KÖRNYEZET-ÉS MUNKAEGÉSZSÉGTANI KÉRDÉSEK MÁTYUS ISTVÁN MUNKÁIBAN

KÖRNYEZET-ÉS MUNKAEGÉSZSÉGTANI KÉRDÉSEK MÁTYUS ISTVÁN MUNKÁIBAN í r t á k : dr. S P I E L M A N N J Ó Z S E F dr. H O R V Á T H MIKLÓS T í r g u - M u r e s (Marosvásárhely), R o m á n

és Népköztársaság

A közegészségtan mint t u d o m á n y késői jelenség: a X V I I I . -^*- sz. m á s o d i k é s a X I X . sz. első f e l é b e n a l a k u l t k i , a m i k o r a közegészségügyi viszonyok n a g y f o k ú leromlása, a j á r v á n y o s b e t e g s é g e k elterjedése hamarosan t á r s a d a l m i k é r d é s s é vált. A tőkés viszonyok fejlődésével a k ö r n y e z e t e g é s z s é g ü g y mellett n a p i r e n d r e k e r ü l n e k a m u n k a e g é s z s é g ü g y k é r d é s e i is. A b á n y á s z o k s a j á t o s m e g b e t e g e d é s e i r ő l m á r Paracelsus (1491—1541) í r t . De az i p a r i k ó r t a n i g a z i m e g a l a p í t ó j a B e m a r d R a m a z z i n i p á d u a i e g y e t e m i t a n á r , a k i 1700-ban m e g j e l e n t m u n ­ k á j á b a n a „ D e m o r b i s a r t i f i c i u m d i a t r i b a ' - b a n 46 s a j á t o s m u n k a á r t a l o m b ó l s z á r m a z ó i p a r i m e g b e t e g e d é s t í r t le. :

A X V I I I . sz. u t o l s ó é v t i z e d e i b e n a k ö z e g é s z s é g ü g y i r á n t i é r ­ d e k l ő d é s egyre n ö v e k s z i k . E u r ó p a k ü l ö n b ö z ő o r s z á g a i b a n a f e l ­ v i l á g o s o d á s e s z m é i t v a l l ó orvosok s z á m o s k ö z e g é s z s é g ü g y i t á r ­ g y ú dolgozatot í r n a k . S. A . Tissot (1761) é s B . Ch. F a u s t (1792) — n é m e t h a l a d ó n é z e t ű orvosok — e g é s z s é g ü g y i k a t e k i z m u s u k ­ k a l a n é p h e z f o r d u l n a k . A z é s s z e r ű é l e t m ó d s z a b á l y a i t fogal­ m a z z á k meg, azok b e t a r t á s á r a b u z d í t a n a k . L e í r j á k az e l t e r j e d ­ tebb f e r t ő z ő m e g b e t e g e d é s e k t ü n e t e i t , s k ö z l i k azokat az i n t é z ­ k e d é s e k e t , melyeket g y ó g y í t á s u k r a , m e g e l ő z é s ü k r e f o g a n a t o s í ­ t a n i k e l l . „ F e l v i l á g o s í t ó " h i t ü k k e l azt r e m é l i k , hogy az e g é s z -

s é g e s élet t ö r v é n y e i n e k m e g i s m e r é s e m á r a b e t e g s é g e k legyő­ z é s é n e k k u l c s á t is k e z ü k b e adja. Az egészséges élet szabályainak népszerűsítésére törekszik a n é m e t H u f e l a n d 1798-ban k i a d o t t m u n k á j a a „ M a k r o b i o t i k a " is. H u f e l a n d m ű v é b e n m á r k ö z p o n t i helyet foglal e l az a k é r ­ d é s , m e l y e k az é l e t e t m e g r ö v i d í t ő k á r o s t é n y e z ő k é s m i t k e l l t e n n ü n k k i k ü s z ö b ö l é s ü k r e . A k á r c s a k Tissot é s Faust, H u f e l a n d is l á t j a a t ő k é s t á r s a d a l m i v i s z o n y o k a l a k u l á s á n a k k e d v e z ő t l e n b e f o l y á s á t a n é p e g é s z s é g é r e . Ez n á l a az „ e g é s z s é g e s f a l u " é s az „ é l e t e t m e g r ö v i d í t ő " városi élet e l l e n t é t é n e k f o r m á j á b a n jele­ n i k m e g — a „ t e r m é s z e t h e z v a l ó v i s s z a t é r é s " rousseau-i e l v é n e k hangoztatásával. I . P. F r a n k (1779—1819) n é m e t é s H u s z t i Z a k a r i á s (1786) m a g y a r orvos m u n k á j a m á r egy l é p é s s e l t o v á b b m e g y : a k ö z ­ e g é s z s é g ü g y k é r d é s e i n e k á l l a m i r e n d e z é s é t k ö v e t e l i . De j e l ­ l e m z ő m ó d o n —• a k ö z e g é s z s é g ü g y kérdéseinek megoldását mindketten a felvilágosult u r a l k o d ó k t ó l várják. M a g y a r o r s z á g o n é s E r d é l y b e n is a h a l a d ó s z e l l e m ű orvosok f e l f i g y e l n e k az e g é s z s é g ü g y k é r d é s e i r e . Tissot m u n k á j á t 1772ben Marikovszki György magyarra fordítja és m a g y a r á z a t o k ­ k a l l á t j a el. H u f e l a n d is h a m a r o s a n m a g y a r t o l m á c s o l ó t k a p K o v á c s M i h á l y s z e m é l y é b e n (1799). Huszti Z a k a r i á s 1786-ban 1000 oldalas m ű v é b e n — a „Discurs ü b e r Medizinische Polizei"-ban — a közegészségügy állami rend­ szabályozását követeli, de ú t t ö r ő m u n k á j a igen szegényes hazai vonatkozásókban. A n é p s z e r ű egészségtannak, s ugyanakkor a k ö r n y e z e t és munka­ e g é s z s é g t a n n a k a tőkés viszonyok k i a l a k u l á s a által felvetett k é r ­ d é s e i E r d é l y b e n legelőször M á t y u s I s t v á n m ű v é b e n vernek vissz­ hangot, nyernek megfogalmazást. * ** K i b é d i M á t y u s I s t v á n (1725—1802) k o r t á r s a v o l t a m a g y a r felvilágosító mozgalom k i b o n t a k o z á s á n a k . A r ó l a s z ó l ó é l e t r a j z i adatok i g e n s z e g é n y e s e k . K i b é d i sze­ g é n y s z ü l ő k g y e r m e k e . A m a r o s v á s á r h e l y i Ref. K o l l é g i u m b a n

t a n u l t . N e m t u d j u k k i t ő l nyerte i t t h o n első t e r m é s z e t t u d o m á ­ nyos o k t a t á s á t , t é n y azonban, hogy a m i k o r a K o l l é g i u m e l v é g ­ z é s e u t á n a m a r b u r g i egyetemre k e r ü l , 2 é v alatt szerzi m e g az o r v o s i oklevelet. D e m é g n e m t é r haza. A g ö t t i n g i é s bécsi o r v o s i egyetemet is felkeresi, hogy b ő v í t s e ismereteit. 32 é v e s , a m i k o r 1757-ben h a z a t é r M a r o s v á s á r h e l y r e , s 77 é v e s k o r á i g —• 1802-ben b e k ö v e t k e z e t t h a l á l á i g — n e m is h a g y j a e l a v á ­ rost. M á t y u s I s t v á n m a g á n y o s a n é l t e le é l e t é t s azt a t u d o m á n y ­ nak szentelte. E n c y k l o p e d i k u s m ű v e l t s é g ű t u d ó s . Csak r ö v i d i c e i g g y a k o r l ó orvos, m e r t 1758-ban k i n e v e z i k M a r o s - és K ü k ü l l ő - S z é k f ő o r v o s á v á , m a j d t á b l a b í r á j á v á . 1765-ben a n e m e s s é g e t is e l n y e r i M á r i a T e r é z i á t ó l . F ő b b m u n k á i : a saját költségén kiadott 2 kötetes „Diaetet i c a " - j a (1762—66) é s az 1787—93 k ö z ö t t megjelent 6 k ö t e t e s — k ö z e l 3000 oldalas — „ Ó é s Ü j D i a e t e t i c a " - j a . E m u n k á i v a l a m a g y a r k ö z e g é s z s é g t a n ú t t ö r ő j é v é v á l t . Ö maga „ T e r m é s z e t H i s t o r i a " - n a k nevezi e n c y k l o p e d i k u s m ű v é t , m e l y f e l ö l e l i a f i z i k a , k é m i a , b o t a n i k a , g a z d a s á g t a n , d i a e t e t i k a t á r g y k ö r é t . Ez­ á l t a l — m i n t maga í r j a — ,,a T e r m é s z e t n e k S z e n t s é g e s h e l y e i r e is m a g a F e l e i n e k sok h e l y e k e n a j e g e t m e g t ö r t e " . ( M á t y u s : Ö é s Üj D i a e t e t i c a " , I . k ö t e t , Előszó.) M á t y u s m u n k á j a u g y a n a k k o r — t ö b b m i n t 260 o l d a l o n — f o g l a l k o z i k a t e s t e d z é s k é r d é s é v e l is. Ez az első ö n á l l ó m a g y a r t e s t n e v e l é s i s z a k m u n k a . Igen gazdag t á p l á l k o z á s t a n i , f ö l d r a j z i , t ö r t é n e l m i , bölcsészeti, csillagászatiam, nevelési adatokban, s így v a l ó b a n encyklopedia i g é n y é v e l l é p fel. M á t y u s m é g h a t á s a alatt v a n a v a l l á s o s , b i b l i a i v i l á g k é p n e k , de u g y a n a k k o r h a t á r o z o t t a n á l l á s t f o g l a l a k í s é r l e t i t u d o m á n y é s a f e l v i l á g o s o d á s e s z m é i m e l l e t t . A z t hangoztatja, h o g y „a T e r m é s z e t n y o m d o k a i n a J ó z a n o k o s s á g n a k és a c s e l e k e d e t b é l i t ö r t é n e t e k n e k v i l á g á n á l " halad. ( M á t y u s , i d . m ű I . k ö t e t , I V . 1.) Ez m i n d e n e k e l ő t t t e r m é s z e t t u d o m á n y o s i s m e r e t e k e t k ö v e t e l , m e r t — m i n t í r j a — „ a T e r m é s z e t i T u d o m á n y ezen m i t a n ú ­ s á g u n k n a k a L e l k e , e n é l k ü l , é r t e l e m n é l k ü l esik i t t m i n d e n o k o s k o d á s . " ( M á t y u s , i d . m ű I . X L . 1.)

M á t y u s a t e r m é s z e t t u d o m á n y o s ismeretekben fegyvert keres a v i s s z a m a r a d o t t s á g l e k ü z d é s é r e , a babona s e l ő í t é l e t e k f e l s z á ­ molására, mert .,Mikor t e h á t a Természeti T u d o m á n y b ó l egyszer jól m e g é r t e t t e m , hogy a villámlásuk, m e n n y d ö r g é s e k , jég vagy kőesők, szélvészek, égi h á b o r ú k , a t e r m é s z e t n e k rendi szerint m i k é n t t á m a d j a n a k , é s m i v é g e k r e szolgáljanak, nem gondolkodom kétségbe esve a Jupiter bosszútálló tüzes m e n y k ö n y v e i r ö l vagy nyilairól, nem félek a Garboncás D e á k o k felhőkön v a l ó l o v a g l á s á t ó l . . . Ha e földnek i t t vagy amott i n g á s á t érzem, nem rettegek e v i l á g n a k m i n d j á r t k ö v e t k e z ő végződésétől." {Mátyus, i d . m ű VT. 733—34. 1.) M á t y u s n á l a t u d o m á n y o s ismeret n e m ö n c é l . M ű v é b e n p é l ­ d á n a k á l l í t j a azokat a n y u g a t i t u d o m á n y o s t á r s a s á g o k a t é s a k a ­ d é m i á k a t , melyek feladatukat a gazdasági élet felvirágoztatásá­ b a n k e r e s i k é s m e g l á t t á k „ m e n n y i v e l v o l n a j o b b az e f é l e é l e t r e t a r t o z ó s z ü k s é g e s d o l g o k b a n az e m b e r i n e m z e t e t r é g i e g y ü g y ű h i b á s s z o k á s a i b ó l k i v e n n i . . . M e l y r e n é z v e sok j o b b s z í v ű T u d ó ­ sok t á r s a s á g b a n v e r v é n m a g u k a t a mezei é s h á z i g a z d a s á g n a k ügyesebb vizsgálatára adták elméjeket." (Mátyus, id. m ű V. 426. 1.) Ez a p é l d a l e l k e s í t i , e r r e h í v j a f e l k o r t á r s a i f i g y e l m é t . A haza gazdag t e r m é s z e t i kincsekben,, de azok n a g y r é s z e „ m é g e d d i g haszonra n e m f o r d í t t a t t a k . " ( M á t y u s , i d . m ű I V . 205. 1.) M á t y u s m u n k á j á n a k k ö z p o n t i k é r d é s e — m i n t ezt a c í m e is m u t a t j a — az e g é s z s é g ü g y . H i p p o c r a t e s é s Galenus f e l f o g á s á ­ b ó l k i i n d u l v a r é s z l e t e s e n f o g l a l k o z i k az e g y é n i e g é s z s é g ü g y k é r d é s e i v e l . A z t t a r t j a , h o g y az o r v o s i t u d o m á n y „ a j ó e g é s z s é g m e g t a r t á s á n a k é s h e l y r e á l l í t á s á n a k m e s t e r s é g e " , s az e g é s z s é g m e g t a r t á s á h o z s z ü k s é g e s az é l e t m ó d o t n e m , k o r , t e m p e r a m e n ­ t u m é s f o g l a l k o z á s szerint s z a b á l y o z n i . Ehhez k e l l a l k a l m a z ­ kodnia a táplálkozásnak és a testmozgásnak — a commotionak — is. A n ő i e g é s z s é g t a n t á r g y a l á s á n a k k ü l ö n fejezeteket szentel. A f e l v i l á g o s o d á s h í v e k é n t s z e m b e s z á l l azzal az á l s z e m é r m e s e l ő ­ ítélettel, hogy a t e r h e s s é g és g y e r m e k á g y e g é s z s é g ü g y é n e k k é r ­ d é s e i t e l h a l l g a s s á k , azzal a h i e d e l e m m e l , h o g y "az e f é l e t e r m é -

