L E R E N O M G A A N M E T C OE L IA KIE
! 2
Op de laatste pagina's van deze brochure vindt u een toelichting (woordenlijst) van de gebruikte medische termen.
INHOUD 1 Coeliakie – en wat nu? 2 Wat is coeliakie? 3 Hoe ontstaat coeliakie? 4 Wat zijn de symptomen? 5 Welke klinische vormen van coeliakie zijn er? 6 Wat moet ik doen bij een vermoeden van coeliakie? 7 Coeliakie en diabetes 8 Coeliakie en lactose-intolerantie 9 Hoe wordt coeliakie behandeld? 10 Wat zijn de positieve effecten van glutenvrije voeding? 11 Wat is een evenwichtige voeding? 12 Hoe kan ik gezond en evenwichtig eten? 13 Welke voeding is toegestaan? 14 Waar moet ik op letten bij het koken? 15 Wat is nog meer belangrijk bij glutenvrije voeding? 16 Is glutenvrije voeding de enige therapie voor coeliakie? 17 Wanneer is meer onderzoek nodig? 18 Is leven met coeliakie een probleem? 19 Wie is Schär? 20 Wat is „Taste for Life“? 21 Wat heeft Schär te bieden? Woordenlijst
04 06 09 10 12 14 16 17 18 19 21 22 24 36 38 39 40 42 44 45 47 48
3
COELIAKIE – EN WAT NU?
Een diagnose die veel vragen oproept Er ontstaan veel vragen door beperkingen in de dagelijkse voeding en uit angst dat veel levenslust verloren zal gaan. Er is echter geen enkele reden om daarvoor te vrezen, want coeliakiepatiënten hoeven tegenwoordig nauwelijks
problemen te ondervinden door hun aandoening. Er moeten weliswaar enkele regels in acht worden genomen, maar leven met coeliakie kan een leven zonder compromissen zijn.
1 4
Als de diagnose coeliakie is gesteld, volgt een aantal essentiële, positieve veranderingen. In de eerste plaats verdwijnen de symptomen geleidelijk door slechts het volgen van een glutenvrije voeding, zonder medicijnen. Het algehele welzijn wordt hersteld, en verontrustende of zelfs beangstigende symptomen en klachten van coeliakie zoals gewichtsverlies of winderigheid verdwijnen. De lichamelijke en geestelijke conditie worden beter, en vooral het concentratievermogen en de spierkracht herstellen zich. De coeliakiepatiënt die van deze voordelen wil profiteren, moet zijn voeding aanpassen. Het is niet gemakkelijk voortaan af te zien van brood en deegwaren; het zijn belangrijke onderdelen van onze moderne voeding. Dit probleem met eten is met wat ken-
nis en een klein beetje fantasie op te lossen. De fantasie helpt om de rijke glutenvrije keuken te ontdekken. Er zijn voedingsmiddelen beschikbaar die van nature glutenvrij zijn en andere waarvan door speciale voedingsproducenten een grote verscheidenheid wordt geproduceerd. In deze brochure willen wij bijdragen aan de kennis waarmee de kleine problemen in het dagelijks leven van coeliakiepatiënten makkelijker te verhelpen zijn.
_ Prof Carlo Catassi Kliniek voor kinder- en jeugdgeneeskunde van de Universiteit Marche (Italië) Center For Celiac Research University of Maryland Baltimore (USA) 5
2
tarwe
WAT IS COELIAKIE?
Coeliakie is een chronische intolerantie voor gluten. Gluten is een eiwit dat voorkomt in verschillende graansoorten, zoals tarwe, haver, rogge, gerst, spelt en kamut. Bij kinderen en volwassenen met een genetische aanleg leidt het eten van glutenhoudende producten of producten met sporen van gluten tot een immuunreactie in de darmen, en daaropvolgend tot chronische ontsteking en afbraak van de darmvlokken (atrofie) in de dunne darm. Het slijmvlies van de dunne darm is bekleed met darmvlokken en microvilli, die het oppervlak vergroten waardoor de voedingsstof-
6
fen worden opgenomen. Bij coeliakiepatiënten zijn de darmvlokken en de microvilli in de dunne darm grotendeels afgebroken, en daarbij is het slijmvlies van de dunne darm beschadigd. Doordat het oppervlak van het slijmvlies is verkleind, kunnen minder of geen voedingsstoffen (eiwitten, vetten, koolhydraten, vitaminen en mineralen) worden opgenomen. Dit leidt tot ondervoeding en symptomen van tekorten.
haver
gerst
emmertarwe
rogge
Coeliakie of intolerantie voor gluten is een van de meest voorkomende intoleranties ter wereld. In landen waar veel bewoners afstammen van Europeanen (Europa, Noorden Zuid-Amerika, Australië) heeft naar schatting een op de honderd personen coeliakie. Een vergelijkbaar percentage is van toepassing op ontwikkelingslanden in NoordAfrika, in het Midden-Oosten en in India, waar de bevolking voornamelijk granen eet.
Wat is gluten? Gluten is een eiwit dat voorkomt in verschillende graansoorten, zoals tarwe, haver, rogge, gerst, spelt en kamut. Gluten heeft een zeer lage voedingswaarde. Het dient vooral als kleefstof die tarwemeel bij elkaar houdt en daardoor bijvoorbeeld het bakken van brood mogelijk of makkelijker maakt.
7
tarwe
rogge
haver
gerst
spelt 8
kamut
HOE ONTSTAAT COELIAKIE? Coeliakie is een complexe aandoening die wordt veroorzaakt door een samenspel van verschillende genetische en externe factoren.
Genetische factoren Men gaat ervan uit dat genetische factoren een rol spelen bij het ontstaan van coeliakie, want eerstegraads familieleden van coeliakiepatiënten hebben tien maal zoveel kans op coeliakie dan andere mensen. Er moeten genetische factoren een rol spelen, want bloedverwanten in de eerste graad hebben tien maal zo veel kans op coeliakie als andere mensen. De talrijke genen die verantwoordelijk zijn voor erfelijke aanleg zijn echter nog niet allemaal onderzocht. Belangrijk zijn enkele factoren van het HLA-systeem, een gencomplex dat dient voor het herkennen van niet-lichaamseigen moleculen. Bij de
meeste coeliakiepatiënten (minstens 95 %) worden de zogeheten genotypen HLA-DQ2 en DQ8 aangetroffen. HLA-DQ2 en -DQ8 zijn weliswaar een voorwaarde voor de ontwikkeling van de aandoening, maar zijn daarvoor niet alleen verantwoordelijk. Want een groot deel van gezonde mensen (20-30% van de wereldbevolking) beschikt over dezelfde genetische factoren.
