LES 2: HET BODEMARCHIEF 13 - INFORMATIE BIJ LES BIJ LES 2; TEKENINGEN VAN PERIODES 15 - BIJ LES 2: STRIP OVER BODEMLAGEN 20

INHOUDSOPGAVE VOORWOORD

3

INLEIDING

-

4

WAT IS HET LEERDOELEN KERNDOELEN DIDACTISCHE INSTEEK LESSTOFVERRIJKEND EN SAMENHANG PLAATS IN LEERLIJN OPZET EN TIJDSINVESTERING LESMATERIAAL PRAKTISCHE INFORMATIE

LES 1: HET WERK VAN DE ARCHEOLOOG

- INFORMATIE BIJ LES 1 - WERKBLAD 1 - WERKBLAD 2 LES 2: HET BODEMARCHIEF

- INFORMATIE BIJ LES 2 - BIJ LES 2; TEKENINGEN VAN PERIODES - BIJ LES 2: STRIP OVER BODEMLAGEN LES 3: MET KWAST EN VERGROOTGLAS

-

INFORMATIE BIJ LES 3 INFORMATIE BIJ LES 3 WERKBLAD 3 WERKBLAD 4 WERKBLAD 5

LES 4: VONDSTEN RESTAUREREN

- WERKBLAD 6 LES 5; EXCURSIE

4 4 4 4 5 5 5 5 6 7

9 11 12 13

14 15 20 21

23 24 25 27 30 33

34 36

- BIJ LES 5: ACHTERGRONDINFORMATIE EXCURSIE LES 6: ARCHEOLOGISCHE QUIZ

- WERKBLAD 7 - BIJ LES 6: ANTWOORDENBLAD VOOR LEERKRACHT - BIJ LES 6: ARCHEOLOGENDIPLOMA

37 39

40 43 44

EXTRA LESMATERIAAL EN TIPS

45

DANKWOORD

46

BRONNEN

46

COLOFON

46

IDEEËN / SUGGESTIES

47

Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

2

VOORWOORD In opdracht van de Gemeente Coevorden heeft Kunst en Cultuur Drenthe (K&C) project Met kwast en vergrootglas ontwikkeld. Komende jaren wordt een leerlijn voor het onderwijs verder uitgewerkt. De producten worden via het Cultuurmenu 2009-2012 aan de scholen aangeboden. K&C heeft samen met de AWN – Vereniging van vrijwilligers in de archeologie (AWN), Archeogidsen.nl en pilotscholen hard gewerkt om dit archeologieproject voor groep 7 van het primair onderwijs tot stand te brengen. Hierbij is gebruik gemaakt van de al bestaande projecten, het Noord-Hollandse Schatgraven en Spoorzoeken en het landelijke project Een koffer vol scherven. Daarnaast zijn er ook lesbrieven van het AWN gebruikt. Archeologie is voor leerlingen en leerkrachten vaak een onbekend, maar erg spannend onderwerp. Juist archeologie is interessant voor erfgoededucatie en omgevingsonderwijs omdat het tastbaar en actief te ervaren is voor leerlingen. Bovendien vergroot het project historisch besef en de beleving en de bewustwording van weten waar je woont, weten wat er onder je voeten zit, weten waar je vandaan komt, weten hoe de geschiedenis in elkaar zit en wat er aan je eigen leven vooraf is gegaan. Daarmee krijgen leerlingen meer begrip voor de eigen woonomgeving, het leven, het landschap en de medemens. Via een lessenserie en een aansluitende excursie ontdekken ze dat er in het heden nog van alles te ontdekken is over vroeger, zowel onder als boven de grond! Alle scholen ontvangen een docentenhandleiding en een DVD die op school mogen blijven. Leskisten met daarin onderzoekssets en archeologische vondsten zullen rouleren over de deelnemende scholen. Aansluitend aan het project gaat u samen met uw leerlingen op excursie naar een interessante archeologische locatie. Wij wensen u veel plezier tijdens de uitvoering van het project!

Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

3

INLEIDING WAT IS HET? HET? Archeologie is meer dan het zoeken naar waardevolle schatten. Een archeoloog zoekt vooral naar sporen die ons meer kunnen vertellen over het verleden. Bodemvondsten vormen een belangrijke bron voor onze geschiedenis, ook over de periode waarvan we geen geschreven bronnen hebben. Met de 6 lessen van dit lespakket leren de leerlingen dat de grond onder hun voeten vol ligt met bronnen over ons verleden en dat er in ons hedendaagse landschap nog volop sporen van vroeger te zien zijn. De leerlingen maken kennis met het begrip archeologie en het werk van de archeoloog, ze ontdekken dat de bodem bestaat uit verschillende lagen en gaan aan de slag met het determineren en restaureren van vondsten. Vervolgens gaan ze op excursie onder leiding van een echte archeoloog, ze ontdekken sporen van vroeger in het landschap en beleven archeologie op locatie. Ter afsluiting maken ze een quiz waarin de opgedane kennis wordt getest. LEERDOELEN Met kwast en vergrootglas is geschikt voor leerlingen van groep 5 t/m 7 van het primair onderwijs. Per les zijn de leerdoelen aangegeven maar het project als geheel kent verschillende leerdoelen: o De leerling weet wat archeologie is en wat een archeoloog doet; o De leerling weet hoe je via archeologie en sporen in het landschap iets te weten kan komen over geschiedenis; o De leerling weet wat voor soorten vondsten er zijn (van verschillende materialen) en hoe deze worden gedetermineerd en gerestaureerd; o De leerling weet dat de bodem bestaat uit verschillende lagen van verschillende leeftijden en dat in de bodem sporen uit het verleden te vinden zijn. KERNDOELEN Met kwast en vergrootglas sluit aan bij een aantal kerndoelen uit Oriëntatie op jezelf en de wereld, zowel binnen het onderdeel tijd als binnen het onderdeel kunstzinnige oriëntatie: o 51: de leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren; o 52: de leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en Holocaust; televisie en computer. o 53: de leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis. o 56: de leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. DIDACTISCHE INSTEEK Deze lessenreeks is ontworpen volgens het principe van cyclisch leren (Kolb, Bloom). Dit houdt in dat een leeractiviteit optimaal effectief is als deze de volgende stadia omvat: 1. ervaren (kennis is hierbij ondersteunend) 2. verdiepen (in de vorm van reflecteren) 3. verklaren (inzicht bevorderen) 4. actief experimenteren (het geleerde toepassen in een nieuwe situatie)

Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

4

De lessenreeks bevat binnen de afzonderlijke lessen zowel actieve, receptieve en reflectieve elementen. Daarnaast is in veel lessen ruimte voor actief experimenten, zoals zelf een vondst restaureren, het determineren van een vondst en de afsluitende excursie. Leeractiviteiten die volgens het principe van cyclisch leren zijn opgebouwd, zorgen voor een uitdagende leeromgeving voor de leerlingen. In de inleidende lessen wordt het onderwerp archeologie op een leuke manier geïntroduceerd, zodat leerlingen nieuwsgierig worden naar het onderwerp en het onderwerp concreet kunnen ervaren. In de vervolglessen is ruimte om het onderwerp vanuit verschillende perspectieven te bekijken: door activerende werkvormen zoals creatieve opdrachten of door opdrachten die gericht zijn op overdenken, reflecteren of fantaseren. LESSTOFVERRIJKEND EN SAMENHANG Met kwast en vergrootglas is een lesstofverrijkend project voor groep 5 t/m 7. Het sluit aan bij verschillende onderdelen die vallen onder wereldoriëntatie. Het project sluit aan bij het canonvenster hunebedden en kan worden ingezet tijdens de behandeling van de tijdvakken jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties en burgers en stoommachines. Erfgoededucatie is niet gekoppeld aan een afzonderlijk schoolvak, maar heeft sterke samenhang met de vakken aardrijkskunde en geschiedenis. Er zijn ook koppelingen met andere maatschappijvakken en de creatieve vakken te maken. Zo kan dit archeologieproject worden gekoppeld aan taal, rekenen en handvaardigheid. De samenhang tussen aardrijkskunde en geschiedenis komt in dit project vooral tot uiting in de afsluitende excursie waarin de leerlingen lokaal kennismaken met sporen uit het verleden in het hedendaagse landschap. PLAATS IN LEERLIJN In opdracht van de gemeente Coevorden ontwikkelt Kunst en Cultuur Drenthe een leerlijn erfgoededucatie voor alle aan het cultuurmenu deelnemende scholen. Deze leerlijn zal uit 6 producten bestaan zodat elke bouw de mogelijkheid heeft om erfgoededucatie te doen. De producten uit de leerlijn sluiten elk aan bij 1 of meerdere van de 6 erfgoedsectoren (monumenten, musea, archieven, landschap, archeologie en immaterieel erfgoed). Dit project sluit aan bij de sector archeologie. OPZET EN TIJDSINVESTERING Les 1: Wat is archeologie? Les 2: Ons bodemarchief Les 3: Determineren van vondsten Les 4: Vondsten restaureren Les 5: Excursie Les 6: Archeologische quiz Deze 6 lessen vormen een vast onderdeel van het project en zullen in totaal zo’n 10 uur kosten. Les 1 t/m 4 zijn zeer gewenst om te doen voorafgaand aan de excursie. Hiermee zal in de planning van de leskist en de excursie rekening worden gehouden. LESMATERIAAL Een deel van het lesmateriaal krijgt de leerkracht zelf om op school te houden, een ander deel gaat via een planning rouleren over de deelnemende scholen. In bezit van de school: o Docentenhandleiding incl. tekeningen en werkbladen Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