szeti d o l g o k r ó l v a l a m i t í r n i , olvasni, s z ó l a n i vagy h a l l a n i , a k á r ­ m i szent é s j ó v é g g e l is, e m i n e m z e t ü n k e l ő t t tiszta b u j a s á g ­ n a k é s csaknem p a r á z n á l k o d á s n a k t a r t a t i k . . . A z é r t e l m e s , tiszta e r k ö l c s ű ember e l ő t t bizony az e f é l é k is oly t i s z t á k , m i n t a T e r m é s z e t n e k l e g t i s z t á b b d o l g a i . " ( M á t y u s , ..Diaetetica" I I . 54. 1.) B e h a t ó a n foglalkozik a c s e c s e m ő g o n d o z á s k é r d é s e i v e l is. m e r t t u d j a „ H á n y a n y á k é s g y e r m e k e k n e m vesznek e l csak e m i H a z á n k b a n is m i n d e n e s z t e n d ő b e n csak a m i a t t , h o g y a s z ü l ő és g y e r m e k á g y a t f e k v ő asszonyok m a g u k sem t u d j á k , m i h e z k é n t a r t a n i m a g o k a t . " ( M á t y u s , i d . m ű 102. 1.) M á t y u s m ű v é n e k k ü l ö n ö s é r d e k e s s é g e t k ö l c s ö n ö z az a t é n y , hogy g y a k r a n k i t é r fejtegetései s o r á n a település és m u n k a ­ e g é s z s é g ü g y egyes k é r d é s e i r e . F e l f o g á s á b a n a b b ó l a klasszikus h i p p o c r a t e s i t é t e l b ő l i n d u l k i , h o g y a k ö r n y e z e t i t é n y e z ő k : a v í z , a l e v e g ő , a szelek, a h i ­ deg, a k l í m a , a n e d v e s s é g stb. m i n d j e l e n t é k e n y b e f o l y á s t g y a ­ k o r o l n a k az ember e g é s z s é g é n e k a l a k u l á s á r a . De m i n t T i s s o t b u z g ó o l v a s ó j a é s h í v e , M á t y u s is f e l f i g y e l é s n y o m o n k ö v e t i a „ f a l u " é s „ v á r o s " k ö z ö t t i egyre é l e s e b b e g é s z s é g ü g y i k ü l ö n b ­ s é g e k e t . N á l a is g y a k r a n t a l á l k o z u n k a f a l u s i é l e t e t i d i l l i z á l ó e s z m é n y í t é s s e l . M á t y u s is az e g é s z s é g ü g y á l l a m i s z a b á l y o z á s á ­ n a k h í v e s é p p e n e z é r t lelkesen ü d v ö z l i az o s z t r á k k o r m á n y ­ zat i l y e n i r á n y ú i n t é z k e d é s e i t . F e l h í v j a a f i g y e l m e t az e m b e r i e g y ü t t é l é s b ő l s z á r m a z ó e g é s z ­ s é g ü g y i á r t a l m a k r a . L á t j a é s ostorozza a v á r o s o k n a g y f o k ú egészségügyi visszamaradottságát. Városrendészeti intézkedé­ seket k ö v e t e l , m e r t „ a nagy, n é p e s , f ü s t ö s v á r o s o k b a n m i n d e n e s z t e n d ő b e n t ö b b e n h a l n a k meg. m i n t s z ü l e t n e k " . ( M á t y u s , ..Ö é s Üj Diaetetica, I . 246. 1.) A v á r o s o k különösen akkor v á l n a k k á r o s s á az egészségre, ha „álló, s á r o s vizek veszik azokat körül, é s az é p ü l e t e k n a g y s á g a s tömöttsége miatt a szél bennek szabadon nem j á r h a t , annyival is i n k á b b , ha m i n d e n f é l e szemetet, mosadékoí az u t c á r a h á n y n a k , j ő p e r v á t á k a t nem tartanak, vagy azokat nem tisztítják, semmi víz . . .

mely a gazságot kimoshassa k e r e s z t ü l rajtok nem foly, a ganéjt é s megdöglött á l l a t o k testeit a v á r o s h o z k ö z e l . . . h o r d j á k " . (Mátyus. id. m ű I . 246. 1.) í m e tehát a városok tisztátalansága mellett M á t y u s meglátja a helytelen lakásépítkezés k á r o s voltát és a csatornázás, a j ó v í z e l l á t á s s z ü k s é g e s s é g é t is hangoztatja. A z o k a t , a k i k a szeme­ t e t az u t c á r a h á n y j á k , s e z á l t a l ,,az a e r t . . . s azzal a l a k o s o k e g é s z s é g é t is m e g r o n t j á k , s z i g o r ú a n meg k e l l b ü n t e t n i — í r j a . ,.A j ó l r e n d e l t v á r o s o k b a n — é p p e n e z é r t — a v a r g á k a t , t í m á ­ rokat, szűcsöket, mosókat, é s másféle b ű z h ö d t m ü h v e l b á n ó m e s t e r e m b e r e k e t is, m i n d e n ü t t a v á r o s o n k í v ü l f o l y ó vizek é s p a t a k o k m e l l é s z o k t á k csapni". ( M á t y u s . i d . m ű I . 246.) E l í t é l i azokat, a k i ,,a m o s a d é k l e v e k e t , p e r v á t á k a t , h ú g y o s e d é n y e k e t az u t c á r a ö n t i k k i ; a d ö g l ö t t k u t y á k n a k é s m a c s k á n a k t e s t é t is ott engedik e l s e n y v e d n i . " ( M á t y u s , i d . m ű . I . 268. 1.). M é r ­ h e t e t l e n ü l k á r o s ez az e g é s z s é g r e . A M á t y u s festette k é p s e m m i b e n sem t ú l z o t t . Hisz az e r d é l y i v á r o s o k b a n a h á z i s z e m é t n e k az u t c á r a v a l ó k i ö n t é s e j ó l l e h e t m á r a X V I . sz. ó t a t i l o s v o l t , m é g i s azt m é g a X V I I I . sz. f o l y a m á n is e g y s z e r ű e n a h á z a k e l é — az u t c á r a — , j o b b esetekben a f o l y ó k p a r t j á r a h o r d t á k k i . M é g a fejlettebb s z á s z v á r o s o k b a n is ( p l . B r a s s ó b a n ) csak r i t k á n s e p e r t é k az u t c á k a t . A n a g y o b b v á r o s o k k ö l t s é g v e t é s e i b e n a X V I I I . sz. e l e j é t ő l kezdve szerepel u g y a n az u t c á k t i s z t í t á s a , a v a l ó s á g b a n azon­ b a n t o v á b b r a is t ö b b n y i r e csak az e s ő mosta azokat. A z e m é s z t ő g ö d r ö k sem v o l t a k v í z h a t l a n o k . N e m egy h e l y t m é g a X V I I I . sz. f o l y a m á n is az egyes h á z a k o n l e v ő , a v á r á r o k r a v a g y p a ­ t a k o k r a n y í l ó e r k é l y s z e r ű k i u g r ó k s z o l g á l t a k a s z e m é t é s az emberi ü r ü l é k eltávolítására. (Magyary-Kossa Gyula: „ M a g y a r O r v o s i E m l é k e k " I . 156. 1.) M i n d e z v á r o s a i n k n a g y f o k ú t a l a j ­ s z e n n y e z ő d é s é h e z vezetett. A l e g t ö b b h e l y t az i p a r o s o k is a l a k o s s á g g a l e l v e g y ü l t e n é l t e k . A z u t c á k é s t e r e k t i s z t á t a l a n s á g á t , a talaj f e r t ő z ö t t s é g é t n a g y ­ b a n f o k o z t a az is, hogy á l l a t o k t a r t á s a é s ö l é s e a l e g t ö b b v á r o s ­ b a n megengedett volt. ( G o r t v a y , i d . m ű 331. 1.) A t a l a j f e r t ő ­ z é s e k e g y i k fontos t é n y e z ő j e a g a z d á t l a n , k ó b o r - k u t y á k elsza-

p o r o d á s a v o l t . Ez a k é r d é s t ö b b í z b e n f o g l a l k o z t a t j a az e r d é l y i v á r o s o k a t . E r r e u t a l n a k a K o l o z s v á r t 1557-ben, N a g y b á n y á n 1661-ben, Nagyszebenben 1740-ben hozott erre v o n a t k o z ó i n t é z ­ k e d é s e k . ( M a g y a r y - K o s s a G y u l a i d . m ű I I I . 64. 1.) A z e r d é l y i v á r o s i h a t ó s á g o k kidolgoztak ugyan v á r o s r e n d é s z e t i k é r d é s e k ­ b e n egyes i n t é z k e d é s e k e t , de ezek n e m b i z o n y u l t a k h a t é k o ­ n y a k n a k , í g y p l . T o r d a v á r o s a 1752-ben r e n d e l k e z é s t b o c s á j t k i , h o g y azokat, a k i k a s e r t é s ó l a k a t é s az á r n y é k s z é k e k e t o l y helyre építik, hogy „ a n n a k r ú t s á g a " a város u t c á i r a kihathat, p é n z b ü n t e t é s b e n k e l l r é s z e s í t e n i . ( M a g y a r y - K o s s a , i d . m ű 145 1.) K ü k ü l l ő megye is m á r 1761-ben i n t é z k e d i k , h o g y az u t c á r a s z e m e t e l ő k e t p é n z b ü n t e t é s s e l k e l l sújtani. (Magyary-Kossa, i d . m ű 158—59. 1.) A fogarasi 1690-ben hozott t ö r v é n y b ü n t e t i mindazokat, a k i k a k á r városon, a k á r falvakon a folyóvizek­ b e n m o s s á k a b ő r ö k e t é s az á l l a t i beleket. 40 d é n á r o s b ü n t e t é s v á r t az 1717-es „ H á r o m s z é k i C o n s t i t u c i o " é r t e l m é b e n azokra a „ f e s t ő k r e is, a k i k a f a l u k ö z ö n s é g e s élő v i z é t . . . r ú t í t j á k . " ( M a g y a r y - K o s s a , i d . m ű I . 155. 1.) A v á r o s o k b a n az u t c á k n e m v o l t a k k i k ö v e z v e . K e v é s e r d é l y i v á r o s dicsekedhetett azzal — m i n t N a g y b á n y a -—, h o g y 1472 ó t a k ő v e l k i r a k o t t u t c á i vannak. M i n d e z e k e l l e n é r e az e r d é l y i v á r o s o k e g é s z s é g ü g y i s z í n v o ­ nala — n e m k i s m é r t é k b e n a k ö z p o n t i é s h e l y i k o r m á n y z a t n a g y f o k ú k ö z ö n y e m i a t t — t o v á b b r a is siralmas m a r a d t . Ezt M á t y u s is i s m é t e l t e n m e g e r ő s í t i é s a l á h ú z z a m ű v é b e n . D i c s é r i a r ó m a i a k b ö l c s v á r o s r e n d é s z e t i i n t é z k e d é s e i t é s haragos, v á ­ doló szavakkal i l l e t i kora u r a l k o d ó o s z t á l y á t : „ M i t gondolnak, ezeket h a l l v á n , m a g o k r ó l a m i k e r e s z t y é n i n e v e k r ő l , j ó e r k ö l ­ csökről, t u d o m á n y o k r ó l , tanácsosságokról, tisztaságokról, fé­ n y e s s é g e k r ő l magokat ennyire d i c s é r t e t n i k í v á n ó j ó Magistrat u s a i n k é s F ő - f ő e m b e r e i n k m i d ő n nemcsak a f a l u k , h a n e m a v á r o s o k u t c á i t is g a n é j j a l i g a z í t t a t j á k é s p a d i m e n t o m o z t a t j á k ; a m e l y b e n é r d e m e k szerint v é l ü n k e g y ü t t ő k is g y a k r a n t é r d i g j á r n i k é n y t e l e n í t e t t n e k ; . . . m i d ő n m é g a nagyobb m a r h á k n a k , ö k r ö k n e k , l o v a k n a k d ö g e i t is j ó m ó d d a l el n e m t e m e t t e t i k ; m i d ő n a m é s z á r s z é k r e t é j e n d ő m a r h á k a t a piacon ö l n i , n y ú z n i , 9 Orvostörténeti közi.

