvereniging Slachtoffers Vuurwerkramp Enschede (BSVE) sinds kort een eigen informatiebord. Hierin kunnen getroffenen informatie vinden over de vereniging en de verschillende activiteiten van de werkgroepen. Het informatiebord hing tot voorkort bij de ingang van het
glazen vitrine voorzien wordt van verlichting, zodat ook
IAC. Het aan de Kottendijk gevestigde aannemersbedrijf
de komende winter alle BSVE-berichten goed te lezen zijn.
Lammers en Kok heeft kosteloos de plaatsing verzorgd.
De BSVE wil alle betrokken partijen die dit mogelijk hebben
Het projectbureau Wederopbouw zal ervoor zorgen dat de
gemaakt nogmaals bedanken.
Feest in het Kompas Het was warm, er waren veel vrouwen, er werd gedanst en het was beregezellig. Dit is in het kort hoe de feestavond voor vrouwen eruit zag, die op 7 juni ter afsluiting van het seizoen is gehouden bij het Kompas.
Fred Bosman Moe Zuchtend ging ze tegenover me zitten. Veertig jaar en afgetobd. "Ik begrijp niet wat ik hier doe", zei ze. "Mijn huisarts moet zelf naar een psychiater! Hoe kan u mij nu van mijn pijn en moeheid af helpen? Ik ben toch niet gek?" Daar ging ik ook niet van uit en ik stelde haar voor, nu ze hier toch was, eens wat over zichzelf te vertellen, dan konden we altijd nog zien of we samen verder konden. Daar had ze niet veel zin in. Ze was moe, had pijn in nek en rug en sliep slecht. Ze had rust nodig, dacht ze, dan zou het wel over gaan. "En dan?" vroeg ik. "Dan ga ik gewoon door met wat ik altijd doe," zei ze snibbig. Daar zat ik. Het gesprek kwam niet op gang. Deze door de huisarts ongetwijfeld goed voorbereide verwijzing, zou waarschijnlijk op niets uitdraaien. De vrouw was boos, moe, had pijn en zag geen oplossingen. Ik ging maar eens wat vragen en ze antwoordde in korte zinnen. Het gladde ijs waarop ik mij begaf zou voorlopig niet breken, dat was duidelijk. Ik kreeg de indruk dat ze een druk leven had, dat ze een
noemde ze de nare tijd na 13 mei 2000.
vooral ook gezellige activiteiten. Veel van deze activiteiten
Ik dacht dat haar klachten daar wel wat mee te maken
zijn georganiseerd door de Bewonersondersteuners.
zouden hebben, maar durfde dat niet goed te zeggen. Ze
Kifayet Aykaç-Metin is bewonersondersteuner in Noord
zou boos worden, alles ontkennen en mij verwijten dat ik
en ter afsluiting van het seizoen had ze zin om voor de
er niets van begreep.
deelnemers van die activiteiten een eindfeest te organiseren.
Ze wilde haar man ook niet belasten met haar klachten, want "die had aan zichzelf al genoeg", zeker na de schrik
Er waren ongeveer tachtig, meest turkse en marokkaanse
en de ravage na de ramp.
vrouwen aanwezig, van alle leeftijden. Er was live muziek
Ik bleef dus maar een beetje doorvragen en had geen
aanwezig waarop volop kon worden gedanst en na de
commentaar, maar als ze mij iets vroeg zei ik: "zou
vakantieperiode zullen de vrouwen elkaar vast en zeker
kunnen", of "misschien hebt u gelijk".
weer opzoeken.
Het enige moment op de dag dat ze zich goed voelde was bij de fysiotherapeut als deze haar nek masseerde. Net alsof ze dan iets kreeg zonder er zelf iets voor te hoeven doen. Maar ja, dat was maar eens per week gedurende 20 minuten. Ik besloot het er maar eens op te wagen en zei, naar mijn aantekeningen kijkend: "Dat is een heleboel". "Ja," zei ze, "ik heb wel veel op mijn nek, hè?" Ze moest zelfs een beetje lachen om de uitdrukking. Het ijs begon te breken! "De spijker op zijn kop", zei ik, "maar wat nu?" Ik kwam met haar overeen dat we zouden beginnen bij de fysiotherapeut. Misschien zou die haar man kunnen leren haar nek te masseren. Verder zou ze eens kunnen proberen wat minder voor anderen en meer voor zichzelf te gaan doen. Dat was een begin. En tot slot wilde ze zo waar een nieuwe afspraak! Fred Bosman Psychiater Mediant Nazorg Vuurwerkramp
Pagina
voor anderen deed en weinig waardering kreeg. Terloops
plaatsgevonden in het Kompas. Veel leerzame maar
5
paar flinke teleurstellingen te verwerken had gehad, veel Het afgelopen seizoen hebben er heel veel activiteiten
&
Activiteiten Regelingen
• de regeling tegemoetkoming financiële gevolgen in verband met functionele invaliditeit; • de regeling tegemoetkoming nabestaanden. Vanaf begin april heeft de Stichting ruim achtduizend getroffenen van de vuurwerkramp benaderd met een brief en informatie-folder over de nieuwe regelingen die voorzien in een tegemoetkoming in de financiële gevolgen van letselschade als direct gevolg van de vuurwerkramp van 13 mei 2000.
Financiële afwikkeling vuurwerkramp
De Stichting UPV heeft sinds de start van de uitvoering ca.
Momenteel is de Uitvoeringsorganisatie Personenschade
vierhonderd aanvraagformulieren ontvangen. Aanvragers
Vuurwerkramp (UPV) bezig met de uitvoering van regelingen
kunnen met het aanvraagformulier een verzoek indienen
in het kader van materiële personenschade. In het kader van
om voor één of meerdere regelingen in aanmerking te
deze regelingen kunnen mensen die als direct gevolg van
komen. Het grootste deel van de aanvragen heeft betrek-
de vuurwerkramp letsel hebben opgelopen, een aanvraag
king op functionele invaliditeit. Onder functionele invalidi-
indienen voor een tegemoetkoming in de financiële gevolgen
teit wordt bijvoorbeeld verstaan psychisch of lichamelijk
van dit letsel. Hierover werd in vorige uitgaven van dit
letsel opgelopen als gevolg van de vuurwerkramp.
maandblad reeds bericht.
De afhandeling van de ontvangen aanvragen loopt op dit
Voorafgaand aan deze personenschaderegelingen konden
moment voorspoedig. De eerste betalingen hebben reeds
gedupeerden in de eerste periode na de ramp een beroep
plaatsgevonden op 10 juni 2002. De eerste afwijzingen op
doen op diverse financiële regelingen in het kader van
aanvragen zullen op korte termijn te verwachten zijn, het
materiële zaakschade: de eerste noodvoorzieningen en de
gaat daar bijvoorbeeld om situaties waarin geen causaal
zogenaamde CFA I-regelingen (Commissie Financiële
verband tussen de vuurwerkramp en het letsel kan worden
Afwikkeling I). De termijnen voor het indienen van een
aangetoond of betrokkene minder dan twee weken ziek is
aanvraag in het kader van deze regelingen zijn verstreken.
geweest als gevolg van de vuurwerkramp.
Burgemeester en Wethouders van de gemeente Enschede
Daarnaast heeft het bestuur de uitvoering van de regeling
hebben de betrokken instanties onlangs echter verzocht toch
tegemoetkoming nabestaanden vuurwerkramp Enschede
nog enkele bijzondere situaties te bekijken. Het gaat hen
grotendeels afgerond. Dit betekent dat de rechthebbenden
daarbij om situaties die reden zouden kunnen zijn om alsnog
vanaf juli 2002 de eenmalige uitkeringen en de (half)wezen-
in aanmerking te komen voor financiële ondersteuning,
uitkeringen zullen gaan ontvangen. De periodieke tegemoet-
onder meer via genoemde CFA I-regelingen. Zo kan het
komingen zullen vanaf augustus 2002 tot uitbetaling komen.
bijvoorbeeld voorkomen dat herstelwerkzaamheden aan Pagina
woningen, waardoor bewoners langer dan zes weken elders moeten wonen, pas later van start zijn gegaan.
6
komen deze bewoners niet meer in aanmerking voor een
Kinderstraatnaambord-tekeningen aan de Roomweg
bijdrage in de kosten via de OBO-regeling
Dinsdagmorgen 25 juni hebben een tiental kinderen aan
(Onkostenvergoeding Buitengewone Omstandigheden),
de Roomweg straatnaamtekeningen met de titel 'zo was
terwijl dit voorheen wel mogelijk was.
het in mijn herinnering' onthuld. De kinderen betrokken
De betrokken instanties hebben positief gereageerd op het
bij dit project woonden in of nabij het rampgebied en
verzoek van Burgemeester en Wethouders: zij zijn bereid om
maakten samen met kunstenaar en creatief therapeute
de betreffende situaties (opnieuw) te bekijken. Het IAC heeft
Dorien Boekhout de tekeningen.
inmiddels de bij haar bekende gevallen onder de aandacht
De kleurige tekeningen van de straten en huizen van voor
gebracht van deze instanties. De betreffende gedupeerden
13 mei 2000 worden opgehangen op de palen waar later
hebben hierover persoonlijk een brief ontvangen.
ook de nieuwe straatnaamborden aan komen. Op deze
Verwacht wordt dat de meeste bijzondere situaties bekend
manier kan iedereen zich alvast beter oriënteren in
zijn bij het IAC, onder meer vanwege de door het IAC
Roombeek. De officiële straatnaamborden worden in de
gehouden telefonische enquête. Tevens brengt de BSVE
eerste helft van juli geplaatst.
Omdat de werkzaamheden pas later van start zijn gegaan
situaties onder de aandacht van het IAC. Er kan echter niet worden uitgesloten dat er nog gedupeerden zijn, wier bijzondere situatie nog niet bekend is bij het IAC. Denkt u dat dit bij u het geval is, dan kunt u hierover contact opnemen met Maria Riezebeek, hoofd frontoffice IAC (tel.nr. 0800-1100).
