Contactpersoon Ellen Excelmans 0492/72.55.86 (ma-wo-vrij)
[email protected]
Inleiding Een rookvrije materniteit is een materniteit die beantwoordt aan drie criteria: 1) de afdeling is volledig rookvrij; 2) de rookstatus van elke zwangere vrouw (en haar partner) wordt in kaart gebracht; en 3) elke roker krijgt het advies tot het stoppen met roken. Stoppen met roken is immers het beste wat een zwangere vrouw kan doen om haar eigen gezondheid en die van haar baby te verbeteren. Toch lijkt een zwangerschap voor sommige vrouwen een zeer moeilijk moment om te stoppen met roken. Zeker voor die vrouwen die onder veel stress staan. Onderzoek toont echter aan dat hoe vroeger de moeder stopt met roken, hoe groter de voordelen zijn voor haar en de baby. Stoppen met roken verhoogt de kans op een gezonde zwangerschap en een goed ontwikkelde baby. Zwangere vrouwen helpen in het stoppen met roken is 3 tot 6 keer meer kosten-effectief dan het behandelen van rookgerelateerde problemen bij nieuwgeboren baby’s. Toch voelen heel wat gezondheidswerkers zich gegeneerd als ze het onderwerp van rookstop moeten aansnijden; de redenen kunnen zeer divers zijn: • • • • •
Ik heb geen tijd om patiënten te helpen stoppen met roken. Ik weet niet goed wat te zeggen tegen patiënten die roken. Patiënten stoppen niet met roken en dat is frustrerend. Ik rook zelf en ik vind het verkeerd als ik anderen vertel dat ze moeten stoppen. Patiënten hebben andere meer dringende problemen.
Daarom hebben wij binnen de VRGT een draaiboek ontwikkeld dat kan helpen in het begeleiden van zwangere vrouwen in hun rookstop. Achtereenvolgens komen aan bod: • • • •
Theoretische achtergrond m.b.t. roken en zwangerschap Richtlijnen voor rookstop bij zwangerschap Bijlage: rookstatus Bijlage: flow-chart Veel succes! 2
Roken en zwangerschap Het is alom bekend dat roken tijdens de zwangerschap nefaste gevolgen heeft voor zowel de foetus als de moeder. De risico’s zijn drievoudig: voor de conceptie, tijdens de zwangerschap en na de bevalling.
Roken kan vruchtbaarheidsproblemen veroorzaken nog voor de vrouw zwanger is. Studies tonen aan dat roken de kans op conceptie doet dalen bij zowel mannen als vrouwen.
Roken verdubbelt het risico op de ontwikkeling van problemen met de placenta: placenta praevia (de placenta bedekt helemaal of een gedeelte van de baarmoederopening) en abruptio placentae (placentaloslating). Beiden kunnen resulteren in hevige bloedingen tijdens de bevalling die het leven van de moeder en de baby in gevaar kunnen brengen. Roken tijdens de zwangerschap verhoogt ook het risico op het vroegtijdig breken van de vliezen. Wanneer dit gebeurt voor de 37ste week van de zwangerschap, leidt dit vaak tot de geboorte van een premature baby. Hoe later in de zwangerschap een vrouw rookt, hoe groter het risico op complicaties. Zo zal een vrouw die gedurende gans haar zwangerschap gerookt heeft, meer kans hebben op een baby met een laag geboortegewicht. Als ze daarentegen stopt met roken in de eerste helft van haar zwangerschap, zal haar baby meer waarschijnlijk een normaal geboortegewicht hebben.
Baby’s van moeders die roken:
3
-
-
-
Worden meer waarschijnlijk prematuur geboren en hebben een lager geboortegewicht (onder de 2,5 kg); een laag geboortegewicht is één van de grootste oorzaken van aandoeningen, beperkingen en mortaliteit tijdens de kindertijd. Hebben een lager geboortegewicht (gemiddeld 200 g) dan baby’s van moeders die niet roken; dit effect is dosisafhankelijk: hoe meer een moeder rookt, hoe minder het kind weegt. Hebben organen die gemiddeld kleiner zijn dan baby’s van moeders die niet roken. Hebben een slechtere longfunctie. Hebben drie keer meer kans op wiegendood; er is een direct verband tussen wiegendood en parentaal roken. Baby’s van moeders die meer dan vijftien sigaretten per dag rookten tijdens de zwangerschap hebben twee keer meer kans om opgenomen te worden in het ziekenhuis gedurende de eerste acht maanden van hun leven.