a z o k n a k v é r i t , g a n é j á t , b é l i t o t t e l h á n y a t n i , a k u t y á k t ó l ide s t o v a s z é j j e l h o r d o z t a t n i engedik, a m e l y e k n e k b ü d ö s s é g e é s az erre összevegyült v é g h e t e t l e n r ú t legyek ostromlási, a tisztessé­ ges s z e m é l y e k e t a m é s z á r s z é k e k h e z csak k ö z e l í t e n i is m é l t á n i r t ó z t a t j á k . M á s o d i k H e r c u l e s k e l l e n e b i z o n y n á l u n k ezeknek az A u g i a s p a j t á i n á l s o k k a l é k t e l e n e b b c s u n d a s á g o k k a l e l t ö l t e l m é k n e k és helyeknek jó m ó d d a l való kitisztítására." (Mátyus, i d . m ű I . 273. 1.) M á t y u s soraiból — melyet a harag belső tüze világít meg — a X V I I I . sz.-i e r d é l y i v á r o s o k realista k é p e d o m b o r o d i k k i . A z elhanyagolt v á r o s r e n d é s z e t s z o m o r ú k i h a t á s s a l van a l a k ó s o k e g é s z s é g é r e . , , A n é p e s , f ü s t ö s , poshadt g ő z ö k k e l teljes a e r ü nagy, nagy v á r o s o k b a n r i t k a csak a 60 e s z t e n d ő t é l t ember is, h o l o t t a t i s z t á b b é s szabadabb a e r ü f a l u k o n az i l y e n e k az ö r e g e k k ö z é sem s z á m l á l t a t h a t n a k " — j e g y z i m e g M á t y u s . (Diaetetica, I I . 276. 1.) „ A n a g y v á r o s o k f ü s t i " é p p ú g y m i n t „ a b á n y á k n a k g ő z e " é s az „ á l l ó , b ü d ö s t ó k , f e r t ő k " i g e n k á r o s a k az e g é s z s é g r e é s k ü l ö n b ö z ő m e g b e t e g e d é s e k f o r r á s a i v á v á l n a k E szomorú helyzetből a felvilágosító hitű M á t y u s kivezető u t a t keres. E g y i k l e g s ü r g ő s e b b t e e n d ő n e k a m o c s a r a k lecsa­ p o l á s á t t a r t j a , m e r t azok k ü l ö n b ö z ő „ r a g a d ó , m é r g e s n y a v a l y á k k o v á s z a " - i . A mocsaras v i d é k e k e n g y a k o r i a k „ a r o t h a s z t ó h i d e g l e l é s e k " ( m a l á r i a ) s e m i a t t az i t t l a k ó k „ s z í n t e l e n , b á ­ gyadt, sárga puffadt á b r á z a t ú a k " . (Mátyus, „ Ó és Ú j Diaete­ t i c a " I . 234. 1.) A „ h i d e g l e l é s e k " p u s z t í t ó h a t á s á r a p é l d a Olasz­ o r s z á g r é g e n t e v i r á g z ó v á r o s a i n a k h a n y a t l á s a . „ A z ú j a b b P. P. f ö l d e s u r a k a m a g o k hasznokat i n k á b b k e r e s v é n , m i n t a k ö z j ó t , az á l l ó t o k n a k k i s z á r a s z t á s á r a é s a lassan f o l y ó s á r a d á s á b a n s z é j j e l o m l ó v i z e k á r k a i n a k k i á s a t á s á r a k ö l t s é g e t t e n n i megsajn á l l o t t á k . " ( M á t y u s , i d . m ű I . 234.) M á t y u s n a k ebben a m e g á l l a p í t á s a i b a n sok i g a z s á g v a n , j ó l ­ l e h e t a m a l á r i a p u s z t í t á s a i r a k ö z e l e b b i p é l d á t is h o z h a t o t t volna. A H u f elandot fordító és m a g y a r á z ó K o v á c s M i h á l y meg­ jegyzi, hogy: „ A m i h a z á n k b a n r i t k a falunak, v á r o s n a k a k ö ­ zepe é s k e r ü l e t e szabad az i l y e n t a v a k t ó l . . . E z e k n e k a t a v a k ­ n a k veszedelmes k i p á r o l g á s a i o k a i annak, h o g y . . . a B á n á t is

é p p e n e z é r t k i v á l t o l y a n veszedelmes h e l y m i n d e n idegennek m i h e l y t b e l é p . . . I t t m i n d i g u r a l k o d i k a r o t h a d t hideg. E z é r t v a n az, hogy k i v á l t k é p p e n az o d a p l á n t á l t s v á b o k f a l u s t ó l h a l ­ nak k i . " (Hufeland: „Az ember élete m e g h o s s z a b b í t á s á n a k m e s t e r s é g e , Pest, 1799. 235—36. l a p , I . k ö t e t . ) M á t y u s k ö v e t e l i a t a v a k é s mocsarak k i s z á r a s z t á s á t é s a „ t ó h e l y e k s z é p k a s z á l l ó r é t e k k é " v a l ó á t v á l t o z t a t á s á t n á l u n k is. A k ö z s é g e k j ó v í z e l l á t á s á n a k k é r d é s e is f o g l a l k o z t a t j a . A f o r r á s v i z e k r ő l azt j e g y z i meg, h o g y egyesek b e t e g s é g e t i d é z n e k e l ő . Í g y „ V á g y n a k n é m e l y h e l y e k e n i t t E r d é l y b e n is a havasok a l j á n olyan vizek, a m e l y e k t ő l a lakosok t ö b b n y i r e m e g g o l y v á s u l n a k . " ( M á t y u s , i d . m ű , V . 85. 1.) H o g y m i az, a m i a v í z b e n k á r o s , n e m t u d j a e l d ö n t e n i , de azt javasolja, h o g y a g o l y v á s v i d é k e k l a k ó i , a h o g y azt „ a z o k o s s á g t a n í t j a . . . az o l y a n v i z e k e t m e g j e g y e z v é n , t á v o z t a s s á k é s f o g j á k magokat m á s , j o b b v i ­ zekre. V á g y n a k p é l d á k , hogy e z á l t a l e b b ő l a r ú t n y a v a l y á b ó l e g é s z h e l y s é g e k k i t i s z t u l t a k . " ( M á t y u s , i d . m ű , i d . helyen.) É r d e k e s , hogy M á t y u s u t á n a l i g p á r é v v e l egy m á s i k e r d é l y i o r v o s —• N y u l a s F e r e n c — is a v í z z e l hozza ö s s z e f ü g g é s b e a R a d n a v i d é k e n az e n d é m i á s g o l y v á t — s a m i n t azt m a i ismere­ teink bizonyítják — , mindketten helyes nyomon j á r t a k . A folyóvizet t a r t j a ivásra legalkalmasabbnak. M é g i s a s e k é ­ l y e b b f o l y ó k v i z é n e k h a s z n á l a t á b a n ó v a t o s s á g r a i n t , m e r t azok n a g y o n g y a k r a n szennyezettek. B o m l ó szerves a n y a g o k is á r t a l ­ m a s s á t e h e t i k a v i z e k e t . E z é r t l e h e t ő l e g f ő z z ü k f e l azokat hasz­ n á l a t e l ő t t . A f o l y ó b ó l reggel m e r í t e t t v í z e g é s z s é g e s e b b , m e r t i l y e n k o r m é g nincs felkavarva. H a s z n á l j u k a folyó közepéről m e r í t e t t vizet, m e r t i t t az m é l y e b b é s t i s z t á b b , m i n t a p a r t közelében. A z e s ő v í z b ő l g y ű l t k u t a k a t ne h a s z n á l j u k . E g é s z s é g t e l e n e k a „ t e l e v é n y , t i s z t á t a l a n , p o s v á n y o s , g a n é j dombhoz, á r n y é k s z é k e k ­ hez, b a r o m i s t á l l ó h o z k ö z e l l e v ő f ö l d b e á s o t t k u t a k " is. ( M á t y u s , i d . m ű V . 98. 1.) A z e g é s z s é g e s i v ó v í z b i z t o s í t á s á r a „ a gondos M a g i s t r a t u s o k " r e n d e l j é k el, h o g y :

„a lakosok a maguk k ú t j a k i a k k ö r n y é k é t annyira f eltol tsék, hogy kívülről a víz a k ú t b a ne folyhasson, a cselédek a szapullott és szappanozott r u h á k a t és k o n y h a e d é n y é k e t a kúthoz közel ne mos­ s á k é s a leveket távol messze öntsék k i . . . A körül g y ű l t vizeket h a l a d é k nélkül m á s f e l é eleresszék stb." (Mátyus, id. m ű V . 9'9. 1.) Á l t a l á b a n a mezőn elhelyezett kutak jobbak a faluban levőknél, mert „itt az aer is, a föld is t i s z t á b b . . . A kővel k i r a k o t t kutak is jobbak a fagárgyák közé f o g l a l t a t t a k n á l " . (Mátyus, id. m ű V . 102. 1.) M i n d e z e k e t a t a n á c s o k a t n a g y v o n a l a k b a n ma is h e l y t á l l ó k ­ n a k t a r t h a t j u k . T a n á c s a i n a k m é r l e g e l é s é n é l azonban azt sem szabad szem elől v e s z t e n ü n k , h o g y m e g í r á s u k i d e j é n a l e g t ö b b e r d é l y i v á r o s b a n s z ü r e t i e n f o l y ó v i z e t i t t a k , v a g y á s o t t vedres k ö z k u t a k b ó l m e r t é k az i v ó v i z e t . ( G o r t v a y , i d . m ű 37. 1.) A l a k á s o k e g é s z s é g ü g y é r e is k i t é r v e azt hiszi — t é v e s e n — , h o g y az ú j o n n a n v a k o l t , kimeszelt f a l ú h á z a k b a n s z é n d i o x i d (aerus fixus) k é p z ő d i k é s m é r g e z é s e k l é p n e k fel. A b b a n viszont igaza v a n , h o g y „ A z o l y a n h á z a k is, m e l y e k n e k f a l a i a vizet m a g o s á n f e l s z í v j á k é s t é l b e n - n y á r b a n nedvesek, a n n y i v a l is i n k á b b az a l a t t v a l ó vizes p i n c é k . . . s ő t a felettek l e v ő h á z a k i s " ( M á t y u s , i d . m ű I . 231. 1.) az e g é s z s é g r e igen k á r o s a k . H a M á t y u s m ű v é b e n n e m is t a l á l u n k u t a l á s t a k i a l a k u l ó er­ d é l y i p r o l e t a r i á t u s é l e t - é s l a k á s v i s z o n y a i r a , a z é r t azt meg­ j e g y z i , h o g y „ A t i s z t á t a l a n szennyes mocskos h á z a k b a n é s h á z i p o r t é k á k k ö z ö t t is a lakosok s z í n t e l e n e k , betegesek, sokszor ele­ v e n e n r o t h a d n i k e z d e n e k . " ( M á t y u s i d . m û I . 248. 1.) I g e n e g é s z s é g t e l e n n e k t a r t j a azokat az é l e t v i s z o n y o k a t is, a m i k o r s z ű k h e l y e n sokan l a k n a k e g y ü t t . M e g e m l í t i p é l d á n a k , h o g y egy 18 l á b n y i b ö r t ö n b e n 146 e m b e r t z á r t a k egybe egy é j s z a k á r a , r e g ­ g e l r e csak 23-an m a r a d t a k é l e t b e n k ö z ü l ü k . " S t o v á b b á : „ v e s z e ­ delmesnek k e l l l e n n i az aernek az o l y a n i s p o t á l y o k b a n é s t ö m l ö c ö k b e n , a h o l a n n y i s o k f é l e , c s a k n e m elevenen e l s e n y v e d ő be­ tegek, szennyes, mocskos e m b e r e k a m a g o k v i z e l l ő e d é n y e i k k e l , á r n y é k s z é k e i k k e l e g y ü t t b e z á r v a t a r t a t n a k . . . A z i l y e n ispo­ t á l y o k b a n a n n y i n elvesznek, a k i k e g y e b ü t t b i z o n y o s a n meg­ g y ó g y u l t a k v o l n a . " ( M á t y u s i d . m ű I . 265. 1.) (Az sem k é t s é g e s azonban, h o g y a M á t y u s á l t a l f e l v e t e t t o k o k o n k í v ü l az „ i s p o -

