Iff I!
lb
'6 '6 '6 '6 6
6 6
6
51r
66 fr6
66e66
k r 4W55551
KERK ONDER DE DUITSE BEZETTING
DE GEREFORMEERDE KERK VAN AMSTERDAM IN DE JAREN 1940-1945
J.P. STOOP
Eel%- &c&a. ,4
4.0 9'61* 40 44. 19 k
KERK ONDER DE DUITSE BEZETTING DE GEREFDR!'IEERDE KERK VAN AI1STERDAM IN DE JA~r 1940-1945
J.P. stoop
Tobias Asserlaan 391
1111 KB Diemen tel. 020-6903329 collegekaart~~er:
0412539
Afstudeerscriptie Vakgroep geschiedenis VrUe Universiteit Amsterdam mei/juni 1995
INHOUD
~o~wornf
4
Inleiding
5
Hoofdstuk I
- Nederland be~ettende
be~et
gebied. Maatregelen van de
macht die direct of indirect
het leven van de kerken raakten 1.1 1.2
- De organisatie van het bestuur - De gelijkschakeling en de aantasting van belangrijke grondrechten
9 9 11
1.3
- '.Jinterhulp Nederland
14
1.4
- Het onderwijs
15
1.5
- De vakcentrales
17
1.6
- Verenigingen
18
1.7
19
1.8
- De Nederlandse Arbeidsdienst - De arbeidsinzet
1.9
- De jodenvervolging
25
Hoofdstuk II
20
- De bijdrage van de Gereformeerde Kerken aan het ke r-kel.ijk verzet. Met name het aandeel daarin van de generale synode en het deputaat schap voor de correspondentie met de Hoge Overheid
2.1
- Organisatie
2.2
- Het deputaatschap voor de correspondentie
31
met de Hoge Overheid 2.3 2.4
31
- Periode I: 25 juni 1940 tot de bidstond van 23 maart 1941
32 36
- Periode TI: 23 maart 1941 tot 19 april
1942
4l
- 2 -
2.5 2.6
- Periode 111: 19 april 1942 tot 5 september 1944 46 Periode IV: 5 september 1944 tot 5 mei 1945
54
Hoofdstuk 111 - De Gereformeerde Kerk van Amsterdam in de jaren 1940-1945
3.1 3.2 3.3
57
- Organisatie - De predikanten - De kerkeraad en het besluit van de gene-
57 59
rale synode in verband met de NSB en de CDU (1936)
3.4
66
- Kerkeraad en diaconie en de aantasting 70
van belangrijke grondrechten
3.5
- De kerkeraad en de gelijKschakeling van de 74
vakcentrales en de jeugdorganisaties
3.6
- De kerkeraad en zijn houding tegenover de Nederlandse Arbeidsdienst (NAD) en de
3.7
- De kerkeraad en de jodenvervolging
78 83
3.8
- Kerkeraad, diaconie en de hongerwinter
89
3.9
- Terugblik
93
arbeidsinzet
Hoofdstuk IV - Achtergronden
4.1
101
- De Gereformeerde Kerken in Nederland en - Het publieke getuigenis in 1942 - De kanselboodschap uit 1943
101 105 107
- Conclusie
110
de bezettende macht
4.2 4.3 Hoofdstuk V
Bronnen en literatuur
117
122-123
Bijlagen
- 3 -
Woord vooraf
In oktober 1993 was het voor mij mogelijk om, na een diensttijd van veertig jaar bij het onderwJs, gebruik te maken van de Vut-regeling. Ik kreeg daardoor gelegenheid om tijd vrij te maken voor intensievere studie. De vakgroep geschiedenis aan de Vrije Universiteit bood de mogelijkheid voor mensen met de akte M.O.-geschiedenis, in het kader van een aangepast programma, in betrekkelijk korte tijd een doctoraalexamen af te leggen. Deze scriptie is dan ook de afstudeerscriptie binnen dit programma. Veel dank ben ik verschuldigd aan dr. H.J. Langeveld die mij bij het schrijven van deze scriptie op zeer prettige wijze heeft begeleid en mij waardevolle adviezen heeft gegeven. In dit kader wil ik ook noemen de medewerkers van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme en van de Cemeen te L'jke Archiefdienst Amsterdam, die op vriendelijke manier mij behulpzaam waren om de weg in de archieven te vinden. Mijn vrouw heeft door haar liefde en zorg mij vooral het laatste jaar de gelegenheid gegeven veel tijd aan deze studie te kunnen besteden. Deze scriptie is geschreven vanuit de overtuiging, dat ook voor historisch onderzoek het bijbelwoord geldt: "De vreze des Heren is het begin der w'jsheid" (Spreu;cen 9:10). Een tekst die in het verleden vaak gevelstenen van de 'Scholen met de Bijbel' sierde.
- 4 -
Inleiding
Amsterdam was volgens een bekend predikant, later hoogleraar aan de Theologis.che Hogeschool in Kampen, 'het brandpunt van het gereformeerde leven en de Gereformeerde Kerxen,.l Overdreven was deze uitspraak niet. In Amsterdam was de Vrije Universiteit gevestigd met een belangrijke theologische faculteit voor de opleiding van predikanten binnen de Gereformeerde KerKen. Verder waren er in de stad veel gereformeerde scholen voor lager en voortgezet onderwjs, waaronder een gereformeerd gymnasium. Het Juliana-ziekenhuis en de Valeriuskliniek ~aren
gereformeerde instellingen.
De Gereformeerde Kerk van Amsterdam behoorde qua ledental tot de grootste kerkelUke gemeenten binnen het verband van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Het territoir van de kerk omvatte het centrum van de stad, oud-ve s t , de Zaanbuurt, oud-zuid en oost. In de jaren dertig
k~
daar, door de stadsuitbreiding in het kader van 'Plan-Zuid',
een deel van
nieu~-zuid
formeerde Kerk
~oonde
bUo Binnen het gebied van de Amsterdamse Gere-
het grootste deel van de Nederlandse joden, voor-
al toen in de jaren 1941-1943 de joden buiten Amsterdam door maatregelen
van de bezetter
ged~ongen ~erden
van de Gereformeerde Kerk van
naar Amsterdam te verhuizen. De leden
ft~sterdam ~erden
in de bezettingstUd dus
regelmatig met de grote razzia's onder deze bevolkingsgroep geconfronteerd. Er zijn dus diverse redenen om een onderzoek te doen naar de houding van de Amsterdamse Gereformeerde Kerk ten opzichte van de bezettende macht. Bij dit onderzoek gaat het niet om de vraag hoe het doorsnee gemeentelid oorlog en bezetting heeft doorleefd, maar staat centraal de vraag
~elke
gedragslijn de kerkeraad heeft gevolgd bij de maatregelen die
de Duitsers namen om in het bezette Nederland 'de
nieu~e
orde' te vesti-
gen. Of iets anders geformuleerd: hoe reageerde de kerkeraad op de na 10 mei 1940 zeer gewjzigde omstandigheden?
1.
GAA, Archief van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 346, brief van ds. C. Veenhof te Utrecht aan de kerkeraad, waarin hU meedeelde voor een beroep te bedanken dat de kerk van Amsterdam op hem had uitgebracht. (Brief nr. 5591 d.d. 7 augustus 1943).
- 5 -
Een echte 'kerkstrUd' zoals in Duitsland in de jaren 1933-1938 is in Nederland in de tUd van de Duitse bezetting niet ontbrand. Volgens Hitler's richtlUnen moesten de kerken, zolang de oorlog duurde, ont2 zien worden. HU was wel vastbesloten 'after the war, to deal decisively with the churches l • 3 De tactiek van de bezettende macht was er ook in Nederland op gericht een ernstig conflict met de kerken te voorkomen. Aan
'~artelaars'
had de
bezetter geen behoefte, gezien de grote invloed die de kerken toen nog in de samenleving
hadden. Het kerkelijk leven kon daardoor tot het einde
van de oorlog ongestoord voortgaan als men denkt aan de kerkdiensten, vergaderingen van de kerkeraad en dergelUke. Het kerkel\jk leven werd dan ook in de bezettingsjaren gekenmerkt door een grote mate van continuïteit en 'normaliteit'. Deze scriptie is, wat de Aem betreft, gebaseerd op de officiële bescheiden van de Gereformeerde Kerk van
~sterdam.
Het archief van deze
kerk is ondergebracht bU de Gemeentel'jke Archiefdienst. Voor het onderzoek waren vooral de notulenboeken van de kerkeraadsvergaderingen van belang. Een nadeel was echter dat de notulisten vaak
SUE~ier
'zakelUk' de vergaderingen versloegen. Node miste ik de
en erg
\~ergave
van een
uitgebreide discussie. De bezetting had op deze wUze van notuleren geen invloed, want zowel voor als na de oorlog werd dezelfde gedragsl\jn gevolgd. Van de diaconale vergaderingen in de oorlogsjaren z\jn geen notulen in het archief aanwezig. Het is mogel\jk dat van deze vergaderingen met het oog op de b\jzondere omstandigheden niets is genotuleerd. Het was voor m\j dus noodzakel\jk om naast de notulen van de kerkeraadsvergaderingen andere bronnen, zoals de ingekomen en uitgaande brieven, te raadplegen en te bestuderen om tot een reconstructie van het kerkeraadsbeleid in de jaren 40-45 te komen. Het is algemeen bekend dat binnen de illegale organisaties in de Tweede Wereldoorlog de gereformeerden 'oververtegenwoordigd' waren. Van Kaam heeft er op gewezen dat al in 1958 door L. Lamers een onderzoek
2.
3.
L. de Jong, Het Koninkr\Ok der Nederlanden in de Tweede Wereld0orlo~ (Wetenschappel\jke editie, 's-Gravenhage Leiden 1969-1991) deel 5, 354 en 683-684. J.S. Con\~y, The Nazi Persecution of the Churches 1933-1945 (Londen 1965) , 292. Zie ook: 445 noot 1.
- 6 -
is ingesteld naar de relatie tussen verzet en kerkgenootschap. Op grond van dat onderzoek heeft Lamers aangetoond en berekend dat 13,5% van de verzetsslachtoffers uit gereformeerde kring afkomstig was, terwijl in die tUd de gereformeerden 3,9% van de beroepsbevolking uitmaakten. 4 Het. is dan ook belangrijk om na te gaan hoe degenen die in de Gereformeerde Kerken leiding gaven, zich ten opzichte van de Duitse bezetter hebben opgesteld. In zoijn proefschrift Strijd op twee fronten heeft J. Ridderbos de resultaten beschreven van zUn onderzoek naar de rol van K. Schilder en de gereformeerde 'elite' in de jaren 1933-1945. 5 DaarbU is al heel wat licht geworpen op de houding van de gereformeerde synode en het deputaatschap voor de correspondentie met de Hoge Overheid. Het onderzoek naar de opstelling va.~ de plaatselUke kerken is echter nog in een beginstadium. 6 Uit de dissertatie van Ridderbos blUkt ook hoe in de Gereformeerde Kerken tUdens de oorlogsjaren de aandacht verschuift van de
st~Jd
tegen de in-
vloed van de nazi-ideologie naar de kwestie van 'de leergeschillen', wat resulteerde in de Vr\jmaking van 1944. In deze scriptie zullen 'de leergeschillen' en de VrUmaking slechts terloops aan de orde komen. Alle nadruk zal vallen op de verhouding van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam tot de bezettende macht. Het eerste hoofdstuk beschrijft dan ook allereerst de belangrijkste gebeurtenissen in de bezettingst\jd en de maatregelen van de bezetter, in zoverre deze direct of indirect met de positie en het functioneren van de kerken binnen de Nederlandse samenleving in oorlogstUd te maken hebben. De pogingen tot 'gelUkschakeling' vormden vooral voor de met de kerken verwante organisaties een directe bedreiging. De kerken kregen ook te maken met de Nederlandse Arbeidsdienst (NAD) en de arbeidsinzet, doordat kerkleden tussen 18 en 24 jaar werden opgeroepen voor de keuring om dienst te nemen in de NAD en anderen in het kader van de 'Arbeitseinsatz' in Duitsland tewerk werden gesteld. Toen in 1942 de grote deportaties van ae
5.
6.