3
Exogene factor De enige tot dusver bekende exogene factor die een rol speelt bij coeliakie is de aanwezigheid van gluten in de dagelijkse voeding van de hedendaagse mens. 9
WAT ZIJN DE SYMPTOMEN? Er zijn verschillende symptomen die op coeliakie kunnen wijzen. Typische symptomen van coeliakie zijn diarree, gewichtsverlies, lusteloosheid, een opgeblazen gevoel, buikpijn, misselijkheid en bij kinderen groeistoornissen. In sommige gevallen is er sprake van anaemie (bloedarmoede), osteoporose (botontkalking), amenorrhea (wegblijven van de menstruatie), vitamine- of mineralentekort. Ook andere immuniteitsziekten zoals diabetes type 1 en schildklierontsteking kunnen op coeliakie wijzen. De symptomen zij zo divers, dat coeliakie in verschillende klinische
10
vormen wordt verdeeld, die bij de diagnose in acht moeten worden genomen. Bij de typische symptomatische vorm van coeliakie doen zich gastro-intestinale klachten voor (tegenwoordig niet vaak meer). Wat echter vaker voorkomt, zijn atypische symptomen en klachten die niet direct aan coeliakie doen denken, zoals geïrriteerde darmen of ijzergebrek. Bij de stille vorm van coeliakie treden geen bijzondere symptomen op. Deze vorm wordt vaak pas na serologisch onderzoek vastge-
4
steld bij mensen met een verhoogd risico, zoals diabetici of familieleden van coeliakiepatiënten. In die gevallen lijken de symptomen niet zichtbaar, maar is in de praktijk een verbetering van lichamelijke en geestelijke gezondheid merkbaar zodra wordt overgestapt op een glutenvrije voeding. Een kleine groep patiënten heeft andere dan darmproblemen, zoals dermatitis herpetiformis (ziekte van Dühring), stomatitis aphtosa, diabetes type I, osteoporose, vruchtbaarheidsproblemen, thyroïditis, allergieën,
intoleranties en sommige neurologische ziekteverschijnselen die in verband gebracht kunnen worden met coeliakie. In heel zeldzame gevallen kan coeliakie zich uiten in een darmzweer of darmgezwel.
11
WELKE KLINISCHE VORMEN VAN COELIAKIE ZIJN ER? Korte beschrijving van de klinische vormen van coeliakie
12
Typische, symptomatische coeliakie
Atypische coeliakie coeliakie
De typische vorm van coeliakie ontwikkelt zich al vroeg, doorgaans enkele maanden na de borstvoeding, en gaat gepaard met typische symptomen van slechte voedselopname: chronische diarree, groeiproblemen, gebrek aan eetlust, misselijkheid en een opgeblazen gevoel.
De symptomen van de atypische coeliakie komen pas later tot uiting op een ander gebied dan de darmen, zoals bloedarmoede door ijzergebrek, toename van transaminasen, terugkerende buikpijn, hypoplasie van het tandglazuur, dermatitis herpetiformis (ziekte van Dühring) en groeistoornissen in de schoolleeftijd.
5 Stille coeliakie
Mogelijke of latente coeliakie
Stille coeliakie wordt bij mensen zonder symptomen meestal tijdens een serologisch onderzoek toevallig ontdekt door de aanwezigheid van positieve antistoffen. In veel gevallen lijken de symptomen niet zichtbaar, maar is in de praktijk een verbetering van lichamelijke en geestelijke gezondheid merkbaar zodra wordt overgestapt op een glutenvrije voeding.
Bij mogelijke of latente vormen van coeliakie zijn met een serologisch onderzoek positieve testresultaten bereikt, maar geeft een darmbiopsie geen sterke aanwijzingen. Bij mensen met deze vorm van coeliakie kan schade in de dunne darm ontstaan als zij geen glutenvrije voeding gebruiken. Vaak wordt ook coeliakie geconstateerd bij mensen met een auto-immuunziekte, met name diabetes type 1 en thyroïditis, of met het syndroom van Down, Turner of Williams of een IgA-tekort. 13
Normaal slijmvlies van de dunne darm, afbraak stadium II en afbraak stadium III c.
WAT MOET IK DOEN BIJ EEN VERMOEDEN VAN COELIAKIE? Bij symptomen die wijzen op coeliakie volstaat een serologisch onderzoek meestal voor de eerste diagnose. De definitieve diagnose kan alleen worden gesteld met een dunne-darmbiopsie. Bij deze biopsie worden kleine stukjes weefsel weggenomen en onderzocht om eventuele afbraak van darmvlokken vast te stellen.
6 14
Serologische onderzoeken Serologisch onderzoek kan het vermoeden van coeliakie versterken. Daarbij worden in eerste instantie de antitransglutaminase antistoffen (anti-tTG) in de categorie IgA onderzocht. Dit is een bijzonder betrouwbare, routinematig uitgevoerde bloedtest. Net zo veelzeggend, maar minder gebruikelijk, is een onderzoek naar anti-endomysium-antistoffen (EMA). De antigliadine-antistoffen (AGA) in de categorie IgA en IgG zijn vooral bij kinderen tot 3 jaar het duidelijkst, omdat deze een eenduidiger testresultaat opleveren dan de andere antistoffen. Verandering van AGA-IgG alleen is niet doorslaggevend voor
de diagnose, behalve voor kinderen met een IgA-tekort.
De dunne-darmbiopsie Bij een positieve uitslag van het serologisch onderzoek wordt een dunne-darmbiopsie aanbevolen die wordt uitgevoerd middels een gastro-duodenoscopie. Als het serologische onderzoek een positief resultaat heeft én typische veranderingen in de dunne darm worden geconstateerd (afbraak van vlokken, toename van intra-epitheliale lymfocyten), kan met zekerheid de diagnose coeliakie worden gesteld.