Eerste aanvragen materiële personenschade afgehandeld Eind maart 2002 is de Stichting UPV opgericht. Deze stichting is verantwoordelijk voor de uitvoering van de navolgende drie regelingen m.b.t. de vuurwerkramp Enschede: • de regeling tegemoetkoming in kosten en inkomensderving bij ziekte;
Documentatie- en herinneringscentrum in Los Hoes Rijksmuseum
Gefinancierde projecten
Op 16 juli 2002 wordt het Los Hoes bij het Rijksmuseum
selectie van de projecten is in nauw overleg gebeurd met
Twenthe opengesteld voor publiek als ruimte voor
het Informatie- en Adviescentrum. Daarnaast is er ook
herinnering aan de vuurwerkramp van 13 mei 2000.
regelmatig overleg gevoerd met de Belangenvereniging
De hier ingerichte tentoonstelling geeft een goed beeld van
Slachtoffers Vuurwerkramp en de pastoraal werkers uit de wijk.
Een aantal projecten zijn inmiddels wel gefinancierd. De
de vuurwerkramp en van de uitingen van maatschappelijke solidariteit na de ramp. In steeds wisselende presentaties
Het fonds van de Rotaryclub heeft onder andere de volgende
wordt een beeld gegeven van de ontwikkelingen in het
projecten gefinancierd:
herstel en de wederopbouw van het getroffen gebied.
• Een expositie van werk van getroffen kunstenaars onder
Het is een passende bestemming voor dit historische
de titel 'Een jaar later’. Doel van de expositie was dat
pand, dat voor veel Twentenaren eerder ook al een rol
kunstenaars hiermee hun activiteiten weer op konden
speelde bij het bewaren van hun geschiedenis.
pakken.
Het Rijksmuseum Twenthe heeft kort na de ramp zijn
• Bijdrage in het tuinonderhoud van gerenoveerde school-
gebouw beschikbaar gesteld als 'ontmoetingscentrum
pleinen in de wijk. Het onderhoud werd verzorgd door
vuurwerkramp'. Veel gedupeerden en geïnteresseerden
de 'Tuinderij'; onderdeel van het dagcentrum voor
hebben gebruik gemaakt van de mogelijkheden die dit ontmoetingscentrum heeft geboden. Een tentoonstelling
verstandelijk gehandicapten in Enschede-Noord. • Bijdrage in een lange lijst met restantschadegevallen
over de ramp maakte deel uit van dit ontmoetingscentrum.
verzamelt door het IAC. Het betreft zaakschade aan
Vorig jaar heeft het museum aan de gemeente Enschede
individuen waarvoor geen dekking te vinden was bij de
voorgesteld het zogenaamde 'Los Hoes' in te richten als een meer permanente locatie voor dit doel, in afwachting
officiële instanties. • Ondersteuning van het Kinderkunstproject 'Kudoco'
van de in de toekomst te bouwen definitieve ontmoetings-
waarvoor zeven bronzen beelden werden ontworpen
ruimten. De Rijksgebouwendienst heeft begin 2002 een
door kinderen uit de wijk.
haalbaarheidsstudie afgerond en aan de hand hiervan De toekomst
Gaandeweg werd het initiatief om het 'Los Hoes' te
Voor het resterende bedrag zal in nauw overleg met het
verbouwen met steeds meer enthousiasme ontvangen.
IAC een goede bestemming worden gezocht. Wij zullen u
Het financiële fundament voor het realiseren van de
van de toekomstige ontwikkelingen op de hoogte houden.
plannen werd gelegd met een schenking van medewerkers van het Medisch Spectrum Twente. Vervolgens heeft de Rijksgebouwendienst een dusdanig hoge bijdrage toegekend, verwezenlijkt.
Enschedese kunstenaars naar Australië Uitnodiging voor een expositie in 2003
Het Los Hoes is gelegen in de tuin achter het Rijksmuseum
Het Nederlandse consulaat in Melbourne heeft een aantal
Twenthe en is bereikbaar via de De Vluchtestraat.
kunstenaars gevraagd of ze in Australië zouden willen
Het Los Hoes is gedurende de openingstijden van het
exposeren medio april 2003. De aanleiding hiervan was de
museum gratis toegankelijk. De openingstijden zijn:
tentoonstelling ‘Een jaar later’ die in mei 2001 tot stand
dinsdag t/m zondag en feestdagen van 11.00 tot 17.00 uur;
kwam in Enschede met werk van gedupeerde kunstenaars.
op 1 januari is het museum gesloten.
Van Australische kant blijkt er interesse en enthousiasme
dat de totale financiering van het project kon worden
te zijn om deze expositie in Melbourne te houden op een U bent van harte welkom!
goede locatie. Rond december 2001 zijn de deelnemers van de genoemde tentoonstelling benaderd. Aan hen werd gevraagd of ze hierin geïnteresseerd zijn en hoe ze zich een expositie ‘Down
Rotary steunt slachtoffers vuurwerkramp Enschede
under’ voorstellen. Uit de reacties blijkt dat er nagenoeg geen kunstenaars meer zijn die zich als rampslachtoffer
Direct na de vuurwerkramp van 13 mei 2000 in Enschede
willen profileren. Voor enkelen blijkt een expositie in
besloten vier Enschedese Rotaryclubs geld in te zamelen
Australië erg ver, een aantal heeft dan ook afgezegd. Wat
om daarmee een fonds op te richten voor de hulp aan de
vooral tot uiting kwam is dat de meeste kunstenaars zich
slachtoffers. In totaal hebben de clubs in de periode 2000-
met nieuw werk wilden presenteren en dit als een mooie
2002 ruim 3 180.000 opgehaald. Dit geld is verkregen door
gelegenheid zien. In overleg met de gastheer is de opzet
allerlei acties die de clubs hebben georganiseerd, eigen
nu veranderd in een expositie, open voor alle Enschedese
bijdrages van individuele rotaryleden en donaties van
kunstenaars die met nieuw werk naar buiten willen
andere Rotaryclubs in binnen- en buitenland. Met dit geld
komen. In Melbourne is gekozen voor het Sofitel en het
zijn inmiddels een aantal projecten en activiteiten voor de
Old Treasury Museum. Het Sofitel is een hotel met grote
slachtoffers gefinancierd.
expositie ruimte en heeft een eigen curator. De uiteindelijke
Vanwege het feit dat er al veel (grote) fondsen en initiatieven
deelname is nog niet verzekerd na aanmelden, dit is mede
zijn die zich na de ramp inzetten voor de directe nood van de
afhankelijk van de middelen, de mogelijkheden en de hoe-
slachtoffers, heeft de Rotary besloten het totale geldbedrag
veel-heid aanmeldingen.
niet direct uit te geven. Verwacht wordt dat het herstel van
De organisatie nodigt kunstenaars uit, voor zover ze dat
de wijk en de psychische schade een zaak van lange adem
nog niet kenbaar hebben gemaakt, om te reageren op deze
is en dat de probleemgevallen zich later zullen aandienen.
uitnodiging. Ook wil de organisatie de kunstenaars vragen
Juist dan kan het Rotaryfonds zijn waarde bewijzen.
met een voorstel te komen over hoe zij deze expositie
Pagina
7
plannen ontwikkeld.
zouden willen invullen. Er wordt momenteel verder gezocht naar subsidie en sponsoring voor onder andere de kosten van vervoer, expositie en verzekering van het werk. In ieder geval is er van diverse kanten, onder meer de Nederlandse Ambassade en Australische galeries, gemeente Enschede, Saxion, Hogeschool en Kamer van Koophandel Enschede, Twente en Salland medewerking toegezegd. Wie geïnteresseerd is of Issam Jaba tijdens het bierkratstapelen
meer wil weten kan contact opnemen met de organisatoren: Wout Zweers, Fiona Rijpkema Kees Oortwijn Borstelweg 29 7545 MR Enschede. Tel. 053-4352594 • email:
[email protected] Marijke Nieuwland Heerschaphorst 10 • 7531 JM Enschede Tel. 053-4323737 • email:
[email protected]
Zomeren in Noord
Pagina
Ook dit jaar worden er voor de jongeren vanaf 12 jaar uit stads-
twee vrienden maakte hij de hoogste stapel: hij stapelde
deel Noord en Twekkelerveld zomeractiviteiten georganiseerd.
maar liefst 22 kratten op elkaar.
Jongerenwerkers en sportbuurtwerkers van het Kompas en
De meisjes worden ook niet vergeten. In de tweede week
de Sloep hebben gezamenlijk gezorgd voor een aantrekkelijk
staan er een aantal meidenactiviteiten op het programma.
en uitdagend activiteitenprogramma voor de jeugd.
De jongeren kunnen hun haar laten vlechten, zich laten
De activiteiten worden georganiseerd tijdens de vakantie-
versieren met hennatatoos en nagelpiercings en zich een
periode. De jongeren in de buurt hoeven zich op deze
nieuwe make-up laten aanmeten. Adeline Oude Wolbers,
manier niet te vervelen tijdens hun vakantie. Volgens
één van de organisatoren van de zomeractiviteiten: "Wij
sportbuurtwerker Marc Donker en jongerenwerker Laszlo
verwachten dat de meidenactiviteiten een groot succes
Korenyi is sport de beste manier om jongeren te bereiken.
zullen zijn. Ook voor de barbeque hebben we al ontzet-
Veel jongeren in de buurt hebben de vuurwerkramp van
tend veel aanmeldingen binnengekregen."
dichtbij meegemaakt. Velen van hun kampen nog met
8
lichamelijke en/of psychische problemen als gevolg van de
In augustus is de derde en laatste week van de zomer-
ramp. Marc: "Sport brengt jongeren in contact met zichzelf
activiteiten in Noord. Met activiteiten als levend voetbal,
en met elkaar. Het geeft ze meer zelfvertrouwen."
skeeleren en een superstormbaan beloofd ook dit een zeer spetterende week te worden. Het programma ziet er als
Op maandag 24 juni zijn de activiteiten van start gegaan.
volgt uit:
De eerste week stond in het teken van sportactiviteiten:
Week 33
basketbal, volleybal, voetvolleybal, voetbal en niet te
Wanneer
vergeten bierkratstapelen. Met name de jongens zijn
Maandag 12 augustus
levend voetbalspel
enthousiast over de sporten. Rob Heerink (14) en Martijn
Dinsdag 13 augustus
volleybal*
Bergers (13) vinden vooral het voetbal en voetvolleybal erg
Woensdag 14 augustus
skeeleren en kratjestapelen
leuk. Zij zijn ook van plan mee te doen aan het levend
Donderdag 15 augustus
superstormbaan
voetbal. Rob: "Ik vind de zomeractiviteiten een leuk initiatief.
Vrijdag 16 augustus
voetbal*
Zoiets zou in elke buurt georganiseerd moeten worden. Het
Alle activiteiten vinden plaats bij het winkelcentrum
gaat in deze weken niet zozeer om de competitie. Je doet
Twekkelerveld (G.J. van Heekstraat - Maanstraat).