B. van Kaam, Opstand der gezagsgetrouwen; mannenbroeders en zonen in de jaren 1938-1945 (wageningen 1966), 256. Zie ook: L. de Jong, 'Verzet en illegaliteit 1940-1945' in: Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Ttletenschaopen. Afdeling Letterkunde, nieuwe reeks deel 39 nr. 6 (Amsterdam 1979), 219. J. Ridderbos , Strijd op twee fronten. Schilder en de gereformeerde 'elite' in de ,jaren 1933-1945 tussen aanpassing, collaboratie en verzet op kerkelijk en oolitiek terrein (Kampen 1994). H.J.ph.G. Kaajan heeft onderzoek gedaan naar de Gereformeerde Kerk van Utrecht in de jaren 40-45. Zie: 'Tussen opkomend nationaal-socialisme en herwonne~ vr\jheid. De Gereformeerde Kerk van Utrecht in de jaren 1940-1945' ~n: D.Th. Kuiper e.a. Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme na 1800. Jaargang 3 (Kampen 1995), 134-177.
- 7 -
joden begonnen, werden aanvankelUk de christen-joden, zo leek het, van deze deportaties vrUgesteld. De kerken werden toen dus direct met de jodenvervolging geconfronteerd. In de hongerwinter tenslotte probeerden met name de diaconieën zoveel mogelUk hulp te bieden aan de mensen in het westen van het land, en dan vooral in de vier grote steden, die door de hongersnood werden getroffen. In het tweede hoofdstuk wordt een beschrUving gegeven van de rol die de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid en de vertegenwoordigers van de Gereformeerde Kerken in het Convent van Kerken en later in het InterkerkelUk Overleg hebben vervuld. Aan de orde komen de besluiten van de generale synode die direct of indirect een reactie zijn geweest op de maatregelen van de bezetter en op de activiteiten van de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid. Het derde hoofdstuk probeert een antwoord te geven op de vraag hoe de kerkeraad van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam is omgegaan met de synodebesluiten ten aanzien van het.
li~~aaèschap
van de NSB en aanverwante orga-
nisaties. Besproken wordt ook hoe de houding van de kerkeraad was ten opzichte van de beknotting van de persvrUheid; de opheffing van de confessionele vakcentrales en de gereformeerde jeugdorganisaties; de
~ederlandse
Arbeidsdienst; de arbeidsinzet en de jodenvervolging. De diaconie kreeg te maken met de stichting 'Winterhulp Nederland', die evenals de Nederlandse Volksdienst een bedreiging leek te vormen voor de diaconale arbeid. Amsterdam behoorde in de winter 1944-1945 tot de steden in het westen van het land, ,;aar de voedselsituatie zeer nUpend werd en veel mensen stierven van de honger. De diaconie van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam heeft toen een aantal maatregelen getroffen om de grote nood onder de leden van de gemeente enigszins te verzachten. In hoofdstuk vier wordt teruggegrepen op hoofdstul, twee. Geprobeerd wordt bepaalde besluiten en handelingen van de generale synode en de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid te verklaren vanuit de, in de Gereformeerde Kerken heersende, opvattingen over het overheidsambt en de verhouding tussen kerk en politiek. De scriptie eindigt met een aantal conclusies, vooral met het oog op de opstelling van de kerkeraad van de Gereformeerde Kerk van in de jaren 1940-1945.
- s-
&~sterdam
HOOFDSTUK I Nederland bezet gebied.
Ma~tregelen
van
de bezettende macht die direct of indirect het leven van de kerken raakten
1.1
De organisatie
~
het bestuur
"Wir kommen nicht hierher, urn ein Vo Lxstum zu bedrängen und zu zer-stöz-en und urn einem Lande die Freihei t zu nehmen ,
Wir 'Ussen von die wahren
Freiheitsk&~pfe
dieses Lan-
des, die einmal gegen den Glaubenszwang und gegen Habsburg ausgefochten .urden. Aber diesmal Ls t es nicht urn VoD:stw:: und Glauben und Freiheit
geg~~gen;
diese Güter der
bedroht. Diesmal ist es darum
~ation
geg~~gen,
varen niemals
dass die ei eder_
lande zur Plattform für einen Angriff gegen den poli tischen Glauben, die Freiheit und das Leben der deutschen :Tation missbraucht ,,,erden sollten. Wir wollen dieses Land und seine Leute weder imperialistisch oedrängen, noch ihnen unsere politische Über~eu
gung aufdrängen. '.ir wollen in unseren Handlungen nur durch die Not',;endigkei ten gelei tet sein, die sich au s der heutigen besonderen Lage ergeben. Darüber hinaus aber werden wir durch nichts anderes lurken als durch unsere Haltung und 3eispiel, das die Stärke unserer Gesi~~ung u.~d
die Bedingungslosigkeit unseres Einsat-
zes für Volk und Reich geben kennen."l Deze woorden zUn een fragment uit de rede in de Ridderzaal op 29 mei 1940, waarmee de door Hitler benoemde Rijkscommissaris Seyss-Inquart zich presenteerde aan het Nedez-Lands e volk. Hij zou in de v'if oorlogsjaren de top
1.
Seyss-Inquart, Vier Jahre in den :Tiederlanden. Gesa."1!!lel te R.eden (Amsterdam 1944), 9-10.
- 9 -
vormen van het Duitse bezettingsbestuur en zo voor de :Tederlandse bevolking de verpersoonltjking worden van een ondcrdrukxängcapparaa t , dat in eerste instantie tot doel had op politiek, ma8.tschappel'j:<: gebied het Nederlandse volk met de nazi-ideologie te indoctrineren en op terrein er voor te zorgen dat het Nederlandse
zou worden ingeschakeld in de Duitse bestu~rsorganen
prodUL~tie-apparact volledig
oorlogsecono~ie.
Het Duitse bezettingsbestuur was een
Nederlandse
econo~isch
werden niet
'Aufsichtsve~,altung' uitgesch~~eld
d.w.z. de
en vervangen door
Dui tse instanties, nacr bleven zoveel moge L'jk gehandhaafd. De t.auk van
het
R:j:<:sco~issariact
was het Nederlandse bestuur te 'leiden' en te 'be-
waken', door een Duitser in juni 1940 kernachtig vervoord als "\oIir st euern, die Holländer vero/al ten". 2 Rechtstreeks aan Seyss-Inquart ondergeschikt werden dan ook vier I
Generalkommissare, die moesten zorgen voor het contact met en het toe-
zicht op de depar-t enen ten die, nu de ministers naar Londen i.rar-en
ken, een secretaris-generaal se gezagsdrager. De vier
1
a2!1
vertro~.(
het hoofd hadden als ho:gste Nederland-
Generalkommissare I waren Friedrich ';'limmer voor
bestuur en justitie, Hans Fis~~böc~ voor financiën en economie, Har~~s Albin Rauter voor openbare orde en veiligheid en Fritz Schmidt 'General-
kornrnissar zur besonderen Verwendung', wat betekende dat h'j zich vooral bezig zou houden met 'alle vra~gstu~~en betreffende de vor.ning van do
openbare mening en niet-economische verenigingen'. Hierdoor zouden de kerken nogal eens met deze 'Generalkommissar' te Schmidt
w~s
van de vier
I
:]~(en ~ç:rijgen.
Generalkommissare, de enige Duitser; de
&~_
dere drie "aren evenals Seyss-Inquart Oo s t en r-jk er' van geboorte. Van straatfotograaf "as Schmidt opgeklommen tot een belangr\jk f\mctionaris binnen de N3DAF, door De Jong wordt hij getypeerd als 'een grillige en onbetrouwbare intrigant,.3 Schmidt stond in nauw contact met rlartin Bor-
mann en de 'Parteikanzlei'. HU was hierdoor vaak de tegenspeler van Rauter, die de SS onder leiding van Heinrich Hi.mm.I er- vertegenwoordigde. Bij de politiek van ge L'jks chakeLi.n g en nazificering ver-d Schmidt de belangr'ijks t e medel,srker van Seyss-Inquart. In de zomer van 1943 kWl.1TI h',j t,jdens
een treinreis in Frankr\jk door zelfmoord om het leven.
2. 3.
De Jong, Koninkrijk deal 4, 66. ibidem deel 7, 533.
- 10 -
Het college van secretarissen-generaal was in 1902 ingesteld, maar heeft tot 15 mei 1940 weinig of geen invloed gehad. De secretarissen-generaal waren geen politieke ambtsdragers, maar bestuursambtenaren zonder poli tike vera.'1twoordel'jkheid. In mei 1940 werd het college echter zeer belangrijk door de veranderde omstandigheden als gevolg van het vertrek van de ministers naar Londen en de Duitse bezetting. Het
ontwik~elde
zich tot
een 'collectief besluitvornend en vertegenwoordigend orgaan',4 door de Rijkscommissaris ingeschakeld bij de uitvoering van de door hem uitgevaardigde verordeningen. In dit kader moesten de secretarissen-generaal voor 'uitvoeringsvoorschriften' zorgen, die tevoren met alle overige 'rechtsvoorschriften ' aan de Rijkscommissaris dienden te worden lToorgelegd.5 Secretaris-generaal voor justitie was tot
ma~rt
1941 mr.J.C.Tenkink
die vanwege z\jn functie moest meewerken aan de uitvoering van de Duitse politie-maatregelen.
Tenki~~
behoorde tot de Gereformeerde Kerken en was
evenals de andere secretarissen-generaal van mening dat iedere vorm van verzet vermeden diende te worden. Verzet zou alleen ma~r leiden tot tegen6 maatregelen van de bezetter. Een standpunt dat, zoals we zullen zien, ook door velen die in de Gereformeerde Kerken leidinggevende
f~'1cties
bekleed-
den aanvankelijk sterk werd verdedigd. 1.2
De gel\jkschakeling
~
de aantasting
~
belangrijke grond"echten
Wie de rede van Seyss-Inquart oppervlakkig las, kon tot de conclusie komen dat het met de Duitse bezetting wel mee zou vallen. De Duitsers waren niet gekonen on het Nederlandse volk te knechten en te vernietigen; ook ',ri.lden zij het Nede rLand se volk hun politieke overtuiging niet opdringen. Alleen door hun houding en voorbeeld dachten z\j de nensen te kunnen overreden en van hun goede bedoelingen te overtuigen. Deze gedachten pasten geheel in het beleid dat door de bezetter in de eerste oorlogsmaanden werd gevoerd.
~en
beleid
OLl
door overreding het Ne-
derlandse volk te "innen voor de nazi-ideologie. Bela.'1grUke grondrechten zoals de vrijheid van .cerri.ngsuá ting en het recht van vereniging en vergade-
ring werden echter, in het kader van dit beleid, direct al oeknot.
4. 5. 6.
Gerhard Hirschfeld, Bezetting en collaboratie. :Tederland t'idens de oorlogsjaren 1940-1945 (Haarlem 1991), 114. De Jong, :Coni~'{r;;k deel 4, 67. ib;dem, 1]1.
-11-
Op 21 juni 1940 vaardigden de secretarissen-generaal mr.K.J •Frederiks van binnenlandse zaken en Tenkink een verordening ui t (VO 24/40), dat voortaan voor het houden van vergaderingen met meer dan tvintig personen de toestemming van de procureur-generaal in het desbetreffende ressort noodzakelijk was.
Direct al '.erden door de bezetter pogingen gedaan om de pers gel;jk te schakelen. Een van de belangrijkste afdelingen van Schmidt's 'Generalkommissariat' was de 'Hauptabteilung für
VolksaufklänL~g und
Propaganda' een soort
filiaal van het 'Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda' in Berl;jn, het 'Promi' onder leiding van Goebbels. Een aparte dienst voor de beïnvloeding van de pers was de 'Presseabteilung im Stabe des Reichskommissars' die eind 1941 geheel geïncorporeerd verd in de boven genoemde 'Hauptabteilung'. De 'Presseabteilung' moest dagelijks zorgen voor een overzicht van hetgeen in de Nederlandse bladen vas gepubliceerd. W.P.W.Janke, het hoofd van deze afdeling, had als voornaamste taak de Nederlandse pers richtlijnen te geven in velke geest diende te vorden geschr-everu " De uitgevers van kranten en tijdschriften (ook die van kerkelijke bladen) kregen de opdracht de eerste drie gedrukte exemplaren van elke editie gratis aan de 'Presseabteilung' toe te zenden. Gratis exemplaren moesten enige maanden later ook aan het in november 1940 ingestelde Departement van Volksvoorlichting en Kunsten, de Sicherheitsdienst en Seyss-Inquart's 'Beauftragten' vorden toegezonden. De 'Beauftragten' in de provincies en de vier grote steden hadden 'Pressereferenten' in dienst, die hen volledig op de hoogte hielden van wat in de plaatselijke en regionale pers verd gepubliceerd.
