e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016)
KAWENTENAN DIALEK BALI AGA RING DESA DAUSA KECAMATAN KINTAMANI KABUPATEN BANGLI I Ketut Agus Adi Putra1 Ida Ayu Sukma Wirani1, Ida Ayu Pt. Purnami, S.S, M.Pd2 Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia e-mail: {
[email protected],
[email protected],dayupurn
[email protected]}@undiksha.ac.id KUUB
Tetilik puniki madue tetujon nlatarang indik (1) kawentenan Dialek Bali Aga ring Desa Dausa, kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli, miwah (2) wentuk kruna sane kaanggen ring dialek Bali Aga sane kaanggen olih krama Desa Dausa (3) sane ngawinang Desa Pakraman Dausa kari ngangge dialek Bali Aga sajeroning mabebaosan. Panandang tetiliknyane inggih punika dialek Bali Aga sane wenten ring Desa Dausa, Kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli. Tetilik puniki nganggen palihan tetilik deskriptif-kualitatif. Tetilik puniki nganggen tetiga kramaning mupulang data inggih punika praktiasa, dokumentasi lan sadu wicara. Data tureksanyane : (1) transkrip data (2) klasifikasi data, (3) penyajian data, (4) tetingkesan. Pikolih ring tetilik puniki inggih punika: (1) kawentenan Dialek Bali Aga ring Desa Dausa, kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli sane kari kaanggen ngantos mangkin yadiastun wenten kruna-kruna saking luar sane sampun karesep lan kaanggen pinaka basa sarahina-rahina (2) wenten nenem soroh wentuk kruna sane wente
ring dilaek Bali Aga sane kaanggen olih para krama Desa Dausa. Wentuk kruna dialek Bali Aga sane kaanggen, marupa kruna kahanan, kruna pitaken, Kruna pagentos, kruna katerangan, kruna panguuh, lan kruna kria. (3) sane mawinan Desa Pakraman Dausa nglestariang dialek Bali Aga sajeroning mabebaosan inggih punika mawinan dialek punika sampun pinka basa ibu ring desa Dausa taler sampun dados tetamian lelengit utawi warisan leluhur sane patut kalestariang ngantos kawekas.
Kruna jejaton : dialek, Bali Aga, Desa Dausa
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016)
Abstrak Penelitian ini bertujuan mendeskripsikan: (1) keberadaan dialek Bali Aga di Desa Dausa, Kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli (2) jenis kata dari dialek Bali Aga yang dinakan di Desa Dausa (3) kenapa penduduk di Desa Dausa maih menggunakan dialek Bali Aga. Objek penelitian adalah dialek Bali Aga yang ada di Desa Dausa, Kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli. Penelitian ini menggunakan rancangan penelitian deskriptif-kualitatif. Penelitian ini menggunakan tiga metode penelitan yaitu observasi, dokumentasi dan wawancara. Analisis data yang digunakan dalam penelitian ini adalah (1) identifikasi data (2) klasifikasi data, (3) penyajian data, (4) kesimpulan. Hasil dalam penelitian ini yaitu (1) keberadaan dialek Bali Aga di Desa Dausa yang masih digunakan sampai sekarang walaupun ada kata-kata serapan dari bahasa luar tetapi dialek itu tetap digunakan sehari-hari (2) ada enam jenis kata yang digunakan dalam dialek Bali Aga yang ada di Desa Dausa yaitu kata benda, kata tanya, kata ganti, kata keterangan, kata kerja dan kata seru. (3) yang menjadi alasan penduduk desa Dausa melestarikan dialek Bali Aga karena dialek tersebut merupakan bahasa ibu di Desa Dausa selain itu dialek Bali Aga tersebut merupakan warisan dari leluhur yang harus selalu dilestarikan. Kata kunci : Dialek, Bali Aga, Desa Dausa
Abstract This study aimed to describe: (1) the existence of dialects Bali Aga of Dausa village, Kintamani, Bangli, and (2) Kind of dialect words used in the Bali Aga village of Dausa (3) why in Dausa village residents dialect of Bali Aga preserve. Objects of this research is a dialect Bali Aga in Dausa, Kintamani, Bangli. This study used a descriptive qualitative research design. This study used three research methods, namely observation, documentation and interviews. The data analyisis used in this study were (1) data identification (2) data reduction, (3) data classification, (4) conclusion. The results