Glutentest Sommige gastroenterologen adviseren in geval van twijfel (dus als niet eenduidig coeliakie is vastgesteld) na één à twee jaar glutenvrije voeding korte tijd weer gluten in het voedingspatroon op te nemen. Als de consumptie van gluten binnen enkele maanden (in uitzonderlijke gevallen na jaren) leidt tot een klinische en bioptische achteruitgang, wordt de eerdere diagnose bevestigd. Deze glutentest moet plaatsvinden onder streng toezicht van een arts.
15
7 COELIAKIE EN DIABETES Dezelfde oorzaken. En beide een evenwichtige voeding als oplossing. Vijf tot tien procent van mensen met diabetes type I (insuline-afhankelijke diabetes) hebben ook coeliakie. Voor beide aandoeningen moet een strikt dieet worden gevolgd, waarbij echter niet alles verboden is. Aan diabetici (zowel met als zonder coeliakie) wordt tegenwoordig een "normale", evenwichtige voeding aangeraden wat betreft calorieën, eiwitten, suikers (koolhydraten) en vetten. Om een verhoogde bloedsuikerspiegel na het eten te voorkomen, zijn complexe koolhydraten (brood, pasta, natuurlijk glutenvrij) en vezelrijke levensmiddelen (groenten, peulvruchten en vers fruit) beter dan voedingsmiddelen met veel enkelvoudige suikers (zoetwaren, 16
suiker). Levensmiddelen met veel enkelvoudige suikers mogen slechts met mate worden gebruikt. Vetten van plantaardige oorsprong (zoals koudgeperste olijfolie) en voedingsmiddelen met meervoudig onverzadigde vetzuren (bijvoorbeeld vis) zijn het beste, omdat deze een gunstige uitwerking hebben op het cholesterolgehalte in het bloed. De behandeling van coeliakie heeft ook een positieve uitwerking op diabetes, omdat de stofwisseling beter onder controle wordt gehouden en eventueel ook het insulinegebruik kan worden verlaagd. Bovendien kunnen daarmee eventuele verborgen complicaties worden vermeden, zoals bloedarmoede of botontkalking.
8
COELIAKIE EN LACTOSE-INTOLERANTIE Lactose-intolerantie en coeliakie treden vaak tegelijk op, maar hebben verschillende oorzaken.
Voor de diagnose en ook de eerste tijd na de diagnose kan bij coeliakiepatiënten ook (tijdelijke) lactose-intolerantie optreden, die wordt veroorzaakt door beschadiging van het slijmvlies van de dunne darm. In sommige gevallen verdwijnt de lactose-intolerantie niet nadat de patiënt is overgestapt op glutenvrije voeding en het dunne-darmslijmvlies zich heeft hersteld. Dit is te wijten aan een genetisch gebrek van een enzym, dat veel voorkomt onder bewoners van Zuid-Europa en niet wordt veroorzaakt door coeliakie. In dergelijke gevallen kan de consumptie van lactosehoudende levensmiddelen (vooral melk) lei-
den tot langdurige klachten zoals buikpijn en winderigheid. Voor de behandeling van lactose-intolerantie moeten levensmiddelen met een hoog lactosegehalte (melk en melkproducten, ijs op melkbasis, verse kaas) worden vermeden. In plaats van melk kunnen sojaproducten of melk met een laag lactosegehalte worden gedronken, die in elke supermarkt verkrijgbaar is. Omdat de meeste patiënten een zekere hoeveelheid lactose verdragen, vormen zure melkproducten zoals yoghurt en karnemelk harde Nederlandse kaassoorten meestal geen probleem. 17
9 HOE WORDT COELIAKIE BEHANDELD? Wie strikt glutenvrij eet, hoeft geen enkel probleem te hebben. Een streng glutenvrij dieet is momenteel de enige therapie die een coeliakiepatiënt een optimale gezondheid kan garanderen. De symptomen verdwijnen, en de bij serologisch onderzoek vastgestelde waarden en de slijmlaag van de dunne darm herstellen. De enige oplossing voor coeliakie bestaat uit het vermijden van alle voedingsmiddelen die van glutenhoudende graansoorten worden gemaakt. Zelfs de kleinste hoeveelheid gluten kan weefselschade veroorzaken. In de meest uiteenlopende levensmiddelen kan gluten voorkomen, dus bij het inkopen 18
moet zorgvuldig worden opgelet. De overstap naar glutenvrije voeding wordt vergemakkelijkt door de vele speciale producten voor coeliakiepatiënten (brood, deegwaren, koek, pizzabodems, meel, koekjes, zoetwaren). Deze speciale producten worden aangeduid met het symbool van een "doorgestreepte aar". Dit symbool garandeert dat een product glutenvrij is. Als extra ondersteuning bij de dagelijkse voeding zijn lijsten met voedingsmiddelen verkrijgbaar bij coeliakieverenigingen. Deze kunt u opvragen bij het Voedingscentrum te Den Haag.
10 WAT ZIJN DE POSITIEVE EFFECTEN VAN GLUTENVRIJE VOEDING? De symptomen verdwijnen
De symptomen verdwijnen, en de bij serologisch onderzoek vastgestelde waarden en de slijmlaag van de dunne darm worden normaal. Bij coeliakiepatiënten met de typische symptomen zijn de effecten van glutenvrije voeding onmiddellijk zichtbaar. Binnen enkele dagen verbeteren de eetlust en het algehele welzijn, de diarree verdwijnt en kinderen beginnen normaal te groeien. Ook eventuele tekenen van tekorten, zoals broze botten of bloedarmoede door ijzergebrek, verdwijnen geleidelijk. Glutenvrije voeding verkleint het risico van langdurige gezondheidsproblemen, vooral wanneer er direct na de diag-
nose mee wordt begonnen. Autoimmuunziekten die met coeliakie samenhangen, kunnen echter niet helemaal worden uitgesloten. Een voorbeeld daarvan is bijvoorbeeld thyroïditis (ziekte van Hashimoto), die vooral voorkomt onder meisjes in de puberteit.