5

o DVD ‘De Archeoloog’ o DVD ‘Verslag van vroeger’ Via de website http://www.archeos.nl/docenten/leskoffer/download.php zijn de tekeningen te downloaden om te laten zien via het digibord. Roulerend over scholen: o Leskist met daarin: o 6 onderzoekssets bestaande uit: 1 paar handschoenen Loep Kwastje Zwart stuk papier Magneet o Pipetflesje alcohol o Archeologische bodemvondsten PRAKTISCHE INFORMATIE In welke periode de leskist op school komt en wanneer de school wordt ingepland voor de excursie wordt op elkaar afgestemd. Zo kunt u voorafgaand aan de excursie het project in de klas doen. Voor vragen of opmerkingen kunt u altijd contact opnemen met de erfgoedspecialisten van Kunst en Cultuur Drenthe via [email protected] of 0592-336999 (ook voor vragen over de excursie).

Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

6

LES 1

HET WERK VAN DE ARCHEOLOOG

Activiteit

Via een DVD en werkbladen maken leerlingen kennis met het werk van de archeoloog De leerlingen maken kennis met het werk van de archeoloog De leerling kan twee fasen van een archeologisch onderzoek benoemen 45 minuten DVD De archeoloog, werkbladen

Doel Duur Lesmateriaal

VOORBEREIDING o Lees de achtergrondinformatie bij les 1 (pag. 9) o Bekijk de DVD o Kopieer het werkblad 1: Het werk dan de archeoloog (pag. 10) (per groepje 1 blad) o Kopieer het werkblad 2: Extra opdracht bij les 1 (pag. 11) (per leerling 1 blad) UITVOERING Stap 1 Zet de film ‘De Archeoloog’ klaar. Het eerste deel van de film heet ‘De opgraving’ en bestaat uit een aantal fragmenten: o Grondboring 0:00 – 2:15 o Bestuurder graafmachine 2:15 – 3:04 o Tekeningen maken in het veld 3:04 – 4:13 o Man met metaaldetector 4:13 – 5:10 o Waterput onderzoek 5:10 – 7:28 o Vondstadministratie 7:28 – 8:05 o Waarom archeoloog worden? 8:05 – 8:45 Bekijk met de leerlingen het eerste deel van de film. Zet de film stil na ‘De grondboring’ Stel de vraag: Wat kan een archeoloog met een grondboring ontdekken? Laat de film verder spelen en zet weer stil na ‘Waarom archeoloog worden?’ Stel de vraag: Waarom wil dit meisje archeoloog worden? Stap 2 Laat de film verder spelen en zet hem stil voor ‘Het onderzoek’ (vanaf minuut 11:21). Verdeel de klas in zes groepjes en deel per groepje een exemplaar van het werkblad ‘Het werk van de archeoloog’ uit. Geef elk groepje de opdracht speciaal te letten op een bepaald materiaal of een bepaalde vondst. Verwijs naar de lijst van materialen en vondsten en de bijbehorende vragen op het kopieerblad. Dat zijn: o Groep 1: Aardewerken pot: hoe weet de onderzoeker hoe oud het voorwerp is? o Groep 2: Munten: hoe weet de onderzoeker hoe oud het voorwerp is? o Groep 3: Mantelspeld: hoe weet de onderzoeker hoe oud het voorwerp is? o Groep 4: Houten plankje: hoe weet de onderzoeker hoe oud het voorwerp is? o Groep 5: Dierenbotten: welke twee bijzonderheden kan de onderzoeker zien aan de botten? o Groep 6: Mensenbotten: welke twee bijzonderheden kan de onderzoeker zien aan de botten? Laat de groepjes gedurende de film het antwoord vinden op hun vraag. Na afloop van de film kunnen de leerlingen nog even kort overleggen en daarna worden de antwoorden van de verschillende groepjes klassikaal besproken. Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