of this study were (1) the existence of dialects Bali Aga in Dausa village still used until now although there are words uptake of languages outside but the dialect still used in everyday life (2) There are six types of words used in the dialect of the Bali Aga village of Dausa in which nouns, question words, pronouns, adverbs, verbs and exclamations. (3) the reason for the villagers Dausa preserve the dialect Bali Aga because the dialect is mother tongue in Dausa village besides Bali Aga dialect is a legacy of ancestors who must always be preserved. Keywords: Dialects, Bali Aga, Dausa village
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) PURWAKA Jadma risajeroning ngemargiang kahuripan stata madampingan sareng jadma sane lianan. Parindikan punika nguningayang ritatkala ngamargiang kahuripan jadma punika patut masekaa lan mapaiketan sareng jadma lianan, nika mawinang jadma kasengguh mahkluk sosial. Ritatkala ngawentenang paiketan siki jadma sareng jadma sane lianan nganggen basa pinaka piranti mababaosan. Basa mawit saking basa sansekerta saking kruna bhaça sane maartos kawikanan jadma sane kaanggen mabebaosan sareng jadma sane lianan, mapiranti antuk pinget utawi tanda minakadi kruna lan gerak. Basa sane kaangge olih panegara sami malianan, punika manut saking panegaran soangsoang. minakadi ring panegara Indonesia, basa sane kaanggen inggih punika basa Indonesia. Basa sane kaangge ring negara indonesia wantah basa Indonesia nanging ring Indonesia taler wenten makudangkudang daerah sane madue basa daerahnyane soang-soang, minakadi basa sane kaanggen olih krama sane wenten ring daerah Bali inggih punika basa Bali. Basa Bali wantah basa sane kaanggen olih krama Bali ri sajeroning mabebaosan. Manut Oka Granoka, dkk (1996:2) basa Bali madue tigang wangun, inggih punika: (1) Basa Bali Kuna inggig punika basa Bali sane kaanggen pinaka piranti mabebaosan ring aab tur kajantena ring prasasti, (2) Basa Bali Tengahan inggih punika Basa Bali sane kaanggen nyurat kriya sastra minakadi kidung-kidung, babad, geguritan miwah sane tiosan, miwah (3) Basa Bali Modern utawi Basa Bali Kepara inggih punika basa Bali sane ngantos mangkin kantun kaanggen piranti mabebaosan ring sajeroning kahuripan krama Bali. Basa Bali Kepara madue makudang-kudang wangun dialek,
pinaka tata wangu babaosan manut pangwedaran saking pamaosyane. Wangun (variasi) dialek punika ka epah dados kalih inggih punika dialek Bali Aga lan dialek Bali Dataran (Antara, 2003:9). Dialek Bali Aga ketahnyane kanggen antuk krama Bali sane magenah ring wawengkon pagunungan. Mabinaya sareng dialek Bali Dataran sane pamaosnyane magenah ring wawengkon sane doh saking pagunungan utawi pasisi. Dialek inggih punika variasi saking sikian basa manut sang sane mabebaosan ngangge basa punika. Dialek taler kaepah dados tiga inggih punika dialek regional, dialek sosial, dialek temporal. dialek regional inggih punika variasi basa sane kaanggen ring daerah soang-soang, dialek temporal inggih punika dialek sane kaanggen olih seka sosial sane pinaka cihna saking status sosialnyane. dialek temporal inggih punika dialek sane kaanggen ring zamanzaman tertentu. Ring Indonesia akeh wenten dialek-dialek sane pinaka cihna saking daerahnyane soang-soang nanging nenten sami daerah madue dialek. Sane kabaos dialek punika macihna saking kosa basa, tata basa, lan tata bebaosannyane sane malianan sareng bahasa daerahnyane, yening sane malianan wantah tata cara maosang punika nenten kabaos dialek, nanging kabaos aksen. Dialek sane kaanggen ring sajeroning mabebaosan madasar antuk lengkara, lengkara inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sane ngametuang arti. Gautama (1980:22) maosang kruna punika kaepah dados kalih inggih punika kruna nganutin kadaden (kejadian kata) lan kruna nganutin soroh (jenis kata). Ring tetilikan puniki taler pacang katelatarang indik wangun kruna Bali Aga sane nganutin soroh. Wangun kruna nganutin soroh punika kaepah dados