Wat
vooral mee 'for the fun'." Ook Issam Jaba (15) vindt de zomeractiviteiten een leuk initiatief: "Het is voor de kinderen
Ook de kinderen onder de 12 jaar worden niet vergeten. In
die niet op vakantie gaan leuk dat er iets georganiseerd
de periode van 1 tot en met 12 juli zijn er tal van activiteiten
wordt." Issam deed mee aan het bierkratstapelen. Met
voor hen georganiseerd.
✁ Opgaveformulier Zomeren in Noord 2002 Geef hieronder aan voor welke activiteiten je jezelf wilt opgeven. Inleveren bij het Kompas of de Sloep. ❑ Levend voetbalspel (12 aug)
❑ Volleybal (13 aug)
❑ Skeeleren (14 aug)
❑ Kratjestapelen (14 aug)
❑ Superstormbaan (15 aug)
❑ Voetbal (16 aug)
Opmerkingen: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.................................................
Adres: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.................................................
Postcode/plaats: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.................................................
Leeftijd: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.................................................
Telefoon: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Aan de slag met het tweede gezondheidsonderzoek
van verschillende organisaties nog beter op elkaar af te
gebruikers, is een ingewikkeld proces. Er zijn veel partijen
stemmen en informatie beter onderling uit te wisselen.
betrokken bij de nazorg. Bovendien houdt goede zorgver-
Het verslag van de werkconferentie zal na de zomervakantie
lening rekening met de behoefte van veel verschillende
gereed zijn. Daarmee is een eerste stap gezet in het streven
groepen getroffenen. Aan de werkconferentie hebben dan
de nazorg zo goed mogelijk te laten aansluiten bij de wensen
ook ruim 50 personen van 21 organisaties deelgenomen.
en behoeften van getroffenen. Door de werkconferentie
De werkconferentie was vooral bedoeld om met de kennis
zijn een aantal problemen weer goed onder de aandacht
en ervaring van de verschillende deelnemers na te denken
gebracht. Het is aan de verschillende organisaties om hun
over mogelijkheden om de zorg te verbeteren. Het spreekt
activiteiten verder voort te zetten, enigszins aan te passen
voor zich dat er in dit stadium nog geen beslissingen konden
of soms ook nieuwe wegen in te slaan. Alle deelnemers
worden genomen.
vonden het belangrijk dat er verder wordt gewerkt met de
Tijdens de werkconferentie zijn de deelnemers in kleine
resultaten van de werkconferentie. Binnen het overleg
groepjes aan de slag gegaan met acht belangrijke signalen
tussen IAC, Consense, gemeente, ministerie van VWS en
uit het onderzoek, bijvoorbeeld het nog veel voorkomen
de Gezondheidsmonitoring zal de voortgang nauwgezet
van gezondheidsklachten, zowel lichamelijk als psychisch.
worden gevolgd en waar nodig gestimuleerd.
Het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen en de gerapporteerde effecten op het gezin. Aan de hand van deze signalen is nagegaan in hoeverre de
De gesignaleerde problemen zijn normale reacties op een
huidige zorgverlening goed functioneert en op welke punten
abnormale gebeurtenis. Maar dat wil niet zeggen dat u er
deze kan worden verbeterd. In een volgende discussieronde
mee moet blijven rondlopen. Als u nog klachten hebt, praat
is (wederom in kleine groepjes) nagedacht over de vraag
er over met uw huisarts,BSVE of met het maatschappelijk
welke organisaties een belangrijke rol spelen bij het
werk. Zij kunnen u wellicht helpen of anders doorverwijzen
verbeteren van de zorg.
naar de voor uw klachten juiste instantie.
Tijdens de discussies is veel aandacht uitgegaan naar de vraag of nieuwe initiatieven moeten worden genomen voor getroffenen die wel klachten hebben, maar geen gebruik van hulp maken. Eén van de bevindingen van het onderzoek was namelijk dat het met de gezondheid van veel deelnemers aan het onderzoek een stuk beter gaat, maar dat er tegelijkertijd een groep getroffenen is die nog veel lichamelijke en psychische klachten hebben. Een belangrijk deel van deze laatste groep maakt weinig of geen gebruik van de beschikbare hulpverlening. Daarnaast is stilgestaan bij meer specifieke problematieken, zoals het functioneren van gezinnen, problemen in relatie tot betaald werk en de gezondheidsproblemen van allochtonen. In korte tijd is zeer veel informatie uitgewisseld en zijn veel ideeën ontstaan. Deze informatie is vastgelegd en wordt nog uitgewerkt in een uitgebreid verslag dat de basis moet vormen voor meer uitgewerkte actieplannen. De eerste indrukken wijzen er op dat veel deelnemers vinden dat er met de huidige zorgverlening al heel veel is bereikt. Er is dus geen aanleiding voor een drastische koerswijziging. Dit neemt niet weg dat er veel dingen beter kunnen. Daarbij is er een sterke behoefte om de zorg
Pagina
Het organiseren van zorg, die aansluit op de behoefte van
9
Eind april verscheen het rapport met de resultaten van het tweede gezondheidsonderzoek. Het rapport vormde de aanleiding om verder na te denken over de vraag hoe met de resultaten de zorg aan getroffenen verder kan worden verbeterd. Eén van de belangrijkste doelstellingen van het gezondheidsonderzoek is om met de verkregen informatie de zorg zo te organiseren dat die aansluit op de behoefte en de wensen van getroffenen. Hierover vond op maandagmiddag 17 juni een werkconferentie plaats voor vertegenwoordigers van organisaties die betrokken zijn bij de zorg voor getroffenen.
Vergankelijkheid is het mooiste dat er is
Pagina
Het huis van Josien Dekens na de ramp
'Ik heb 16 jaar aan de Putterstraat gewoond. Er hing hetzelfde sfeertje als in het huis van mijn grootouders in Groningen waar ik veel was. De plek was goed, voelde goed. De vorige bewoner had er 26 jaar gewoond; dat zegt mij wel wat. Het was een lief huis. Mijn beide kinderen zijn er opgegroeid.'
10
In Enschede volgde Josien Dekens aan de AKI een opleiding
Historische Sociëteit Enschede-Lonneker. Ik heb er veel
tot beeldend kunstenaar, richting gemengde media. 'Mijn
foto's gemaakt van kleurrijk verweerde muren, verbrande
vader was ook heel kunstzinnig. Door deze opleiding ben
auto's en kozijnen, trappartijen en doorkijkjes in langgerekte
ik anders naar mezelf en mijn omgeving gaan kijken.
gangen, de kleurrijke graffiti op de muren, de verroeste
Mijn afstudeerrichting houdt in dat je veel technieken in
schakelkast en van een waterrijke binnentuin met veel mos
combinatie gebruikt. Ets en fotografie bijvoorbeeld. Voor mij
op betonblokken waardoor er een bijna Boeddhistische
betekent het dat je ook allerlei materialen kunt gebruiken.
sfeer hing. Vergankelijkheid is het mooiste dat er is.'
Vooral de dingen waar anderen niet veel inzien en achterlaten trekken me aan. Ik gun die voorwerpen een tweede
'Normaal gesproken ben ik gefascineerd door vuur en
leven. Je wordt daardoor een echte verzamelaar. Je kunt
rook. Op 13 mei merkte ik de rooklucht wel, maar ik dacht
alles gebruiken als je het maar bewaart. Het puzzelt zichzelf
eerst dat het Roozendaal in brand stond. Dat brandde zo
wel in elkaar. Zo ben ik ook gaan fotograferen. Mijn broer
vaak, dat het nauwelijks iets bijzonders was. Het was voor
en ik zijn gewend om alles vast te leggen. Misschien wel
het eerst dat ik niet naar een brand ging kijken. Speelde
omdat onze ouders jong zijn gestorven. Want alles kan
de voorzienigheid een rol? Ik had boodschappen gedaan
heel kostbaar worden als de situatie verandert. Het enkele
en met de buurvrouw wat lollig gepraat over het fraaie
fotootje, een vaas of een deurkruk, een enkel ding krijgt
vuurwerk. Bij de eerste knal vloog het keukenraam eruit.
dan een grote betekenis.'
Ik pakte direct een bezem om het glas wat aan te vegen. En bij de tweede klap pakte ik mijn fototoestel. Ik heb
'Ik glipte regelmatig onder het hek aan de Roomweg om
alles gefotografeerd, binnen en buiten mijn huis. Er was
binnenin het Rozendaalcomplex rond te dwalen. Ik herken
een blok beton door het dak gevlogen, door het bed, dwars
dan ook veel in het verhaal van Rico Pronk in een vorig
door een steunbalk van het plafond en op de keukentafel
maandblad. Er waren geen mensen, maar het gebouw
beland. Ik heb echt geluk gehad. Een fototoestel schept
leefde, ritselde, je hoorde van alles. En de watertoren, daar
afstand, je wordt direct minder emotioneel. Ik dacht nog
kon je nog in. Ik heb er wat kleine dingen meegenomen,
wel het wordt vanavond wel minder gezellig met al die
naamplaatjes, versleten hamers van de smidse. Op een
gaten in mijn huis. Overal stonden voordeuren open en in
dag vond ik tussen allerlei papieren een manuscript waarin
de huizen ging overal de telefoon. De gordijnen waaiden
de vrouw van de eigenaar de vlucht van haar en haar man
naar buiten. Een agent met gescheurde kleren waarschuwde,
naar Zwitserland tijdens de eerste jaren van de Tweede
maar ik riep dat ik eerst mijn fiets en negatieven ging
Wereldoorlog beschrijft. Ik heb dit doorgespeeld naar de
halen. Ik zag een brandweerauto die niet bluste en langzaam
en bleef overgevoelig voor geluid. Ik zou dat een tweede keer niet overleven. Tot overmaat van ramp werd mijn hond zieker en zieker. Uiteindelijk is hij gestorven in mijn nieuwe huis.' 'Het huis waar ik nu in woon bevalt me goed. Van 'De Woonplaats' heb ik alle medewerking gehad. Ik heb weer veel verzameld. Van mijn eik en een berk aan de Putterstraat heb ik zaailingen uitgegraven en hier in de tuin gezet. Het blok beton dat op mijn keukentafel terechtkwam, ligt nu hier in de tuin. Ik verzamel mijn verleden. Ik ben aanwezig geweest bij de sloop van de Putterstraat; dat ging allemaal heel zorgvuldig. Natuurlijk heb ik er foto's van gemaakt en ik mocht stenen van het huis meenemen. Er ligt een stapeltje bij me in de gang. Ik weet nog niet wat ik ermee ga doen.'