Baby’s van moeders die roken: -
Hebben twee keer meer kans op asthma en wheezing tijdens de kindertijd Hebben twee keer meer kans op middenoorinfecties en asthmatische bronchitis Hebben meer waarschijnlijk gedragsproblemen. Worden meer waarschijnlijk zelf rokers.
Tabaksrook bevat koolstofmonoxide. Koolstofmonoxide bindt zich aan haemoglobine in het bloed met als gevolg dat de hoeveelheid zuurstof in het bloed daalt. Een daling van de zuurstof in combinatie met een kleinere toestroom van voedingsstoffen naar de foetus kan leiden tot een fysiek minder ontwikkelde baby. Gemiddeld, weegt een baby van een rokende moeder 250 g minder bij de geboorte dan een baby van een niet-rokende moeder. Alhoewel de meeste vrouwen geloven dat roken schadelijk is in de eerste drie maanden van de zwangerschap, doen de schadelijke effecten van het roken zich vooral voor in het tweede en het derde trimester van de zwangerschap.
4
De vrouwen die het gemakkelijkst stoppen met roken zijn die vrouwen die over het algemeen stabiel en gelukkig zijn. Jammer genoeg, leven heel wat vrouwen in Europa in omstandigheden van grote stress en deprivatie. De prevalentie van roken tijdens de zwangerschap is het grootst in gezinnen met werkloosheid, armoede, slechte woonomstandigheden, sociale isolatie, en één-ouder-gezinnen. Vrouwen met een lagere socioeconomische status roken niet alleen meer waarschijnlijk, ze roken ook meer en inhaleren meer; resulterend in grotere nicotine-afhankelijkheid. Een partner hebben die rookt heeft eveneens een negatief effect op het kunnen stoppen met roken. Het is daarom belangrijk om de mate van sociale steun in te schatten van patiënten die wensen te stoppen met roken.
5
European guidelines
De WHO richtlijnen voor de behandeling van nicotine-afhankelijkheid stellen dat elke zwangere vrouw die rookt, klaar en duidelijke informatie moet krijgen over de risico’s van roken voor de foetus . Daarnaast moet elke zwangere vrouw het advies krijgen om te stoppen met roken. De kernboodschap moet zijn: “Stoppen met roken tijdens de zwangerschap is het beste dat je kan doen voor jouw gezondheid en dat van je baby”. Deze boodschap heeft het meeste impact als ze steeds herhaald wordt door alle betrokken gezondheidswerkers.
Vraag naar de rokersstatus en rapporteer het. Geef het advies om te stoppen op een persoonlijke en aangepaste manier. Stel de bereidheid en de motivatie om te stoppen met rokken vast. Ondersteun met de nodige psychologische en farmacologische hulp. Organiseer een follow-up indien mogelijk.
De rookstatus van elke zwangere vrouw dient bevraagd en vastgesteld te worden bij elke consultatie. Qua rookstatus maakt men een onderscheid tussen rokers, ex-rokers en nietrokers. Indien het gaat om een niet- of ex-roker, bekrachtig de vrouw en vertel haar dat niet-roken een uitstekende keuze is voor haarzelf en voor haar baby. Bij rokers kan je een rookprofiel opstellen ( . Dit kan een vertrekpunt zijn voor verdere interventies. Neem ook een CO-meting af om de effecten van roken op de gezondheid aan te tonen.
6
Een ontkent de gezondheidsrisico’s van roken en heeft veel weerstand tegen het advies tot het stoppen met roken. Zelfs als rokers zeer defensief reageren op jouw interventie, onthoud dan dat zij uiteindelijk wel de verwachting hebben dat ze erop aangesproken worden. Als je het niet bevraagt, kunnen zij verkeerd aannemen dat roken geen probleem is voor hen en de ongeboren baby.