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) dasa soroh, inggih punika kruna pitaken, kruna aran, kruna kria, kruna kahanan, kruna wilangan, kruna pagentos, kruna pangarep, kruna panyambung, kruna pidarta, lan kruna pituduh. Manut sareng pawatekan basa sane kaping kalih, dadosnyane basa sane nyiriang genah iraga magenah taler kasengguh Basa Daerah. Basa daerah inggih punika basa lokal utawi basa ibu sane kaanggen olih krama ring genah punika ritatkala mababaosan Pulo Bali sane sanget rumaket sareng adat lan budaya, sane marupa tetamian saking para leluhur saking dumun, ngantos mangkin kantun keajegang basanyane sakadi kawentenan variasi dialek utawi tabuh bahasa (nada suatu ucapan atau logat dalam komunikasi) sane kaanggen ritatkala mababaosan olih paguyuban krama Bali. Aab sekadi mangkin, kawentenan Dialek Bali Aga ring Bali sampun nyansan rered. Santukan krama panuturnyane sampun akeh sane ngerereh pangupa jiwa utawi masekolah ring desa lan kota. Umpaminyane para yowana akeh keni iusan panglimbak teknologi. Lianan asapunika, para rerama ritatkala mabebaosan sareng alitalitnyane akehan nganggen Bahasa Indonesia. Aab tanpa wates sekadi mangkin ngiusin panglimbak adat lan kabudayaan krama Bali, budaya dura negara sane ngranjing taler ngusak – asik kabudayaan krama Baline, sane ngardi wenten paobahan budaya Bali lan ngicalang kabudayaan punika. . Saking pikenoh ring ajeng, basa Bali punika swadarma iraga sareng sami. Mejalaran asapunika basa Bali patut kalestariang sareng sami, utsaha-utsaha jagi ngelestariang nenten ja meweh yening kamargiang. Kacingak ring krama Bali, akeh utsaha sane sepatutnyane dados kamargiang anggen ngajegang basa lan sastra Bali. (1)
Mabebaosan ngangge basa Bali (yening ring wewidangan pangangge basa Bali Aga ngangge basa Bali Aga) ring wewidangan desa lan ring sekolah. Basa Bali lan Dialek Bali Aga kaanggen turun-temurun pinaka dialek pagubugan krama penuturnyane. Saking pratiaksa kapertama sane panilik laksanayang, panilik manggihin desa sane kramanyane kari mababaosan nganggen variasi Dialek Bali Aga, inggih punika Desa Pakraman Dausa sane magenah ring Desa Dausa, Kecamatan Kintamai, Kabupaten Bangli. Panilik manggihin yening krama desa ri sajeroning mabebaosan sarahina-rahina kari nganggen Dialek Bali Aga. Puniki macihna saking krama desa sane nenten uning indik anggahungguhing basa Bali lan ritatkala maosan /a/ ring ungkur kruna sane ring dialek Bali lumbrah masuara /e/ pepet, kaucap /a/. Krama ring Desa Dausa puniki, kantun nganggen Dialek Bali Aga, yadiastun wenten iusan saking aab tanpa wates (globalisasi). Parindikan puniki, kalaksanayang anggen utsaha ritatkala ngajegang tetamian lelangit. Dialek krama puniki madue pabinayan sareng Dialek Dataran. Minakadi ipun ngucapang kruna “kija” sane ring Bahasa Bali Lumbrah kaucap /kije/ nanging ring Dialek Bali Aga ipun ngucapang “kejaa”. Taler ring kruna “sing ada” sane ring Dialek Bali lumbrah kaucap /sing adә/, nanging ring Dialek Bali Aga kaucapang “ara ada”, lan kari akeh kruna-kruna sane lian pangucapanyane. Ring pagubugan sarahina-rahina krama ring desa puniki tetep nganggen dialek Bali Aga, ipun nenten marasa kimud utawi lek, santukan ipun marasa yening dialek ipun tetep ajeg lan sida katamiang ngantos turun-temurun. Krama desa sane kantun meneng ring desa Dausa kecamatan Kintamani kabupaten Bangli saking
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) alit-alit lumbrah nganggen dialek Bali aga. Punika krana Ipun sering mirengang para rerama ipun mabebaosan nganggen dialek Bali Aga. Nanging taler wenten sane meneng ring dura desa lan dura kota, sekadi ipun masekolah utawi ngrereh pangupa jiwa ring desa utawi kota lianan. Basanyane sampun mecampuh sareng dialek Bali lumbrah lan basa Indonesia. Kawentenan krama Desa Dausa puniki, ngawetuang pikayun panilik mangda uning Dialek Bali Aga sane kaanggen ring sajeroning mabebaosan ring Desa Dausa, lan meled uning napi sane dados dadalan pikobet krama ring desa Dausa nganggen Dialek Bali aga. Lianan asapunika panilik