t á l y c k " v o n a t k o z á s á b a n s z á m o l n u n k kell a belső fertőzések s a k e z e l é s p r i m i t í v v o l t á b ó l e r e d ő t é n y e z ő k s z e r e p é v e l is.) Lelkesen ü d v ö z l i M á t y u s a t e m e t k e z é s á l l a m i r e n d e z é s é t is. E l í t é l i és k i k e l a t e m p l o m o k b a n v a g y a t e m p l o m o k k ö r ü l i c i n ­ t e r m e k b e n v a l ó t e m e t k e z é s i s z o k á s ellen. S a n n á l i n k á b b e l í t é ­ l e n d ő az az „ o k t a l a n , és m i n d e n t i s z t e s s é g e s p o l i t i á v a l e l l e n ­ k e z ő dolog, m i d ő n n é m e l y e k a m a g o k h a l o t t j a i k a t , hogy azok­ n a k f e l c i f r á z o t t k o p o r s ó i t sok i d e i g m á s o k k a l s z e m l é l t e t h e s s é k , m i n d e n f ö l d b e v a l ó t e m e t é s n é l k ü l teszik b é a k r i p t á k b a , s a n n a k is r o s t é l y o s a j t ó t c s i n á l t a t n a k . " ( M á t y u s , i d . m ű I . 274. 1.) S ha m é g f é l r e é r t h e t ő egy p i l l a n a t i g is, h o g y s z e m r e h á n y á s a k i k felé i r á n y u l , maga siet e l o s z l a t n i a k é t e l y e k e t : „ S z é g y e n l i k a t e h e t ő s e b b e k a s z e g é n y e k k e l h o l t o k u t á n is e g y ü t t l e n n i . Egyenesebb é s b á t o r s á g o s a b b u t a t g o n d o l v á n t a l á n a t e m p l o m ­ b ó l az é g r e , m i n t m á s u n n a n . M i n d h i á b a v a l ó s á g ! " ( M á t y u s , i d . m ű I . 279. 1.) É p p e n e z é r t s z ü k s é g e s a t e m e t k e z é s k é r d é s é n e k országos, állami szabályozása. A templomokat „az eféle holttett e m e k t ő l " m a r a d é k t a l a n u l t i s z t í t s á k meg, „ E l k e l l . . . k i v á l t a d ö g l e t e s forró n y a v a l y á b a n megholtakat m i n é l h a m a r á b b , ha lehet 24 ó r á k a l a t t , t e m e t n i . . . a v á r o s o n k í v ü l az e v é g r e v á ­ l a s z t o t t t e m e t ő k b e , j ó m é l y e n , l e g a l á b b 8—9 l á b n y i r a b e á s o t t ú j a b b , ú j a b b s í r o k b a . " ( M á t y u s , i d . m ű I . 276. 1.) A f e r t ő z ő és j á r v á n y o s b e t e g s é g e k elleni v é d e k e z é s m ó d j a i r ó l is m e g v a n a m a g a k i a l a k u l t n é z e t e . M i n d e n o l y a n t é n y e z ő t , m e l y a pestist t o v á b b v i h e t n e , k e r ü l n i k e l l , m e r t „a m o s t a n i szemesebb új D o k t o r o k k a l a v a l ó s á g o s pestist t i s z t a r a g a d ó s n y a v a l y á n a k " t a r t j a ő is. ( M á t y u s , i d . m ű I . 455. 1.) J á r v á n y i d e j é n az e l h a l t e m b e r e k és á l l a t o k h u l l á i t a z o n n a l el k e l l t e ­ m e t n i , az e l h a l t a k t á r g y a i v a l , r u h á i v a l nem szabad j á r n i , s azokat r é s z b e n el k e l l é g e t n i , r é s z b e n „ e r ő s e n m e g t i s z t í t a n i " " szükséges. A k a r a n t é n i n t é z k e d é s e k szigorú b e t a r t á s a k ü l ö n ö ­ sen fontos E r d é l y b e n , ahol „a s z o m s z é d T ö r ö k b i r o d a l o m b a n a rossz p o l i t i a m i a t t soha k i n e m a l u v ó p e s t i s t ő l s z ü n t e l e n m é l t ó f é l e l e m b e n v a g y u n k . " ( M á t y u s , i d . m ű I . 287. 1.) A k a r a n t é n „ t a g a d h a t a t l a n . . . , h o g y . . . az u t a z ó é s k e r e s k e d ő e m b e r e k n e k nagy r ö v i d s é g e k k e l esik; h e l y b e n is az e b b ő l s z á r m a z ó occlu-

z i ó k a g a z d a s á g n a k n e m k i s k á r á v a l s z o k t a k l e n n i . De a közön­ séges Jónak f e n n t a r t á s a egy n é h á n y s z e m é l y e s e m b e r e k k á r á ­ é r t e l n e m m e l l ő z t e t h e t i k . " ( M á t y u s i d . m ű I . 457. 1. A m i k i ­ e m e l é s ü n k . ) A z e g é s z k ö z ö s s é g é r d e k e i —• hangoztatja a f e l ­ v i l á g o s o d á s e s z m é i t v a l l ó M á t y u s — az e g y é n i e k f e l e t t á l l a n a k . A n e m i b e t e g s é g e k m e g e l ő z é s é n e k g o n d o l a t a is f o g l a l k o z t a t j a . K i f o g á s o l j a , h o g y egyes „ M a g i s t r a t u s o k g o n d a t l a n s á g a „ m i a t t " a francos f e k é l y e k m i a t t u t á l a t o s s z e m é l y e k e t oly szabadon e n ­ gedik j á r n i , m i n d e n ü t t a közönséges gyülekezetekben is." (Má­ t y u s , i d . m ű . I. 266. 1.) S e veszedelmes k ó r s á g o k a t az E r d é l y szerte g a r á z d á l k o d ó p r o s t i t u á l t a k t e r j e s z t i k l e g i n k á b b . „ N á l u n k is, ha elnézzük a sok korcsomra h á z a k n á l a félre való szegeletekben s egyebütt is az evégre e g y b e g y ű l t b e s t i á k n a k szá­ m á t , a k i k e t is többire behunyt szemmel n é z n e k a Magistratusok, úgy l á t j u k , hogy k ö n n y e n t a l á l h a t a k á r m e l y r ü h ö s disznó m a g á n a k egy csutakot, amelyhez m e g v a k a r o d h a s s é k . " (Mátyus, i d . m ű V I . 680. 1.) Ez a közöny a n n á l veszedelmesebb — jegyzi meg •—, mert a nemi betegségek k ö v e t k e z t é b e n oly sokain pusztultak el „kivált e m á i időben, amikor a kóborló bujaság csaknem a baromi utálatig m i n d e n f e l é ennyire e r ő t v e t t . . . hogy a Pestis és a Fegyver együtt sem tettek annyi pusztítást, m i n t ez e g y e d ü l . " (Mátyus, i d . m ű V I . 681. 1.) M á t y u s szigora a z o n b a n n e m a „ f e k e t e s á r r a l e l t ö l t f e j ű M o ­ r a l i s t á k " é l e t g y ű l ö l e t e . M a g a is h a n g o z t a t j a , hogy v a n n a k „ á r ­ t a t l a n s z e r e t ő k " — a s z e g é n y l e á n y a n y á k . Ezek i r á n t m e g é r t é s t k ö v e t e l . „ K e g y e t l e n s é g n e k t a r t a n á m ő k e t m i n d j á r t az e r k ö l c s ­ telenségnek r ú t mocskával bemázolni, annyival i n k á b b tör­ v é n y s z é k eleibe i d é z n i . " ( M á t y u s , i d . m ű V I . 684. 1.) A r r a k e l l gondolni, hogy „ h a valamely s z e g é n y l e á n y nem l é v é n ú g y m ó d j a m i n t a gazdagoknak, h o g y m a g a i d e j é b e n f é r j h e z m e ­ hessen, h á z a s s á g k í v ü l e g y s z e r - k é t s z e r megesett, é s k . . - n a k t a r t a t i k is, n e m t u d o m , h o g y a szent h á z a s s á g u t á n f é r j e k k e l e g y ü t t é l ő a s s z o n y o k n á l fajtalanabbaknak igazság szerint mond a t h a t n a k - é ? " ( M á t y u s , „ D i a e t e t i c a " I I . 120. 1.) Ezek a h u m a n i s t a n é z e t e k v e z e t i k a k k o r , a m i k o r lelkesen üdvözli a I I . József által Bécsben létesített menhely felállítá-

s á t a megesett l á n y o k s z á m á r a . I t t a l e á n y a n y á k t i t o k b a n s z ü l ­ hetnek, s g y e r m e k e i k állami g o n d o z á s b a n r é s z e s ü l n e k . A z „Ó és Ű j Diaetetica" szerzőjének s z í v ü g y e volt a k ö z ­ e g é s z s é g ü g y e l ő r e v i t e l e . É l e s , okos szeme n e m á l l t meg csak a k ö n y v e k b e n t a n u l t a k n á l . Meleg emberi szeretetével, felvilágo­ sító hitével igyekszik kora t á r s a d a l m i előítéletei fölé emelkedni, s új utakat t ö r n i elmaradt h a z á j a egészségügye s z á m á r a . M á t y u s m ű v é b e n táplálkozástani és munkaegészségügyi vo­ n a t k o z á s o k k a l is t a l á l k o z u n k . M ű v é b e n k i t é r az é t e l - é s i t a l - h a m i s í t á s o k r a . A k o r t á r s i f o r ­ r á s o k is i g a z o l j á k , h o g y E r d é l y b e n ez i d ő b e n d í v o t t a bor, a k e n y é r é s a f ű s z e r e k h a m i s í t á s a . W i n t e r l pesti t a n á r j e l e n t é s e s z e r i n t ez i d ő b e n a m a g y a r t e r ü l e t e k e n a b o r n a k ó l o m c u k o r ­ r a l v a l ó é d e s í t é s e ismeretes v o l t . ( M a g y a r y - K o s s a , i d . m ű I V . 227. 1.) A z o s z t r á k k o r m á n y z a t i s 1729-ben t ö r v é n y r e n d e l e t t e l t i l t o t t a a bor h a m i s í t á s á t . A b o r n a k f a g y a l f á v a l v a g y a l k ö r m ö s s e l v a l ó f e s t é s é r ő l is e m l í t é s t ö r t é n i k . ( M a g y a r y - K o s s a , i d . m ű I I I . 193. 1.) A t ő k é s v i s z o n y o k k i f e j l ő d é s é v e l E r d é l y b e n is g y a k o r i b b á válik a b o r h a m i s í t á s . K ő v á r y László m ű v é b e n m á r arról pa­ naszkodik, h o g y „ a b o r o k p a n c s o l á s a , f e s t é s e m é r g e s szerek­ k e l " i g e n e l t e r j e d t . ( K ő v á r y L á s z l ó , i d . m ű 103. 1.). M á t y u s felsorakoztatja a b o r h a m i s í t á s m ó d o z a t a i t . Á r t a l m a s az egészségre a borhoz ízjavítás céljából oltattam meszet, alabástromot, tojáshéjat, vagy k r é t á t hozzáadná. M é g v e s z é l y e s e b b az arany, ezüst, cink, m i n i u m , bismuth, s u b l i m â t és különösein az ólom hasz­ n á l a t a a bor édesítésére, színesítésére, mert ezek „valóságos mér­ gek" s „szívszorulást, fulladozást, h a s t e k e r é s t , k ó l i k á t . . . s idővel h a l á l t is" okoznak. (Mátyus, id. m ű V. 295. 1.) Olyan b ű n ö s é s gyil­ kos eljárás ez m e l y „a jól rendelt Respublicacban... különös tör­ v é n n y e l megtiltatott." A b o r h a m i s í t á s o k „a c s a l á r d kupeeeknek, szemfényvesztő é s p é n z t csaló átkozott mesterségei, a k i k se a magok lelkeikkel, se a m á s o k egészségével nem gondolnak, csak olcsó, hit­ v á n y á r u j u k a t nagy nyereséggel a d h a s s á k el." ( M á t y u s , id. m ű V, 319—20. 1.)

B e v á d o l j a M á t y u s a „ m i p i a c i s ü t ő asszonyaink"-at is, h o g y az e l a d á s r a s z á n t k e n y e r e t t ú l k e l e s z t i k , h o g y í g y m e g s ü l v e t ö b b e t mutasson. A p é k e k is „ h o g y s z ü k s é g n e k i d e j é n a g y o m r o t vele j o b b a n m e g t ö l t h e s s é k , s az é h e n h a l á s ellen a s z e g é n y e m b e r e k e t t o v á b b a c s k a v é d e l m e z h e s s é k vagy egyéb csalárdságból" (Mátyus, i d . m ű I I . 99—102. 1.) a k e n y e r e t k ü l ö n b ö z ő m á s a n y a g o k k a l e l e g y í t i k : babbal, r é p á v a l , m á l y v á v a l , k a t á n g k ó r ó v a l , babsza­ k á l l a l , p e r j e f ű g y ö k é r r e l stb. A n y o m o r o l y k o r „ a s z e g é n y e k " - e t is a r r a k é n y s z e r í t i •—• á l l a p í t j a meg — , h o g y h a s o n l ó k e n y e r e t süssenek. A franciák vadgesztenyéből, a svájciak a lucfenyő és t ö r p e f e n y ő k é r g é b ő l k é s z í t e n e k lisztet, s ő t P o m e r á n i á b a n l i s z t t é ő r ö l t p a l á t is h a s z n á l n a k k e n y é r p ó t l ó n a k . M á t y u s t u d j a , h o g y az E r d é l y b e n g y a k r a n p u s z t í t ó é h í n s é g , a k o r s z e r ű t l e n mezőgazdaság, a nyomor, a h a d j á r a t o k és a sáskajárások k ö v e t k e z m é n y e gyakran veti fel a n é p t á p l á l k o ­ zásban a kenyérpótlás kérdését. É p p e n ezért szükségesnek t a r t j a m e g v i z s g á l n i , h o g y ezen l i s z t p ó t l ó n ö v é n y e k k ö z ü l „ m e ­ l y i k m e n n y i r e egyezik az e g é s z s é g g e l S ú l y o s é s m i n d u n t a l a n v i s s z a t é r ő k é r d é s e ez az e r d é l y i t á r ­ sadalomnak. B o d P é t e r , a t ö r t é n é s z is m e g e m l í t i ö n é l e t r a j z á ­ ban, h o g y az 1718-as pestist k ö v e t t e a s z á l y i d e j é n a s z é k e l y e k a k ő r i s f a ö s s z e z ú z o t t k é r g é t k e v e r t é k a liszthez, v a g y a m o ­ g y o r ó f a s a r j á b ó l k é s z í t e t t e k kenyeret. S m é g 1817-ben is f o g ­ l a l k o z t a t j a a pesti „ T u d o m á n y o s G y ű j t e m é n y " - t az a k é r d é s , h o g y a n lehetne a „ m á s c é l o k r a t e r m e s z t e t t vagy é p p e n v a d o n termő növényzetet" a kenyérpótlásra felhasználni. M á t y u s a h ú s m é r g e z é s e k l e h e t ő s é g é t is f i g y e l e m m e l k í s é r i . É p p e n e z é r t t a r t j a s z ü k s é g e s n e k , h o g y „a h ú s l á t ó m e s t e r e k és, a M a g i s t r a t u s o k n a g y o b b v i g y á z a s s á l v o l n á n a k " . ( M á t y u s , i d . m ű I I I . 29. 1.) S k i t é r az olaj, a m é z , a f ű s z e r e k m e g h a m i ­ s í t á s á n a k az e g é s z s é g r e k á r o s h a t á s á r a is. A z „ a e r " - r ő l szóló r é s z b e n k ü l ö n fejezetet szentel az i p a r i m e g b e t e g e d é s e k l e í r á s á n a k is. S e k é r d é s n é l b e l e ü t k ö z i k a b á ­ n y á k b a n dolgozók m u n k a k ö r ü l m é n y e i b e .