De I.I. Rozendaal Import & Export Compagnie BV was als handelsonderneming in katoenafval een buitenbeentje binnen de traditionele Twente textielfabrieken. De joodse eigenaar Johan Rozendaal werd in 1942 gedwongen onder te duiken. Hij vluchtte in 1942 naar Zwitserland. Zijn echtgenote Joyce Rozendaal-Haldinstein ging haar man drong het tot me door. Het lijkt wel een ramp.'
achterna. Haar belevenissen tijdens de moeizame vlucht
dochter gelogeerd. Ik was bang dat mijn werk, mijn foto's
één van haar omzwervingen in het Rozendaal-complex
weg zouden zijn. Alsof dan je hele identiteit weg is, als je
vond tussen de halfvergane boekhouding. Het echtpaar
vertrouwde omgeving is verdwenen. Met mijn vriend heb
overleefde de nazi-terreur. Joyce niet voor lang; ze overleed
ik gegeten in een restaurant aan de Walstraat waar enkele
in 1949. Johan Rozendaal werd weer directeur. Hij overleed
van mijn foto's hingen. Ik voelde toen weer wat grond
in 1980; zes jaar voordat de textielmalaise definitief een
onder mijn voeten.'
einde maakte aan de handelsfirma. En de deuren werden gesloten met achterlating van de kostbaarheden die Josien
'De totale chaos en machteloosheid werden me wel eens
een tweede leven gunde.
teveel. Je moest wachten en wachten. En alles regelen, van tandenborstel tot hoofdkussen. Ik kon niet meer slapen
Beeld van een kunstenaar: Francis Rikhof In 1990 ben ik afgestudeerd aan de AKI, Academie voor
Over mijn bijdrage voor deze maand kan ik het volgende
Beeldende Kunst en Vormgeving in Enschede. Na mijn
zeggen:
afstuderen heb ik me onder andere bezig gehouden met
De twee ovalen staan voor opnieuw beginnen, vooruit
de ovale vorm. De vorm zelf, het ovaal, is altijd het
kijken. De open vorm die beide ovalen verbindt is de krater
uitgangspunt voor het maken van een tekening of schilderij.
in het verwoeste gebied. De dikke lijnen die er door lopen
Het schilderen is een zoektocht, een onderzoek naar de
staan voor de littekens, zichtbaar of onzichtbaar.
wisselwerking tussen vorm en kleur. Ieder schilderij markeert een halte, een tussenstop, waarin gedurende een klein moment het evenwicht bereikt is. Ik woonde op 13 mei 2000 samen met mijn man aan de Lasondersingel 13. We woonden er amper twee weken. Ik was zes maanden zwanger. De ramp heeft ons huis verwoest. Mijn man raakte gewond, maar gelukkig was ons kind ongedeerd. Nu twee jaar later zijn de huizen herbouwd en gaan we met z'n drieën terug naar hetzelfde adres. De littekens blijven, zelfs letterlijk, maar vol goede moed en vol vertrouwen beginnen we aan een nieuwe, oude start.
Pagina
Het is dit manuscript geweest dat Josien Dekens tijdens
11
naar Zwitserland heeft ze opgeschreven in een soort dagboek. 'Ik ben opgevangen in de Diekmanhal en heb bij mijn
Geestelijk verzorgster Annette Melzer van 't Bouwhuis: 'Alert blijven op signalen' 'Je kunt eigenlijk niet goed inschatten wat het met hen heeft gedaan. Nu nog komen er af en toe dingen terug. Dan zegt iemand: Het is een hele grote knal geweest.' Als geestelijk verzorgster van het 't Bouwhuis was Annette Melzer van meet af aan intensief betrokken bij de nazorg van de verstandelijk gehandicapten, die met hun woongroepen in de Walhofstraat en Mekkelholt geëvacueerd moesten worden na de vuurwerkramp. Nu, ruim twee jaar na dato, is het volgens haar zaak alert te blijven op signalen die er op duiden dat de traumatische ervaringen van die dramatische 13e mei 2000 nog niet zijn verwerkt.
Pagina Annette Melzer
14
'Grote knal' dreunt lang na bij verstandelijk gehandicapten
Na de hectische en chaotische evacuatie van de woon-
Annette Melzer sprong op die zwarte zaterdag, toen ze
groepen van 't Bouwhuis uit het rampgebied bleek al snel
hoorde van de ramp, onmiddellijk in de auto om bij te
dat ook in het professionele hulpverleningscircuit eigenlijk
springen bij de eerste opvang van de bewoners. De eerste
niemand ervaring had met de nazorg van verstandelijk
uren en dagen hield ze zich vooral bezig met praktische
gehandicapten met een traumatische ervaring.
hulpverlening.
Annette Melzer prijst overigens wel nadrukkelijk de
Later legde ze contacten met Mediant en met het Instituut
'bewonderenswaardige inzet' van een op het moment van
voor Psychotrauma. Waarbij bleek dat er nauwelijks
de ramp aanwezige begeleidster en een van de ouders.
expertise bestond op het vlak van traumaverwerking bij
Melzer: 'Wij kunnen al niet vatten wat er op zo'n moment
verstandelijk gehandicapten. Melzer: 'Er is wel ervaring
gebeurt, laat staan wat zoiets betekent in de belevingswereld
met rouwverwerking. Daarbij zie je soms een vertraagde
van verstandelijk gehandicapten. In de woongroepen
reactie. Verstandelijk gehandicapten leven heel sterk in
zaten ook een aantal rolstoelers. Maar het is gelukt om in
het hier en nu. Je kunt heel moeilijk inschatten wat zo'n
die chaos, ook nog met hulp van buurtbewoners die
vuurwerkramp met hen heeft gedaan.' Omdat verstandelijk
bebloed het huis in de Walhofstraat binnen kwamen,
gehandicapten sterk in het hier en nu leven, was het
iedereen in veiligheid te brengen.'
volgens Annette Melzer van groot belang dat bewoners en begeleiders kort na de ramp terug mochten naar hun
Via wat 'omzwervingen' werden de bewoners in eerste
woning aan de Walhofstraat. Dat huis was nog grotendeels
instantie opgevangen op het terrein van 't Bouwhuis.
in tact en daar waren ook de vertrouwde dingen als knuffels.
Een aantal van hen bracht vervolgens de nacht door bij
'Onze bewoners moeten het heel erg hebben van tastbare
groepsleiders thuis.
dingen. Dat bezoek is heel belangrijk geweest bij het
zoveel mogelijk oppakken van het leven van alledag.'
De ervaringen tijdens en na de vuurwerkramp waren
Gemakkelijk ging dat overigens niet. Nadat de woning aan
aanleiding om een traumabeleid te ontwikkelen voor
de Walhofstraat was opgeknapt, keerden bewoners en
bewoners en begeleiders van 't Bouwhuis. Ook werd er
begeleiders er aanvankelijk terug. 'We dachten toen er een
een commissie nazorg in het leven geroepen. Annette
streep onder te kunnen zetten. Maar een aantal vaste,
Melzer: 'Er is in de eerste chaotische uren na de ramp
vertrouwde dingen in en rond het huis waren er niet meer.
heel adequaat gehandeld. De klap kwam voor velen pas
Bovendien was het voor begeleiders heel confronterend
later. Er zijn ook fouten gemaakt. De commissie heeft dat
om steeds door die rampwijk te moeten fietsen.'
inmiddels allemaal uitgezocht, zodat we daarvan kunnen
Uiteindelijk werd ervoor gekozen om de woongroep op te
leren. Nu het werk van de commissie nazorg is afgerond,
splitsen en de rolstoelers onder te brengen in TPZ
wordt er een bedrijfsopvangteam opgericht.'
Helmerzijde en de overige bewoners in een huis in de Helmerhoek. Al met al heel ingrijpende gebeurtenissen. Ook voor de begeleiders.
foto Johan Ghijsels
Pagina
15
Het moment van...
In het nog afgesloten gebied in Roombeek zijn twee duiven
Het ontwikkelingsplan voor Roombeek is inmiddels
neergestreken op de betonnen vloeren van wat eens
gereed. De advertentiecampagne voor de wederopbouw
woonhuizen waren. Waar eerst huizen stonden groeien
van Roombeek is gestart met de slogan 'bouw je droom in
nu klaprozen. Een nieuw teken van leven.
Roombeek' waarin ook een bloem staat afgebeeld. Net
De duiven zijn niet de enigen die oog hebben voor de bloemen.
zoals men voorzichtig om moet gaan met tere bloemen,
Verschillende mensen die aanwezig zijn bij de onthulling
moet men ook bij de inrichting van het gebied voorzichtig
van de kinderstraatnaamborden verzuchten dat de klaprozen
te werk gaan. Op die manier kan iedereen zijn droom in
zo mooi zijn.
Roombeek realiseren.
Over aantal jaren zullen op deze plek weer huizen staan.
'Anderen zijn veel erger getroffen, dus laten wij ons maar goed houden' Eigenlijk wil ze helemaal geen interview en ze wil ook niet in het maandblad. Annet Smits (48) vindt al die aandacht niet nodig. 'Anderen zijn veel erger getroffen, zijn hun huis of dierbaren kwijt, dus laat ik me maar goed houden', zegt ze in haar huiskamer aan de minister Dr. de Visserstraat 19. 'Maar ondertussen gaat het niet goed met haar’, zegt haar man, Wim Smits (53). 'Ik merk dat ze steeds dieper wegzakt, terwijl ik juist aan het opknappen ben.' Dat bevestigt Annet Smits ook, 'Maar', zegt ze, 'ik vind het zo moeilijk om hulp te zoeken.' gezocht, maar dat ging vreselijk in de papieren lopen, dus daar ben ik mee gestopt. Ik gaf mezelf ook geen tijd om alles te verwerken.'