angob sareng kawentenan dialek Bali Aga sane karasayang unik yening kasaihang sareng dialek Bali Dataran lan kawentenan Krama Desa Dausa sane kari nganggen Dialek Bali Aga ring tengah panglimbakan aab tanpa wates (globalisasi) sekadi mangkin. Kawentenan dialek Bali Aga durung wenten sane nilikin ring wewidangan desa Dausa kecamatan Kintamani kabupaten Bangli puniki. Nika mawinan panilik meled nilikin indik kawentenan dialek Bali Aga. Medasar panelataran ring ajeng, dadosnyane panilik ngalaksanayang seseleh sane mamurda “Kawentenan Dialek Bali Aga ring Desa Dausa, Kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli.” Tetilikan indik dialek sampun katilikin olih Ni Made Novalia Paramita Sari (2015) ring tetilikannyane sane mamurda “Basa Bali Kepara Dialek Nusa Penida sane Kaanggen Sajeroning Mabebaosan ring Wewidangan Desa Pakraman Nusasari Kecamatan Melaya Kabupaten Jembrana.” Variasi dialek basa Bali sane kaanggen olih krama desa Nusasari inggih punika variasi dialek Nusa penida, punika macihna saking
bebaosan nyane sane pateh pisan sareng bebaosan para krama desa sane wenten ring nusa penida. Dialek nusa penida puniki kaanggen olih krama desa Nusasari puniki krana dialek puniki sampun wenten saking aab sane sampun lintang lan pinaka warisan saking leluhur. Ngantos mangkin dialek Nusa Penida puniki kari kaanggen mabebaosan olih krama desa Nusasari. Tetilik ring ajeng sane ngawinang panilik meled nguningin kawentenan dialek Bali Aga sane wenten ring desa siosan, silih sinunggilnyane ring Desa Dausa. Malarapan antuk punika, panilik meled nglaksanayang tetilik sane mamurda “Kawentenan Dialek Bali Aga ring Desa Dausa, Kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli.” Manut ring dadalan pikobet ring ajeng, prasida kapolihang bantang pikobet ring tetilikan puniki inggih punika (1) Sapunapi kawentenan Dialek Bali Aga ring Desa Dausa, kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli? (2) Wentuk kruna napi manten sane wenten ring dialek Bali Aga sane kaanggen ring Desa Dausa? Lan (3) Napi mawinan Desa Pakraman Dausa nglestariang dialek Bali Aga sajeroning mabebaosan?. Manut ring pikobet sane katlatarang ring ajeng, tetujon tetilikannyane inggih punika (1) Mangda presida nguningayang Dialek Bali Aga ring Desa Dausa, kecamatan Kintamani, kabupaten Bangli. (2) Mangda uning wentuk kruna sane wenten ring dialek Bali Aga sane kaanggen ring Desa Dausa (3) Mangda presida nguningayang napi sane mawinan Desa Pakraman Dausa nglestariang dialek Bali Aga sajeroning mabebaosan. Tetilik puniki mangda prasida molihang kawigunan majeng ring para jatma. Kawigunan sane kaaptiang inggih punika. (1) Kawigunan pamucuk tetilikan puniki
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) kaaptiang presida dados nglimbakang kaweruhan indik dialek sane kaanggen sajeroning mabasa Bali lan nglimbakang widya ring Pendidikan Bahasa Bali utaminyane. (2) Kawigunan Panglimbak. Tatilikan puniki kaaptiang presida ngicenin kawigunan anggen nglimbakang lan ngajegang kabudayaan krama Bali sane sampun katamiang olih lelangit, silih sinunggilnyane inggih punika malarapan antuk ngajegang basa Bali sakadi nganggen Dialek Bali Aga ritatkala mabebaosan. Majeng ring krama desa Dausa, santukan variasi dialek Bali Aga inggih punika piranti mabebaosan ring krama patut kaajegang. Majeng ring panilik lianan, tetilik puniki dados pinaka pasaih ritatkala ngaryanin tetilik sane masaih. Manut Gautama (2006:9) basa Bali inggih punika wantah basa sane sampun ketah mangge ring jagat Bali puniki, tur sampun kacampuhin antuk makudang-kudang basa saking jagat dura Bali ( luar daerah Bali), inggihan saking dura negara ( Luar negeri/asing). Antara (2003:1) taler maosang basa Bali inggih punika sarana (piranti) sane marupa tutur anggen ngamedalang pakayunan, nyaritayang cipta, rasa miwah karsa sajeroning kaluwarga, sakolahan miwah pakraman jagat Bali (lingkunngan daerah Bali). Ring basa Bali punika wenten sane macihna unteng (tetuek), basa sane marupa pidagingan antuk sane katuturang la wangun basa (rupa) sane marupa ceciren basa. Kruna Sosiolinguistik mawit saking kalih unsur inggih punika “sosio” lan “linguistik” (Nababan, 1991:2). Linguistik punika widya sane melajahin indik basa, utaminyane wangun basa (fonem, morfem, kata, kalimat), paiketan unsu-unsur basa hakekat, lan wangun unsur-unsur basa. kruna sosio mawit saking kruna sosial