Voordelen van een glutenvrije voeding: _Slijmvlies van de dunne darm herstelt zich _Voedingsstoffen worden door het lichaam opgenomen en benut _Gewichtsverlies wordt tegengegaan _ Algeheel welzijn neemt toe 19
20
WAT IS EEN EVENWICHTIGE VOEDING? Glutenvrije voeding kan gezond, lekker en evenwichtig zijn. Wie gezond en fit wil blijven, moet gevarieerd eten, veel water drinken en matig zijn met zout. Een afwisselende voeding is van groot belang.
Een gezonde dagelijkse voeding kan worden weergegeven als een Schijf van Vijf die uit verschillende lagen bestaat.
11 21
HOE KAN IK GEZOND EN EVENWICHTIG ETEN? Groenten en fruit: 200 gram groenten en twee maal fruit Groenten en fruit bevatten voedingsvezels, vitaminen, mineralen, sporenelementen en antioxidanten. Eet iedere dag 200 gram groenten en twee maal fruit. Graanproducten: bij iedere hoofdmaaltijd Graanproducten, zoals glutenvrij brood en glutenvrije pasta, aardappelen en rijst, bevatten veel koolhydraten en voedingsvezels. Deze leveren energie die het lichaam makkelijk kan verwerken. Bij iedere hoofdmaaltijd moet een levensmiddel uit deze groep worden gegeten, dus 3 porties per dag. 1 portie = ca. 80-100 g glutenvrij brood, ca. 200 g aardappelen, ca. 100 g glutenvrije pasta. Melk en melkproducten: dagelijks Melk en melkproducten, zoals yoghurt, kwark en kaas, bevatten eiwitten, vet, kalk (= calcium) en vitaminen. Eet hiervan 2 porties van elk 120 g, indien mogelijk vetarm. 22
12
Vlees, vis, eieren, peulvruchten: dagelijks voldoende Vlees, vis en eieren bevatten eiwitten, vet, mineralen (met name ijzer) en vitamine B. Ook peulvruchten zoals bonen, linzen, erwten en kikkererwten behoren tot deze groep, omdat ze niet alleen veel koolhydraten maar ook veel eiwitten en ijzer bevatten. Eet dagelijks afwisselend 1 portie vlees of vis (ca. 100120 g rauw) of als alternatief 2 keer per week peulvruchten (ca. 60 g). Het gezondst zijn mager rundvlees, gevogelte en vis. Eet maximaal 2 keer per week eieren. Vetten en oliën: dagelijks met mate Vetten en oliën bevatten essentiële vetzuren en in vet oplosbare vitaminen (A,D,E,K). Het gezondst zijn plantaardige vetten, zoals koudgeperste olijfolie en pitoliesoorten. Eet dagelijks maximaal 3 porties van elk 10 g. Dierlijke vetten (zoals in boter) dienen met mate te worden gegeten.
vetten en oliën
melk yoghurt kaas vlees gevogelte vis peulvruchten ei
glutenvrije pasta glutenvrij brood rijst maïs aardappelen
groenten en fruit
Tips voor een gezonde en evenwichtige voeding Enkele simpele tips: Enkele kleine suggesties: _ gebruik bijvoorbeeld 30 g olie per dag, bij voorkeur olijf- , zonnebloem-, koolzaad-, lijnzaad-, noten-, sesamolie, enz. _ drink dagelijks minstens 1-2 liter water. Drink bij voorkeur mineraalwater, verdunde vruchten- of groentensappen, ongezoete kruiden- en vruchtenthee. _ bereid gerechten zorgvuldig en zonder vet (braden, stoven, stomen). _ eet langzaam, kauw goed en geniet van het eten. _ gebruik meer verse kruiden en specerijen in plaats van zout.
_ wees matig met alcohol. _ wees matig met zoetwaren, zoutjes en gezoete dranken en spaarzaam met suiker. _ zorg voor minstens 3 porties groenten en fruit per dag _ gebruik bij het koken uitsluitend glutenvrije ingrediënten. _ Voorkom contact met glutenhoudende levensmiddelen. _ ga regelmatig sporten. Schär-producten zijn verkrijgbaar in talrijke reformhuizen, bij speciaalzaken, drogisterijen, supermarkten en internetwinkels. 23
13 WELKE VOEDING IS TOEGESTAAN? Waaraan kan ik glutenvrije levensmiddelen herkennen? Het herkennen van zogeheten "riskante" levensmiddelen wordt gemakkelijker door een nieuwe EUrichtlijn voor certificering van levenmiddelen. Volgens deze richtlijn moeten producenten op levensmiddelen vermelden wanneer deze gluten bevatten, zelfs als het gaat om minimale hoeveelheden.
24
Meestal leidt bewuste of onbewuste consumptie van gluten tijdens het eten niet tot ernstige klachten, maar op de lange termijn kan opnieuw schade aan de slijmlaag van de darmen ontstaan. Het is dus belangrijk bij de keuze van levensmiddelen en bij het eten altijd voorzichtig te blijven zonder bij de gedachte aan gluten in paniek te raken of in de stress te schieten. Dergelijke reacties zijn nergens voor nodig.
Riskante levensmiddelen Internationaal symbool voor glutenvrije levensmiddelen
Levensmiddelen zonder problemen Er zijn veel producten die van nature glutenvrij zijn en zonder bezwaar kunnen worden gegeten: rijst, maïs, aardappelen, peulvruchten, boekweit, tapioka, melk en melkproducten, vlees, vis, eieren, plantaardige oliën, groenten en fruit. Bovendien zijn er talrijke producten die speciaal voor coeliakiepatiënten worden vervaardigd (brood, deegwaren, gebak, pizzabodems, meel, koekjes, zoetwaren). Deze speciale producten worden aangeduid met het symbool van een "doorgestreepte aar". Dit symbool garandeert dat een product glutenvrij is.
Riskant zijn de levensmiddelen die gluten of tarwe als ingrediënt of toevoeging kunnen bevatten. Voorbeelden zijn kant-en-klaargerechten, worst, sojasaus en ijs. Bij deze levensmiddelen is het bijzonder belangrijk de lijst met ingrediënten op de verpakking zorgvuldig te lezen. Riskant zijn ook levensmiddelen die tijdens de productie mogelijk met gluten in aanraking zijn geweest.