7

VERWERKING Laat de leerlingen de extra opdracht in de klas maken, deel hiervoor werkblad 2 uit.

De juiste volgorde van de zinnen is: R Lang geleden werden in een pot granen bewaard. O De pot met granen viel stuk: de scherven kwamen terecht in de grond. M Op die grond zijn er nu plannen voor een nieuwbouwwijk E Vóór de nieuwbouw begint, doet de archeoloog een grondboring. Hij kijkt of hij sporen van vroeger ziet I De archeoloog vindt sporen in de grond. Nu komt er een opgraving. N Op de opgraving wordt de eerste grondlaag door een graafmachine weggehaald. S Daarna gaan archeologen met kleine schepjes en kwastjes op zoek. Ze vinden iets! E De vondst wordt in een zakje gedaan en krijgt een nummer. M Dan wordt op de plattegrond van de opgraving aangetekend waar de vondst is gevonden. U De vondst gaat voor onderzoek naar het laboratorium. N In het laboratorium blijkt de vondst erg oud te zijn. Het is een heel waardevol object. T Het object krijgt een plaats in een museum.

Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

8

INFORMATIE BIJ LES 1

HET WERK VAN DE ARCHEOLOOG

In ons land begint de prehistorie ruim 250.000 jaar geleden. Van die tijd bestaan geen geschreven bronnen. Alles wat we weten over de prehistorie, weten we door vondsten van archeologen. Ook uit de tijd die veel dichter bij ons ligt, bijvoorbeeld de Nieuwe Steentijd (4900-1900 v.Chr.), hebben we alleen een beeld door de opgravingen van archeologen. De oudste vondsten die in Drenthe zijn gevonden, gaan terug tot 100.000 jaar geleden. Dit tijdperk wordt het Paleolithicum, de oude Steentijd genoemd. De vondsten die zijn gedaan zijn vuistbijlen en schrabbers. Zij zijn van de Neanderthalers die op een aantal plekken in Drenthe zijn gevonden. Deze jagers hadden geen vaste plek om te wonen. Zij trokken achter de mammoeten en wolharige neushoorns aan en jaagden daarop. Rond 9000 v.Chr. begint het Mesolithicum, de midden-Steentijd. De mensen die in deze tijd leefden waren jagers en voedselverzamelaars. Ook zij hadden nog geen vaste woonplaats. De oudste boot ter wereld die bij Pesse, in onze provincie, werd gevonden komt uit deze tijd en dateert van rond 8000 v.Chr. Vanaf 4900 v. Chr. zien we een geleidelijke overgang van jagen en het verzamelen van voedsel uit de natuur, naar een vastere woonplek n.l. het boerenbestaan. Dit tijdperk wordt het Neolithicum, de nieuwe steentijd genoemd. Vanaf 3500 v.Chr. zien we dat de mensen van de Trechterbekercultuur, in wat nu Drenthe heet, komen wonen. De boeren van deze cultuur zijn vooral bekend door hun potten in de vorm van een trechter én van de bouw van imposante grafkelders: de hunebedden. Er zijn nog 54 hunebedden waarvan 52 in Drenthe en twee in Groningen. Oorspronkelijk zijn er vermoedelijk wel meer dan honderd geweest. Vanaf 1900 v.Chr. begint de Bronstijd. Voor deze periode waren de werktuigen van steen, hout en bot. Met de uitvinding van brons werden er steeds meer voorwerpen van dit soort metaal gemaakt. Het waren bijlen, dolken en sieraden zoals armbanden. In deze tijd werden de doden begraven in grafheuvels. Op veel plaatsen in Drenthe zijn ze nog steeds zichtbaar in het landschap. De mensen uit de Bronstijd woonden in hout gebouwde woon-stalhuis boerderijen waarin het vee in de winter ook binnen stond. De boerderijen