In augustus 1941 verd op initiatief van Schmidt een 'commissie voor de persreorganisatie ' opgericht. Door 'concentratie' van dagbladen, t';dschriften etc. moest papier worden bespaard in verband met een gebrek aan grond-
stoffen. In verkel~kheid was het de bedoeling door 'concentratie' de dagen veekbladpers ove rz i cht.e I'jker- te maken. De pers kon daardoor gemakkelijker worden gel:.ikgeschakeld. Bi.nnen een jaOlr werd het aan ta L t:jdschriften en
dag- en vee'.
~{o!1inkrii~..;:
7.
De Jong,
3.
Hirschfcld, Bezetting en collaboratie, 103.
deel 4,617 ..
- 12 -
Ingrijpend in verband met het muilkorven v~~ de pers ,ms ook het 'journalistenbesluit' van 2 mei 1941 (va 33/41), dat werd uitgevaardigd door de secretaris-generaal van het Departement van Volksvoorlichting en
K~~sten
dr.T.Goedewaagen. ::rachtens dit besluit mochten journalisten voortaan alleen maar als zodanig Her:<:zaam z\jn als zij lid var-en van het in augustus 1940 ge-
vormde Verbond v~~ ~ederlandse Journalisten; joden verden in deze organisatie niet toegelaten. 9 Door het 'journalistenbesluit', dat ooK gold voor kerKel'jke bladen, kreeg het Verbond een publiekrechtel'jke status en vcrd het ingericht volgens het nationaal-socialistische leidersoeginsel. De
van
nL~ctie
hoofdredacteur verd door dit 'Führerprinzip' zeer opgewaardeerd. De secretaris-generaal van het Departement van Volxsvoorlichting en
K1L~sten ~reeg
de bevoegdheid 'tuchtrechtel'ik op te treden tegen journalisten die handelen in str:jd met de bepalingen Op 22
j~~uari
van
het oesluit,.lO
1942 werd het Pers gilde opgericht, \JaQrvan het Verbond van
Nederlandse Journalisten een onderdeel zou vormen. Op zijn beurt werd dit Persgilde weer ondergeoracht in de verordening 211/41 in november 1941
Nederl~~dse Kultuurka~er,
'JaS
die krachtens
ingesteld.
Artikel 1 van deze verordening luidde:
"ZU die
ver-kzaam z;;n op het gebied van de beeldende kun s t.en , daaronder
begrepen de
bouvm~st
en het
kunst~]bacht,
of op het gebied van de
~u
ziek, de literatuur, het theater1,rJezen, het filI:l ..l8 Zen of het persuez en , 1
\Jorden in gilden verenigd. Deze gilden vormen Kul tuurkaner, ,,11 Niet alleen de pers, ook het
1!ederl~~dse
teza~en
de Nederlandse
omroepbestel moest in de ogen van
de bezetter zo snel mogelijk in nationaal-socialistische geest worden veranderd. Van meet af aan vas het de bedoeling het omr-o epbes te.L gelijk te schakelen en de b est.aande omroepen (Avro , KRO, NCRV, Vara en VP3.0) te liquideren. Toen op 12 maart 1941 door Seyss-Inquart de ~'ksradio-omroep \Jerd opgericht (va 49/41) kwam er een einde aan een on t-.. Ji:celing die al direct na de capitulatie in mei 1940
tra s
begonnen. Na de instelling van de miksradio-
omroep werden uitzendingen van godsdienstige aard aanvankaljk nog verzorgd door t',{ee ker'kcomi.t.ê ' s , z1j het dat deze uitzendingen onder strenge censuur
9. la. 11.
De Jong, I\oninkr'ik deel 5, 236. René (= R.H.A.) Vos, Niet voor Dublicatie. De legale Nederlandse pers t'idens de Duitse bezetting (Amsterdam 1933), 174; de volledige tekst Van het 'j ournalistenoe sluit , op 434-492. VerordenL~genblad 1941, 901.
- 1;' -
stonden. De kerkcomité's keerden zich echter volgens de bezettende macht tegen de 'nieu1Je tijd' en daarom moesten zij in het najaar van 1941 eveneens vez-dvïjnen, Godsdienstige uitzendingen 1Jerden voortaan door de (ge12 l'jkgeschakelde) Riiksradio zelf verzorgd. 1.3
Winterhulp Nederland Evenals in Duitsland was het de bedoeling
v~~
de nazi's om ook de sociale
en charitatieve instellingen in Nederland gelijk te schakelen. Omdat vooral de charitatieve instellingen nauwe banden hadden met de kerken en de
diaconieën zich vaak bewogen op sociaal terrein vas een conflict onvermij-
delijk. Een eerste
a~nzet
tot gelijkschakeling op charitatief gebied was de op-
richting op 22 oktober 1940 van de ':Tinterhulp 'lederland (VO 186/40). "Sen organisatie die op het terrein van de liefdadigheid een monopoliepositie zou moeten
lingen
o~
kr~jgen
en die ui teindel;,jk de invloed van de bestaande instel-
charitatief gebied diende te
ve~inderen.
Verschillende factoren droegen er toe bU dat de
':li~1t8rhulp
massa van de bevolking zeer negatief werd bejegend: de
bU de grote
':~nterhulp ;~s
in-
ge2teld door Seyss-Inquart; in het Landelijk "?recomité zat een bekend ~TSB
er als
M.~:.Rost va~
C .~~e~, ...... , ' d e z~~erulan
Tonningen en
OOK
wist men aat de directeur-generaal,
... 13 prO-0QluS was. '.l-
Voor de xercen vas echter be Langr-jk dat de "rirrterhulp een bedreiging kon vomen
voo~
hun diaconale arbeid.
In
Duitsl~1d
waren de kerken
ti,jd verplicht collecten t.evo r en bij de 'Sicherhei t.sd.i sn s t
t
i~
die
aan te melden
en tegelUk de bestemning erven aan te geven. Medio december 1940 kregen de procureurs-generaal van de secretaris-generaal van jUstitie de instr~ctie
dat de xerken 'een collectenplan ' moe8te~ o)stellen. Vanaf 1 januari l'?4l d i snden de l-;:erken de ciata van de collecten. alsmede de bestemming ervan
a~~
de
procureurs-ge~eraal
voor te leggen.
De kerken deslden aan Tenkink mee deze regeling niet te accepteren en omdat de bezetter eerl openL'jk con f'Li.c t met de ke rken ".;ilàe verrn::den, liep de zaak met e81'1 sisser af. Toen in juli 1941 een ver:)rdening '.,Terd ui tge-
12.
J.B.Th.Spa~n,
dr'J.k~{i:1g
'?ers en propaganda' in: J.J.van Dolhuis e.a. Onàeren verzet. :-Tederland in oorl':)~;st'id (ArnherJ/_l\.:.'":lsterdaIIl z.j.)
deel TI, D3. 13.
De Jong, :Conii.ll
- 14 -
vaardigd (VO 133/41) in verband met o!Jenbare inzamelingen, werd da2.rin niet over kerkelUke collecten gesproken. 14 P~s
comple8ent
de Nederlandse
v~~
de vunterhulp :lederland werd
Vol~sd.ienst
i~
diezelfde 8aand juli
opgericht, een organisatie voor sociale hulp-
verlening. De bedoeling was dat de VolLsdienst vooral bekostigd zou worden door de opbrengst van de 'ciinterhulpcollecteCl. ,,[et name in de uintermaanden konden dan
talr~-i~-{e
behoefti gen van waa rc.ebonnen en goederen zoals
brandstof worden voorzien. De Volksdienst, sinds 1 juni 1942 onder leiding van de NSB-er F.W.van Vloten, verleende aan bombardementsslachtoffers en aanstaande moeders steun. Verder bewoog de VolLsdisClst zich op terreinen als schoolvoeding, ;fjkverplegiClg, tuberculose-bestrijding.1 5 1.4
Het onder1Jiis Sinds de
I
onderwljspac.iI'Lca't.Le I van 1917 leent 'lederland het urri.eks systeem
opeClbare en bijzondere lagere scholen, die beide volledig door de over-
v~~
heid uorden gesubsidieerd. In artikel 192 van de
toe~~alige
grondwet werd
in verband met het onder-v'[s het volgende geformuleerd: "Het onder1Jijs is een voerwerp va" aanhoudende zorg der r'e ger-i.ng" en "het geven van onde r-v'[s is vr;j." Hierdoor uaa de basis gelegd voor de f'Lnanci.él.e gelijkstelling tussen het openbaar en bijzonder cnd arw'j s , maar tegel'jkert'jd \Jerd de vr;jheid van he t bijzonder oClder',n,is gevaar-oo r-gd wat de
'~euze
van de leermiddelen en
de aanstelling van de onder1J;;sgeveClden betreft. Wel diende het bijzoClder onder,njs 08 voor subsidie in aanmerking te komen aan bepaalde, door de wetgever vastgestelde, kwaliteitseisen te voldoen. Van het begin af aan was de indirecte invloed van de kerken op het bijzonder ondar-v'[s vr!j groot. De meeste bijzondere scholen hadden dan ook een rooms-katholieke of protestants-christelijke signatuur. Het was
beg~JpelUk
dat de nazi's, die de gehele bevolking met hun ideeën wilden iCldoctrineren, Zo spoedig mogelijk probeerden een situatie te beëindigen waarbij het bijzonder onderwijs met name bIJ het benoemingsbeleid grote vr'jheid genoot. Eind november 1940 werd door Seyss-Inquart tot secretaris-generaal van het Departement
Voh~
Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming
benoemd, een hoogleraar in de
14. 15.
oud-Germa~~se
De Jong, :Coninkr'jL deel 4, 354. ibidem deel 6, 496.
- 15 -
J.v~~
Dam
filologie en de oudere Duitse
taal- en letterkunde aan de Uni versi teit van Amsterdam.
16
Van Dam was pro-
Duits maar van de NSB moest hij niets hebben, ,rent die beschouwde hij als 17 een ramp voor het land. Het was de taak
v~~
Van Dam om de gelijkschakeling van het onderwijs door
te voeren. Vooral met de ver-t e genvooz-d.ï.ger-s van het b'jzonder onderwijs kwam hij daardoor in conflict. Het depar-temen t wilde grote invloed krijgen op de benoeming van onden/isgevenden en zo indirect op de geest waarin het onderl,.njs wer-d gegeven. Zo moest vooral de
kerkel~jke
den gebroken. Heinrich Schwarz, het hoofd
und Kirchen' binnen het mei
V&~
invloed op het onder-..njs Hor-
de
'~auptaoteillL~g Erzieh14~g
'Ge~er2lko~~issariat' van ~~mner,
verklaarde in
1942 dat de 'Liquidierung dieser konfessionellen Machtstellung, die jede
Hendu.'1g zum Nationa.1sozialismus und zu Deutschland verhi:tdert I het belang... t e d oe1 l;..'E.S van d ···· Lil t'a ex, • 13 r'JKs e nazl-ona.er\J:]spo
In de eerste
Da~~den
van 1941 wercen door Van
Da~
de eerste stappen ge-
zet om tot de gel;j:cschakeling van ;jet naae het b'jz onó er- onderl;fjs te komen.
Op 9 april 1941 werd een o8s1uit genomen 'betreffende
be~oeming
van onder,;f;zend personeel aan geme en te.Luke en b'jzcrider-e scholen'
en ontslag
(va 73/4J-).
De schoolbesturen moesten vO-Jrta&::1. bij de oenoemi.n gen van ondez-v'[s gevenden v08rdrachten met drie namen van kandidaten aan
~et àe)arte~ent voorlegge~.
Als het dspar-tenen t die voerdr-aent afl:!ees, dan \·ras het schoolbestuur ver-
plicht om een n i euve voor-dracht, in te dienen met éen, eventueel twee kandidaten.