Verboden levensmiddelen Verboden zijn alle levensmiddelen die tarwe, dinkel (spelt), kamut, triticale, gerst en rogge bevatten. Haver moet eveneens worden vermeden, omdat het vaak met gluten in aanraking is geweest.
25
Een praktische steun bij de boodschappen en keuze van producten Wij raden aan naast de volgende tabellen informatie van de
coeliakievereniging in uw land te gebruiken.
Graan Zonder bezwaar Maïs Rijst Gierst Boekweit Amaranth Johannusbroodmeel Quinoa Tapioca Maniok Aardappelen Oliehoudende zaden
Boekweit Gierst
26
Riskant Kant-en-klaarproducten (aardappelpuree, enz.) Gearomatiseerde chips Popcorn
Verboden Tarwe Haver Gerst Rogge Kamut Bulgur, couscous Alle deegwaren, bakwaren, vlokken, muesli, enz. die van deze granen worden gemaakt
Fruit Zonder bezwaar Diepvries- en vers fruit Noten Gedroogd fruit zonder meel
Bedenkelijk Gekonfijte vruchten
Verboden Gedroogd fruit met meel
Groenten Zonder bezwaar Diepvries- en verse groenten Ingemaakte groenten (in olie, azijn, zout, pekel, enz.) Verse peulvruchten (kikkererwten, erwten, bonen, linzen, soja)
Bedenkelijk Kant-en-klare groentengerechten
Verboden Gerechten met groenten of granen Groenten met een deeglaag
27
Melkproducten en kaas Zonder bezwaar
Bedenkelijk
Melk
Kant-en-klare milkshakes
Yoghurt
Crème en pudding Gesmolten kaas Kant-en-klare gerechten met kaas
Room Mascarpone Kwark Karnemelk Kefir Verse kaas naturel, natuurkaas zoals Emmentaler, Goudse of Edammer kaas, Tilsiter, Parmesaanse kaas, schapenkaas, geitenkaas (naturel), mozarella
28
Verboden Yoghurt met mout, graan, koekjes
Vlees, vis, eieren Zonder bezwaar Alle soorten vlees en vis (vers of uit de diepvries) Visconserven: natuurlijk ingelegd in olie, of gerookt Mosselen, garnalen, scampi, krabvlees, grote garnalen (vers of uit de diepvries) eieren
Bedenkelijk Worstproducten Kant-en-klaarsaus met vlees of vis Kant-en-klaargerechten met vlees of vis
Verboden Vlees of vis met (paneer)meel of met glutenhoudende saus panharing, braadrolmops, surimi-imitatiekrab
29
Dranken Zonder bezwaar Koolzuurhoudende dranken Dranken in zakjes of met filters: thee, cafeïnevrije koffie, (versgemalen) koffie Puur vruchtensap, vruchtennectar, vruchtensiroop Alcoholische dranken: witte en rode wijn, rosé, sekt, prosecco, brandewijn, grappa, cognac, brandy, rum, tequila, calvados, kirsch, gin
Bedenkelijk Kant-en-klaarmixen voor: coctails, chocolademelk, Isotone dranken Vruchtensappen met extra voedingsvezels Likeuren
Verboden Bier Gerst- of gerstemouthoudende oploskoffie, surrogaatkoffie, granenkoffie, diverse oplosthee en sommige gearomatiseerde thee
30
Zoetigheden Zonder bezwaar Honing Suiker Fructose Dextrose
Bedenkelijk Chocolade Bonbons en crèmes IJs Kauwgom Cacaopoeder
Verboden Chocolade met biscuit of granen
31
Vetten, sauzen, kruiden en specerijen Zonder bezwaar Alle plantaardige oliën Plantaardige margarine Boter, reuzel Heldere azijnsoorten, balsamico-azijn Zout en peper Pure specerijen en kruiden
Bedenkelijk Kant-en-klaarsauzen Bouillonblokjes Kruidenmixen, sojasauzen Bakingrediënten zoals bakpoeder, couverture
Verboden Bechamelsaus Sauzen op basis van een roux
32
33
34
35
14 WAAR MOET IK OP LETTEN BIJ HET KOKEN?
Glutenvrije gerechten zorgvuldig bereiden _ Gebruik uitsluitend ingrediënten die gegarandeerd glutenvrij zijn. Raadpleeg ter informatie de glutenvrije merkartikelenlijst van het Voedingscentrum te Den Haag. _ Raak gerechten niet aan met handen met meel of met ongereinigde keukenapparatuur (schotels, lepels, zeven, pannen, enz) die met glutenhoudende gerechten in aanraking zijn geweest. _ Verwerk gerechten uitsluitend op een schone ondergrond, zoals een werkblad, bakblik, bakvorm of grill. Belangrijk: begin pas met koken nadat alles is schoongemaakt. 36
_ Gebruik geen olie die al is gebruikt voor het frituren van glutenhoudende, gepaneerde gerechten. _ Gebruik geen water dat al is gebruikt voor het koken van glutenhoudende pasta. _ Gebruik een ondergrond van bakpapier op oppervlakken die eventueel met gluten in aanraking kunnen zijn geweest.
37
WAT IS NOG MEER BELANGRIJK BIJ GLUTENVRIJE VOEDING? Een afwisselende voeding is van groot belang.
De glutenvrije voeding die nu al meer dan 50 jaar wordt gebruikt als behandeling voor coeliakie, is een volwaardige voeding die geschikt is voor alle leeftijden en ook in speciale omstandigheden (bijvoorbeeld zwangerschap of diabetes). Het afzien van levensmiddelen die tarwe en andere glutenhoudende graansoorten bevatten, kan leiden tot een lagere con-
sumptie van voedingsvezels. Maar als dagelijks voldoende verse groenten en fruit worden gegeten, wordt dit tekort gecompenseerd. Het is van belang dat de voeding voldoende vitaminen bevat, vooral B-complex, ijzer en voldoende calcium.