sane mapaiketang sareng krama desa utawi masyarakat.. Dadosnyane sosiolinguistik inggih punika widya melajahin indik basa sane nglimbak ring masyarakat utawi krama pamaosnyane (bahasa masyarakat). Manut Nurhayati, dkk. (2012:405) maosang, sosiolinguistik merupakan ilmu yang membahas hubungan antara bahasa dengan lingkungan sosialnya. Pamaparan Nurhayati dkk punika maosang, sosiolinguistik inggih punika peplajahan sane melajahin indik basa sane weten ring pantaraning krama (masyarakat). Yening maosang indik sosiolinguistik pastika wenten dialek (variasi bahasa). Kawentenan dialek mawinan wenten interaksi sosial saking masyarakat utawi kelompok sane mabinayan lan pamaosnyane sane nenten homogen. Dialek kawedarang dados kalih, sane kapertama dialek sane mawit saking kawentenan ragam sosial lan ragam fungsi basanyane. Sane kaping kalih dialek puniki sampun wenten ring genahe punika antuk piranti mabebaosan. Mapaiketan antuk punika, teori sosiolinguistik jagi kanggen piranti rikalanig nilikin miwah nyelehin pikobet indik Kawentenan Dialek Bali Aga ring Desa Dausa Kecamatan Kintamani Kabupaten Bangli. Dialek tegesnyane pateh sareng kruna tabuh, logat utawi tata cara mabebaosan. Teges dialek ring basa Indonesia inggih punika variasi saking basa. Ring basa Bali variasi dialek wenten kalih inggih punika dialek Bali Aga lan dialek Bali Kepara (Antara, 2011:9) Variasi dialek sane kaanggen ring basa Bali wenten kakalih, inggih punika dialek Bali Aga lan dialek Bali Dataran (Bawa lan Jendra, 1981:2). Pabinayan sane wenten ring dialek Bali Aga lan dialek Bali Dataran inggih punika akehnyane pabinayan kosa basa, tata cara gucapang
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) (pelapalan), miwah tanjek suara (intonasi). Lian saking punika ring dialek Bali Aga nenten uning indik sor singgih basa. Dialek Bali Aga ketahnyane kaanggen ring pagubugan desa pakraman pegunungan utawi gunug. Krama Bali Aga puniki krama Bali sane nenten keni ius basa ring aab sakadi mangkin, utamannyane saking budaya jawa hindu. Dialek Bali Aga puniki Basa Bali sane wenten ring Tenganan, Tigawasa, Cempaga, Bugbug, Seraya, Sembiran, Selulung, Sidatapa, Pedawa, Mayong, Blimbing, Bantiran, wewengkon bintang danu (Antara, 2011:9). Dialek Bali Aga puniki madue ceciren inggih punika (1) nenten ngamanggehang sor singgih basa, lan (2) ring ungkur suaranyane /a/ nenten /e/ pepet (Antara, 2011:7). Silih sinunggil desa sane wenten ring wewengkon bintang danu inggi punika Desa Dausa, ring Dausa punika nenten wenten sor singgih basa, lan ring ungkur suaranyane /a/ nenten /e/ pepet. imbanyane “ngara ada apa ditu” sane lumbrahnyane kabaosang “sing adә apә ditu” Basa Bali wenten ring 8 kabupaten lan siki kota madya ring Bali, sane marupa Buleleng, Badung, Tabanan, Jembrana, Gianyar, Bangli, Klungkung, Karangasem lan denpasar (Antara 2003:10). Ring pagenahan soangsoang kabupaten madue dialek basa Bali sae mabinayan. Basa Bali dialek Bali Dataran kawentenannyane sampun kesebar ring wewengkon pulo Bali. Punika taler, basa Bali sampun nglimbak ring pulo Bali saking dumun ngantos mangkin lan kadadosang ragam standar (Granoka dkk, 1996:8). Ring dialek Bali Dataran puniki ngamanggehang sor singgih basa. Yoha (20110 maosang ring soang-soang dialek sane wenten ring pulo Bali madue ceciren sane pateh ring proses morfologis,