Moe Anderhalf jaar na de ramp ging het echt mis met mevrouw Annet en Wim Smits
Smits. Ze had geen zin meer in leuke dingen, wilde eigenlijk alleen maar thuis zitten, voelde zich vreselijk moe en kon zich absoluut niet meer concentreren. 'Dat vind ik misschien wel het ergste, dat ik me heel slecht kan concentreren. Ik kan geen ingewikkelde dingen meer lezen, terwijl ik dat voorheen altijd wel graag deed, ook met zoiets eenvoudigs als boodschappen doen heb ik er last van. Bovendien kan ik de dag niet meer goed doorkomen. Ik moet af en toe even gaan liggen. Alles kost me veel meer energie. Ik ben eigenlijk
Pagina
16
Het verhaal van Annet Smits heeft een 'sterk-zijn-en-niet-
helemaal veranderd. Ik ben niet meer de persoon van voor
zeuren-karakter'. In de periode na de ramp ging het absoluut
de ramp. Ik ben ook veel emotioneler geworden. Ik wil
niet goed met haar man Wim. Hij was helemaal de kluts kwijt
eigenlijk best wel dat er wat gaat gebeuren, want zo kan
en wist vaak niet meer wat hij deed. Mevrouw Smits moest
het niet langer, maar ik ben bang dat ik in de hulpverlening
sterk zijn voor haar man om hem zoveel mogelijk te steunen.
weer niets opschiet, dus dan denk ik al snel: laat maar.'
Ook eisten andere zaken haar aandacht op, want de voor-
Meneer Smits maakt zich ook zorgen om zijn vrouw. "Met
gevel moest gerepareerd worden en er moest onderhandeld
mij gaat het ook nog lang niet zoals het hoort. Ik lig ook
worden met de verzekering. Mevrouw Smits geeft aan dat ze
regelmatig nachten wakker, maar ik ga wel de goede kant
toen op de automatische piloot draaide. 'Het leek alsof ik
op. Ik kan het accepteren, maar de toestand van mijn
een wolkenmassa in mijn hoofd had waar ik niet doorheen
vrouw vind ik zorgelijk.'
kon komen. Ik was niet echt aanwezig en kon me absoluut niet concentreren.'
Je moet je maar goed houden
Op het moment van de explosies bij SE Fireworks was het
Meneer en mevrouw Smits lopen allebei tegen veel onbegrip
echtpaar in de Tollensstraat aanwezig. Het tweetal was van
aan. Het valt het echtpaar op dat je je voor veel mensen
plan een fietstocht te gaan maken. Volgens meneer Smits
goed moet houden. 'Het is niet duidelijk wat er met ons
is het een wonder dat ze nagenoeg ongedeerd thuis konden
aan de hand is', zegt meneer Smits. 'Als je een arm of een
komen. 'Vlak naast mij werd een man in zijn buik geraakt
been mist, is het zichtbaar, nu ziet niemand hoe het gaat.
door een stuk beton en niet ver van ons af kwam een
Na twee jaar moet het maar een keer afgelopen zijn, is de
container terecht. Er was enorme paniek, iedereen vroeg
menig van velen. Ik had ook gedacht dat ik na twee jaar
om hulp. Dat vergeet je nooit meer.'
wel verder kon met mijn leven, maar helaas blijkt dat niet voor iedereen zo te zijn. Mijn vrouw heeft daar meer moeite
Geen goede ervaring met hulpverlening
mee dan ik. Ze wil niet zeuren, zegt ze, ze vindt dat anderen
Na de ramp hebben Annet en Wim Smits een tijdje in
veel zwaarder getroffen zijn dan zij. Ze wil haar plaats niet
Oldenzaal gelogeerd en toen de schade aan hun woning
opeisen. En omdat ze steeds aan anderen denkt, komt zij
gerepareerd was, kon het stel terugkeren. Daar begon het
zelf in het gedrang.' Mevrouw Smits moet het daar helaas
gevecht om er weer bovenop te komen. Mevrouw Smits:
mee eens zijn. 'Ik moet meer opkomen voor mezelf. Ik doe
'Ik ging weer aan het werk als oppas en probeerde alles zo
nu een assertiviteitscursus in de wijk. Het helpt wel, al
snel mogelijk te vergeten. Ik heb ook wel hulp gezocht in de
voel ik me daar nog regelmatig ongemakkelijk.'
periode na de ramp, maar dat bood voor mij geen uitkomst.
De Enschedeërs hebben wel hoop dat het nog een keer
In het begin was het heel druk bij het maatschappelijk werk
goed komt, al zijn ze wel wat pessimistischer geworden.
en je werd eigenlijk van het kastje naar de muur gestuurd.
Ze hadden nooit gedacht dat de vuurwerkramp zo'n
Telkens had ik weer een andere hulpverlener. Op een
impact op ze zou hebben. Ze proberen nu bij de dag te
gegeven moment dacht een hulpverlener dat mijn problemen
leven. Over de toekomst is het moeilijk nadenken. 'Waren
te wijten waren aan relatieproblemen. Nou, die had ik
we maar niet thuis geweest op 13 mei 2000', verzucht
helemaal niet. Ik voelde me niet begrepen en had er geen
mevrouw Smits. 'Dat had vast veel gescheeld.'
vertrouwen in. Toen heb ik hulp in alternatieve geneeswijzen
Eindeloze moeheid In het verhaal van Annet en Wim Smits valt op dat mevrouw Smits zo vermoeid is. En hierin staat ze niet alleen. Uit het Gezondheidsonderzoek Getroffenen Vuurwerkramp Enschede blijkt dat veel getroffenen last hebben van vermoeidheidsklachten. Het lijkt wel een epidemie van moeheid onder getroffenen. In het verhaal wordt heel goed duidelijk wat vermoeidheid
weerstand tegen allerlei andere psychische en lichamelijke
vaak doet. Ze beschrijft dat ze zich moeilijk kan concentreren.
klachten.
Bij veel mensen met vermoeidheidsproblemen is dit een van de opvallendste klachten. Heel veel dingen die mensen
Wat doe je eraan
als vanzelfsprekend konden, lukken dan niet meer. Dat
De moeheid gaat vaak niet vanzelf over. En zeker niet door
kan gaan over lezen, maar we horen ook veel mensen die
'even goed uit te rusten'. Ook al ga je op tijd naar bed.
het in hun werk niet meer trekken of die hun huishouden
Dikwijls zijn er problemen met inslapen of doorslapen, en
niet meer rond krijgen. Vaak hoor je ook dat een op zich
ook al gaat het slapen goed, je wordt niet uitgerust wakker.
kleine inspanning, zoals een boodschap doen al teveel kan
Goede voornemens om rustig aan te doen werken onvol-
zijn. Dit soort vermoeidheid is een groot probleem.
doende. Voor je ervan uit mag gaan dat het stressklachten of er een andere verklaring is voor de klachten. Als er sprake
Andere mensen snappen het vaak niet. Ze hebben bij
is van uitputting die vooral door stress wordt veroorzaakt,
vermoeidheid een heel ander beeld en kunnen zich niet
moet je proberen een nieuw evenwicht van inspanning,
voorstellen dat je er met een paar dagen rustig aan doen
vermoeidheid en rust te scheppen. Door een doordacht
niet af bent. Ze kunnen het alleen vergelijken met de
programma van inspanning en ontspanning probeer je
vermoeidheid die ze zelf kennen: zoals vermoeidheid na
zover te komen dat de slepende moeheid waar je niet van
een dag hard werken. Terwijl het hier eerder gaat om
uitrust, plaats maakt voor de soort vermoeidheid zoals je
uitputting, een zware vermoeidheid die lang aanhoudt.
die kunt hebben na sporten. Dus vermoeidheid die over
Het is voor mensen die het niet zelf kennen moeilijk om
gaat van uitrusten. Een proces dat veel tijd nodig heeft en
zich hiervan een voorstelling te maken.
dat niet vanzelf gaat. Met een professionele hulpverlener kun je samen een plan maken hoe dit aan te pakken. In
Opeenstapeling van stress
de meeste gevallen gaat dit niet zonder slag of stoot. En
De moeheid kan veel oorzaken hebben. Het kan gaan om
dan is het fijn dat je samen met een deskundige deze
lichamelijke klachten als bloedarmoede, of misschien heb
problemen het hoofd kunt bieden. Je moet het weliswaar
je 'iets onder de leden'. Ook psychische aandoeningen als
zelf doen, maar je hoeft het niet alleen te doen. Binnen
depressiviteit veroorzaken veel vermoeidheid. De vermoeid-
Mediant is geen kant en klare aanpak voorhanden. Met
heid zoals die hierboven beschreven is, zal in de meeste
mensen die via de huisarts of het Algemeen Maatschappelijk
gevallen samenhangen met de enorme stress die mensen
Werk verwezen worden naar Mediant Nazorg
te verduren hebben (of hebben gehad). Velen die hebben
Vuurwerkramp, wordt van persoon tot persoon gekeken
moeten vluchten voor de explosie worden nog regelmatig
wat in hun geval de beste aanpak is.
geconfronteerd met pijnlijke herinneringen en emoties. Elke keer dat dit gebeurt kost het behoorlijk wat energie om hiermee goed om te gaan. Daarnaast hebben heel veel getroffenen enorm moeten 'werken' om de nasleep van de ramp in goede banen te leiden. Het gaat dan om gedoe met instanties, om het nadenken hoe het verder moet, zoeken van de goede hulp, leren snappen hoe dat dan weer precies werkt, kortom een bijna eindeloze opsomming van klussen vanwege de ramp. Daarnaast natuurlijk ook de zorgen die je hebt over je gezin, over je eigen toekomst. Dit soort stress - zo noemen we deze spanning - is afzonderlijk vaak wel te verdragen. Als het lang duurt, of als het vaak terugkomt, is het net of het zich opstapelt. En elke keer als die stress optreedt gebeurt er iets met je lichaam. Een soort oerreactie van stresshormonen die je lichaam
Pillen?
klaarmaken om 'te vechten of te vluchten'. Hier is op zich
Aan medicijnen wil ik niet teveel aandacht besteden.
niks mis mee, maar het lichaam moet zich hiervan wel
Ik wil me graag aansluiten bij de opmerkingen van
herstellen. En dat is vaak het grote probleem. Wanneer
Fred Bosman in de vorige '13 Mei Opnieuw Beginnen'.
spanning vaak optreedt, of lang duurt krijgt het lichaam
Hij pleit om terughoudend te zijn met slaap- en kalmerings-
niet de kans om te herstellen. Een aantal stresshormonen
middelen. 'Denk er eens over na: ongetwijfeld slaap je meer
verdwijnt dan niet meer uit je lichaam. Uiteindelijk leidt
dankzij de medicijnen, maar slaap je ook beter en, wat
dat vaak tot klachten zoals hierboven beschreven zijn.
nog belangrijker is, voel je je ook beter?'