15 38
16 IS GLUTENVRIJE VOEDING DE ENIGE THERAPIE VOOR COELIAKIE? Er wordt onderzoek gedaan naar alternatieve behandelmethoden. Het doel is de patiënt te bevrijden van de "druk" van de glutenvrije voeding. Zo wordt onderzoek gedaan naar minder schadelijke graansoorten, enzymen die de voor coeliakiepatiënten schadelijke proteïnebouwstenen kunnen verteren, medicijnen met een anti-transglutaminase werking, anticytokine en immuunmodulatoren die de afweerreactie op gluten stoppen (de zogeheten "enting"). Momenteel staat onderzoek naar de effectiviteit van deze methoden nog in de kinderschoenen. De stap van laboratorium naar klinische tests wordt bemoeilijkt doordat coeliakie niet voorkomt in de dierenwereld.
De toekomst ziet er rooskleurig uit voor coeliakiepatiënten, maar het is moeilijk te voorspellen wanneer deze onderzoeken vruchten zullen afwerpen. Verder is van belang, dat iedere nieuwe behandeling zich moet bewijzen ten opzichte van de reeds bestaande, veilige, effectieve en beschikbare oplossing: glutenvrije voeding.
39
WANNEER IS MEER ONDERZOEK NODIG? Na 1-2 jaar glutenvrije voeding is geen intern onderzoek meer nodig. Als er geen twijfel bestaat over de diagnose, is het volgens ons niet zinvol nog een dunne-darmbiopsie uit te voeren om na te gaan of de slijmlaag van de dunne darm zich heeft hersteld. Wel is regelmatig onderzoek door een specialist aan te bevelen om bepaalde laboratoriumwaarden te controleren, te weten:
17 40
_ waarden van de ijzerhuishouding (bloedbeeld, ijzer, ferritine). Een langdurig ijzergebrek kan worden verholpen door het slikken van ijzerpreparaten. _ Anti-tTG-antistoffen (bij een positief testresultaat is de glutenvrije voeding niet strikt genoeg aangehouden). _Onderzoeken voor een tijdige herkenning van eventuele autoimmuunziekten (vooral antithyroglobuline antistoffen en anti-thyroperoxidase voor de diagnose van thyroïditis).
De controle op osteoporose met metingen van de botdichtheid is vooral van belang voor vrouwelijke coeliakiepatiënten bij wie de diagnose pas laat is gesteld. Voor patiënten bij wie tijdens een controlebezoek een opvallende toename van het lichaamsgewicht wordt vastgesteld, worden eerstegraads onderzoeken van de spijsvertering aanbevolen (algemeen cholesterolgehalte, HDLen LDL-cholesterol, triglyceride, glucose).
Naaste familieleden van coeliakiepatiënten (kinderen, broers, zussen en ouders) hebben een grotere aanleg voor coeliakie (ca. 10%) dan anderen. Daarom is het zelfs bij een ogenschijnlijk probleemloze gezondheid van belang dat ook zij serologisch worden onderzocht op anti-tTG-antistoffen en dat eventueel een genetische analyse of HLADQ2/DQ8-genotypebepaling wordt uitgevoerd.
41
18 IS LEVEN MET COELIAKIE EEN PROBLEEM? De zwaarste hindernis is de diagnose.
Er wordt wel gezegd dat coeliakie na de diagnose niet langer een ziekte maar een leefstijl is. Nadat een begin wordt gemaakt met de juiste behandeling, neemt het algehele welzijn immers snel toe. De patiënt moet alleen leren leven volgens de nieuwe regels die worden voorgeschreven door de aangepaste voeding. De talrijke glutenvrije producten die door verschillende levensmiddelproducenten zijn ontwikkeld, hebben zeker bijgedragen aan een hogere levenskwaliteit van coeliakiepatiënten. Vrijwel overal zijn glutenvrije levensmiddelen verkrijgbaar, ook in supermarkten, en als 42
kant-en-klaarproduct of om zelf te koken en te bakken. De beperkingen in de keuze gelden voornamelijk voor eten in restaurants, café's en kantines, want daar is nog maar een beperkt aanbod van glutenvrije producten. Maar zelfs op dat gebied verbetert de situatie van jaar tot jaar, mede dankzij de inspanningen van coeliakieverenigingen en de groeiende aandacht van instellingen en media.
Op school Veel scholen kunnen kinderen gegarandeerd glutenvrije maaltijden geven, maar het is van belang dat de ouders controleren
of het keukenpersoneel op de hoogte is van het probleem. Met het grote aanbod aan glutenvrije zoetigheden en zoutjes vormen ook speciale gelegenheden zoals schoolreisjes en verjaardagsfeestjes geen enkel probleem.
Jongeren "Uitzonderingen" op de glutenvrije voeding kunnen zich vrij vaak voordoen bij jongeren. Velen willen immers niet accepteren dat ze iets anders eten dan de anderen of ze willen het niet laten merken. Als de symptomen niet onmiddellijk optreden, kan het aantal uitzonderingen makkelijk uit de
hand lopen. Wat is daaraan te doen? Het heeft geen zin te beginnen over schuld of (nog erger) om met dreigingen aan te komen. De jongeren kunnen beter goed worden voorgelicht. In speciale gevallen, bijvoorbeeld als er geen goede verstandhouding met de ouders is, kan de hulp van een psycholoog worden ingeroepen voor de jonge coeliakiepatiënt. De problemen tijdens de jeugd zijn meestal tijdelijk van aard en betekenen niet dat er later geen "normaal" leven mogelijk is met coeliakie.
43
WIE IS SCHÄR? Een onderneming die zich heeft gespecialiseerd in de productie van glutenvrije levensmiddelen. Schär vervaardigt al meer dan 20 jaar glutenvrije producten. In de loop der jaren is het bedrijf uitgegroeid tot de Europese marktleider op dit gebied. Schär streeft in de eerste plaats naar een voortdurende ontwikkeling van glutenvrije producten die helemaal zijn afgestemd op de dagelijkse behoeften
44
van coeliakiepatiënten. Dankzij uitgebreid onderzoek en ontwikkeling kan Schär een bijzonder hoog kwaliteitsniveau bieden voor een gegarandeerd glutenvrije, afwisselende voeding.