~iet
duidelUk werd deze vOJrdracht afwees. 1 9
~mt
er moest gebeuren als het
~e?artement
ook
Ondanks aanvankeL'jk protest legden de meeste schoolbesturen, z ovre L de rooms-~{atholiexe
als de lJrotesta.l'lts-christel:j1ce, zich 0:1 deze verordening
neer , was.rdoor deze eerste fase van de n.Leuve schoo.l e tr-ijd in het voordeel
van het departement werd beslecht. Op 29 augustus 194J- maakte het Departement van Opvoeding, -:.,retenschap en Cultuuroesche~ing
bekend dat joodse kinderen alleen
v~11.
joodse docenten
les mochten krUgen. JOQdse kinderen dienden dus V~~ niet-joodse scholen te
worden vennjderd.
1942 werden door Seyss-Inquart tHee nieuve verordeningen uitgevaardigd (VO 4/42 en Vo 5/42), waarbU opnieuw een poging ,;erd gedaan Begin januari
16. 17.
18. 19.
De Jong, Koninkr'jk deel 5, 336. ibiden, 341. ibidem, cita~t op 354-355. ibidem, 363.
- 16 -
de bevoegdheden van het departement inzake de benoemingen en ontslagen van onderwijsgevenden op b\jzondere scholen uitte breiden. In speciale gevallen zou het departement (en dus niet de schoolbesturen) tot benoeming of ontslag van een onderwijsgevende over
Lêln~en
gaan. In deze twee-
de fase kwam het tot ernstige botsingen tussen de bezettende macht en de organisaties van het rooms-katholieke en
protest~~ts-christel\ike
on-
derwijs, uitlopend op de arrestatie op 26 februari 1942 van de veormannen in dit schoolverzet en de opheffing van belangrijke protestantschristelijke organisaties op
onde~~jsgebied
zoals de 'Schoolraad voor de
Scholen met de Bijbel' en de 'Vereniging voor Christel;jk Volksonde~{Ïjs'.20 Het schoolverzet ontving krachtige steun van het rooms-katholieke episcopaat, de synode van de Nederlandse Hervormde Kerk en die van de Gereformeerde Kerken.
1.5
De vakcentrales Op het program van Seyss-Inquart stond eveneens van het begin af gel\jkschakeling van de
v~(centrales
a~~
de
en de vorming naar Duits model van
een Nederlands Arbeidsfront. De belangMjkste vakcentrales waren het Nederlands Verbond van V~l<:verenigingen (het !!VV), het Christel'jk '·Tationaal Vakverbond (het CNV) en het Rooms-Katholiek Herkliedenverbond (het Rl{1!!,!). Een van de eerste maatregelen in dit verband was de afzetting van het bestuur van het NVV in juli 1940. In de plaats ervan werd de iiSB-er H.J.Woudenberg tot 'commissaris' benoemd. Aan de besturen van de twee 21 andere v~l<:centrales werden Duitse controleurs toegevoegd. Op 25 juli 1941 werden ook het RKHV en het CNV onder Houdenberg gesteld, waardoor aan de zelfstandigheid van deze vakcentrales een einde kvam ,
Het gevolg was dat in een he rder-L'jke brief, die op 3 augustus 1941
in alle rooms-katholieke kerken werd voorgelezen, het epi scooae t het Li dmaat schap van het Rl{WJ onverenigbaar verklaarde met de katholieke beginselen. Voor de bezoldigde bestuurders en andere functionarissen die daardoor werl~oos dreigcien te worden, werd een Fonds voor Bijzondere Noden gevormd. Door deze herderlijke brief bedankten de meeste leden van het Rl{Tif veor het lidmaatschap.
20. 21.
J.C.R.de Pater, Het Schoolverzet ('s-Gravenhage 1969), 103. Ridderbos, Stri,jd op twee fronten deel 2, 236. De Jong, Koninkr'lk deel 5, 369.
- 17 -
Bij het gelijkgeschakelde CNV deed zich een soortgel'jke ontHLc:eling voor. Zen steunfonds ver-d ingesteld, dat geldel'jke ondersteuning bood aan bestuurders en personeelsleden van het CNV die hun inkomsten hadden vsrloren. 22 Op 12 augustus 1941 Herden de confessionele bonden officieel geliquideerd. Alle bezittingen en fondsen gingen over naar het NVV. Degenen die niet als lid voor de confessionele bonden bedankt hadden, Herden automatisch lid van deze gel'jkgeschakelde
v~~centrale
die in mei 1942 volledig ~ederlandse
opging in het op 'de dag van de arbeid' opgerichte Hierdoor
'JaS
de
gel~kschlliceling
Een succes Herd het
Arbeidsfront.
op vakbondsgebied voltooid.
~ederlandse
Arbeidsfront niet. HoeHel aan het lid-
maatschap sociale voordelen Haren verbonden, zoals hogere uitkeringen in wer}r~oosheid,
geval van
bleef het aant.aL yerlr.....n en er s , dat zich vr;juillig
als lid opgaf, gering. In de praktijJ.: \-[erd het
~'1.AF
een topzr,,;are orge....71isatie
met vooral veel papieren leden. 1.6
Verenigingan Op 20 s ept en be r 1940 1;erd door de oezetter een verordel1il1.g ui tgeva,.rdigd
(va 14%/40), die alle verenigingen en
stichtinge~
met een
niet-econo~isch
doel verplichtte zich aan te neLden bq een van de vJf procureurs-generaal,
met opgave van vermogen. 23 3ind februari 1941 verscheen de verordening met het doel 'tot een herordening
V~~
de niet-coamerciële verenigingen en stichtingen'
(Va 41/41)
te komen. De commi.s sarä.s voor de niet-commerciële ver-ent gingen en stichtingen H.T,r.:lüller-Lehning kreeg het recht om verenigingen te on tol.nden , besturen af te zetten en vermogens te enigL1gen
gel15kgeschal~eld kunnen
De kerken en de
~et
zich va:'} het begin af karakter, niet als ~.ror-don
Zo zouden
oo~
alle ver-
l.mrden.
hen verbonden a:_~n
o~teigenen.
verenigi~gen
of stichtingen stelden
09 het standpunt dat. zij, gezien hun bjz onde r
vere~igi~gen
in de zin van deze
verorde~i~gen
konden
ue sohouud , Toch zouden ui teL"1d81:jk de geref:Jrmeerde jeugdbonden
het slachtoffer 'dorden van dit soort bepalingen. Zo ;rerden in juli de Nederlandse 30nd van Jongelingsverenigingen 09
22.
23.
De Jong, l(onin~{r:i:( deel 5, 402 Hirschfeld, ~ezettinR en collaboratie, ?2-?4. De Jong, Xoninkr'jk deel 5, 413.
- 18 -
g8refo~]eeràe
19~2
grond-
slag met ongeveer 25000 leden, de Bond van Meisjesverenigingen op G.G. en de Bond voor Gereformeerde Jeugdorganisatie, ,marbij alle knapen- en meisjesverenigingen waren aangesloten, door de bezetter verboden. Veel jongelingsverenigingen 'doken' toen 'onder' in b'jbeLkr-in gen terwijl de kerkeraden door uitbreiding van het catechetisch orider-v'js probeerden greep op de jongeren te houden. 24 1.7
De Nederlandse Arbeidsdienst Tot de plannen van de bezetters behoorde ook het instellen van een verplichte arbeidsdienst naar Duits model, dat
,uI
zeggen dat deze dienst
zich zou moeten ontwikl,elen tot een nationaal-socialistisch opvoedingsinstituut. Als aanloop da&rtoe werd op 15 juli 1940 de Opbouwdienst in het leven geroepen onder leiding van majoor J .1l.Breunese, stafchef in de meidagen van 1940 van een van de divisies in het westen van het land. De Opbouwdienst bestond dan ook uit gedemobiliseerde militairen voor wie in de samenleving niet direct werk voor handen "as. Tot de bela.'lgr(jkste taak van de Opbou"dienst behoorde het herstel van door oorlogshandelingen getroffen gebieden. 25 Op 23 mei 1941 werd door Seyss-Inquart bU verordening de Nederlandse Arbeidsdienst ingesteld en de Opbouwdienst opgeheven. De taak van de NAD moest zUn 'werkend in de geest ener ware volksgemeenschap, de Nederlandse jeugd te doordringen van de ethische waarde van de arbeid in het algemeen en haar in het b'jzonder de vereiste waardering voor de handenar-be i d bij te bren gen' .26 Een poging om de 'Germaanse groet' in te voeren was voor Breunese aanleiding in augustus 1941 als waarnemend commandant, van de èlAD af te treden. Tot z'jn opvolger werd L.A.C.de Bock benoemd, die meer dan Breunese bereid ,~s om met de Duitsers S~êen te werken. Concreet betekende dit, dat de jongeren in de ?IAD aan de nationaal-socialistische ideologie met het nazi-gemeenschapsideaQl zouden worden blootgesteld.
24.
B.A.'",oppers, 60 jaar Bondsgeschiedenis (z.p •. l?48), 119-120. Z.van den Bosch-Je Jong, 'De jeugdorganisaties', in:
25. 26.
en verzet deel III, 350. Van Kaam, Oustand der gezags",etrouwen, 134. De Jong, KoninlITnk deel 4, 667-6é8. Artikel 1 van VO 97/1,l, geciteerd b\j De Jong, - 19 -
onderdruk~ing
K~ninè~r'ik
deel 6, 503.
Op 1 april 1942 verscheen het Arbeidsdienstplichtbesluit. Alle achttienjarigen die bij de overheid of in het onderwijs werkten, lIerden verplicht
zes maanden dienst te nemen in de NAD. Achttienjarigen die bij de overheid of het bi.jzonder onderwijs te gaan
l..Jer~zen,
WL~ pl~~ v~ren
konden dat alleen
doen als z'j eerst een half jaar dienst in de HAD achter de rug hadden. Ook studenten zouden b:1 c e universi teiten en de hogescholen alleen ma3.r kunnen
vo rden in ze schreven als zij hun ar-oe.i.dsd.i en s t tjd hadden vervuld. ":,Tie niet ee~
of niet volledig in
wer~zaam
beroep
was en binnen de categorie
v~~
de
achttien- tot vi er-en t:..rintigjarigen viel, kon eveneens tot de arbeidsdienst 1 · • t • 27 YOrd en verp_lcn ~erd
In september 1942
het gedwongen dienstnenen in de HAD verscherpt,
waardoor in november en december 1942 vele jongeren een oproep ontvingen zich te laten keuren voor de NAD. Door onder te du i xen on t.tc-okxen ver-
scheidenen zich aan die keuring, hoewel dit in 1942 op beperkte schaal gebeurde. De
org~~isaties
e~
begin 1943 nog maar
voor hulp aan onderduikers
kwamen pas in de loop van 1943 goed van de grond. Uit een enquête die de deputaten voer de correspondentie met de Hoge Overheid in opdracht van de generale synode van de Gereformeerde Kerken hielden, bleek dat er in de eerste helft van 1943 bU de HAD 559 gereformeerde jongeren tewerlc
ware~
gesteld. In de tweede helft
va~
dat jaar
daalde dit aantal tot 463, wat de deputaten toeschreven aan de ;laarschu2" wingen die door de .ce r-ken tegen de NAD waren gegeven.
In het algemeen
y~
,5
van de NAD worden gezegd, dat de top pro-Duits was
maar dat de doorsnee arbeidsman zich anti-Duits opstelde en immuun was voor de nationaal-socialistische propaganda. Na Dolle Dinsdag (5 septem-
ber 1944) verloor de HAD alle betekenis. De kampen stroomden leeg en de bezetter 1-m.s niet meer
bq
machte om dit door s tr-af'naa tregelen te verhin-
deren. 29 l.S.
De 'arbeidsinzet' Toen op la mei 19L,0 de Duitsers Nede.rLand binnenvielen, troffen
een
l~~d
aan dat op economisch gebied zich
27.