utaminyane ring kawentenan imbuhan. Minakadi ring Kabupaten Buleleng, dialek ring Kabupaten Buleleng puniki sampun ngranjing ring Basa Bali Baku. Dialek ring kabupaten Karangasem, Klungkung, lan Bangli punika pateh. Yening dialek Kabupaten Badung, Gianyar, sareng Tabanan punika kawentenan tanjekan suaranyane (intonasi) pateh. Lian saking punika wenten asiki dialek sane madue dialek sane malianan inggih punika dialek ring Kabupaten Jembrana. Dialek punika malianan santukan kruna ring ungkur bebaosan punika ical. Ring sajeroning nlatarang pemineh pengajegan basa Bali, prasida katlatarang manut wangun ring pamineh punika sakadi pengajegan basa Bali. Kruna Pangajegan sane dados morfologis katelatarang sareng bebaosan saking Chaer (1980:9), sane ngamaosang wenten pat-pat model utawi teknik ring manureksa morfologi inggih punika manureksa kadasarang antuk wangun ring ungkur sawentene artosnnyane nelatarang satuan-satuan morfologi sareng nyingakin teges saking wentuk basa sane katlatarang. Lianan saking katlatarang punika, wentuk pengajegan wangun sawentene pengajegan polih pangater pesane maartos “kawagedan nglaksanayang utsaha-utsaha” wentuk pengajegan wangun sawentenyane polih konfiks per-an inggih punika sane kari kaanggen. Paruman sareng wentuk wangun sane sawentene pengajegan sareng panganternyane dados kruna pepertahanan. Hurup p sane polih saking wangun sawentene pertahanan mirasayang proses morfologi inggih punika maubah suara dados m. dadosnyane wentuk pepertahanan dados pemertahan sane kapeminehang dados kewagedan antuk nglaksanayang utsaha-utsaha
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) sareng konteks puniki basa Bali punika mangda kari kaanggen. Pangajegang basa punika ngangge basa sane kontuinu olih pangraosnyane, khususnyane ring basa puniki wenten tekanan basa sane lianan. Punika wenten krana komunitas sane sareng sami maosang antuk nglanturang ngangge basa sane saking tradisi sampun kaanggen. Lianan ring bebaosan punika, pengajegang basa Bali ring sesuratan puniki kapinehang dados utsaha-utsaha sane kalaksanayang olih prajana mangda basa Bali kari kaangge. Mapaiketan ring punika, loyalitas parajana pendukungnyane marupa silihsinunggil kahanan sane dahat mawiguna ring pengajegan basa Bali. Loyalitas inggih punika wenten saking genah jadma. Implementasi-nyane tilikin ring parisolah sakadi nenten lek ngangge basa Bali ring pasawitran, sareng ngajegang basa Bali sane resmi, sareng nureksain kaiwangan ring wentuk basa Bali sane kaanggen olih jadma sane lianan. Pangajegan basa inggih punika utsaha mangda basa punika kari kaangge, sane utama dados kesujatian seka, saking parajana basa sane sareng ring peplajahan. Kesusastraan, media masa, Kridalaksana (2001:154). Yening sameton komunitas bebaosan inggih punika monolingual lan nenten molihang basa sane lianan sane kolektif, dadosnyane prasida ngajegang mal (pola) pengangge basa ipun. Pengajegan napi manten yening sampun marupa karakteristik saking komunitas dwi basa utawi multi basa. Kasujatian basa marupa parisolah bebasa sane numbuk parajana ring basa ngajegang basanyane, lan yening jagi ngicalang kawentenan ius basa sane lianan. KRAMANING TETILIK Ring kramaning tetilik puniki prasida kawedarang indik palihan
tetilik, jejering miwah panandang tetilik, piranti tetilik lan tata cara mupulang data, miwah data tureksa. Tetilikan puniki patut kabaos tetilikan deskriptif kualitatif. tetilik puniki ngangen tetilik deskriptif kualitatif saantukan tetilik puniki ring wewidangannyane, wantah nganggen kruna-kruna (basa) ring sajeroning nelebin data. Jejering ring tetilik puniki inggih punika sasolahan dolanan 'Matigtig Papah Biu' duta Kabupaten Karangasem ring PKB 2015. Panandang ring tetilik puniki kawentenan dialek Bali Aga sane kaanggen mabebaosan, lan sane dados penandang tetilik ring tetilikan inggih punika krama desa Dausa, kecamatan Kintamani, kabupaten Bangli. Sajeroning kramaning mupulang data sane kaanggen inggih punika: (1) praktiasa (2) dokumentasi lan (3) sadu wicara. Kramaning praktiasa kaanggen ritatkala mupulang data indik kawentenan dialek Bali Aga ring Desa Dausa. Kramaning dokumentasi kaanggen mupulang data ring kawentenan dialek Bali Aga ring Desa Dausa. Punika taler kramaning sadu wicara kaanggen ngrereh data indik napi sane