19
WAT IS “TASTE FOR LIFE”? Genieten van het leven zonder je smaak op te
Dankzij onderzoek en ontwikkeling van Schär komen er jaar na jaar nieuwe, smakelijke en innovatieve producten op de markt. Coeliakiepatiënten hoeven dus niet af te zien van gezond en lekker eten. Een evenwichtige voeding is niet alleen voor coeliakiepatiënten een voorwaarde om gezond en fit te blijven. Op deze basis heeft Schär een breed scala aan glutenvrije producten ontwikkeld, die er
niet alleen goed uitzien, maar ook uitstekend smaken. Want coeliakiepatiënten hoeven niet hun hele leven af te zien. Schär is zich daar na twintig jaar ervaring sterk van bewust. Het motto van Taste for Life luidt dan ook: eten en genieten zonder compromissen!
20 45
46
21 WAT HEEFT SCHÄR TE BIEDEN?
Schär komt voortdurend met nieuwe ideeën en initiatieven om tegemoet te komen aan de behoeften van de klanten. Er worden veel goede tips en interessante informatie over coeliakie en glutenvrije voeding gegeven, zoals: _ een gratis abonnement op het magazine YourLife _ informatie en adviezen over glutenvrije voeding _ recepten en tips voor glutenvrij koken en bakken _ individuele adviezen via
[email protected]
Een eigen internetsite voor kinderen met de mascotte Milly, die de kinderen spelenderwijs informeert over coeliakie en goede glutenvrije voeding. Bovendien is er veel kleur- en knutselplezier te beleven of kan een fraaie Milly-sleutelhanger worden aangevraagd.
47
WOORDENLIJST • Anaemie (bloedarmoede) afname van • Anti-thyroperoxidase antistoffen het aantal rode bloedlichaampjes en het
Het gaat hierbij om auto-antistoffen
hemoglobinegehalte (Hb) in het bloed.
die thyroperoxidase tegenwerken, een
De oorzaak kan een tekort aan ijzer zijn,
eiwit van de schildklier. Bij een positief
omdat ijzer nodig is als microvoedings-
testresultaat is er mogelijk sprake van
stof voor de hemoglobinesynthese.
een auto-immune schildklieraandoe-
• Anti-endomysium antistoffen (EMA) Antistoffen uit klasse A, die werken
ning (thyroïditis oftewel de ziekte van Hashimoto).
tegen een weefselcomponent (het • Anti-transglutaminase antistoffen endomysium). Deze stoffen bevinden
(anti-tTG) Antistoffen uit klasse A, die
zich in het bloed van coeliakiepatiënten
werken tegen het enzym transgluta-
die nog niet worden behandeld of die
minase. Deze stoffen bevinden zich
zich niet goed aan een glutenvrij dieet
in het bloed van coeliakiepatiënten
houden.
die nog niet worden behandeld of die
• Antigliadine-antistoffen (AGA) Antistoffen uit de A- en G-klasse die wer-
zich niet goed aan een glutenvrij dieet houden.
ken tegen gliadine. Deze stoffen bevinden • Antistoffen Eiwitmoleculen die als zich vaak in het bloed van coeliakie-
afweerfunctie tegen specifieke externe
patiënten die nog niet worden behandeld
proteïnen van bacteriën, virussen of
of die zich niet goed aan een glutenvrij
levensmiddelen werken.
dieet houden. Deze antistof, vooral van • Auto-antistoffen zijn antistoffen die de klasse IgG, is echter minder specifiek
zich tegen de eigen lichaamscellen
dan Anti-tTG- en EMA-antistoffen.
keren omdat deze als vreemd worden
• Anti-thyroglobuline antistoffen
beschouwd.
Het gaat hierbij om zogeheten auto- • Auto-immuunziekten Ziekten waarbij antistoffen die thyroglobuline tegen-
het organisme reageert tegen lichaams-
werken, een eiwit van de schildklier. Bij
eigen weefsel of organen (autoagressie).
een positief testresultaat is er mogelijk • Bloedbeeld Test waarbij de rode en
48
sprake van een auto-immune schild-
witte bloedlichaampjes alsmede de
klieraandoening (thyroïditis oftewel de
bloedplaatjes in het bloed worden
ziekte van Hashimoto).
onderzocht.
• Darmvlokken Vingervormige, meestal
in de cellen van de lever. Verhoogde
onvertakte uitstulpingen van de darm-
transaminasewaarden wijzen op een
wand.
beschadiging van de lever.
• Dermatitis herpetifomiis (ziekte van • HLA-systeem Gencomplex van chroDühring) Huidziekte met sterke blaas-
mosoom nr. 6 dat van invloed is op
vorming op typische plaatsen (bijvoor-
de synthese van eiwitten die van groot
beeld elleboog en knie). Komt vaak voor in combinatie met coeliakie.
belang zijn voor de immuunreactie. • Hypoplasie Onderontwikkeling van een
• Diarree Dunne, vloeibare en frequente
weefsel of orgaan door voedselgebrek,
stoelgang, ook wel buikloop genoemd.
een storing in de stofwisseling, bescha-
• Down-syndroom Ook wel mongolisme
diging ten gevolge van een infectie,
genoemd. Ziekte waarbij zich in alle
een fysieke of chemische oorzaak, door
cellen een drievoudig chromosoom
een storing in de bloedtoevoer of door
bevindt (trisomie 21). Leidt tot gees-
ouderdom.
telijke onderontwikkeling en verschil- • IgA Antistoffen (of immuunglobuline) lende klachten zoals typische gelaatskenmerken, hartstoornissen en risico op tumoren. • Epitheel Wandweefsel dat in de
van klasse A in het bloed en in uitgescheiden stoffen van het slijmvlies. • IgA-tekort Afkorting voor immunoglobuline A tekort. Laag gehalte of ontbre-
darmen en in andere organen een
ken van IgA in het bloed en in andere
beschermende functie heeft en de bui-
lichaamsvloeistoffen.
tenkant (darmlumen) van de binnen- • Insuline-afhankelijke diabetes kant scheidt.