De Jong, I(o~'1in~r;i~ deel 6, L,99 en 502. Acta Generale S)uode van de Gereformeerde Kerken i~ Jederla~d (Utrecht jlEÜ 1]43 tot augustus 1945), b'ilage Cl: Ra:oport on t.r sn t de inzestelde ennu t,e naa r de ge es t e.l,'...',kA- 'oea-r'oeidi·~_._:~.·~· rien en _ ...... v"",",,, j orige 6'-' "" - s ,-, .. , Ln de kampen àer JAD, uit6sb~acht 11 novembsr 1943. De J ong , KO::1in~(r~jk deel 10..:\., 207.
23.
~
20,
.
ê
l~~gzaaQ
Zij
herstelde van de gevolgen
~
20 -
"Y':lYl
die de grote economische yereldcrisis aan het begin van de jaren dertig ook in Nederland had veroorzaakt. Vooral na de devaluatie van de gulden, door het loslaten van de gouden standaard in 1936, yaS de economische productie en buitenlandse handel veer langzaam gaan groeien, vat een daling van de verkloosheid tot gevolg had. Direct na 15 mei 1940 kvam er aan die daling van de yerkloosheid een eind. Vooral de demobilisatie van de Nederlandse militairen deed het aantal yerklozen eind juni 1940 veer stijgen tot vier- à vijfhonderdduizend. 30 Het Departement van Sociale Zaken, tot augustus 1940 onder leiding van secretaris-generaal A.L. Scholtens, ging toen proberen arbeiders op basis van vrijYilligheid in Duitsland tewerk te stellen, met name landarbeiders, bouwvakkers, arbeiders in de textiel en in de scheepsbouy. Er vas onder de yerklozen echter yeinig animo om in Duitsland te gaan verken. De gemeentebesturen kregen van Scholtens d.d. 25 juni 1940 een mededeling dat yerklozen, die yerk in Duitsland zouden yeigeren, geen steun meer mochten ontvangen. Ook de gemeentelijke diensten voor de armenzorg en de diaconieën mochten deze yeigeraars geen hulp bieden. 31 Op 21 februari 1941 gaf het (Gereformeerde) Centraal Comité der Diaconale Conferentie een advies aan de diaconieën over hulpverlening aan arbeiders, die vsi.ge rden naar Duitsland te gaan: "Tot het voorkomen van vertrek naar het buitenland lene de diaconie echter haar hand niet". 32 In het voorjaar van 1941 yaren al bijna 120.000 Nederlanders in Duitsland yerkzaam. 33 Dit aantal liep op tot 165.000 in februari 1942. Het yaren hoofdzakelUk mensen die in Nederland geen yerk hadden en doordat
hun steunuitkering yerd ingetrokken in Duitsland moesten gaan verken. Op 23 maart 1942 yerd door Seyss-Inquart verordend (VO 26/42) dat de geyestelijke arbeidsbureau's Nederlandse arbeiders konden verplichten yerk in Duitsland te aanvaarden. 34 De arbeidsinzet kvam hierdoor in een nieu\,e fase. Verantyoordelijk voor de gang van zaken yerd 'Generalkommissar' Schmidt, die in nauy contact stond met Fritz 3auckel, de 'Generalbevollmächtigter für den Arbeitseinsatz' in het Derde llijk. Regelmatig yerd in de loop van 1942 door sauckel om geschoolde arbeiders gevraagd. 30. 31. 32. 33. 34.
B.A. Sijes, De Arbeidsinzet. De gedyongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940-1945 ('s-Gravenhage 1966),77. De Jong, Koninkrijk deel 4, 207-209. Th. Delleman, Opdat mj niet vergeten. De bijdrage van de Gereformeerde Kerken, van hun voorgangers en leden, in het verzet tegen het nationaal-socialisme en de Duitse tyrannie (Kampen 1949), 507-508. Sijes, De Arbeidsinzet, 140. De Jong, Konin..1
- 21 -
Als gevolg van die eisen werden veel Nederlandse bedrUven 'uitgekamd'. 'Overbodige' werknemers moesten in de Duitse industrie gaan werken. Eveneens probeerde men de Nederlandse bedri.iven die 'luxe' producten, zoals parfumerie-artikelen of sieraden, produceerden op te heffen. De vrÜgekomen werknemers
,~ren
dan tegelUk met de beoefenaars van 'luxe' beroepen,
zoals verzekeringsagenten, beschikbaar voor de arbeidsinzet. Een van de meest ingr1jpende mac.t re ge.l en va s het weer in krjgagevangen.,
schap voeren van meer dan 300.000 ex-militairen. Vanwege de militaire aspecten werd dit op 29 april 1943 via een
procl&~atie v~~
generaal
F.C.Christiansen, de "·lehrr:1achtbefehlshaber in den Hiederlanden', bekend gemaakt. Als reactie op deze bekendmaking
br~~en
vooral in het noorden,
oosten en zuiden van ilederland stakingen uit, de April-;'leistakingen. B\.ina één miljoen 3ensen legden het werk neer. Door de instelling van het 'politiest~,drecht'
slaagde de bezetter erin de staking te breken.
De studenten vormden een speciale groep die, vooral na de aanslag op luitenant-generaal b ,d , H.A.Seyffardt op 5 februari 1943, het do al.vi, t ver-d van bela:.'1gr:jke waatregelen van de "bezetter. Seyffardt was de comman-
dant van het Vr'iwilligerslegioen Nederland, dat aan het Oostfront zou worden ingezet.
HU
werci
bU
de aanslag
Zw~ar
gevond en overleed
Voor z:jn dood had h'j gezegd, dat de daders
V&'1.
ee~
dag later.
de aansl.ag naar zUn indruk
studenten waren. Rauter liet toen, na overleg met Seyss-Inquart, op zaterdag 6 februari onder de studenten in Amst.erdam , Delft, Utrecht en TJa_ geningen een razzia houden. Op de
Vr~ie
Universi tei t arresteerde nen zeven-
tig manne.Lijke s tudent.en die, samen met de gevangengenomen studenten op de andere universiteiten en hogescholen, naQr het
concentratie~amp
Vught wer-
den gebracht. 35 ~nige
dagen later, op 9 februari, werden er opnieuw onder de studenten
grote razzia's gehouden met als resultaat dat
o~geveer
1200
m~Q~en
tuseen
achttien en vIjfentt,Jintig jaar naar Vught tierden afgevoerd. Het hoger onder~8s
kwam door deze razzia's stil te liggen, omdat studenten niet meer
op de colleges durfden te versch'jnen. 36 Daarom verscheen op 13 maart 1943 een verordening van Seyss-Inquart (VO 23/43) die bepa2lde dat iedere student een verklaring noest ondertekenen, waarD;j h:,j beloofàe dat hii
35.
De Jong, Koninkr'ilc dee.L 6, 614-615.
36.
ibidem, 737.
- 22 -
"de in het bezette Nederlandse gebied geldende \-letten, verordeningen en andere
beschi~ingen
naar eer en geweten (zou)
n~<~men,
en zich (zou) ont-
houden van iedere tegen het Duitse llijL, de Duitse Weermacht of de Nederlandse autoriteiten gerichte handeling, zomede van handelingen en gedragingen, welke de openbare orde aan de inrichtingen van hoger onderifjs, gezien de vigerende omstandigheden, in gevaar (zouden) brengenn , 37 Slechts 14% van de stQdenten tekende in de periode da~rna de verklaring. 3S Degenen die weigerden de verklaring te tekenen, kregen op 5 mei 1943, tudens de April-Meistakingen, het bevel zich voor de arbeidsinzet te melden. Door verordening
va 43/43
d.d. 6 mei 1943 kwam in principe de hele man~jfendertig
nelUke bevolking tussen achttien en
jaar, met uitzondering
aanvankeLjk van het overheidspersoneel en de geestel'ji.heid, vanaf dit mo-
ment voor de arbeîdsinzet in Duitsland in werden nu voor de
keuri~g
a~~~erking.
Hele tjaarluassen 1
opgeroepen.
Door deze gebeurtenissen nam het verzet onder de bevoL
ex-~ilitairen
meldden zich slechts
:cr~,;gsgevarlgenschap
e~cele
duizenden voor
en van de studenten weigerde 7D}; in
O~
Duitsland te gaan uer:cen.·N Zo leidden de April-Meis;takingen, die door De Jong getypeerd worden als 'een immense explosie van verontwaardiging en haat', 40 tot
abfi
politieke nederlaag voor de bezetter.
:;a mei 1943 groeide dus het degenen die beheer-den tot de
aa~tal
onderduikers zeer snel. Ook onder
jaar~d.assen
van achttien tot
~jfendertig
jaar ,.aren er velen die weigerjen zich b:j de arbeidsbureau's
~~
te mel-
den. In deze t;jd '.Terd de Landel\jke Organisatie voor hulp aan ondez-du.i.xer-s gevo~d.
Sen illegale organisatie die door het 'kraken'
va~
distributie-
kantoren en het vervalsen van gegevens in persoonsoe 1.i jzen en op distribu-
tiestamkaarten, hulp ging bieden aan deze ondertiu Lcer-s, mjes
ve~eldt
dat in mei 1943 rui", 120.000 personen bU het begin van
de jaG.rklassenacties '.1erà.en opge roepen, Dertig procent
~(~,Jam
niet opcagen
en ruin v.1ftig procent 'rlerd, om uiteenlopende redenen door: middel van een 'Ausweis',
vr~jgesteld.Van
degenen die zich hadden aangemeld was dat 75',:';.
Velen van hen var-en H"3rkzac.rn i:1. de voedselvoorzieni:::g of de
'o8~.Ja~Jenings
industrie. Bij degenen die overbleven was toen nog sen groot aanbaL dat op
39.
Geciteerd oU De Jong, iConinkr1ik deel 6, 741. De Jong, iConinkr'ik deel 6, 756. v, :·ra~brun.~, De èTecierlanders onder Duitse bezetting 1;!L,0-19i.5
L'J.
De JO:1.g, KorÜnkr~1:( deel 6, 3L"7.
37. 33.
(~~sterci~"
19t4) , 116.
- 23 -
reële of fictieve gronden werd afgekeurd, zodat van een
grootte van 61000 jonge mensen er slechts ca. 3000 land vertro:d{en.L~
ja~rklasse
werkel~k
in de
naar Duits-
Vanaf de zomer van 1043 ging de bezetter ertoe over door middel van omvangrijke en frequente controles zoveel moge L'jk oncez-duá.cer s in handen te ~~rUgen
l&~d
om deze mensen alsnog via de kamperi AJnersfoort en Onnen naar Dui t:J-
te sturen. Tot de zomer
worden als een
aQ~inistratieve
werkstelling in Duitsland als het
v&~
1944 kon de arbeidsinzet
arbeidsinzet, d.w.z.
s~eelden
RU~sarbeidsbureau en
~j
g2kar~kteriseerd
deze gedwongen te-
Nederlandse overheidsinstanties, zo-
de geve s beL'jke arbeidsbureau' s , een grote
rol. Omdat dit hele systeem niet meer voldoende ar'oeids,:rachten opleverde, ging de bezetter vooral na D-day andere methoden, met name die
v~~
de
grootscheepse razzia' s , toepassen om toch voldoende nen sen i::l handen te kr~jgen
die voor de Duitsers moesten 1tlerken.
Samenvattend
~C2....1'1 ~Jorden
gezegd dat er blj de ar'b ei.o s'i.nz et, verschillende
fasen ...rar-en te onderscheiden. Va.Y1 mei 1940 tot ap r.ï.L 19L2 1..] 8.8 er bjj het in Dui t al.and gaan \-lerlcen nog
s~rai:~e
van een z exe r e vr:h.Jil2.igheid. i:Tel lie-
pen mensen, die ':lerkloos var-en en 1.-Jeigerc.en in Dui tsla:.~.ci te ga8.n ueri:en, het risico
hQ~
steu-'1.uitxerirrg te verliezen.