A h u m a n i s t a M á t y u s azonban, a k i n e k l á t n i a k e l l e t t a b á n y á ­ szok é l e t k ö r ü l m é n y e i t é s m u n k a v i s z o n y a i t , e f e j e z e t n é l m e g ­ marad a t é n y e k szigorú leírásánál. S a j n á l k o z i k ugyan a b á ­ n y á s z o k v e s z é l y e k n e k k i t e t t é l e t é n , de h a n g j á b a n nincs f e l ­ h á b o r o d á s , m i n t e g y b e l e t ö r ő d i k a „ m e g m á s í t h a t a t l a n " - b a . Pe­ d i g ugyanaz a M á t y u s e g y ü t t é r z é s é n e k e g é s z m é l y s é g é v e l v e ­ szi v é d e l m é b e a c u k o r n á d - ü l t e t v é n y e k e n d o l g o z ó p á r i á k a t . „ M e l y s z á m t a l a n rabok é s p a r a s z t e m b e r e k dolgoznak é j j e l ­ nappal a n á d m é z k ö r ü l ! — írja, és mely i r t ó z a t o s s a n y a r ú m u n k á t tesznek annak k é s z í t é s é b e n , ú g y h o g y k ő v o l n a a s z í v e a n n a k az e u r ó p a i e m b e r n e k , a k i ezt l á t v á n , a n á d m é z e t az i t t v a l ó s z o k á s szerint í g y p a z a r o l n i n e m i r t ó z n é k . " ( M á t y u s , i d . m ű I V . 169. 1.) S e l í t é l ő a szava a k k o r is, a m i k o r az a m e ­ r i k a i ő s l a k o s s á g o t k i f o s z t ó s p a n y o l g y a r m a t o s í t ó k ellen t ü z e l : „Mit nem c s i n á l n a k a szegény Peruvianusoknak E u r ó p á n a k leg­ bölcsebb hatalmossai, hogy n é k i k a föld mélységéből szüntelen t ö b b , több aranyat á s s a n a k , hogy ők azt e v i l á g n a k m á s végső részére teáért, p o r c e l á n é r t , s e l y e m é r t é s egyéb entsen-bents p o r t é k á k é r t á l t a l k ü l d h e s s é k . " (Mátyus, i d . m ű V . 485. 1.) M i n d e z e k e t m e g l á t j a é s e l í t é l i M á t y u s , csak é p p e n az i t t ­ h o n i v i s z o n y o k r a nincs szava? V a g y azt l á t j u k meg t a l á n a legnehezebben, a m i l e g k ö z e l e b b v a n h o z z á n k ? P e d i g az e r d é ­ l y i b á n y á k b a n é s m a n u f a k t ú r á k b a n tapasztalt egészségügyi helyzet t á v o l r ó l sem m o n d h a t ó k i e l é g í t ő n e k . R á t z S á m u e l , N a g y b á n y a b á n y a v i d é k é n e k orvosa m á r 1777-ben b e s z á m o l ó t ír az „ é r t z b á n y á s z o k " k ö z ö t t e l ő f o r d u l ó g y a k o r i ó l o m m é r g e z é ­ s e k r ő l é s tapasztalatait az „ E p h e m e r i d e s Vindebonenses"-ben is (1777. évf. 10. s z á m ) k ö z l i . R á t z szerint az ó l o m m é r g e z é s e k paralysissel é s i d e g k o n t r a s t u s o k k a l j á r n a k . I g e n g y a k o r i a k a b á n y á k b a n a balesetek is. J e l l e m z ő erre a N y u g a t i - S z i g e t h e g y ­ s é g egyes b á n y á i n a k e l n e v e z é s e a k o r d o k u m e n t u m a i b a n ( G y i l k o s - b á n y a , „ S i r " stb.). A z a b r u d i b á n y á s z o k egy 1 7 7 3 - b ó l származó kérvényükben a következőkben vázolják helyzetü­ ket: „Mi, a hegyek m é l y s é g é b e n dolgozók, á l l a n d ó a n a r o m ­ l o t t é s b ü d ö s k i g ő z ő í g ő l e v e g ő t k e l l , hogy b e s z í v j u k . G y a k r a n m e g t ö r t é n i k , h o g y sokan k ö z ü l ü n k e s z m é l e t ü k e t vesztik e n -

nek következtében, s a b á n y á b ó l ( I d é z i N e a m t u , i d . m ű 89. 1.)

holtan

húzzák

ki

őket."

Keveset t u d u n k a b á n y a v i d é k orvosi e l l á t á s á r ó l . Egyes k o r ­ t á r s i adatok t a n ú s á g a s z e r i n t a nagy b á n y á k m e l l e t t c h i r u r g u sok m ű k ö d t e k . F e l k é s z ü l t s é g ü k azonban s e k é l y e s , a magas d í ­ j a z á s pedig a b á n y á s z o k t ö b b s é g e s z á m á r a s e g í t s é g ü k e t h o z z á ­ f é r h e t e t l e n n é tette. I g e n j e l l e m z ő , h o g y a f e l s ő b á n y a i b á n y á ­ szok egy 1 7 5 1 - b ő l s z á r m a z ó k é r v é n y b e n f e l e t t e s e i k t ő l azt k é ­ r i k : a l k a l m a z z a n a k s z á m u k r a egy á l l a m i l a g f i z e t e t t orvost, é s az ingyenesen kezelje ő k e t . ( N e a m t u , i d . m ű 90. 1.) L é t e z i k u g y a n „ b á n y á s z - l á d a " . A b á n y á s z o k f i z e t é s é b ő l rendszeresen l e v o n n a k bizonyos ö s s z e g e k e t b e t e g s é g e s e t é r e — k e z e l é s r e v a g y s e g é l y e z é s r e — , de a „ b á n y á s z - l á d a " k ö r ü l s ú l y o s vissza­ é l é s e k t ö r t é n t e k . A h e l y z e t l é n y e g i l e g a l i g v á l t o z o t t a X I X . sz. első f e l é b e n , a m i n t azt O r o s z h e g y i S z a b ó J ó z s á n a k az e r d é l y i a r a n y v i d é k r ő l szóló o r v o s i m o n o g r á f i á j á b ó l k i t ű n i k . ( L á s d I z s á k S.: „ D e s p r e o t o p o g r a f i e m e d i c a l á n e c u n o s c u t á , I s t o r i a M e d i c i n e i , E d i t . M e d . 1957, 164—183. 1.) Hogy milyenek lehettek a munkaviszonyok, arról fogalmat alkothatunk magunknak abból, amit B r a u n Eduard angol or­ vos a s o k k a l f e j l e t t e b b K ö r m ö c b á n y á r ó l í r 1669—70-ben: „ M i n t b e s z é l i k , e b á n y á b a n 4 föld a l a t t i h e l y e n 28 e m b e r h a l t m e g egyszerre a rossz g ő z ö k t ő l . . . Sok a l k a l m a t l a n s á g o t o k o z ­ nak e gőzök. Ö k azonban k ö v e t k e z ő l e g s e g í t e t t e k m a g u k o n . U g y a n i s az a k n á b a n v é g i g c s ö v e t a l k a l m a z t a k s egy k e r e s z t b e ­ f e k t e t e t t d e s z k á t f e l é s a l á h ú z t a k é s b o c s á t o t t á k le, m i á l t a l a l e v e g ő t m i n t e g y k i s z i v a t t y ú z t á k . " (Régi u t a z á s o k M a g y a r o r s z á ­ gon é s a B a l k á n f é l s z i g e t e n , ö s s z e g y ű j t ö t t e é s j e g y z e t e k k e l k í ­ s é r t e Szamota I s t v á n , Budapest, 1891. 411. 1.) D e a m í g F e l s ő - M a g y a r o r s z á g b á n y a v i d é k e i n m á r a X V I . sz. ó t a l é t e z t e k „ i s p o t á l y o k " , E r d é l y b e n m é g a X V I I I . sz. v é g é n sincs s e m m i f é l e b á n y á s z - „ k ó r h á z " . H a s o n l ó j e l l e g ű é r t e s ü l é s ­ sel E r d é l y r e v o n a t k o z ó a n l e g e l ő s z ö r 1833-ban találkozunk R é z b á n y á n ( B á i t a ) 4 á g y a s „ f e k t e t ő " m ű k ö d i k . (Grosz L i p ó t : E m l é k i r a t a hazai b e t e g á p o l á s i ü g y k e l e t k e z é s e , f e j l ő d é s e é s j e l e n l e g i á l l á s á r ó l . B u d a , 1869. 300.)

L é n y e g i l e g n e m k ü l ö n b ö z ö t t a c é h e k b e n d o l g o z ó k helyzete sem. A z e r d é l y i v á r o s o k b a n a c é h - k a s s z á b ó l a beteg m e s t e r e k é s l e g é n y e k k ö l c s ö n ö k e t k a p t a k , de azokat g y ó g y u l á s u k u t á n vissza k e l l e t t t é r í t e n i ü k . A beteg c é h - m e s t e r é s l e g é n y m e l l e t t t á r s a i ő r k ö d t e k é s v i l á g í t o t t a k é j s z a k a . (Szadeczky Lajos: A c é ­ h e k t ö r t é n e t é r ő l M a g y a r o r s z á g o n , Budapest. 1889. 63. 1.) Egyes v á r o s o k b a n ' b e t e g s e g é l y z ő es t e m e t k e z é s i e g y e s ü l e t is l é t e z e t t , m i n t p l . a M a r o s v á s á r h e l y e n 1782-ben l é t e s í t e t t Boldogaszs z o n y - c é h . ,,1775-ben a beteg é s e l s z e g é n y e d e t t mesterek, l e g é ­ nyek és családjaiknak a céh költségein való ellátását" m o n d ­ t á k k i . (Grosz L i p ó t , i d . m ű 3. 1.) De m i n d e z e k e l l e n é r e az o r ­ v o s h i á n y , a k ó r h á z a k h i á n y a s az igen m a g a s k e z e l é s i d í j a k é s g y ó g y s z e r á r a k m i a t t a l a k o s s á g l e g n a g y o b b r é s z e ez i d ő b e n még túlnyomórészt a házigyógyszerekre kényszerült. M á t y u s leírja m u n k á j á b a n a bányászok k ö r é b e n előforduló sajá­ tos betegségeket. Megemlíti az ólo<m, a réz, a k é n , a higany, az a r z é n stb. m é r g e z é s e k tüneteit, s hangoztatja, ihogy a b á n y á k „ahon­ nan á s a t t a t n a k , a h u t t á k is, ahol kiolvasztattatnak és megtisztíttattatnak, a m ű h e l y e k is, ahol ezekből dolgoznak, igen egészségtele­ nek . . . N e m csoda tehát, hogy a bányászok é s az efélekkel járó mesteremberek rendszerint m i n d olyan s z í n t e l e n e k , soványak, be­ tegesek, és hogy a fulladozás hecticas, tagoknak elesése, és resz­ k e t é s e . . . vérveszettség, vízkórság, s z á j r o t h a d á s , belek fájdalma, megorvosolhatatlan kólikák idő előtt k í n o s a n m e g e m é s z t i k őket." (Mátyus, i d . m ű I . 249—50. 1.) M i n t a fenti leírásból is k i d é i ü l , M á t y u s nem k ü l ö n í t i el az egyes ipari m é r g e z é s e k tüneteit, s együttesen számol be róluk, k ö z t ü k a leggyakrabban előforduló ólom- és h i g a n y m é r g e z é s e k r ő l is. Az egészségre á r t a l m a s ,,minerás gőzök" közé sorolja „a rez, ón, k i v á l t a fekete ón (ólom) é s ezek­ nek salakjai, a kéneső, kénkő, e g é r k ő , gálitzkő, piskoltz" (249. 1.) mérgezéseket. A z ezekkel kapcsolatos munka é s m é r g e z é s e k gya­ k o r i lehetősége m i a t t m é l t á n lehet szánni „a s z e g é n y bányászokat, m i n t minden emberi sors felett nyomorult embereket, akik nem­ csak, hogy mintegy elevenen eltemetve töltik el nagyobb részét a föld m é l y s é g e s s e t é t g y o m r á b a n életeknek, hanem ott is a meg­ fulladt, a f á k l y á k n a k , f a g g y ú g y e r t y á k n a k , puskapornak füstivel é s egyéb gőzökkel m e g u n d o k í t o t t aert k é n t e l e n í t t e t n e k beszívni; emel-