Klachten die we meestal benoemen als 'Burnout' of ' emotionele uitputting'. Deze vermoeidheidsklachten hebben de neiging om erg lang te duren. Daarnaast vermindert je
Henk Bakker Preventiewerker bij Mediant Nazorg Vuurwerkramp
Pagina
Onbegrip
17
zijn, is het zaak om toch samen met de huisarts te kijken
Adviesbureau's helpen mensen bij het bouwen van hun droomhuis
Pagina
18
Ard Pierik en Marga Brunninkhuis van Stichting Stedelijk Wonen
De wederopbouw van de wijk Roombeek is van start gegaan. Het is de bedoeling dat de helft van de nieuwe woningen gebouwd gaat worden via particulier opdrachtgeverschap. Dit houdt in dat (toekomstige) bezitters van een kavel grotendeels zelf kunnen bepalen wat voor soort woning zij op hun grond neerzetten. Daarmee wordt een grote mate van afwisseling in de wijk gestimuleerd.
De gemeente wil mensen, die een nieuw huis bouwen
Werkwijze
in Roombeek, stimuleren gebruik te maken van een
Als mensen besluiten de hulp van Stedelijk Wonen in te
bouwadviesbureau. Daarom heeft de gemeente een
schakelen, krijgen ze eerst, kosteloos, een oriënterend
subsidieregeling in het leven geroepen.
gesprek. Ard: "In het eerste gesprek proberen wij erachter
Stichting Stedelijk Wonen is een van de drie adviesbureaus
te komen wat mensen willen. De mensen krijgen van ons
die geselecteerd is door de gemeente om mensen die een
als huiswerk mee na te denken over wat hun woonwensen
nieuw huis willen bouwen in Roombeek te helpen bij het
zijn. Vaak weten mensen beter wat ze niet willen dan wat
verwezenlijken van hun ideeën. Marga Brunninkhuis en
ze wel willen. Wij vragen mensen foto's te maken van
Ard Pierik werken beiden bij de Stichting Stedelijk Wonen.
huizen die zij mooi vinden en een wensenlijst voor hun
Marga: "Het mooiste wat je kunt doen is mensen helpen
nieuwe huis op te stellen.
hun eigen huis te bouwen. Dit project sprak ons erg aan
In het tweede gesprek hebben mensen meestal een voor-
omdat de wensen van bewoners het uitgangspunt zijn."
stelling gemaakt van het huis dat zij willen bouwen. Wij
Stichting Stedelijk Wonen heeft zich enkele jaren geleden
proberen dan een programma van eisen te maken. Wij
in de buurt van het rampgebied beziggehouden met
begeleiden de mensen gedurende het hele proces, van de
stadsherstellende activiteiten. Ard is sinds de bewuste
keuze voor een goede architect en een betrouwbare
13 mei met de ramp bezig. Hij heeft zich onder andere
aannemer tot en met de uitvoering." Ook bewaakt een
beziggehouden met het goedkeuren en vrijgeven van
bouwadviesbureau het budget.
woningen na de ramp. Marga woont aan de buitenring. Op de dag van de ramp was zij niet thuis. De voorgevel
Subsidie
van haar huis was zwaar beschadigd. Marga: "Direct na
De subsidie die de gemeente ter beschikking stelt aan
de ramp heb ik een paar dagen op het stadhuis gewerkt.
particulieren die bouwen in Roombeek is volgens Ard en
Dit was een heel bijzondere ervaring. Ik vind dit ook een
Marga toereikend voor de gemiddelde particuliere bouwer.
speciaal project. Ik vind het een mooie gedachte dat de
Tweederde van de kosten van het bureau worden vergoed
gemeente de wijk wil teruggeven aan de mensen."
door de gemeente met een maximum van 3 4500,- . Zowel
gedupeerden als niet-gedupeerden komen in aanmerking
Particulieren die willen bouwen in Roombeek kunnen een
voor deze subsidieregeling. Tot nu toe hebben drie
beroep doen op één van de volgende drie adviesbureau's:
gedupeerden een beroep gedaan op de Stichting Stedelijk Wonen en met een aantal andere gedupeerden is een
B2advies
eerste gesprek gevoerd. Ard: "Je ziet dat de mensen die
Deurningerstraat 118
beginnen met de bouw van een nieuw huis er echt aan
7522 CG Enschede
toe zijn. Zij zijn gericht op de toekomst."
Tel: 06-51292058
Door middel van de subsidieregeling wil de gemeente
Primavilla / Snelder Zijlstra
de mensen stimuleren gebruik te maken van een bouw-
Hoedemakersplein 1
adviesbureau. Op deze manier hoopt de gemeente de
7511 JR Enschede
kwaliteit in de wijk te waarborgen. Een adviesbureau gaat
Tel: 053-4852285
uit van wat de mensen willen. Tegelijkertijd kijken zij ook of het huis past in de wijk als geheel.
Stichting Stedelijk Wonen Van Alphenstraat 14
Een belangrijk voordeel van het inschakelen van een
7514 DD Enschede
bouwadviesbureau is dat je als opdrachtgever sterker
053-4343565
komt te staan tegenover de architect en de aannemer.
[email protected]
Marga: "Wij hebben verstand van mensen en van bouwen. Een huis bouwen doe je niet elke dag, er komt veel bij kijken. Als adviesbureau hebben wij ervaring met alle aspecten van het bouwproces. Wij zijn als bureau geheel onafhankelijk. We hebben bijvoorbeeld geen binding met een architect, aannemer of bank. Maar wij kennen het wereldje goed. Wij luisteren goed naar de mensen. Ons doel is mensen te helpen bij het realiseren van hun droomhuis." Deze manier van werken bij het bouwen van
Bron: foto’s OPR
Pagina
19
een huis is vrij uniek in Nederland.
Hoe gaat het nu met . . ?
van mijn voet naar mijn heup. Nu is de pijn ook naar andere delen van mijn lichaam getrokken, zoals mijn polsen
Deze vraag wordt in deze rubriek gesteld aan mensen
en mijn andere been. Het is nog steeds niet duidelijk wat
die op de één of andere manier tijdens of na de vuur-
het is, maar ik heb er wel veel last van. Binnenkort kijkt
werkramp op een bijzondere manier letterlijk in beeld
een neuroloog er naar. Ook heb ik oorproblemen opgelopen
zijn geweest.
door de enorme drukgolf. Lichamelijk gaat het dus absoluut nog niet goed. Ik ben eigenlijk helemaal op en altijd moe. Werken gaat ook vreselijk moeizaam. Eigenlijk heb ik al geaccepteerd dat werken voorlopig niet meer gaat lukken. Ik heb pas gehoord dat mijn afdeling gaat verhuizen naar Arnhem, ik weet niet of ik het aankan iedere dag die afstand te overbruggen. Het is dus nog onzeker hoe het verder gaat, maar ik zou het vreselijk vinden om ook mijn werk nog te verliezen. Het administratieve werk bij de bank is echt mijn houvast.' Ze kan moeilijk wennen in haar nieuwe huis aan de Rhaanbrink. Ze geeft aan dat haar energie nog in het huis aan de Roomweg zit. In het huidige huis vindt ze het moeilijk om iets aan te pakken. Hier is ze op visite, daar was ze thuis. Ze is wel reëel en wil niet terug naar de Roomweg. 'Daar vind je nooit meer wat je had. Ik zou niet meer in de nieuw te bouwen wijk kunnen wennen, daarom probeer ik het maar hier aan de Rhaanbrink.' Sieta denkt
20
dat het makkelijker zal worden als het rampgebied volge-
vlak na de ramp is gemaakt, is ze in gedachten meteen
bouwd is. 'Dan staat op die plek een nieuw huis dat niet
weer ter plekke. De kleren die ze aan heeft op de foto, zijn
meer van jou is. Dan zal ik er waarschijnlijk toch wel minder
bij elkaar gezocht in de Diekmanhal. De foto van Sieta
naar toe gaan. Soms wil ik ook niet meer herinnerd worden
Ganeshi, hangend tegen het hek bij de Kottendijk is
aan de vuurwerkramp. Er komt ooit een tijd, dan doe ik alles
indrukwekkend. Er spreekt zoveel wanhoop en verdriet
weg wat ik na de ramp bewaard heb en dan kan ik verder.
uit. Een vrouw die niet weet wat er met haar huis aan de
Het getal 13 zal echter altijd een gevaarlijke klank hebben
Roomweg is gebeurd. Niet lang na dit moment werd pijnlijk
voor mij. Ik was al bijgelovig en nu is dat veel erger geworden.
duidelijk dat er van het huis waar ze veertien jaar woonde,
Op de dertiende van de maand blijf ik thuis, dan ga ik
niets meer over was. In het nieuwe huis in stadsdeel Zuid
Enschede niet uit, wat een ander er ook van zegt.'
is Sieta nog steeds bezig om alles een plekje te geven. 'Ik heb op mijn knieën gejankt als een kind, toen ik zag dat ons huis verdwenen was. Alles was weg, dat is niet te geloven, helemaal plat. Ik heb stukken steen en een koperen kan mee kunnen nemen. Verder was alles verbrand, mijn hele geschiedenis. Alle foto's, de tekeningen van mijn twee zoons, onze trouwfoto's. Dat krijg je nooit terug.' Sieta Ganeshi heeft de kleren die ze op de rampzalige dag aanhad zelfs bewaard. 'Af en toe haal ik ze uit de verpakking en ruik er even aan. Dat is een raar gevoel. Ik had die dag badslippers aan en die heb ik ook nog. Het is vreemd om die dingen terug te zien, goh, jullie zijn er ook nog.' Sieta zegt nog ongeveer drie keer in de week terug te gaan naar de Roomweg. 'Ik heb dan het gevoel dat ik thuis kom. Regelmatig rijd ik er zelfs onbewust naar toe. Het huis is weg, maar de parkeerplaats ervoor bestaat nog. Dat geeft zo'n vertrouwd gevoel. En ik ben niet de enige. Mijn jongste zoon eet daar tussen de middag soms zijn boterhammen op in zijn lunchpauze.' Voor de uit Suriname afkomstige vrouw is de tijd na de ramp moeilijk verlopen. Tijdens de vlucht uit de brandende wijk is ze gewond geraakt. De klap van een groot brokstuk tegen haar been, werkt helaas nog steeds door. 'Na de ramp had ik veel last van mijn rechterbeen. De pijn trok
Sieta Ganeshi
Pagina
Als ze de foto ziet, die door een fotograaf van Tubantia
Alleen de jeugdherinneringen zijn er straks nog Momenteel zijn de sloopwerkzaamheden in het Roomveldje volop aan de gang. Rond de bouwvakvakantie zal, op een aantal huizen die bewaard worden na, de beschadigde woonwijk tot het verleden behoren. Met de sloophamer verdwijnt ook een stukje van de oude sfeer die het wijkje uitstraalde. De grond wordt klaargemaakt voor nieuwbouw. de bevrijding werd er hier in de buurt gevochten. Het was op eerste paasdag 1945. Mijn ouders hebben mijn zussen en mij toen voor de veiligheid meegenomen naar de brouwerijkelder. Toen het gevaar geweken was, gingen we de geallieerde tanks bekijken die over de Deurningerstraat Roomveldje in de jaren ‘30
kwamen aanrollen. Enschede was vrij.' De saamhorigheid in het Roomveldje bleef ook na de oorlog groot. Er was veel contact met elkaar. Dat geeft Sessink ook aan: 'Bijna niemand had een auto of een telefoon. Je was meer op elkaar aangewezen. Na het eten ging iedereen voor het huis zitten. De laatste nieuwtjes werden doorgenomen. Er was een grote betrokkenheid.'