In de tveede fase, die duurde
V~'1. a~ril
19L2 tot hGt voorjaar van 1943,
ging de bezetter over tot het 'uiti'caTImen' Va.""1 de oedr!jven, 'daardoor 'overbodige I werk.nener .. s ged'.IOngen ;,'erden in lJui t s l and
\Ier~C
te aanvaar-den ,
De derde fase begon in apri.l-::lei 194.3 en liep door tot september 1944. Naast het '.Jesr terugvoeren in
kr~jgsgevangenschap van
de :; ederlandse ex-
mili tairen '.Ierden nu hele jaarklassen opgeroepen zich vc:z- te,:.:erkstelling in Duitsland aan te rie Lden , --et name gold dit voor do ja:J.r~dassen 1922,
1923 en 1924.• Bovend i en vond door middel van het 'Züriic.i<:stellungs-Verfahren' de registratie plaats van alle "erklemers tussen achttien en v'ifenveertig jaar. In de zomer van 1944 '.erd die leeft\jdsgre"s zelfs verhoogd tot v'jftig jaar. In de laatste fase, die bego" in september 1944 en duurQe tot de ding in mei
bevr~
1945, yerden grote razzia's gehouden. De meest oeruchte was
die in Rotterdam en Schiedam op 10 en 11 novenber 1944, waarb'.) ongeveer 50.000 mannen werden opgepakt die in Duitsland, vooral in het Ruhrgebied, tewerk >ierden gesteld.42 Bij dez.e razzia' s maa-'<:te de 'Jezetter meestal geen 41.
SUes, De Arbeidsinzet, 232-283.
42.
H.F.V31l Raridv'jk , 'Van werkverruiming via a rbo.i drro.Lá cht, tot slavenjacht', in: Onderdr~kkinz en verzet deel lIl, 411.
- 24 -
onderscheid tussen vr'jgestelden en niet--vrijgestelden. De arbeidsinzet bracht veel pUn en verdriet met zich mee, doordat gezinnen uit elxaar werden gerWct en degenen die in Duitsland verkzaan \Jaren
steeds vaker- ',Ierden blootgesteld aan de vernietigende geallieerde bombardementen op de Duitse steden. Onder die tewerkgestelden bevond zich een aanzienlUk aantal gereformeerden, ook uit de
Gerefo~eerde
Kerk van
Amsterdam. ~3 1.9
De jodenvervolginë, In Nederland woonden bj het begin van de bezetting ongeveer 160.000 joden: 137.000 Nederla..'1dse joden, ca. 16000 Duitse en ca. 3000 joden uit andere landen, onder wie 2000 uit polen.
Rui~
drievjfde van de joden in
Nederland woonde in die tijd in Amsterdam.1,4 Volgens de bezetter se grootouder'
l~ren
afsta~den,
joden 'degenen die van meer dan een voljood-
of die op 9 mei 1940 tot de joods-kerkelijke ge-
meenschap behoorden, of na die ouder uerd
zo~der
datlli~
daarin waren opgenouen. Een groot-
meer 'als voljoods aangemerkt'
UaTillCer
deze van de
joods-kerkelijke gemeenschap deel uitmaakte. 45 Evenals in Duà t al.and kunnen we b:j de vervolging van de joden in Neder-
la..'1d verschillende fasen onderscheiden. 46 In de eerste fase (mei 1940 tot juni 1941) "erden diverse maatregelen afgekondigd, die ten doel hadden de joden uit het openbare leven terug te dringen en uit overheidsflincties te vermjderen. Direct na Anjerdag (29 jUlli 1940) werd door de '3efehlshaber der Or~~ungspolizei' een bevel uitgevaardigd, dat de joden geen deel meer mochten uitmaken van de gemeentelijke luchtbeschermingsdiensten,47 een maand later gevolgd door een verbod op ritueel slachten. Doordat joden bij de gemeentelijke luchtbeschermingsdiensten werden geweerd, maakte men voor het eerst bij een Neder'Lan ds e overheidsdienst onderscheid tussen joden en niet-joden. Een onderscheid dat in strijd was
43.
Uit het rapport van de deputaten voor de geestel'jke verzorging onder de arbeiders in Duitsland d.d. 9 juni 1943 bIjkt, dat er toen al 12000 adressen bekend waren van gereformeerden die in Duitsland werkten. Zie: Delleman, Opdat mj niet vergeten, 621. 1,4. De Jong, KoninJcr'jk deel 4, 71,4-745. L5. Deze ruime de fini tie in Verordeningenblad 1941, 905. 46. WarmonL'1U, De Nederla'1ders onder Duitse bezettin~, 62. 47. De Jong, KoninJcriik deel 4, 755.
- 25 -
met het toenmalige artikel vijf in de grondve t
;
"Iedere Nederlander is
tot aLke Land sbed.i enán g benoembaar".
Door verordening VO 137/40, medio september 1940, Herd dit artikel v:jf in principe opgeheven. Krachtens deze verordening vas het mo ge.L'jk de aanstelling en het ontslag
va~
&ubtenaren te regelen 'in
af1~jKing
van het tot heden geldende recht l • 43 In de prakt:jk betekende dit, dat geen joodse ambtenaren mochten Horden
aa~gesteld
of bevorderd. Enige
veksn hierna werden allen die in overheidsdie!1st Herkzaam var-sn , ver-
plicht de zogenaa@de Ariërverklari!1g te tekenen. Op 22 oktober 1940 volgde verordening VO 139/40 Haardoor bedrüven, die zich voornamel:jk in joodse handen bevonden, bU een
'·~rtschaft
prüfstelle' geregistreerd dienden te Ilorden, een begin van uat Hel geno emd werd de 'arisering' van het bedr'jfsleven.
Op 4 november 1940 werd aan secretaris-generaal Frederiks
V&"'1
bin-
nenlandse zaken door I Ge!1eralkora:nissar' T,fi:nmer raeegedeeld àat de jo-
den in
overheidsdie~st hun
functies moesten neerleggen, net als gevolg
dat r~im 2500 joden 'van de uaarneming van ven,.49
hQ~ r~~ctie
(werden) onthe-
Op 7 januari 1941 volgde de bekendma\ing dat joden geen biosco}en meer mochten bezoeken. Drie dagen later werd een verordening uitgevaardigd die de joden verplichtte zich te laten registreren, uaarbU met
na~e
gegevens over
h~~
adres en beroep moesten worden
ve~8ld.
Deze maatregel Has 'de administratieve grondslag' voor de latere deportaties. 50 Het optreden
v~~
de
1~~,
de in een zwart
heidsafdeling van de NSB, leidde vooral
1L~iform
gestoken
i~ fu~sterdam
~eerbaar
tot vechtpart:jen
en een '.rar-e straatterreur. Toen bij zo 'n vechtpart;5 in de buurt van het Uaterloo~lein
een HA.-m.2...11. zo zT..,ra8.r gevend rac;.kte dat hU drie da gen
later overleed, w-as dit voor de Duitse autoriteiter;. de aan.l ei.ó Lag zich met de zaak te
ga~n
bemoeien.
De gang van znken blj een overval door ecn Duitse patrouille op salon
'~oco'
in de Van Woustraat, enige dagen later, uas voor de be-
zetter ecn reden om over te
1,3.
L9. 50.
~js
gaa...~
tot
De Jong, :(onin:,r'jk de el, 4, 758. ibider:!, 3b3. ibidem deel 5, 534.
- 26 -
represaille-~a:tregelen. ~îige
honderden mannel~ke joden tussen tHintig en vijf'endcr-t i g jaar Herè.e..Y1 tUdens eon razzia Oy zaterdag 22 en zondag 23 februari 1941 opgepaLt 51 en via het Int.erncr-ángsxanp Schoorl en het concerrtra t.i ekanp 3uchemlald naar Mauthausen gedeporteerd. Als gevolg van deze gebeurtenissen in Amsterda'O brak daar op 25 feruari een staldng uit die het openbare leven tuee dagen Lam legè.e. Duidel'jk bleek uit deze Nederlandse volk
sta~ing
dat de politiek
~~s ~islukt.
va~
nazificering
va~
het
Het optreden van de bezetter werd harder.
De periode van de 'flU'.{elen handschoen' was defini tief voor-b'j, Nadrukkel'jk "erd dit door Seyss-Inquart verwoord in een redevoering die hU, kort na de Februari-staking, op 12 maart 1941 in Amsterdam hield: "Lch erkläre, dass mein
\~ort
";Tir vo Ll en das niederländische Volks-
tum nicht bedrtleken und ihm unsere Überzeugung nicht auf'drangen ' nach
wie vor gilt, aber es gilt nur für das niederländische Volk. Die Juden werden von uns nicht als ein Bestandteil des niederländischen VoDces angesehen. Die Juden sind für den Na t.i.ona.LsozLa.Li.smus und das nationalsozialistische Reich der Feind. ( ••• ) Wir werden die Juden scr~agen, wo wir sie treffen, und wermit ihnen geht, hat die Folgen zu tragen." 52 Op 11 juni volgde een tweede razzia, waarbj 300
joda~
uit Ansterda'O
ver-den weggevoerd. In Hauthause!1- bevonden zich op 23 juni 1941 meer dan 600 Nederla~dse joden. ~en halfjaar later, op 23 decenber, leefden
,
5'),
er van deze groep nog maar ach t , ""
In de tweede fase, die acnving na de Duitse inval in de Sovjetunie en doorliep tot juli 1942 toen de grote è.eportaties begonnen, volgde de ene maatregel op de andere met de bedoeling de joden te concentreren en te isoleren ten opzichte van de rest
v~~
de
leving. Joodse leerlingen bUvoorbeeld mochten geen
Ned8rl~îdse onder~f:is
samen-
meer vol-
gen op niet-joodse scholen. 54 Joden werè.en ged~ongen zich uit !1-ietjoodse organisaties terug te
trelc~en.
Joodse artsen mochte!1- alleen
joodse patiënten behandelen.
Re~eningen va~
joden bU ba,ken werden
geblokkeerd en bedrjven met joodse eigenaars trer-den onder Duits toezi~~t
geplaatst. In de
stempeld.
51. 52. 53. 54.
persoonSDe1~izen
J~den ~ochten gee~
van de joden werd een 'J' gG-
georuik neer
m~{en
van het
De J'ong , Koninl,r'ik deel 4, 390. Seyss-Inqua~t, Vier Jahre in den Niederlanden, 57. De Jong, KoninkrUk deel 4, 395. Zie bl.adzjde 16 ven deze scriptie.
- 27 -
ope~ba~r
ver-
voer. Begin 1942 moesten de Nederlandse joden die bui ten Amsterdam Hoonden, naar werde~
Amsterda~
verhuizen. Als voorbereiding op de grote deDortaties
dus zoveel mogelUk joden in Amsterdam geconcentreerd.
Vanaf 3 mei 1942 Herden joden verplicht, als z'.i zich buitenshuis bevonden,
duidelU~
zichtbaar een gele ster te dragen. Op 30 juni,
twee ma2nden later, stond in de dagbladen de kommissar' Rauter afgedrukt
;m~rbU
beschi~~ing Wh~
b~na
'General-
o.a. werd bepaald dat joden van acht
uur 's avonds tot zes uur 's morgens in huis moesten zUn. Joden mochten zich ook niet.meer ophouden in 'woningen, tuinen, alaQede in ander-e voor herstel of ontspanning dienende ~articuliere inri ehtingen van niet_joden,.55
In juli 1942 brak de derde fase aan toen, met inschakeling van de in februari 1941 samengestelde Joodse Raad, de deportatie van de joden uit Amsterdam begon naar de doorgangskampen Westerbork en Vught.
V~1uit
Wes-
terbork ver-brokken tussen 15 juli 1942 en 13 september 1944 de treinen naar de vernietigingska~pen Auschuitz en Sobibor. Op zondag 5 juli 1942 Herden bU veel joden in ~~sterdan per post de
eerste oproepen bezorgd om zich te melden voor 'eventuele deelname aan
Duitsla..~dl.56 De Duitsers vreesden echter dat op
een werkverruining in
15 juli, de èatUB die in de oproep Ims vermeld, niet voldoende joden zich zouden ar.nne.Ldcn en das.rom ver-d op 14 juli e,sn grote razzia
i~1
PZ'.-
sterdarL gehouden, vooral gericht op joden die in Centrum en Zuid imon-
achtig uar-en , 57 In de nacht V~1 14 op 15 juli ver-t.rok.con vanaf het Centraal Station tHee treinen ao t bi,jna duizend personen naar Hoeghalen~·Testerbork.
Een tHeede grote razzia volgde op 6 en 9 augustus.
~Ju
joden die in Zuid Hoonden het slachtoffer. In de herfst
,-Jaren met nan e
V~1
1942 volgde
het ophalen uit è.e huizen, doo r J. Presser zo a::ngrjjpend beschreven in zljn boek Ondergang. 58
In 1943 vonden in
b~st8rdru1
drie grote razzia's
91a~ts.