lett életek is minden pillanatban végső veszedelemnek van k i t é v e s n y a v a l y á j o k is r i t k á n orvosolható." (Mátyus, i d . m ű I . 250. 1. A m i kiemelésünk.) Ö l o m m é r g e z é s e k azonban nemcsak b á n y á s z o k n á l l é p h e t n e k fel. A z ó l m o z o t t c s a t o r n á k b ó l felfogott e s ő v í z m é r g e z ő é s „ k e ­ g y e t l e n k ó l i k á k a t , b e l e k n e k e g y b e s z o r u l á s a i t , tagok k u c o r o dásait, görcsfogásokat, v é r h a s t s több ilyen kínos n y a v a l y á ­ k a t " okoz. ( M á t y u s , i d . m ű V . 67. 1.) H a s o n l ó t ü n e t e k e t i d é z h e t n e k e l ő az ó l m o z o t t v a g y ó l o m t a r t a l m ú e d é n y e k h a s z n á l a t a is ( c s e r é p e d é n y e k ) . — H o g y az e f é l e m é r g e z é s e k n e m l e h e t t e k r i t k á k M á t y u s i d e j é b e n , az i s b i z o n y í t j a , h o g y a m á r e m l í t e t t R á t z S á m u e l 1778-ban k i a d o t t „Orvosi Oktatás"-ában megjegyzi, hogy ólommérgezések j ö n n e k l é t r e „ g y a k r a n az ú j m á z o s , e l é g g é m e g n e m é g e t e t t f c l d e d é n y e k " h a s z n á l a t a e s e t é n (146—47. 1.) A s ó b á n y á k n e m a n n y i r a á r t a l m a s a k , de a z é r t az e g é s z s é g ­ n e k ezek sem kedveznek. Ez az oka a n n a k is, hogy a „ s ó v á g ó k és sófőzők is t ö b b n y i r e p u f f a d t , sebes, v a r a s testtel j á r n a k " . ( M á t y u s , i d . m ű I . 250. 1.) Jelzi é s l e í r j a M á t y u s a b á n y á s z o k b e t e g s é g e i m e l l e t t az i p a ­ r o s o k n á l f e l l é p ő szakmai á r t a l m a k a t is. A z o k „ a k i k az ecetet é s a v á l a s z t ó v i z e t k é s z í t i k az a e r r e l b e s z í v o t t s a v a n y ú s á g m i a t t r e n d s z e r i n t s á r g á k é s s o v á n y o k . " ( M á t y u s , i d . m ű I . 120. 1.) A v a r g á k , t í m á r o k és a s z ű c s ö k k é n y t e l e n e k „ u t á l a t o s b ü d ö s s é g g e l " f é l i g r o t h a d ó a n y a g o k k a l d o l g o z n i é s „ő m a g o k is, ezek az e g y é b k é n t t o r m á b a n l a k ó f é r g e k , a n n a k u t á l a t o s szagj á t ó l sokszor o k á d o z n a k . " ( M á t y u s , i d . m ű I . 267. 1.) N e m k ü l ö n b e n a „ p o s z t ó f e s t ő k is v a l a m i k o r a magok p o s z t ó ­ v é g e i k e t az ö v í z b ő l , s z a p p a n b ó l é s r é g i h ú g y b ó l , k é s z ü l t b ü ­ d ö s m e l e g levekbe b e á z t a t j á k " (267. 1.) é s m u n k a á r t a l o m n a k vannak kitéve. E g é s z s é g t e l e n a s z a p p a n f ő z ő k m e s t e r s é g e is, a k i k f a g g y ú v a l és „ r o t h a s z t ó h a m ú s ó v a l " dolgoznak. G y a k r a n k a p n a k f u l l a ­ d á s t , f e j f á j á s t , h á n y á s t . É s m i n d a v a r g á k , p o s z t ó f e s t ő k , szap­ p a n f ő z ő k „ m é r g e z ő " g ő z e i az egész k ö r n y é k l e v e g ő j é t m e g f e r ­ tőzik, s ez az o t t l a k ó k r a v e s z é l y e s .

L e í r j a M á t y u s azt a m e g b e t e g e d é s t is, m e l y a magas h e g y e k m e g m á s z á s á v a l l é p f e l : „ t e s t e k n e h é z n e k t e t s z i k é s nehezen l é l e k z e l h e t n e k " ( M á t y u s , i d . m ű I . 239. 1.), m e r t — m i n t í r j a — m i n é l magasabban mennek, a n n á l i n k á b b n ő az „ a e r n e k v é ­ konysága és könnyűsége". Nagyon gyakran visszatér a s z é n m o n o x i d és széndioxid­ mérgezések tünettanára. Nem tudja a 2 betegség kóroktanát e l k ü l ö n í t e n i s e g y a r á n t a s z é n d i o x i d n a k (az aerus f i x u s n a k ) t u d j a be azokat. í g y í r j a le azokat a m é r g e z é s e k e t , a m e l y e k a r é g e n bezárva állott kutakba, b á n y á k b a , vermekbe, pincékbe, házakba, templomokba, k r i p t á k b a való hirtelen leszállásoknál, i l l e t v e b e m e n é s e k n é l j ö n n e k l é t r e . ( M á t y u s , i d . m ű I . 247. 1.) A b á n y a l é g - e t is idesorolja. „ S o k s z o r bizony — e m l í t i — o l y a n h e l y e k e t b o n t a n a k f e l a b á n y á s z o k , hogy az a b b ó l k i ü t ő g ő z e g é s z s é g e k e t , s ő t é l e t e k e t is egy p i l l a n a t b a n e l r o n t h a t j a . " ( M á ­ t y u s , i d . m ű I . 246—47. 1.) A z t is t u d j a , hogy o l y a n p i n c é k b e n , a h o l az új bor f o r r , m é r g e z é s v e s z é l y e á l l f e n n . A z ö s s z e s f e n t i esetekben e g y a r á n t a j á n l j a a g y a k o r i s z e l l ő z t e t é s t é s „ e g y n é ­ h á n y l á n g o l ó szalmasuppot v a g y egyebet v e t n i e g y m á s u t á n b e l é j ü k " , m i n d f e l i s m e r é s , m i n d „ a g ő z ö k s z é j j e l o s z l á s a " szem­ p o n t j á b ó l . ( U g y a n o t t 247. 1.) I s m é t e l t e n v i s s z a t é r azokra az á r t a l m a k r a is, a m e l y e k „ a z eleven szénnel kemence n é l k ü l m e l e g í t e t t s z o b á b a n vagy p i n ­ c é b e n " f o r d u l n a k e l ő . ( M á t y u s , i d . m ű I . 246. 1.) A z i l y e n m é r ­ gezések különösen gyakoriak a nyugati országok n a g y v á r o ­ saiban, a m i k o r t é l n e k i d e j é n „ n a g y r a k á s eleven szenekkel k e ­ mence nélkül hirtelen b e m e l e g í t e t t e k . . . a szegény emberek . . . h o l m i apró boltocskákban, amelyekben e g y é b k é n t tüzelni nem l e h e t " ( M á t y u s , i d . m ű I . 253. 1.), v a g y o l y a n s z o b á k b a n f o r ­ d u l n a k elő, a m e l y e k n e k k á l y h a k ü r t ő j e „ m í g a s z é n j ó l k i n e m g ő z ö l t e m a g á t , b e z á r a t t a t i k , az e l e v e n s z é n n e k a g ő z e a h á z b a j ő vissza é s b á g y a d t s á g o t , f ő f á j á s t , á j u l á s t , h á n y á s t , tagok r e s z k e t é s é t , s ő t a szoros h á l ó h á z a k b a n h a l á l t is k ö n n y e n okoz­ h a t " . ( M á t y u s , i d . m ű I . 426. 1.) A z i l y e n m é r g e z é s e k azonban k i k ü s z ö b ö l h e t ő k . T a n u l n i lehet a b b ó l , ahogy a k o v á c s o k é s ,,más széntűzzel dolgozó mesteremberek . .. attól meg nem hal-

n a k " , m e r t ,,ott m i n d e n f é l e k i n y í l t a j t ó k , a b l a k o k é s k e m e n ­ c é k v a n n a k é s a f ú v ó k n a k e r ő s szele eloszlatja a n n a k a m é r ­ ges g ő z n e k az e r e j é t " . ( M á t y u s , i d . m ű I . 255. 1.) A z t is l á t j a é s l e í r j a M á t y u s , h o g y az e r ő l t e t e t t m u n k a az e g é s z s é g r e k á r o s . „ E z az oka, h o g y ezer emberek k ö z ö t t is, akik szüntelen való erős rabotával kénytelenítettenek minden­ n a p i k e n y e r e k e t k e r e s n i , 70 e s z t e n d ő s t csak egyet is a l i g l á t ­ h a t n i . " ( M á t y u s , D i a e t e t i c a , I I . 295—96. 1.) S ezen a p o n t o n M á t y u s a k é r d é s l é n y e g é r e t a p i n t . E l f e l e d ­ k e z i k a „ v á r o s " - , , f a l u " o l y k o r e r ő l t e t e t t s z e m b e á l l í t á s á r ó l és m a g á b a n az é l e t és m u n k a k ö r ü l m é n y e k b e n keresi a b e t e g s é g és a r ö v i d é l e t o k á t . S a m i k o r í g y j á r e l az i d e a l i z á l t paraszt­ s á g á b r á z o l á s a is h e l y e t ad a n e h é z m u n k á b a n k o r á n m e g ­ r o k k a n t j o b b á g y s á g v a l ó s á g o s k é p é n e k . M a g a í r j a , h o g y az e r ő l t e t e t t falusi m u n k a „ E l r o n t j a é s m e g e r ő t l e n í t i a m u s c u l u sokat é s i n a k a t , i d ő n a p e l ő t t m e g s z á r a s z t j a é s m e r e v í t i a tes­ tet. I n n e n v a g y o n , h o g y h a e l n é z e d é s a k é n y é r e t a r t o t t á l l a ­ t o k k a l egyben v e t e d a g y e r m e k s é g e k t ő l fogva s z ü n t e l e n ü l e r ő s m u n k á v a l t e r h e l t e t e t t parasztembert é s a s z e g é n y e l c s i g á z o t t b a r m o t , fa m a c h i n á n a k i n k á b b g o n d o l h a t o d , m i n t eleven á l ­ l a t n a k . . . E m e l l e t t h á n y s z o r n e m t ö r t é n t a nagy e r ő l k ö d é s é s f e s z e n g é s m i a t t az i n a k n a k , t e n d o k n a k , m u s c u l u s o k n a k elsza­ k a d á s a , csontoknak k i f i c a m o d á s a , m e g g ö r b e d é s e é s e l t ö r é s e , h a s k é r e g n e k vagy m á s h á r t y á k n a k kinyúlása, m e g h a s a d á s a stb., a h o n n a n a sok s é r v e s e k , c s o m ó s s á g o k , t ö k ö s s é g e k m i n ­ d e n f e l é igen e s m é r e t e s v e n d é g e k . " ( M á t y u s , Ó é s Ű j D i a e t e ­ tica, V I . 33. 1., m i k i e m e l é s ü n k . ) A m e g e r ő l t e t ő t e s t i m u n k a az o k a a n n a k is, h o g y a k o r á n r o b o t b a f o g o t t f a l u s i g y e r m e k e k o l y a n gyenge e g é s z s é g ű e k . Ez a m u n k a „ n ö v e k e d é s e k e t megakasztja, t ö k é l e t e s s é g r e m e n n i n e m hagyja, ú g y h o g y 20 e s z t e n d ő s k o r o k b a n á b r á z a t j o k is m á r k é s z v é n e m b e r t m u t a t . S o k a n k ö z ü l ü k az e r ő s m u n k á ­ n a k t e r h e a l a t t e v i l á g b ó l fél i d e j e k b e n k i s z á r a d n a k " . ( M á ­ t y u s , i d . m ű V I . 36. 1.) S a j á t o s m u n k a á r t a l m a k a t hoz l é t r e a hosszas á l l ó m u n k a is. „ I n n e n v a g y o n , h o g y azok k ö z t is, a k i k g y e r m e k k o r o k b a n f o -

g a t t a k az álló m u n k á k r a , m i n t a k ö n y v n y o m t a t ó s a j t ó k m e l ­ lett a betűszedők, többire térdeikben meggörbülnek és fájosulnak, szarok i k r á j a é s l á b o k feje dagadoz, g y a k o r t a k i is sebe­ s ü l . " ( M á t y u s , i d . m ű V I . 260. 1.) A hosszas t é r d e n á l l á s k ö v e t ­ k e z t é b e n pedig v é r k e r i n g é s i z a v a r o k j ö n n e k l é t r e . M e g g o n d o l k o z t a t ó s u g y a n a k k o r a hazai t á r s a d a l m i viszo­ n y o k r a j e l l e m z ő , h o g y M á t y u s , a k i o l y a n r é s z l e t e s e n ecseteli a v á r o s r e n d é s z e t k é r d é s e i t , a m u n k a á r t a l m a k r ó l é s azok k i ­ küszöböléséről szólva a r á n y l a g m i l y e n szűkszavú. K é r i az élelmiszerhamisítók megbüntetését, leírja a mérgezéseknél n y ú j t a n d ó elsősegély módozatait; felvilágosító hitével m a g á h o z a p a r a s z t s á g h o z f o r d u l é s azt k é r i t ő l e , hogy g y e r m e k e i t j o b ­ b a n k í m é l j e és ne fogja o l y a n h a m a r m u n k á r a . A f a l u s i g y e r ­ mek m u n k á r a való korai felhasználását kizárólag a tudatlan­ s á g n a k t u d j a be é s n e m l á t j a , h o g y az a j o b b á g y s á g t á r s a ­ dalmi helyzetéből fakad. Az egészségre k á r o s ipari anyagok­ k a l d o l g o z ó k n a k — m i n t l á t t u k —-, k ü l ö n negyedbe v a l ó e l k ü ­ lönítését követeli. A b á n y á s z o k ólom>mérgezésének m e g e l ő z é ­ s é r e — k o r a m á s s z e r z ő i v e l e g y ü t t ( p l . R á t z S . ) — a j á n l j a a sza­ l o n n a é s vaj b ő s é g e s f o g y a s z t á s á t . A nagy, 3000 oldalas m ű ­ ben a m u n k a e g é s z s é g t a n k é r d é s e i r ő l v é g e r e d m é n y b e n tehát igen k e v é s említés t ö r t é n i k . H a e l g o n d o l j u k , h o g y Ramazzini, a k i t M á t y u s ismer é s i d é z , m á r a s z á z a d e l e j é n t ö b b m i n t 46 s a j á t o s i p a r i m e g b e t e g e d é s t í r t le, a k k o r m i n d a z , a m i t M á t y u s e b b e n a v o n a t k o z á s b a n m e g e m l í t , s z e g é n y e s n e k t ű n h e t i k . De e m l é k e z e t b e k e l l i d é z ­ n ü n k a hazai t á r s a d a l m i f e j l ő d é s s a j á t o s s á g a i t é s a n y u g a t i k a p i t a l i z m u s f e j l ő d é s é t ő l v a l ó e l t é r ő v o n á s a i t . S ezt M á t y u s m ű v e é r t é k e l é s e k o r sem szabad szem e l ő l t é v e s z t e n ü n k . A z er­ d é l y i t á r s a d a l o m r a s ú l y o s t e h e r k é n t nehezedett az o s z t r á k p r o ­ t e k c i o n i z m u s , a h ű b é r i e l m a r a d o t t s á g . Csak a „ G e n e r a l e N o r m a t i v u m " - m a l j e l e n t k e z i k az a k ö v e t e l m é n y , hogy m i n d e n v á r m e g y e é s v á r o s é l é r e k é p z e t t orvos k e r ü l j ö n . S m a m á r azt is t u d j u k , h o g y m é g m i l y e n h o s s z ú i d ő r e v o l t s z ü k s é g ahhoz, h o g y ez a r e n d e l k e z é s m e g is v a l ó s u l h a s s o n . A X V I I I . s z á z a d m á s o d i k f e l é i g nem v o l t hazai orvosi e g y e t e m . K e v é s v o l t az o r -