ngawinang krama desa Dausa ngajegang dialek Bali Aga. Pratiaksa kalaksanayang nganggen alat bantu perekam suara. Rekaman data sane kapolihang jagi kaselehin lan karanjingan ring panuntun pratiaksa mangda presida uning indik kawentenan dialek Bali Aga ring Desa Dausa. Ring tetilik puniki pinaka piranti dokumentasi wantah handphone asne kaanggen ngerekam utawi ngambil gambar Data sane sampun kapolihang mawit saking kramaning praktiasa, dokumentasi lan sadu wicara puniki pacang kaolah antuk deskriptif kualitatif. Pamargi data tureksa sane kalaksanayang ring sajeroning tetilikan puniki sakadi: (1) identifikasi
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) data, (2) reduksi data, (3) penyajian data, (4) tetingkesan. PIKOLIH LAN TETEPASAN Pikolih tetilikan puniki pacang katelatarang data sane sampun kapolihang, mapaiketan sareng pikobet ring tetilikan puniki. Data punika sakadi: (1) praktiasa sareng dokumentasi ngamolihang data indik kawentenan dialek Bali Aga ring Desa Dausa, Kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli, lan (2) soroh kruna ring dialek Bali Aga sane wenten ring Desa Dausa (3) Ngamargiang pabligbagan ngamolihang data indik napi sane ngawinang krama Desa Dausa ngajegang dialek Bali Aga. 1) Pikolih kawentenan dialek Bali Aga ring Desa Dausa ritatkala mabebaosan pantaraning krama, para krama Desa Dausa kari nganggen dialek Bali Aga lan ritatkala mabebaosan krama desa punika nenten nguratiang umur, yadiastun mabebaosan sareng jadma sane kelihan ipun tetep nganggen dialek Bali Aga sakadi mabebaosan sareng sawitra. ritatkala mabebaosan pantaraning krama, para krama Desa Dausa kari nganggen dialek Bali Aga lan ritatkala mabebaosan krama desa punika nenten nguratiang umur, yadiastun mabebaosan sareng jadma sane kelihan ipun tetep nganggen dialek Bali Aga sakadi mabebaosan sareng sawitra. 2) Sesampun bebaosan para krama Desa Dausa saking samian banjar kapupulang lan karereh kruna-kruna Bali Aganyane, mangkin kruna-kruna punika pacang kaepah wangun krunanyane nganutin soroh. Wangun krunana nganutin soroh kapalih dados dasa soroh inggih punika kruna pitaken, kruna aran, kruna kria, kruna kahanan, kruna wilangan, kruna pagentos, kruna pangarep, kruna panyambung, kruna pidarta, lan kruna pituduh. Papalihan
kruna nganutin soroh sane kaanggen wantah pepalihan sane wenten ring kruna-kruna Bali Aga sane kaanggen olih krama Desa Dausa. wenten nem soroh wentuk kruna sane wente ring dilaek Bali Aga sane kaanggen olih para krama Desa Dausa. Wentuk kruna dialek Bali Aga sane kaanggen, wenten marupa kruna kahanan sakadi tuwanga “tawanga”, san ”tuni”, mara, kruna pitaken sakadi kura “kuda”, apa “napi”, engkén, nguyang “ngujang”, Kruna pagentos sakadi awak “tiang”, ko “ipun” kruna katerangan sakadi ara utawi ngara “tusing”, ba “ampun”, kétaraanga , sejaan “saja”, nglambih “ngliwat”, mélu-mélu “malunan”, kruna panguuh sakadi aaa, kéé, bii, reh, sa, e, oow, lan kruna kria sakadi
ngelamuin lan ngentiang. 3) Parindikan sane ngawinang dialek Bali Aga kalestariang ring krama Desa Dausa. Manut saking narawakia sane sampun kawawancara inggih punika majeng ring kelian dusun lan majeng bendesa Adat Dausa. Maosang yening krama Desa Dausa sampun nyantenang dialek Bali Aga puniki dados basa ibu, nika mawinang saking alit para krama desa sampun kabiasang ngangge dialek Bali Aga. Dialek Bali Aga puniki taler kalestariang santukan pinaka warisan saking leluhur sane dados cihna saking Desa Dausa puniki. utsaha-utsaha sane kalaksanayang olih krama Desa Dausa mangda dialek puniki tetep ajep mawit saking kaluarga sakadi Pemertahanan sane sampun kalaksanayang olih krama Desa Dausa inggih punika Keluwarga lan keinginan saking keluwarga. Punika macihna saking krama desa sane nurunang utawi ngwarisang dialek Bali Aga punika majeng oka-