De eerste op
26 mei, toen me8r dan 3300 joden uit het cent~T. va~ de stad werden
55.
Van Ka81!l, Onsta:'ld de,. ,'ezagsgetromlen, 134.
56.
57.
J. Presser, Onderrrang. De vervolging en verdelging va.'1 het Nederlandse JDdendoD, 1940-1945 (, s-Gravenhage 1965) deel T, 251. l~en afbedding v~~ de opr~ep tussen 312 en 313. Je Jong, ;;onil1kr'jk deel 6, 7.
53.
Fresser, Ondergang deel I, 260-261. Presser, Onderg&~g deel I, 230-234.
- 28 -
weggevoerd. 59 Op zondag 20 juni 1943 werd een groot deel van Zuid en Oost hermetisch afgesloten. RuL~ 5500 joden werden die dag opgepakt. 60 Naar a2Uleiding van deze razzia schreef een
jaar het volgende in
ha~r
P~sterda~se
typiste van 23
dagboek:
"Zondagochtend vroeg beLde Celien, die op de Sarphatistraat, dus Oost, woont, me op, of het bij ons ook Zo gezellig ;Jas. ( ••• ) Bij hen '"JaS de hele buurt afgezet, 's ochtends vroeg, om 4 uur al, was de auto van de Duitse politie voorbijgereden, die met luidsprekers de mensen moesten binnenblUven, de Joden moesten zich klaar
"~~er
m~~en
gilde. Ariërs
voor de 'afmars'
(de wrede ironie). En toen begon een drijfjacht op de weerloze Joodse bevolking, die van-
uit alle delen van het land en de stad zoveel mogelijk in Oost geconcentreerd ;JaS, die in de geschiedenis zijn weerga niet heeft. Ook plan Zuid was voor een groot gedeelte afgezet. Trams
daar alleen voor de Jo-
gL~gen
den, die in het normale leven niet in een tram mogen zitten. De hele dag door reden er achter elkaar maar trams vol Joden, die uit hun huis en land werden verdreven, afgescheurd van hun welQ~end
fa~ilie,
een
onbe~end
en afschrik-
lot tegemoet.
Is er
V~l
de Duitsers iets goed te verwachten? Tallozen, die
kennissen of vrLenden
i~
fa~ilie,
de totaal gefsoleerde ,:. rjken hadden, brachten de
dag in de grootste angst, en spanni.ng door. Er tras geen enxe.Ls verbi."1.ding ,~
:not de buurten te verkrijgen. ( ... / m zo
~ms
verleden Zondag, eon stralen-
de zomerdag, . .leer een van de zuartste dagen van dez B verscnrik:el:jke be-
zettingst'jd.!I 61 Op 29 september 1943 werden de deportaties voltooid met de wegvoering van ruim 2000 joden, onder wie alle
pro~inente
leden van de Joodse Raad.
Prof.dr. D. Cohen, 8221 van de voorzitters, ,:"erd een dag later met zjn ' , geaepor , t eerde 62 f aml"1"l8 naar Wes t eroor~
In de laatste fase, die duurde tot het einde
V~"1.
de bezetting,
vooral joden het slachtoffer die, ondergedoken zoals de alsnog door verraad of
59. 60.
61. 62.
~~dere
oorzaWcen in
h~~den
f~ilie
Frank,
van de Duitsers vielen.
De Jong, Koninl,riil, deel 7, 301_302. ?resser, Ondor~ang deel I, 373-374. De Jong, Koninkri.ik deel 7, 30L,.-Jo6. Presser, Ond9rgang deel I, 376-379. Dagboekfragwentcn, 19~J-1945 ('s-Gravenhage 1954), 310-311. De Jong, ::~oninkrik deel 7, ;,12.
- 29 -
~aren
BU de vervolging van de joden hebben de bezetters van mest af aan een Iverdeel- en he'2rspolitiek' gevoerd. Een bela:.'1gr!jk l,;:en.'7lerk van die poli tiek tra s het vormen van ui tzonderingsgroepen onder de joden, die dan voorlopig van deportatie uerden vr~jgestelà. Eén zo 'n groep vormden de joden die tot een protestantse kerk behoorden of die via catechetisch onder-...rijs uerden voorbereid op de doop en het doen van geloofsbeltjd.enis. ZU konden een
IAngehörigkeitserklär~g' verkrUgen
en daarna een genum-
merd stempel in hun persoonsbewjs, dat hen voorlopig van deportatie V7ijstelde. In de Gereformeerde Kerken Herd aan 244 joden zo'n verkla-
60
ring van 'A.i1gehörigkei t' verstrekt • ./ In de prakt.ijle "erdcn de meeste joden die zo 'n ve rkl.ar-mg hadden ontvangen toch van ffiL"1 'rrUheid beroofd en ondergebracht in een afzonderlUke barak van kamp l{esterbork. 64 Hier Herd een noodgemeente van christenjoden gevormd met als geestel'jke verzorgers de, door- de synode van de Nederlandse Hervormde Ker;, aangestelde, predikant S.P. 'I'aba.csb.La t t en de theologisch
~andidae..t
E. Enk e r ,
I~
september
19i~4 ~,JGrd
de nal.e gro ep
christen-joden op trans90rt gesteld naar Theresienstaët. De meesten van deze groep hebben de oorlog overleefd. :\ja de oorlog
(5
z;;~
ruim 400 0rotes-
tantse christen-joden naar- Nederla.'1d tsrugge:.::eerd. 0
63.
64. 65.
Dellema.."1, aDdat vi niet vergeten, 160. Ridderbos, Str'id 00 twee fronten deel 2, 290. G.G. Hovi.ngh noemt een getal van 2L:_6. Zie: G.C. Hcvi.ngh , '"Een stukje van een oor ui t de muil V2...'1. den Leeu., ..• " I in: D.Th. ~\uiD8r e s a , Jaarboek voor de geechiedenis van het ~'Tederla:.1.èc ProtestaJlti~m8 ~E. 13~ Jaarga.."1g 3 C(=pen 1995), 26. De Jong, Koninkrjk deel 6, 305. Hovingh, I tlEen stu~zj e van een oor uit de muil van den 18m.1.'./ I I , J3-i,l.
- 30 -
HOOFDSTUK II
De bijdrage van de Gereformeerde Kerken aan het ker;,el\jk verzet. Het name het aandeel daarin van de generale synode en het deputaatschap voor de correspondentie met de Hoge Overheid.
2.1
Organisatie De Gereformeerde Kerken in Nederland telden eind 1939, dus vlak voor de Duitse bezetting, 64098~. leden: 325413 belijdende en 315566 doopleden. l Dit was ongeveer 8% van de totale bevolking. De
L~vloed
van de gerefor-
meerden ,ms echter groter dan dit percentage doet vermoeden. Binnen diverse
protestants-christelU~eorganisaties,
zoals het CNV en
de NCRV, domineerden in de jaren dertig de gereformeerden. De gereformeerde Co lijn zette zijn stempel op de Anti-Revolutionaire Partij en leidde in de jaren 1933-1939 een viertal kabinetten. De antirevolutionaire burgemeester van Amsterdam, dr. H. de Vlugt, vas belijdend lid van de Gereformeerde Kerk van Amsterdarn. De Vrije Universiteit ,TaS in die jaren nog een voluit gereformeerde instelling. In Nederland waren er in 1940, 762 gereformeerde kerken met 791 dienstdoende
predik&~ten.
Kerken in een regio vormden een classis. Als regel
~,Tamen
de vertegenwoordigers
v&~
die kerken eens in de drie
ma~~den
in
een classicale vergadering bUeen. Een keer per jaar werd er een particuliere synode gehouden. Dit was een bijeenkomst van afgevaardigden uit een aantal classes die samen een particulier ressort vormden, dat dikU\jls samenviel met een provincie. De particuliere synoden vaardigden ieder twee predikanten en twee ouderlingen af naar de generale (landel'jke) synode die eens in de drie jaar werd samengeroepen. Omdat er t,Taalf particuliere synoden waren, telde iedere generale synode dus 4S leden die werden bijgestaan door pre-adviseurs. Deze pre-adviseurs uaren alt'jd de hoogleraren aan de Theologische Hogeschool
i~
Xampen en de hoogleraren van de theologische faculteit aan de
VrIje Uni versi tei t.
L
Deze gegevens in: Jaarboek ten dienste van de Gereformeerde ::erken in Nederland, 1940.
- 31 -
Voor het agendwü van een generale synode gold, dat "Ln meerdere verga-
deringen men niet (zal) handelen, dan 't geen dat in mindere niet heeft af'gehandeLd kunnen l,.;orden, of dat tot de ke.rken der meerdere vergadering
in 't gemeen behoor-t." (Artü:el 30 van de Dordtse Kerkenordening). Niet de synode zelf, maar de kerken bepaalden deld moest worden. 3en
gerefo~eerde
,~t
op een synode behan-
synode was dus geen permanent be-
stuurscollege, maar een bUeenkomst van kerken om z&cen te bespreken en beslui ten te nemen die alle gers formeerde kerken aangingen. Was het agendum afgehandeld zaken werden door het
d~~
moder~"en
ging de sTnode uiteen. De lopende
of daartoe speciaal ingestelde deputaat-
schappen afgelrl.klceld. De deputaatschappen kregen een strikt mandaat en moesten aan de volgende synode van hun ,rerkzaamheden verantwoording afleggen. In het gereformeerde kerkrecht viel
~~
ook alle nadruk op de zelf-
standigheid van de plaatselijke ko rken , waarbij gold: "Geen ke rk zal over andere kerken, geen dienaar over ander-a dienaren, geen ouderling of diaken over andere ouderlingen of dä.axenen enige heerschap;>ij voeren " (Artilcel 35 DKO). In dit hoofdstuk worden dus de maatregelen van de bezetter bes;>roken, die de kerken in haar geheel raken. 1':Iaatregelen vaarove r de synode of de
door de synode benoemde deputaten een oordeel moesten vellen. Als gevolg van de veranderde omstandigheden doar de Duitse oezetting en de problemen rondom 'de leergeschillen' die uiteindelUk zouden leiden tot de schorsing en making' van 1941",
kJlaD
aîzetti~1g VêLl1
de
prof.dr. K. Scr.ilder en 'de Vrij-
ger~formesrde
synode in de bezettingstUd ie-
der jaar in een aantal zittingen bUeen.
2.2
Het deputaatsch2.p
~
de correspondentie met de
Hoge
Overheid
Voor het contact met de regering hadden de Gereformeerde Kerken al vele jaren het deputaatschap voor de correspondentie met de Hoge Overheid. Voor de oorlog was de oete~:enis van dit depu taat.schao gering. De acti-
vi tei ten bestonden
voor-:12.;.l8l~jL
uit het verzenden van gelukstelegrammen
bij de ver-j aarda gen var! de leden
VaJ1
het Koninkl;jk Huis en betuigL'1gen
van deelneming bU o vcr-L'jden , 3et depu taa t schap vas het contactorgaan van de Ger2forrne8rde :<erj;:en indien de regering de nen.i.n g van de k8r~(en uilde veten over bepaalde z&cen.
- 32 -
In de bezettingst'jd IJerd het deputaatschap belangrUk. Veel ko rkon vroegen advies toen Zü met ~roblewen te ill&{en kregen die voortvloeiden uit verordeningen van de bezettende macht. In augustus 1940 kvam de voortgezette synode van Snee~{/Utrecht \leer in een aantal zittingen bijeen. Op 6 augustus '.{erd besloten aan de depu-
taten, in verband met de
t~dsomst~~digheden,
verlenen. Het moderamen verd
ge~achtigd
om
een uitgebreid
s~Jen
m~~daat
te
8et de deputaten be-
slui ten te nemen, als er geen synode b'jeen kon kODen.