- Diabetes type I, een auto-immuun-
• Ferritine Eiwit voor opslag van ijzer; in
ziekte waarbij de bètacellen van de
geval van een ijzertekort is er te weinig
alvleesklier zijn beschadigd en er dus
van dit eiwit.
niet voldoende insuline geproduceerd
• Gen Eenheid van DNA-informatie in de vorm van een keten van nucleïnezuren
kan worden. Leidt tot een storing in de bloedsuikerspiegel.
die onder andere van belang is voor de • Intra-epitheliale lymfocyten Cellen eiwitsynthese. • Genotype Geheel van erfelijke eigenschappen van een organisme.
die dienen voor immuunbewaking en bevinden zich in het epitheel van het darmslijmvlies.
• Hepatische transaminase Enzym
49
• Lactose Ook wel melksuiker genoemd
treedt dit meestal op in combinatie
en bestaat uit een glucose en galac-
met verlaagde hormoonproductie van
tose • Malabsorptie Verminderde opname van voedingsstoffen, die wordt ver-
dende ziekte waarbij in de cellen een
oorzaakt door een storing in de spijs-
van de beide X-chromosomen ont-
vertering of een beschadiging van het
breekt (genotype XO in plaats van XX).
slijmvlies van de darmen.
Gaat meestal gepaard met stoornissen
• Microvilli Haarvormige uitstulpinkjes die dienen voor oppervlaktevergroting
in de eierstokken, groeistoornissen en typische gelaatskenmerken.
van cellen en daarmee voor verbete-
• Williams-syndroom Genetisch
ring van stofuitwisseling, bijvoorbeeld
bepaalde ziekte die wordt gekenmerkt
opname van voedingsstoffen in de
door typische gelaatskenmerken, hart-
darmen.
stoornissen, en verschillende mate van
• Osteoporose Ziekte van het botten-
geestelijke onderontwikkeling.
stelsel met verminderde beendermas-
• Vlokatrofie Pathologische verandering
sa en verslechtering van het botweefsel
van de darmvlokken, die worden afge-
door verlies van mineralen en proteï-
broken waarbij de darmwand volledig
nen in de botten.
afvlakt (bij totale atrofie).
• Schildklierhormonen Hormonen die door de schildklier worden geproduceerd (T3 en T4). De productie hiervan wordt bepaald door TSH (thyroid stimulating hormone). • Serologische merkstof Doseerbare stoffen in het bloed die dienen voor diagnose van de ziekte waarop een patiënt wordt onderzocht. • Stomatitis aphtosa Ontsteking van het mondslijmvlies. Ook wel aften genoemd. • Thyroïditis Auto-immuunziekte van de schildklier. In een gevorderd stadium
50
de schildklier (hypothyroïdisme). • Turner-syndroom Bij vrouwen optre-
Notities
MAAK KENNIS MET DE VAN NATURE GLUTENVRIJE SMAAK! Ook als u aan coeliakie lijdt, kunt u dankzij talrijke hulpmiddelen van een gevarieerd en actief leven vol afwisseling genieten. Wij helpen daarbij. Wilt u ons leren kennen? Vul dan gewoon deze kaart in.
Abonnement op het trendmagazine over coeliakie „YourLife“ – gratis bij u thuis bezorgd. Elk magazine boordevol recepten.
[email protected]* www.schaer.com
WELKOMSTGESCHENK EN EEN JA AR ABONNEMENT *Kindly write only in english, please.
52
JA, IK ONTVANG GR A AG HET GR ATIS PROEFPAKKET!
Non affrancare
Ne pas affranchir
Dr. Schär S.r.l. Winkelau 9 I-39014 Postal (BZ)
Risposta pagata / Réponse Payée Port betaald bestemmeling / Italia
Poste Italiane SpA AUT./CRP/BZ C/C Nr. 30002900-003
Ja, ik ontvang graag het gratis proefpakket! Naam
Plaatsnaam
anders
Nr.
Handtekening
onze elektronische nieuwsbrief enquêtes ten behoeve van marktonderzoek
Bescherming van uw persoonsgegevens Om u geregeld een gratis infopakket (bestaande uit ons tijdschrift Your Life, een productcatalogus en/of een receptenblad) toe te kunnen sturen, bewaart Dr. Schär GmbH/s.r.l uw persoonsgegevens in papieren en elektronische vorm. Als u hiervoor uw uitdrukkelijke toestemming geeft, ontvangt u ook onze elektronische nieuwsbrief en enquêtes ten behoeve van marktonderzoek. Met betrekking tot het opslaan van uw gegevens hebt u bepaalde rechten. Deze zijn vastgelegd in artikel 7 van het Italiaanse wetsbesluit nr. 196 van 30 juni 2003. Wij garanderen u dat uw gegevens niet worden verstrekt aan derden die geen functie vervullen in de activiteiten van onze onderneming, behalve wanneer wettelijke regels ons daartoe verplichten. Eigenaar van de gegevensbank is Dr. Schär GmbH/s.r.l. De namen van de intern verantwoordelijke personen en een volledige lijst van alle verantwoordelijke personen vindt u op onze website onder www.schaer.com/privacy. U kunt deze gegevens ook rechtstreeks bij ons opvragen per telefoon, fax of e-mail. Met het invullen en versturen van deze coupon geeft u uw uitdrukkelijke toestemming voor de genoemde gegevensopslag en voor het toesturen van (aankruisen indien gewenst):
Surft u graag op internet? Breng dan eens een bezoekje aan www.schaer.com.
Per gezin kan maximaal één proefpakket worden aangevraagd.
Telefoon
Achternaam Straatnaam Postcode Land E-mail
Ik koop gluten-, tarwevrije producten lactose-, melkvrije producten Ik ben (huis)arts/'specialist/diëtist
Ik ben geïnteresseerd in informatie over coeliakie Ik ben geïnteresseerd in informatie over allergieën
Vrouw
Mijn geboortejaar Man
SNL07
54
Teksten: Prof. Carlo Catassi, Dr. Schär, Conzepta Concept & Lay-out: Conzepta Fotografie: DPI, Lukas Dostal, Dr. Schär Druk: Athesia 55
SNL05
Dr. Schär GmbH, Winkelau 9, 39014 Burgstall (BZ) Italië www.schaer.com,
[email protected]