Geef gepersonaliseerde informatie m.b.t. haar omstandigheden. Daag op een respectvolle manier haar positieve attitude tegenover roken uit door haar uit te leggen hoe roken de foetus beïnvloedt. Als ze toch blijft stellen dat ze niet klaar is om te stoppen met roken, erken dit als zodanig en respecteer de beslissing. Nodig haar wel uit om het onderwerp van rookstop opnieuw ter sprake te brengen; bied je steun aan als ze toch beslist om te stoppen. Leg haar uit dat je hierop terug zal komen in latere consultaties. Ondersteun je interventie met schriftelijke informatie over de risico’s van roken en de voordelen van stoppen.
zijn rokers die overwegen om te stoppen met roken. Veel vrouwen zitten gewrongen tussen enerzijds het beste willen voor hun baby en anderzijds hun persoonlijke behoefte aan een sigaret. Het is belangrijk dat zij duidelijke informatie krijgen over de risico’s van het blijven roken en de voordelen van het stoppen met roken. Informeer hen over de mogelijkheden tot professionele hulp en verwijs hen, indien nodig, naar een gespecialiseerde instantie. Neem een COmeting af om het effect van roken op de foetus te demonstreren.
Bij een kan je het gesprek beginnen over hun bezorgdheid over het roken. “Waarom heb je beslist om te minderen?” Moedig nooit het minderen met roken aan. Alhoewel dit een positieve stap is in de richting van stoppen, blijkt vaak dat rokers het kleinere aantal sigaretten compenseren door dieper en meer intens te inhaleren.
help je in het opstellen van een actieplan: wanneer en hoe ga je stoppen met roken? Als een roker niet geneigd is om een stopdatum vast te stellen, stel het voor als een doel waar men naartoe kan werken. Als er weinig sociale steun is, suggereer dan andere vormen van steun.
7
Ook al wenst men niet te stoppen met roken, alle rokers dienen het advies te krijgen dat rookstop aangewezen is en dat er risico’s zijn voor de gezondheid van de foetus als men blijft verder roken. Het advies dient duidelijk, vastberaden en aangepast aan de persoonlijke situatie te zijn.
Stel de motivatie om te stoppen met roken vast m.b.v. vragen zoals: “Heb je als eens overwogen om te stoppen met roken?” of “Ben je geïnteresseerd in het stoppen met roken, nu je zwanger bent?”
Als de roker wenst te stoppen met roken, moeten praktische tips aangeboden worden. Dit kan ondersteund worden met schriftelijke informatie en een doorverwijzing naar een gespecialiseerde instantie.
-
:
Bekijk de vorige stoppogingen: wat heeft geholpen; wat niet? Stel een stopdatum vast Plan vooruit: identificeer toekomstige problemen en bepaal copingstrategieën Leer omgaan met triggers of stressvolle situaties die roken kunnen uitlokken Leer omgaan met vrienden die roken en alcohol gebruiken Moedig aan om de omgeving in te lichten dat men gestopt is met roken Overweeg eventueel het gebruik van nicotinesubstitutie therapie (NST)
Nicotinesubstitutie (NST) vangt de ontwenningssymptomen op en kan de kans op het effectief stoppen met roken verdubbelen. Tijdens de zwangerschap is het belangrijk de risico’s van het blijven roken af te wegen tegen een kort gebruik van NST. Roken geeft nog steeds een grotere blootstelling aan nicotine, koolstofmonoxide en andere toxische stoffen in vergelijking met NST.
8
De CHM (commission on human medicines) stelt de volgende richtlijn m.b.t. het gebruik van NST tijdens de zwangerschap. “Een zwangere vrouw stopt het best met roken zonder NST, maar indien dit niet lukt, kan NST overwogen worden om een stoppoging te ondersteunen. De risico’s van blijven roken voor de foetus zijn immers groter dan de mogelijke aversieve effecten van NST. Dit gebeurt best zo vroeg mogelijk tijdens de zwangerschap. Het gebruik van NST wordt best gestaakt na 2-3 maanden. Intermittente vormen van NST (bv. Kauwgum of tabletten) zijn te verkiezen tijdens de zwangerschap. Alhoewel, een pleister kan aangewezen zijn, indien misselijkheid en braken het probleem zijn. Als een pleister wordt gebruikt, moet hij verwijderd worden voor het slapen gaan.