varieerden sterk in afmeting; sommigen waren 5 x 18m en anderen hadden wel een lengte tot 65m zoals in Elp! De Bronstijd eindigde rond 800 v.Chr. De IJzertijd doet zijn intrede. De ijzertijd begon toen brons grotendeels werd vervangen door ijzer, wat wél lokaal gemaakt werd. Op verschillende plekken in Drenthe zijn sporen van deze ijzerindustrie gevonden. De IJzertijdbevolking in Drenthe bestond uit kleine groepen boeren die in kleine buurtschappen woonden. Deze buurtschappen met landbouwakkers, de zo genaamde Celis fielden, zijn op veel plekken in Drenthe teruggevonden. Zo ook de urnenvelden, de begraafplaatsen, waar de mensen uit de IJzertijd hun doden in urnen achterlieten. Met de komst van Romeinen eindigt de IJzertijd. Gedurende de Romeinse tijd (12 v. Chr.-450 n. Chr.) heeft Drenthe nooit onderdeel van het Romeinse Rijk uitgemaakt. Wel zijn er importen uit zuidelijker streken ontdekt, zoals aardewerk (terra sigilla), bronzen beeldjes en munten. De inheemse nederzettingen uit deze periode waren klein, een enkele uitzondering daargelaten. De bekendste veenlijken stammen uit de Romeinse tijd (eventueel nog uit het einde van de IJzertijd): het meisje van De en het paar van Weering. In de Middeleeuwen kwamen er kerken en kloosters. Kerken in onder andere Aanloop, Rolde, Beilen, Emmen, Vries en Dieven. Kloosters in onder andere Assen. Daar moeten toen ook mensen hebben gewoond. Steden kenden Drenthe in de Middeleeuwen niet. Uit de tijd van de Middeleeuwen hebben we ook geschreven bronnen, maar niet of nauwelijks over het dagelijks leven. In Coevorden zijn bijvoorbeeld pelgrimsinsignes uit de Middeleeuwen gevonden, Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

9

waaruit we kunnen afleiden dat de pelgrims langs Coevorden trokken of uit Coevorden zelf kwamen. En uit de Moderne Tijd? Wat zullen archeologen in de toekomst nog vinden van ons? In elke periode zijn er voorwerpen in de grond terecht gekomen. Samen met natuurlijke sporen, zoals zaden, pitten en noten, restanten van bomen en planten, vormen zij ons bodemarchief. Een heleboel materialen vergaan eenvoudigweg doordat ze eeuwen in de grond liggen. Daarnaast zijn er andere factoren die het bodemarchief verstoren. De natuur is een boosdoener: bomen wortelen in de grond en konijnen graven er hun holen. Maar ook de mens heeft grote invloed op wat er in de grond gebeurt. Door het afgraven van stukken grond of het erg diep omploegen van akkerland, worden sporen uitgewist. Om beter voor ons bodemarchief, waarin een deel van ons erfgoed ligt, te zorgen, werken archeologen hard om dit archief in kaart te brengen. Zo kunnen ze gemeenten adviseren bij nieuwe bouwplannen. Als de archeologen weten dat er waardevolle informatie, met andere woorden belangrijke bronnen, in de grond zitten, wordt gezocht naar een manier van bouwen waarbij deze vondsten veilig in de grond bewaard blijven. Het klinkt misschien raar, maar het liefst laat de archeoloog de vondsten in de grond zitten. Hier hebben ze eeuwen veilig gelegen. Door ze eruit te halen, verstoort hij ook het bodemarchief. Vaak zijn de vondsten op zich niet kostbaar, maar ze zijn belangrijk omdat ze iets zeggen over de plaats waar ze gevonden zijn. Het zijn belangrijke bronnen.

Met kwast en vergrootglas: Archeologieproject

10