vos, h i á n y o z t a k a hazai a n y a n y e l v ű orvosi s z a k k ö n y v e k is. ( L . B o l o g a V . : A d a l é k o k az R N K o r v o s t u d o m á n y á n a k t ö r t é ­ n e t é h e z . O r v o s i K i a d ó , 1905.) R á t z S á m u e l h a s o n l ó k e z d e m é ­ n y e z é s é t az o s z t r á k k o r m á n y z a t e r ő s e n g á n c s o l t a . Tissot é s H u f e l a n d , a m i k o r az é l e t m e g h o s s z a b b í t á s á n a k t u d o m á n y á r ó l í r t a k , m e g e n g e d h e t t é k m a g u k n a k , hogy k i z á r ó l a g csak a t á r g y r a v o n a t k o z ó ismereteket k ö z ö l j é k . De a M a r o s v á s á r ­ h e l y e n m a g á n y o s a n é l ő M á t y u s I s t v á n — s m i k o r azt á l l í t j u k r ó l a , h o g y m a g á n y o s , n e m f e l e d k e z ü n k m e g a r r ó l , hogy a i N y e l v m í v e l ő T á r s a s á g n a k t a g j a v o l t — , a m i k o r az e g é s z s é g m e g t a r t á s á n a k t u d o m á n y á r ó l írt, ugyanakkor kémiai, pedagó­ g i a i , t e s t n e v e l é s i é s m á s t e r m é s z e t ű ismereteket is k e l l e t t , hogy k ö z ö l j ö n , ha k ö z é r t h e t ő a k a r t l e n n i , ha n e m a k a r t szemet h u n y n i a k i á l t ó v i s s z a m a r a d o t t s á g fölött. Ö m a g a is azon k e ­ sereg: „ N i n c s e n e k m é g n é k ü n k m i n t m á s k ö n y v e k k e l e l t ö l t t u d ó s N e m z e t e k n e k m a g u n k n y e l v é n olyas k ö n y v e i n k , ame­ lyekre való u t a s í t á s által m u n k á n k a t r ö v i d í t h e t n ő k , hanem a m i k r ő l í r u n k , e g é s z e n le k e l l í r n u n k , a m e l y e k azoknak a d o l ­ g o k n a k teljes é r t e l m é r e t a r t o z n a k . M e l y szerint a k á r m i n t i g y e ­ k e z z ü n k is, k i c s i n y b e n — v a g y a m i n t s z o k t á k m o n d a n i : egy d i ó hajba — m u n k á n k a t n e m s z o r í t h a t j u k . " ( M á t y u s , i d . m ű V . Előszó.) H a t k ö t e t e s n a g y m u n k á j á b a n az igazi t u d ó s s z e r é n y s é g é ­ v e l m i n d e n e k e l ő t t a r r a t ö r e k e d e t t , hogy a k o r a t u d o m á n y a á l t a l e l é r t i s m e r e t e k e t k ö z ö l j e h o n f i t á r s a i v a l , s a maga v é l e ­ m é n y é v e l a h á t t é r b e v o n u l t . A r r ó l a t e r v é r ő l is, m e l y e t k ö n y v e b e v e z e t ő j é b e n e m l í t , hogy k ö z l i , felsorolja m i is m ű v é b e n sa­ j á t v é l e m é n y e s m i az á t v e t t , k é s ő b b l e m o n d o t t . S a h a l á l v é ­ g ü l is m e g a k a d á l y o z t a , h o g y a m i n d u n t a l a n elhalasztott f e l ­ adatot m e g is v a l ó s í t h a s s a . S a m i t ő a k k o r n e m t e t t meg, l é ­ nyegesen kevesebb h i t e l e s s é g g e l , n e k ü n k , m ű v e olvasóinak kell elvégeznünk. N a g y m u n k á j á n a k b e v a l l o t t c é l j a az e g é s z é g e s é l e t s z a b á ­ lyainak m e g i s m e r t e t é s e volt. A z t remélte, hogy a felvilágosító m u n k a e r e d m é n y e k é n t a b a j o k legnagyobb r é s z e o r v o s o l h a t ó . „ O h m i n t a k a r n á m — í r j a m ű v e b e v e z e t ő j é b e n — , ha e H a z á -

n a k i s e g y e b e k b e n i l y b ö l c s F i a i egyszer a r r a m e h e t n é n e k , hegy e g é s z s é g e k r e , erre a í ő dologra n é z v e is, m i n t e g y é b d o l ­ g a i k b a n o l y a l á v a l ó és h o z z á j u k k é p e s t f é l e s z ű , c s a l á r d , b ü s z k e o r v o s o c s k á k t ó l és tudatlan b o r b é l y o k t ó l v a k o k m ó d j á r a vezet­ t e t n i ne k é n y t e l e n í t e t t n é n e k . É s é p p e n e v o l t c s e k é l y M u n ­ k á m n a k is fő c é l j a . " ( M á t y u s , i d . m ű I . X I X — X X . 1.) S ha m ű v é v e l n e m is é r t e e l azt a c é l t , m e l y e t ő, a m a g y a r H u f e l a n d — a m i n t k o r t á r s a i n e v e z t é k — m a g a elé t ű z ö t t , n é ­ p é n e k e g é s z s é g ü g y i n e v e l é s é b e n , szellemi l á t h a t á r á n a k t á g í t á ­ s á b a n e l v i t a t h a t a t l a n u l szerepet j á t s z o t t .

PE3K3ME Elő

Mepe

pa3BHTHH

Kan H T 3 . T H C T H M e C K H X y C J I O B H H , B U C H T p

BHHM3-

ö o j i e e n óojiee B b i / i B H r a i O T C H B o n p o c b i n p o M b i t u . ' i e H H O H n a m J i O T H H H H a y KII o6 oöiueft r n r n e n b i . I l n o H e p o M B e i i r e p c K o i i c a n i i T a p H O H «T H T e p a T y p b i c i H T a e T C H TpaHCHjibBancKHH B p a M HUITB3H M a T b i o u i (1725—1802). B BbiuieAHeií B 1762—66 ronax j i B y x T O M H o f t e r o p a ö o T e « Z Í H 3 T e T H K a » , a Ta K>Ke B o n y ó.THKOBaHHOH B 1787—93 r o / i a x uiecTHT O M H O H «CTapoft H HoBOfl , H , H 9 T e T H K e » OH B b i ^ e j u i e T B o n p o c o M c a H H TapHoro Rena o c o ó c i i H o e B H H i v i a n n e . Bynymi CTOPOHHHKOM npocBemeHHfi, HuiTBan M a T b i o u i cTapaeTCH n p e o j o / i e T b o6iu,en3BecTiiyio HHH

Bee

CaHHTapnyiO

Oie^yn H

Fa

leiiyca,

nncbiBaeT

OTCTa.TOCTb

no

Opy>KIieM

OTHOHICH HHD B

coxpaHeHnn

.anaTe

orpoMiiyio

CCTeCTB03H3H HH.

JUIMHOH ii.iii

y

rnrneHU

Men

H HM

FiinoKpaTa

BoccTanoBjieHHH 3/iopoBbH

po.ib.

OH

ycTanaB.iHBaeTCH

OH

npH-

raK>Ke

óepeMeHHocTH n n o c r e p o ; i o B o r o n e p n o ^ a , 3 a B e p H H , HTO CTpaHe ÄCTH T H C s m a M H n o r n o a i O T , n ö o nx o i < p y w a i o m r i e

rnrnene

Bceii

yiweioT

yxajKHBaTb

sa

OH

yKa3biBaeT

y/iHtt,

H

nosTOMy MbiM

na

ropo/iax. rcpOÄCKHx

BPCTHOCTH,

BO3HHKaioiiiHe

Hpe3BbmaHno n.ToinaAen,

B p e zi H T 3 Ä o p o B b K ) .

paccejieHiie

B a >K H w M

ran

KaK

HneHHo

,ay6H/ibiii,HKOB,

CTajiH J\J\ÏI

pyKOBOAHTe.ien, noxo>KHMH

Ha

npeo^o.ien i i H

6O.IOT. 10

Orvostörténeti

közi.

Mvcop

cano>KHHKOB

no3Bo.THBLunx, ArBneBbi

H.

Fl.

n BonpocaMH

OpaiiKa

Ta K>Ke B

nepeno/iHemibix,

cwHTaeTCH

no9T0My

KOB B o T , n e / i b H b i e K B a p T a JI H ropo;ia. On CKHX

ne

HHMH,

F I ü 3 H a K O M H B u i H Í Í e n y > K e c p a ó o T a M H Fncco, no;ipo6no 33HHMaeTCH PoMaHUHHH, MaTbiom SKo.TornMecKOH r n r n e i i b i , n r n n i c i i b i Tpyfla. HeMHCTbix

na no

OH

HM

nopTHT cmiTaeT

H Apyrnx

i

mcTKa

B03;iyx

n

neooxo/ut-

peinec/iCHnu-

ô i m y e T ne6pe>KH0CTb ropoÄMTO

ropo.ia

TpaHCH.ibBanHH

KOHHDUIHH.

Ma.iapnn

MaTbroiti

npe;i/iaraeT

ocymeHtie

OH

nojipoßnbie

;iaer

BO;ibi,

no,mepKMBaH,

najio

B03;iep>KaTbCfl

IIIHX

MaThKMH

B

TpeöyeT Bue

H3AO

pa/in OH

TaioKe

ropo;ia ;

XBaTOBCTBa

BCTynaeT H

Bbi6npaK)T

T3K>Ke

3a

niiTbeBofl

3O6HOÖ

6o.íie3nbio,

BOA,

pacnpocTpansno-

MaTbioui TpeßyeT invieioiiiHx

jüeBH H

Bc.ie/iCTBne

ceöe

MecTO

n

oTCTa^oro

n

,VIH n o r p e ő a n H H

npuMnnnioT

H no oTiiouieumo

ne3HMy>KHbix

co3naHiie

Bene.

B

Ha ro.io.ioBKy,

npmoTOB

MacTo

xo3HÍícTBa

n p o f l B . T H loniyFOCH

CTpaiiw

; oniipancb

coöcTBeHHbifi onbiT B o ö J i a c T H 6 o T 3 H H K H , o n n p e a . i a r s e T pajl ^ H K o p a c T y u i H X p a c T e u n í i B 3 a i u e H y x . i e Ő H b i x Ky.ibTyp, H noAMepKHBaeT

(Jie.ia,

npenMyuiecTBS

KOTopbie

B TO B p

OCT3HaB.'IHBaeTcsi 6eHHOÍÍ

eMH

OH

B

B03;ie.nbiBannH

BeHrpnn

raK>Ke

OnncbiBan

c n \ m T o w a TH K y

OMepe;ib

Mepbi

OH

KopoBbeM

Cpe;ui BSHHHMH

3THX

MacjioM

c a n o >KH H KÖB,

n

3 a 6 o . i e B a n HI'I,

MaTbioin cyKHa,

npoflBjiaiouinecH

T3K>Ke

06

npoMbinmeHHOCTH, MaTbionj

n p n

33MeMaeT

n p UH y > K ^ e H H o r o

Tpy/ia

Paöo'ra

Tpy;ia,

MaTbKiuia

pa3BHBaioiii,erocíi H

XOTÍI

B3r,Ta;ioB, n

Hbie

KOpilH

BCe

>KC

—

CBOeÜ

HeCOMHeHHO

paeuiHpenHio

TaKne

neHHOÍl

yMCTBeHHoro

Bc;ie,T,CTBHe

paöoMnx ; a

KOTopue, CT3.IH

Tor.iaiiineii 3a

őojiee

coóoií

őy/iyMH

JI H KB H s a ­

öo.iee

11

npeo6pa30BaHHe ofniiecTBeH-

/TeHTCTbHOCTbfO

CaiIHTapHOMy CBoero

Bc.ieziCTBiie

Bee

Tpancn.ibBaniiii.

r.iyöoKiie

npOCBeTHTeJIbHOH

ropn30iiTa

H

oTpacjin

n o H B.T H IOTCH.