Fotomonument zijn balkon in Glanerbrug maakte Sessink die bewuste
afgesneden. 'Het klinkt wel theatraal, maar dat gevoel
zwarte zaterdag intensief mee. Opnieuw voelde hij zich
komt toch af en toe bovendrijven.'
erg betrokken bij 'zijn' Roomveldje. Al gauw ontstond het
In 1936 gingen de ouders van Willem Sessink wonen aan
idee om een soort fotomonument te maken. Fotografie
de Kwartelstraat 9. Ze waren één van de eerste huurders.
was altijd al een grote hobby van de gepensioneerde
Willem en zijn vier zussen groeiden daar op. Sessink
Glanerbrugger. Zijn ervaring kwam hem goed van pas bij
woont inmiddels al heel wat jaren in Glanerbrug, maar
het uitvoeren van dit project. 'Vanaf het begin ben ik
bewaart zeer goede herinneringen aan de Kwartelstraat.
foto's digitaal gaan verzamelen van de periode voor, tijdens
Een aantal familieleden woonde er voor de ramp nog
en na de vuurwerkramp. Deze gebeurtenis is zo enorm
steeds. 'Het was heerlijk wonen daar. Ik kende de buurt
groot geweest, die mag nooit vergeten worden. Over 10 jaar
als mijn broekzak. Met de jongens uit de straat maakten
zijn al veel indrukken verwaterd en dat mag niet gebeuren.
we de buurt flink onveilig. Het oude Nieuwlustpark was
Ik verzamel al het fotomateriaal dat ik kan vinden via
onze favoriete speelplek. Je had daar een vijver, een bos
vrienden, kennissen, particuliere fotografen en bedrijven.
en veel gras. Wat wilde je nog meer. Tamme kastanjes eten
Voor mezelf heb ik nu een fotomonument op CD gezet
en onvoorstelbaar vies worden, zo herinner ik me die tijd.
met honderden foto's. Ik hoop dat ik deze CD nog een keer
In het park stond een muziektent waar dikwijls concerten
uit kan geven aan mensen die ook in dit gebied hebben
werden gegeven. 's Avonds als ik mijn slaapkamerraam
gewoond. Ik zal niet de enige zijn die behoefte heeft aan
openzette kon ik vanuit mijn bed luisteren naar de muziek.
dit materiaal. Daar in Roombeek liggen toch de wortels
Het was een prachtig park, echt een ontmoetingsplek. De
van velen.'
Pagina
de vuurwerkramp het wijkje de definitieve slag toe. Vanaf
voelt het echter alsof een stuk van zijn geschiedenis is
21
Na de eerdere ramp die het Roomveldje meemaakte, bracht Een vooruitgang', zeggen velen. Voor Willem Sessink (65)
Grolschfabriek heeft de grond helaas gebruikt om uit te breiden. Het is doodzonde dat het park er niet meer is.'
De eerste grote ramp van het Roomveldje De eerste herinneringen van de oud-Enschedeër zijn van de oorlog. 'Ik was toen erg jong, maar ik weet het nog goed. Vooral het bombardement in februari 1944 staat me nog helder voor de geest. Een aantal huizen in de bombardement met fosforbommen ernstig beschadigd. Ik zie het zo nog voor me hoe de huizen brandden. Ik was erg bang. De kinderen schuilden onder de eetkamertafel die mijn vader tegen de dragende muur in ons huis had geschoven. Dat zijn dingen die je nooit meer vergeet. Die bombardementen kun je eigenlijk omschrijven als de eerste ramp van het Roomveldje.' Ook de bevrijding kan Willem Sessink zich nog erg goed herinneren. Hij was toen een jongetje van acht. 'Vlak voor
Oude foto familie Sessink
Nieuwluststraat en de Nachtegaalstraat raakten door dit
Veiligheid in Noord Veiligheid staat, na de verschrikkelijke gebeurtenissen van mei 2000, hoog in het vaandel van de Gemeente Enschede. Om de leefbaarheid en gevoelens van veiligheid bij de bewoners in het Stadsdeel Noord te stimuleren, is al eerder begonnen met een aantal projecten. Ook voor de komende maanden staat er weer het nodige op het programma.
Welke projecten draaien al in Noord?
Keurmerken
In Noord lopen op dit moment twee grote anti-drugsprojecten
De gemeente Enschede hecht veel waarde aan het toewijzen
onder de titel ‘Support Enschede Noord.’ Deze projecten
van verschillende landelijke keurmerken aan bepaalde
zijn erop gericht de overlast door gebruikers van harddrugs
woonsituaties binnen de gemeente. Zo zijn er het Keurmerk
in Noord flink terug te dringen. Zodoende kunnen onveilig-
Veilig Wonen, het Keurmerk Veilige Woonomgeving, het
heidsgevoelens van inwoners minder worden. Het tweede
Politie Keurmerk Veilig Wonen en het Keurmerk Veilig
project is bedoeld om kinderen in de kwetsbare leeftijd
Ondernemen. Ook in Noord worden deze keurmerken
van zo’n jaar of 12 beter bekend te maken met de gevaren
gebruikt om de woon- en leefsituatie voor de bewoners
die er kleven aan het gebruik van verslavende middelen.
van het stadsdeel zo goed mogelijk te maken en in stand
Beide projecten lopen nu twee jaar en de resultaten zijn
te houden.
zeer bevredigend. Het winkelcentrum Deppenbroek, hart van de wijk Noord,
In 2002 is het de bedoeling dat de volgende keurmerken
heeft op 12 juli de eerste ster in het kader van het
worden toegepast:
Keurmerk Veilig Ondernemen gekregen. Dit keurmerk is
• Keurmerk Veilige Woonomgeving ’t Ankrot
een landelijk initiatief en tot nu toe zijn er nog maar twee
• Politie Keurmerk Veilig Wonen Nieuwbouw
winkelcentra in Nederland, waaronder dus Deppenbroek,
Deurningerstraat
die voor deze certificering in aanmerking zijn gekomen.
• Renovatie Lijsterstraat
Zo’n keurmerk wordt niet zomaar afgegeven. Onder leiding
• Keurmerk Veilig Ondernemen Winkelcentrum
van Henk Stokvis, een ondernemer in het winkelcentrum,
Deppenbroek
is een werkgroep aan de slag gegaan. Daarin zaten vertegen-
Pagina
22
woordigers van de ondernemers, politie, brandweer,
Het spreekt voor zich dat ook de komende jaren veel tijd
beheerder van het winkelcentrum, de wijkraad Enschede-
en aandacht besteed gaat worden aan de veiligheid en de
Noord en stadsdeelmanagement Noord. Met de richtlijnen
leefbaarheid in het Stadsdeel Noord. U wordt daarvan op
uit het handboek ‘Veilig winkelen en werken in een
de hoogte gehouden.
winkelcentrum’ heeft deze werkgroep de situatie in het
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met:
winkelcentrum tegen het licht gehouden. Dat heeft geleid
Stadsdeelmanagement Noord
tot maatregelen die zijn opgenomen in het stappenplan.
Zaanstraat 12
Het draait allemaal om zorgvuldigheid. Denk hierbij aan
7523 HC Enschede
het samenstellen van een huishoudelijk reglement, goede
053-4817098
afspraken met de particuliere bewakingsdienst en de stadswachten en afspraken op papier tussen alle deelnemers aan het winkelcentrum.
Wat staat er nog te gebeuren in Noord? We zijn natuurlijk nog lang niet klaar in stadsdeel Noord. Nog steeds zijn er bewoners die behoefte hebben aan een verbreding van veiligheidsmaatregelen. Eén van die groepen zijn de senioren. In het kader van Senioren en Veiligheid wil Noord na de zomervakantie starten met een project dat zich gaat richten op de ideeën en wensen van senioren: hoe denken zij dat de leefbaarheid en veiligheid in Noord kan worden verbeterd? Dit project is vorige week ook uit de startblokken gekomen met de symbolische overhandiging van een drietal veiligheidsbrochures aan Jan van der Linde, directeur van het Dr. Ariënshuis. Na de zomervakantie gaan de gesprekken met senioren in Noord beginnen. Naar verwachting ontstaat er op deze manier een goed beeld van de problemen die ouderen ervaren en hoe deze het beste kunnen worden opgelost. Deze werkwijze is met groot succes gestart in Enschede-Zuid en heeft inmiddels ook navolging in de andere stadsdelen gekregen.
Ondernemers
Nieuws
Terugkeer naar de nieuwe wijk Steeds meer ondernemers maken afspraken met het Projectbureau Wederopbouw om de mogelijkheden van terugkeer te onderzoeken. Hiermee wordt tegemoet gekomen aan het uitgangspunt om de sfeer en cultuur van de wijk zoveel mogelijk terug te laten komen. Wij blijven u oproepen om het gesprek met Barbara Verbeek en Arianne Meijer aan te gaan. Er liggen voldoende mogelijkheden om terug te keren.
Vervallen van de grens van 100.000 euro
Afhandeling van de gesprekken met ondernemers
Zoals u ongetwijfeld uit de media hebt vernomen heeft de
Alle ondernemers die de Ondernemersvereniging om
Europese Commissie in Brussel de getroffen ondernemers
bemiddeling hebben gevraagd, dan wel die hun vragen bij
ontheffing verleend voor twee zaken.
ons hebben neergelegd hebben een brief ontvangen wat er
In het verleden was het niet mogelijk om ondernemers die
gedaan is. Indien u nog vragen mocht hebben dan kunt u
meer dan 100.000 euro schade hebben geleden te
altijd contact met ons opnemen.