Indien mogelijk, organiseer je een follow-up afspraak na 1 week. De meeste rokers ondernemen verschillende stoppogingen, vooraleer ze definitief stoppen met roken (het gemiddeld aantal stoppogingen bedraagt 5 à 6 keer). Herval is dus een normaal onderdeel van het proces. Als een roker al meerdere pogingen ondernomen heeft en steeds mislukt is, of ernstige ontwenning ervaart, of zelf meer intensieve hulp vraagt, overweeg dan een doorverwijzing naar een gespecialiseerde instantie.
Onderzoek toont aan dat herval vaak optreedt; vooral na de geboorte van de baby. Follow-up gesprekken kunnen echter het succes aanzienlijk verhogen. Geef gedurende gans de zwangerschap bekrachtigingen voor de rookstop.
Neem regelmatig een CO-meting af: het CO niveau daalt snel van zodra iemand gestopt is met roken; het is een krachtige aanmoediging om vol te houden. Als een vrouw er echter toch voor kiest om opnieuw te roken, respecteer dan haar beslissing. Probeer wel met haar te bekijken hoe ze haar baby kan beschermen tegen passief roken (d.i. blootstelling aan tabaksrook in de omgeving). Als je begrip toont voor hun beslissing, staan ze meer open voor de manieren waarop ze passief roken kunnen vermijden. Het best adviseer je hen buiten te roken. Als ze toch binnen roken, moedig hen aan, dit enkel te doen op één beperkte plaats; ver weg van de kinderen en in een ruimte die goed geventileerd wordt. 9
Gebruik van de CO-meting Het meten van het koolstofmonoxide-niveau in de uitgeademde lucht is een effectief middel om iemand aan te zetten tot een rookstoppoging en deze poging ook vol te houden. Bij blootstelling aan tabaksrook wordt een percentage van de zuurstof in het bloed vervangen door koolstofmonoxide. Een simpele test kan de hoeveelheid koolstofmonoxide aantonen; tijdens de zwangerschap is dit een effectieve manier om rokers te motiveren tot het stoppen met roken en dit ook vol te houden. Wanneer een zwangere vrouw rookt, betekent de koolstofmonoxide in haar bloed dat de foetus minder zuurstof krijgt aangevoerd. Dit kan een toename van de hartslag van de foetus veroorzaken, omdat de baby harder moet werken om genoeg zuurstof te krijgen. De micro+ CO-meter is speciaal ontwikkeld voor gebruik tijdens de zwangerschap. Deze COmeter toont zowel het CO-niveau van de moeder als het CO-niveau van de ongeboren foetus. Het CO-niveau van de baby kan als een shockerende stimulans werken voor de zwangere roker, omdat het direct de schade van het roken op haar ongeboren baby aantoont. Voor die vrouwen die reeds gestopt zijn met roken, kan het eveneens een stimulans zijn. Het CO-niveau is een parameter waarop rookstop zeer snel zichtbaar is. Na 24 uur is immers alle koolstofmonoxide uit het lichaam verdwenen.
Het gebruik van de CO-meter in de praktijk CO-meters zijn zeer gemakkelijk om te gebruiken. Stel de meting als een routine-test voor: koolstofmonoxide beperkt de zuurstoftoevoer naar de foetus wat kan resulteren in een laag geboortegewicht. U vraagt de vrouw om diep in te ademen en haar adem gedurende 15 seconden vast te houden. Vervolgens moet ze traag uitademen doorheen het mondstukje van het toestel. Het toestel berekent dan het CO-gehalte in het bloed: percentage rode bloedcellen dat koolstofmonoxide draagt in plaats van zuurstof (%COHb). De Micro+ COmeter berekent hierbij ook nog eens het CO-gehalte van het bloed dat naar de foetus gaat (%FCOHb).
10