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) okanyane mangda presida kawarisang malih ngantus pianak cucu selanturnyane PAMUPUT Saking tetilikan sane sampun kalaksanayang ring Desa Dausa, Kintamani, kapolihang makudangkudang tetingkesan sakadi : (1) kawentenan dialek Bali Aga ring Desa Dausa, Kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli, (2) soroh kruna ring dialek Bali Aga sane wenten ring Desa Dausa (3) tatacara ngajegang dialek Bali Aga sane wenten ring Desa Dausa, Kecamatan Kintamani, Kabupaten Bangli. Indik kawentenan dialek Bali Aga ring Desa Dausa kantu kaanggen ngantos mangkin, Punika kacingak saking bebaosan para krama Desa Dausa ritatkala mabebaosan wenten kruna-kruna sane rumasuk dialek Bali Aga Dausa minakadi kejaa „kijә‟, ngara ada „sing adә‟, aji kura „aji kudә‟, awak „tiang‟, ko „ipun‟. Kruna-kruna punika taler kaanggen olih krama desa ritatkala mabebaosan majeng krama saking lian desa lan ritatkala mabebaosan ring pauman desa utawi dadia pinaka pagentos kruna sane nenten karesep. wenten nem soroh wentuk kruna sane wente ring dilaek Bali Aga sane kaanggen olih para krama Desa Dausa. Wentuk kruna dialek Bali Aga sane kaanggen, wenten marupa kruna kahanan sakadi tuwanga “tawanga”, san ”tuni”, mara, kruna pitaken sakadi kura “kuda”, apa “napi”, engkén, nguyang “ngujang”, Kruna pagentos sakadi awak “tiang”, ko “ipun” kruna katerangan sakadi ara utawi ngara “tusing”, ba “ampun”, kétaraanga , sejaan “saja”, nglambih “ngliwat”, mélu-mélu “malunan”, kruna panguuh sakadi aaa, kéé, bii, reh,
sa, e, oow, lan kruna kria sakadi
ngelamuin lan ngentiang. Parindikan tata cara ngajegang dialek Bali Aga sane wenten ring Desa Dausa, para kramanyane sampun nadosang dialek Bali Aga pinaka basa ibu ring desa punika dadosnyane saking alit-alit para kramanyane sampun uning lan ngangge dialek Bali Aga Dausa. Para krama Desa Dausa taler nadosang Dialek punika pinaka warisan saking leluhur dadosnyane patut kalestariang lan kawarisang majeng pianak cucunyane. Mapaiketan sareng pikolih tetilikan indik kawentenan dialek Bali Aga ring Desa Dausa. Piteket sane presida kaaturang majeng ring sang pangwacen inggih punika: Majeng ring krama Bali mangda setata ngajegang basa Bali, napike nika mabasa Bali lumbrah utawi basa Bali Aga punika patut kalestariang. Santukan nika pinaka swadharman iraga sareng sami pinka krama Bali. Majeng ring krama Desa Dausa Mangda tetep ngajegang dialek lan budaya ipune. Menawi wenten iusan saking makudang-kudang basa, mangda nenten presida ngicalang dialek ring Dausa. Sumangdane pianak cucu ring Desa Dausa uning indik dialek puika sane pinaka warisa leluhur. Majeng rig panilik tiosan, sumangdane ipun presida nilikin utawi nglanturang tetilikan ngenenin indik dialek bali Aga ri sajeroning mabasa Bali puniki, lan sumangdae ngamolihang pikolih sane becik. Miwah tetilikan puniki presida kaanggen bantang utawi dasar ritatkala ngelaksanayang tetilikan sane masaih.
Daftar pustaka
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume : 4 No : 2 Tahun : 2016) Antara, I Gusti Putu. 2003. Sari Tatabasa Bali Pelajahan Kerta Basa lan Tata Lengkara. Singaraja: IKIP Negeri Singaraja. -------- 2011. Morfologi Bahasa Bali. Singaraja: Universitas Pendidikan Singaraja. Arikunto,S. 2006. Dasar-Dasar Evaluasi Pendidikan. Jakarta: Bumi Aksara Bawa, I Wayan & I Wayan Jendra. 1981. Struktur Bahasa Bali. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. Chaer, Abdul. 1980. Hubungan Basa, Kebudayaan, dan Pemikiran. Dewan Basa Granoka, Ida Wayan Oka., dkk. 1996. Tata Basa Bali Baku Bahasa Bali. Denpasar: Daerah Tingkat I Bali. Nababan, P.W.J. 1991. Sosiolinguistik Suatu Pengantar. Jakarta: Pt Gramedia Pustaka Utama. Nurhayati, E.A.A., dkk. 2012. Bahasa Ibu Sebagai Pilar Jati Diri dan Pembentuk Karakter Bangsa yang Majemuk. Denpasar: Udayana Universitas Press. Pariadnyana, I Gede. 2011 (Skripsi) Keberadaan Bahasa Bali Pada Masyarakat Islam di Desa Kampung Toyapakeh, Kecamatan Nusa Penida, Kabupaten Klungkung. IHDN Denpasar: Fakultas Dharma Acarya. Redana, Made. 2006. Panduan PraktisPenulisan Karya
Ilmiah dan Proposal Riset. Denpasar: IHDN Sugiyono, 2008. Metode Penelitian Kualitatif R & D. Bandung: Alfabet.