MTO n y T e M

CTpoH,

BJieMb

CIlOCOOCTBOBa.T

XOTH

Te

npeKpaTHTCíi.

,ne.ie

3TO HMCIO

B3önpaioynoivinnaeT

BO3HHKaiounne

pn,T B o n p o c o B ,

He Mor.ia

pacnpo-

yr.iepoAa,

O T p a B . i e n n fi

OH H a ^ e e T C H ,

3 T 3 BpeAHOCTb

—- B e j i b

y .iio;ieH,

OH n e p e c M H T b i B a e T

KannTajincTHMecKoro

e r o paőoTa ;i,ejia

;iByoKHCbK)

y ce;ibCKoxo3HHCTBeHHbix

Bbi/iBiiraeT

npocpn-

3afio.ie-

n

neo/inoKpaTHO

3a6o.neBaHHíi,

Co.nee a K T y a v T b H b i M i i B c a H H T a p H O M C3HHTapHoro

n

3aTo

KOTopbix

TaKwe

Bp aMo M n p o c B e u u e n H b i x i u l 11 , u e T C K o r o

oKiicbio

.apyroM.

C o c o -

nepByio

3ann.MaeTcn

r o p . On

c

B

MbuioBapoB,

na

j p y r

KapTo-

MO.TOKOM.

pacKpauiHKOB

OTpaB.iennflx

K a MCCTBC

niiTanne,

HIIÍXCÍI

iiepenyTbiBaeT

uiaxTepoB.

B

oon.ibiioe

BpeAHOCTefi

BHCOKHX

ycep,T,Ho

n

O T p a B . i e n H HM H C B H H U O M .

CTpanneTCH /i3»ce Ha Bpe,iHOCTH, Bepuinny

n a

ue.ibiii

BHeapn.iHCb.

n a 3 a ö o . i e B 3 H HHX

npe;iJiaraeT,

npoMbiumeiiHbix

KVKypv3bi

e m e e.iBa

no.'ipOŐHOCTbKJ M a T b I O U I 33H HMaeTCH

jiaKTHMecKofl

MTO

őojie3-

BMecTe».

npe;uaraeT

ce.ibCKoro

3ÍKIM,

no.ioBbix

3a6ojieB3Hnsi

K a K 3 T O Ae.'iaeTCH

BHHiiaime

3a6ojie-

MTO ö o r a M H

npocTiiTyium,

n BoflHa

CHHCxo>KjieHH!i peßeiiKa,

aeTefl,

H

oŐpaTHji

«>iyna

i i x cjie^yeT

HejionyCTHMO,

pacnpocTpaHeHHH

B

;

iiHCpeKunoHiibix

ropo,TOB.

BenepuMecKHe

ieM

K^ia^öninb

HH OT

peryjiHpOBKV

po.ib

Benrpnn

B

pery.inpoBSH

B cepe;uiHe

peniaiom.yio

MTO

»eHuiHH

OH

po.uiiiKOBbix

B TeMCHHe c v T O K .

—

onvcToineiiHíi

6o;ibuie

Ta KU X

xopouiefl

nopa>KeHnbix

CKOH MHBHIHXCH

r p o ö n H u a x

nrpaeT

Heft,

miTbíi

noxopoHHTb

OTKpbiTbix

oiia

OT

OTHOmemmo

3a6o. ieBanne.

noMemaTb

—

no

r

Bio

BanHH

coBeTbi

MTO n a M e c i a x ,

B0CniIT3HHlO

napo/ia.

OH H

ZUSAMMENFASSUNG M i t der; Entwickelung der kapitalistischen P r o d u k t i o n s v e r h ä l t ­ nisse r ü c k t das Interesse an Fragen der industriellen Berufskrank­ heiten und der Sozialhygiene i n den Vordergrund. Der s i e b e n b ü r gvsche Arzt I s t v á n M á t y u s (1725—1802) darf w o h l als Bahnbrecher der ungarischen sozialhygienischen Literatur angesprochen werden. I n seinem z w e i b ä n d i g e n Werk „Diaetetica", erschienen 1762—66, sodann in dem 1787—93 veröffentlichten, sechs B ä n d e umfassenden Werk, „Alte und neue Diaetetica", schreibt er den sozialhygienischen Fragen besondere Bedeutung zu. Ein A n h ä n g e r der A u f k l ä r u n g , ist er bestrebt, die R ü e k s t ä n d i g k e i t auf gesellschaftlichem Gebiete, wie auf dem des öffentlichen Gesundheitswesens m i t Waffen aus dem Arsenal der Naturwissenschaften zu b e k ä m p f e n . Hinsichtlich der individuellen Gesundheitslehre ist er, wie H i p ­ pocrates und Galenos, der Meinung, die Diät spiele bei der Erhal­ tung und Wiederherstellung der Gesundheit eine ungemein grosse Rolle. Er befasst sich eingehend mit der Gesundheitslehre der Schwangerschaft und des Kindbetts. Hierbei betont er, viele tausende S ä u g l i n g e i m Lande kommen blos darum ums Leben, w e i l i h r e Umgebung i n der Kinderpflege nicht bewandert ist. M á t y u s — dem Tissot. I . P. F r a n k und Ramazzini schon bekannt waren —, vertieft sich auch i n die Fragen der Umgebungs- und Arbeitshygiene. Er weist auf die S c h ä d e n h i n , die Ü b e r v ö l k e r u n g und Schmutz i n städtischen Siedlungen verursachen. Sehr w i c h t i g ist die Rein­ haltung von Strassen und P l ä t z e n , weil Unrat die L u f t verpestet, die Gesundheit somit schädigt. Demzufolge ist es, seiner Ansicht nach notwendig, Gerber, Schuster und sinstige Flandwerker i n ab­ gesonderten Stadtteilen anzusiedeln. Er rügt die Nachlässigkeit der Stadtvorsteher, welche es zulassen, dass die S t ä d t e S i e b e n b ü r ­ gens wie je ein Stall des Augias aussehen. Als wichtig f ü r die B e k ä m p f u n g der Malaria erachtet er die Trockenlegung der Sümpfe. Ausführliche R a t s c h l ä g e erteilt er bezüglich eines guten T r i n k ­ wassers. Er betont, i n Landstrichen, wo der K r o p f häufig ist, sei Quellenwasser zu meiden, dieses fördere Kropfkrankheiten. Er fordert eine Regelung der Leichenbestattungen. Friedhöfe seien ausserhalb der Stadt anzulegen; an ansteckenden Krankheiten Verstorbene binnen 24 Stunden zu beerdigen. Es sei verboten, dass

wohlhabende Leute — aus Prahlsucht — i m Inneren der Stadt in offenen G r ü f t e n sich beerdigen lassen. Auch f ü r eine b e h ö r d l i c h e Regelung der Prostitution setzt er sich e i n ; er ist sich dessen toewusst, dass es sich u m einen entscheiden­ den Faktor der Verbreitung v o n Geschlechtskrankheiten handelt, und dass auch i n seinem Heimatslande die Geschlechtskrankheiten mehr Schaden anrichten, als „die Pest und die Mordwaffen zusam­ men." Er verlangt eine einsichtsvolle Behandlung für aussereheliche K i n d e r und für ledige M ü t t e r , er w ü n s c h t , dass dem Beispiel der Stadt W i e n folgend Asyle f ü r sie errichtet werden. M á t y u s wendet sein Augenmerk auch der h ä u f i g vorkommenden Hungersnot zu. einer Folgeerscheinung der r ü c k s t ä n d i g e n L a n d ­ wirtschaft, auf seine botanischen Erfahrungen gestützt emfàehlt er als Ersatz des Brotvonrates zahlreiche Pflanzemwildtinge. V o l l Eifer berichtet er ü b e r die Vorteile der Maiss- und Kartoffelproduk­ tion, als diese zwei Kulturpflanzen i n Ungern noch k a u m bekannt waren. Auch m i t den Berufskrankheiten i m Bergbau befasst er sich und e r ö r t e r t besonders ausführlich die Bleivergiftungen; er beschreibt ihre Symptome und empfiehlt, zur Vorbeugung, reich­ liche Nahrung, Butter und M i l c h . Von den gewerblichen S c h ä d e n bespricht die Berufskrankheiten der Gerber, T u c h f ä r b e r , Seifensieder, e r w ä h n t sogar die gesund­ h e i t g e f ä h r d e n d e n Folgen des Bergsteigens i m Hochgebirge. Wie­ derholt k o m m t er auf Vergiftungen durch Kohlenstoffmonoxid und —• dioxid sprechen, w i e w o h l er diese beiden miteinander ver­ wechselt. Er führt die Zweige des Handgewerbes an, wo sich diese S c h ä d i g u n g der Gesundheit meldet. I h m entgehen audh die Krankheiten -nicht, die infolge k ö r p e r ­ licher Ü b e r a n s t r e n g u n g bei landwirtschaftlichen Arbeitern vorkom­ men, als a u f k l ä r u n g s t r e u e r Arzt hofft er, dass die Abschaffung der vorzeitigen Kinderarbeit die L i q u i d i e r u n g dieser S c h ä d e n ermöglichen wird. M á t y u s w i r f t i n seinem Wenk eine lange Reihe der Fragen auf, welche i m F r ü h k a p i t a l i z m u s stets z e i t g e m ä s s e r wurden angesichts der s a n i t ä r e n V e r h ä l t n i s s e i n S i e b e n b ü r g e n . Seim W e r k vermochte allerdings die Umgestaltung des öffent­ lichen Gesundheitswesens nicht h e r b e i z u f ü h r e n , zumal da dieses in den damaligen gesellschaftlichen V e r h ä l t n i s s e n tief verwurzelt

war, — seine wertvolle a u f k l ä r e n d e A r b e i t trug i m m e r h i n unbe­ streitbare F r ü c h t e auf dem Gebiet der Erziehung des Volkes i n den Fragen des Gesundheitswesens, zur Erweiterung seines geistigen Horizontes. SUMMARY W i t h the progress of capitalism interest was focussed on problems of industrial welfare and public health. I s t v á n Mátyus, a physician of Transylvania (1725'—>1802), is the first Hungarian author concer­ ned w i t h public health. I n his „Dietetics" published i n t w o volumes i n 1726—66, and, later on, i n the 6 volumes of „Dietetics Old and New", he attaches particular importance to the problems of public health. A s a partisan of enlightmeint, he arms himself w i t h the weapons of natural sciences to conquer social and hygienic back­ wardness. As regards hygiene concerned w i t h the individual, M á t y u s rallies himself to the opinion of Hippocrates and Galenos on outstan­ ding role played by diet i n safeguarding and restoring health. He studies i n detail the hygiene of pregnancy and confinement. He proclaims that several thousand children die throughout the country simply because people around do mot k n o w how to take care of them. Already familiar w i t h the w o r k of Tissot, I . P. Frank, and Ramazzani, M á t y u s goes deeply into the problems of environmental and labour hygiene. He calls attention to the dangers associated w i t h crowded, d i r t y towns. He emphasizes the importance of cleansing streets and places, since garbage contaminates the air and hence it is noxious to health. Consequently, he considers i t necessary to settle tanners, cobblers, and similar artisans i n special quarters. He h i g h l y disapp­ roves of the indifference of magistrates w h o allow the cities of Transylvania to decay into stables of Augeas. To fight down malaria, he advocates the draining of marshes. His advice igiiven on good drinking-water goes into f u l l detail. He warns people dwelling i n countries infected w i t h goitre to ref­ r a i n from d r i n k i n g springwater, for i t w o u l d aggravate their con­ dition. He demands cemeteries to be brought under regulations. Ceme­ teries shall be located on the outskirts and those who die of infec­ tious diseases be buried w i t h i n 24 hours. The rich shall not be

allowed to be buried — out of sheer vainglory — i n open vaults in the heart of cities. He enters upon a campaign for the control of prostitution, being w e l l aware of its preponderant role i n spreading venereal diseases and of the fact that more are k i l l e d i n this country by venerea) disease than by „plague and arms combined". He claims sympathy for unmarried motlhers and asks to follow the example of the city of Vienna, by establishing homes for them and their children respectively. Neither did famine recurring on account of backward agriculture escape the attention of M á t y u s , and, quoting from his own experi­ ments i n botany, he advocates the use of several w i l d plants as bread surrogates. He is a fervent champion of maize and potatoes, at a period w h e n these plants where yet hardly acclimatized in Hungary. He discusses tihe diseases of miners too, entering on lengthy details especially about le ad poisoning. He describes the symptoms and recommends r i c h food, butter, and m i l k as a prevention. Among industrial sicknesses he describes those of cobblers, clothdyers, and soapers, and even deals w i t h the diseases contracted by mountaineers. He speaks t i m e and again of carbon monoxide a n d carbon dioxide poisoning, though he keeps confounding the two. He enumerates, however, the industries, where these trouble? occur. M á t y u s is not oblivious of the diseases caused by over-strain of agricultural labourers, and as a physician believing i n enlighten­ ment, he hopes to liquidate them b y putting and end to child labour. I n his books M á t y u s raised several problems which, as a conse­ quence of expanding capitalism, became more and more acute w i t h regard to public health i n Transylvania at the time. Though the state of public health was far too deeply rooted i n social conditions of the time for the efforts of M á t y u s to bring about a change, his precious wonk of enlightenment has been an incontestable contribution towards sanitary education of his count­ r y m e n and widening of their intellectual horizon.