Getroffenen-monitor
in Brussel ontheffing zou moeten worden verleend. Ook
Binnenkort zal er een onderzoek worden gedaan naar de
CFA II gaf in dit advies zijn advies aan.
gevolgen van de vuurwerkramp. Dit is een vervolg op het
Na lang wachten en het voeren van veel correspondentie
onderzoek dat eerder heeft plaatsgevonden. In dit onderzoek
kwam er op 7 juni jl. het bericht dat de grens van 100.000
is de groep ondernemers een aparte doelgroep. Aan de
euro is vervallen en ook dat de ondernemerstoets van
ondernemers worden een aantal specifieke vragen gesteld.
225.000 euro niet meer wordt gehanteerd.
Om een goede lobby te kunnen voeren is het belangrijk
Op dit moment zijn ons ca. 40 ondernemers bekend die
om over juiste en recente gegevens te beschikken.
meer dan 100.000 euro schade hebben geleden. Een grote
Wij verzoeken u als u benaderd wordt door I & O Research
groep die nu grotendeels schadeloos kan worden gesteld.
om uw medewerking te verlenen. Voor alle processen die
Een heel belangrijk onderdeel is nu de snelle uitvoering
nog gaande zijn is dit belangrijke informatie.
van de gewijzigde regeling door de Stichting Financiële Hulpverlening Vuurwerkramp en LASER. Wij hebben
Knelpunten bij ondernemers
ervoor gepleit dat op korte termijn de ondernemers die
Naar aanleiding van de Ondernemersavond van 6 mei jl.
het betreft bericht ontvangen over de afhandeling. Dit
hebben een aantal ondernemers het knelpuntenformulier
moet en kan naar onze mening snel en adequaat gebeuren.
ingevuld. Daarnaast hebben wij informatie van ondernemers die op het spreekuur zijn geweest en hebben de Helpdesk
Bedrijfsschade 2001
om een overzicht gevraagd.
De ondernemers die bekend zijn bij LASER hebben een brief
Voor de ondernemers komt hieruit het volgende beeld
gehad met een aanvraagformulier voor de bedrijfsschade
naar voren. Het grootste deel van de ondernemers is
2001. Het gaat hier om de winstderving van het afgelopen
geholpen. Er liggen nog een aantal dossiers die om een
jaar. Misschien dat er ondernemers zijn die 2001 nog niet
uiteenlopende redenen niet kunnen worden afgehandeld.
hebben kunnen afsluiten, maar ook dan geldt dat u een
Belangrijk signaal is dat er in toenemende mate sprake is
aanvraag in moet dienen. Wij roepen u op het aanvraag-
van psychische problemen bij ondernemers. Wij adviseren
formulier zo spoedig mogelijk retour te zenden.
om in dit soort gevallen professionele hulp te zoeken bij Mediant.
Detailhandel Enschede Noord
In het verlengde hiervan is het goed om een beroep te
De winkeliers op de winkelcentra Mekkelholt en Deppenbroek
doen op de Regeling Materiële Personenschade.
en de winkeliers die aan de rand van Roombeek zitten, zijn
De formulieren zijn bij het IAC verkrijgbaar.
op drie informatieavonden op de hoogte gesteld over de stand van zaken van de vestiging van detailhandel aan de Roomweg.
Openstelling Roomweg
Op 18 juni 2002 is er een avond geweest waarop alle
OGOVE heeft een brief gestuurd naar het projectbureau
meningen verzameld zijn. Deze avond zijn er de volgende
met de vraag waarom de openstelling van de Roomweg
conclusies getrokken:
voor gemotoriseerd vervoer zo lang moet duren. Steeds
• Er zal een brancheadviescommissie worden ingesteld
maar weer worden er nieuwe argumenten aangedragen
• De ontwikkeling van detailhandel aan de Roomweg zal
om de Roomweg dicht te laten. Door OGOVE is aangegeven
over ca. twee jaar ter hand worden genomen • De ondernemers zullen op de hoogte worden gehouden
dat het voor ondernemers van belang is dat de Roomweg zo snel mogelijk voor alle verkeer wordt opengesteld.
van eventuele tussentijdse ontwikkelingen De volgorde waarin ondernemers voor vestiging aan de
Website
Roomweg in aanmerking komen is:
De website van de Ondernemersvereniging Gedupeerde
1. getroffen ondernemers uit het plangebied Roombeek
Ondernemers Vuurwerkramp Enschede in de lucht:
2. winkeliers uit winkelcentrum Mekkelholt
www.ogove.nl. Op deze site is alle relevante informatie en
3. winkeliers uit winkelcentrum Deppenbroek en verspreide
adressen beschikbaar.
winkeliers uit Enschede Noord 4. overige winkeliers uit Enschede of daarbuiten. Voor vragen kunt u met het secretariaat contact opnemen.
Pagina
om de staatssecretaris Ybema ervan te overtuigen dat er
23
compenseren. Na een uitgebreide lobby is het ons gelukt
Kritische kanttekeningen bij warmtenetproject Roomveldje Weglaten aardgasaansluiting helemaal niet zo logisch Hoewel hij naar eigen zeggen eigenlijk geen 'vergadermens' is, heeft Bart Volgers, oudbewoner van de Kwartelstraat, zich intussen behoorlijk vastgebeten in de plannen voor de aanleg van een warmtenet (een soort stadsverwarming) bij de wederopbouw van het Roomveldje. toch duurder uit wanneer je op den duur een inductieplaat of speciale pannen moet vervangen. Maar elektrisch koken is niet alleen voor het huishoudboekje van de bewoners ongunstig, ik ben op internet gaan zoeken en heb ontdekt dat gerenommeerde onderzoekers hebben vastgesteld dat elektrisch koken milieu-onvriendelijker is dan koken op aardgas. Er wordt bijna twee keer zoveel energie gebruikt als bij koken op aardgas.' Het steekt Bart Volgers dat oud- en toekomstige bewoners onvoldoende in de plannen zijn betrokken. 'Mensen zijn niet geraadpleegd. Waarom niet? Waarom is geen enquête gehouden over deze kwestie door een onafhankelijke club? Wanneer die alsnog zou worden gehouden en daaruit zou blijken dat 70 procent van de mensen geen problemen heeft met het weglaten van de aardgasaansluiting, okee, than I rest my case.' Zolang dat niet duidelijk is, gaat Bart Volgers door met het plaatsen van kritische kanttekeningen bij het project. Ook al omdat hij de indruk heeft dat steeds meer mensen zijn Pagina Pagina
die er net zoals hij over denken. Volgers denkt er over om, voorafgaand aan een beslissing in de gemeenteraad over
24
de kwestie, de politiek te benaderen. En hij heeft zelfs een speciale internetsite gebouwd, waarop de kwestie uitvoerig Dit is de reden waarom hij op 10 juni toch een informatie-
wordt belicht. Het adres: www.roomveldje.tk.
bijeenkomst van het Projectbureau Wederopbouw, waar dit punt op de agenda stond, heeft bezocht. Volgers, als bewoner van de Kwartelstraat getroffen door de vuurwerkramp, is niet tegen een warmtenet als zodanig. Maar hij heeft er wel ernstig bezwaar tegen dat met de aanleg van
Colofon
een warmtenet de aardgasaansluiting verdwijnt. Bij de presentatie van de plannen is volgens Volgers gesuggereerd dat weglaten van de aardgasaansluiting logisch voortvloeit uit de aanleg van een warmtenet. Zo logisch is dat volgens hem niet. Bovendien steekt het Volgers dat de oud-bewoners, die willen terugkeren, de plannen 'door de strot krijgen geduwd'. Volgers is niet bepaald overtuigd van alle gehanteerde argumenten om bij de aanleg van een warmtenet in de nieuwe wijk de aardgasaansluiting weg te laten. 'Je bent dus gedwongen elektrisch te gaan koken. Dat wil ik niet. En volgens mij willen een heleboel oud-bewoners dat niet.' Volgers omschrijft het niet meer kunnen koken op gas als een 'grove inbreuk op mijn levenssfeer'. In een toelichting daarop zegt hij graag te koken, ook voor vrienden. 'Kijk, water koken op elektrisch dat gaat nog wel, maar een goeie biefstuk bakken, dat kan alleen goed op gas. Maar los daarvan is het ook een hele dure grap en milieuonvriendelijk. Alleen als je de allerduurste pannen koopt, krijg je een vergelijkbaar resultaat als wanneer je op gas kookt. Je bent dus gedwongen alle oude spullen weg te doen. Dat is heel milieu-onvriendelijk. Er is wel gezegd dat er financiële compensatie komt, maar uiteindelijk ben je
Het maandblad '13 mei - Opnieuw Beginnen' is een uitgave van het Informatie en Adviescentrum en is bedoeld voor iedereen die betrokken is bij de nazorg van de vuurwerkramp. Het maandblad biedt informatie voor gedupeerden, particulieren, kunstenaars en ondernemers en wil een neutraal podium zijn waarop gedupeerden kunnen reageren op gebeurtenissen, vragen kunnen stellen en hun verhaal kwijt kunnen. Ingezonden stukken zijn welkom. Aan de inhoud van dit maandblad kunnen de lezers geen rechten ontlenen. Wilt u een bijdrage leveren? Als uw ingezonden brief, vraag of artikel voor het einde van de maand binnen is, dan wordt het zoveel mogelijk in de uitgave van de daarop volgende maand geplaatst of behandeld. De redactie bestaat uit Jeffrey Brinkman (Belangenvereniging Slachtoffers vuurwerkramp), Tieti Hoekstra (Mediant), Jan Schukkink, Henriette Hoogerheiden, (Informatie en AdviesCentrum), Rieneke Hesselink (projectbureau Wederopbouw), Wout Zweers (kunstenaars). Tekstbijdragen van Ben Siemerink. Fotografie: Johan Ghijsels Fotografie pagina 20: Twentsche Courant Tubantia Vormgeving: Digidee Reclamestudio Redactieadres: Informatie en AdviesCentrum, t.a.v. Dhr. A.J. Schukkink Postbus 167, 7500 AD Enschede, tel. 0800 - 1100 Email:
[email protected] of iac.enschede.nl