2
Het deputaatschap voor de correspondentie met de Hoge Overheid bestond aanvankelIjk uit vier personen. Later werd het uitgebreid tot acht (vier primi en vier secundi) en in de synode-zitting van 13 december 1941 tot dertien leden (zeven primi en zes secundi). Voorzitter van het deputaatschap was profîvdr, H.H. Kuyper, een zoon van Abraham Kuyper. H.H. ::uyper was in 1364 in Beesd geboren. :Ta een theologische opleiding werd hU achtereenvolgens predikant in Baarn en Leeuwarden. In 1900 werd hU benoemd tot hoogleraar kerkgeschiedenis en
~erkr8cht ~~
gestichte Vr'Je Uni versitei t , Krachtens die functie
;IaS
de door zIjn vader hij kerkrechtelij:<
adviseur o ;a. op de synode van Amsterda.m in 1936 en na z'jn e::leritac.t als hoogleraar ook op de synode van SneekfJtrecht in de jaren 1939 tot 1943. 3 Als hoofdreè.acteur
v~'1
invloed op gereformeerd
het ker:celUk weekblad De Heraut had hU grote
:~ ederla.'1d.
Dit was voar-a'L van belang Ln de eerste
ver-..Jarrende maanden van de Duitse bezetting.
Z:J!l
van de bezettende macht. en de houdá.n g die de
~'~er~:en
s tandpu.n. t ten opzichte
moesten aannenen in
deze rri euve situatie, bl'jkt zeer duidelijk uit zijn artü:el in De :1eraut van 26 mei 19LO: HAl ,;;at oolc maar ená g szi.ns zou .cunnen leiden tot strafmaatregelen van het Duitse
~ilitaire
gezag
die~t
door ons
den. ,Ie hebben esn \,lacht zelfs voor onze lippen te zetten
ve~eden 00
te vor-
ge en nam eLoos
leed over ons volk te orengen. Ook onze predi_:anten en .;.cer;::er8.uen hebben
dit wel te bedenken". Een weck later, op 2 jun i, 1940 schreef
h~j:
I1VerootIJoediging past ons in
de eerste plaats, ~a~neer God ons met ZUn oordelen bezoekt. ( ... ) Een inkeren tot ons zelf, om de vond s p.Lekken in ons eigen leven Her.:Jr te zien
2.
Acta va."! de VoortFGZette Generale S mode va..1'1 de Gereformeercie
in 3.
:,reè.erl~,d
D. ·':-2..uta in:
Sne ex Utrecht april 1940 tot april 1::43), Bio~:ra:~ sch
Lc:rJ.con voor de
,::;8Gchie~enis V2...f"1
landse ?rQtestantic~e è.eel 3 (Kampen 1033), 234. Ridderbos, Strijd 0') t'..reo fro:~ten deel 2, 34 noot 2.
- 33 -
Ke!"~;:en
ar~üel
het
336.
~:edGr
en be L'jden.i s van onze zonden en ongerechtigheden voor Hem te do err'", De gedragsl~jn
van Kuyper
duiàelIjic: ?v'Ien moest niet provocerend optreden
1JaS
vaar-door- de bezetter maatregelen zou nemen, die schad eL'tk zouden z:jn voor
de
~er~cen.
De handhaving van de christelijke beginselen en de zelfstandig-
heid v~~ de kerken vereisten behoedzaam optreden. 4 Kuyper had echter te weinig oog voor het demonische in de nazi-ideologie, trac.r'dco r' hij geneigd
vas oU het optreden
v~~
mensen die dat vel doorzagen als 'provocerend'
te betitelen. De oorlogssituatie bracht met zich mee, dat nauwer contact moest worden gezocht met andere KBrkgenootschappen. Binnen de Gereformeerde Kerken va s er echter in die t;jd een sterke af'kce r en een groot vant.rcuven ten opzichte
V&~
oeaQille~ische
de
beweging. Het is, mUns inziens, o.a. de angst
voor 'vr:.]zinnige I invloed.en en ideeën die een toetreden van de GerefoI41eer-
de Kerken tot de reeds bestaande
Oe~~enische
Raad verhinderden. Er dien-
de dus gezocht te vcr-den naur- er n andere vorm van samenwerking, 'I..m:.:-rblj ie-
dere deelnemende kerkgemeenschap volledig haar den. Zo ontstond het Convent
v~~
zelfst~~digheid
zou behou-
Kerken, een samenwerkingsverband waarvan
ook een vertegenwoordiger van de Gereformeerde '(erken deel uitmaakte. De eerste vergadering van het Convent werd op 25 gehouden.
Aa~wezig
jUL~i
1940 in Den Haag
waren de afgevaardigden van zeven kerken: de 1ederland-
se Hervormde :'(erk, de
Ger~-
formeerde Kerken, de Gerefomeerde
Hersteld Verband, de ChristelUke Gerefor.neerde
~erken,
~(erken
de Remonstrantse
Broederschap, de Algemene Doopsgezinde Sociëteit en het Hersteld lisch Luthers :l(arkgenootschap. Ook op deze vergaderins nog niet
sten van het Convent
de::~vangelisch
vert8ge:1~JO,Jrdigd,
J.R.
Ev~~ge
Lutherse =(er:<{, ho ewe.L
zou later a·3...11. de
b~jeerL.com
deelne~en.
De eige?1.1!jke ini tiatiefnener tot deze vergadering prof.dr.
in
Slotetl~{9r
de
3~~ï~e,
die o.a.
1,,1"2.S
de h ar-vortad e
ni~ister va~ Onäer~fJs, KlL~
st.en en l:'!etenschappen vra s gel/leest in. het Derde en. Vierde
:'~aoi:r.et-Col:-in.
Hij fu..~geerde aanvankal. 'j:( al s voo r-zi t ter.
Het vco rna.un at,e doel van hst Convent 1o.'as om tegenover de en de Duitse au tor-i tel te::1 als vertegsDT,.:oord.igers van de ken één L'jn te
4. 5.
De Heraut
~·~ederla::'1o.8e
s8Zar:J.8:-..l ~jke
ker-
tre~ö;:en en krac~1ti5er te .cunnen O~Jtr3c.en. 5 De t.e rn Convcn t S
3e~te~bGr
194J.
Delleman, ODd&t l..rj niet ve r ge t.en , 71.
- 34 -
zou in de loop van 1942 plaatsmal<en voor de na3lIl Interkerkelijk Overleg (ILO). Hen vi.Lde niet de schi[n "T8~~..;:en dat het Convent een organisatie 'Vlas, die op een bepaald moment door de bezetter zou kunnen 1tlorden opgeheven. 6 Eind 1941 ging ook de
Rooms-Katholie~e
In de zitting
v~~
Kerk aan de
beraadslagi~gen deel~ffinen.
de generale synode die aan de deputaten voor de corres-
pondentie met de Hoge Overheid uitgebreid mandaat verleende, werd Kuyper officieel
a~~gewezen
als degene die de Gereformeerde Kerken binnen het Convent
Zou vertegenwoordigen. Deze taak vervulde hU tot november 1940. Op dat moment was hU 76
ja~r
en een toenemende doofheid ;ms voor hem een ernstige
handicap. ZUn houding tegenover de bezetter, zoals die o.a. tot uitdrukking kwam in zUn artikelen in De Heraut had nogal wat kritiek en tegenspraak opgeroepen, maar vooral de gang van zaken rondom het adres aan Seyss-Inquart in oktober 1940, ,mar ik in de volgende paragraaf op terugkom, was de reden dat hij vervangen verd door mr. J. Donner, een bekend rechtsgeleerde, oudminister van justitie en op dat moment lid van de Hoge Raad. 7 In december 1941 vroeg Kuyper
ontheffi~g
als voorzitter en lid van het
depu taat.schap , 3 Als voorzitter werd h'j opgevolgd door Donner , Van 2 april tot 27 mei 1941 en van 30 juni 1941 tot april 1943 zat Donner gevangen en daardoor vertegenwoordigde de oud-gouverneur van Suriname en sinds 1935 lid van de Raad van State dr. A.A.L. Rutgers voortaan de Gereformeerde
Ke~~en
in
het Convent , In juni werd ook h'j in g'jzeling genomen en z'jn pLa.its Herd toen in het Convent ingenomen door dr. J.J.C. van Dijk,
~inister v~~
oorlog
in twee kabinetten Ruys de Beerenbrouck en twee kabinetten Colijn. Op 1 april 1943 werd Van D'ji: gearresteerd en i'l het Convent trad Rutgers, die inmiddels vas vrijgelaten, 1-reer als vertegenl,·!Oordiger van de Gerefor;neerde Kerken op. Het een korte onderbreking in december 19La zou
tot het einde van de Duitse bezetting
bl~_iven
h~.i
deze functie
uitoefenen.
Op 4 maart 1941 klmm in de generale synode het rapport van de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid aan de orde en werd het, na ui tvoerige be spr-ekán g , met dankbac.rheád door de synode a2.l1vaard. 9
In het rapport k,recu het standpunt van de deputaten ten opzichte van de bezettende macht en de gedragsl'Jn die z'j hadden gevolgd, duidsl'i'( naar voren. 6. De Jong, iConin:criik deel 6, 12 noot 4.
7. ibidem deel ~., 776. 8. Acta GS Sneekltrtrecht, arti~el 437. 9. ibide~, artikel 416, L,l3. Het rappor-t van de deputaten is als b'jlage LXXX aan de acta toegevoegd. - 35 -
Conflicten met de bezettende macht moesten zoveel wO gelUk worden vermeden en daarom dienden de
ten
v~n
~-:erL:en
zich te houden a.in de verordeningen en beslui-
de bezetter voor zover deze niet in strUd "aren met de gehoorzaam-
heid aan God en deze verord8ni:J.gen de vr;jheid van de kerken niet ten. De bezettende
mac~t
was gebonden aan het
a~'1tast
La~doorlogreglement ~aarin
de vrijheid van godsdienst werd ge\.Taar-oorgd. In het rapport l.-ler-d voorts è~arvan
herinnerd aan de rede van Seyse-Inquart op 29 mei 1040, op grond de bezettende macht Als toch de
ve~licht
~Jheden
"as de Nederlandse wetten te eerbiedigen.
en rechten
v~'1
de kerken zouden worden aangetast,
dan zouden de deputaten zich niet rechtstreeks tot de bezettende macht richten, maar tot de Nederlandse autoriteiten omdat die vaak met de uitvoering van de verordeningen en besluiten van de bezetter waren belast. Vanaf 1942 echter zouden de deputaten, evenals het IKO, zich steeds vaker rechtstreeks tot de Duitse autoriteiten richten, omdat de oorspronkelijke Nederlandse auto ri tei ten dá.kvijl.s door nieuwe functionarissen werden vervangen. Het bleek bovendien vruchtoaarder te z ijn om zelf de belangen van de
~erken
Als de
bU de Duitse Lns tan td e s te bepleiten.
de~utaten
zich tot de autoriteiten richtten, dan gebeurde dit Ze~(er
meestal via hun vertegeni-loordiger in het Convent c.q. het L(O.
gold
di t voor r'e.ce s t en aan het adr-es van de RIjkscoI:'l..'TIissar:"G. Het verzet van de Gereformeerde
viel
da.~rdovr sa~en
~erl{en
In een viertal paragrafen zullen die perioden word8n
2.3
met het ver-
binnen het Conven t c ,o . het Iieo. Ji t kerkelO verzet kan volgens Del.Leman in vier perioden vcrden L'1gedeeld.
zet van de gezamenlijke
l~jk
K8r~en
Periode I: 25 juni 1940 tot
~
uitgew~rkt.
bidstond van 23 maart 1941
Deze per-i.ode begon met d.e eerste bijeenkomst van het Conve-rt van In de weken daarna kregen de kerken al direct te van de oezetter die de vr:iheid
Va...11
m~~err ~8t
~er~{en.
waatregelen
els kerken dreigden a;__"<1 te t.ac tcn ,
Verordening 24/40 van 21 jun.i, 19L.0 bepa-.Lde i8l1ers dat voor vergaderingen ~et meer dan t~~~tig personen, toestaTIming moest worden gevraagd aan
,
Ue procureur-generaal.
11
Een
uitzo~äeri~g
vormd9n
bUee~~o~sten
met 'een
zuiver godsdienstig of artistiek karakterl. De discussie bi~n8n het Convent girrg nu over de vraag hos dit la.:..::.tste moest 1..rorien ge.tnteI')rete-::rd.
10. 11.
De.Ll.cman , 0Ddat •.. f; niet v·::;rgeten, 11. Zie b.l adzjde 12 V&"1. deze scriptie.
- 36 -
Waren kerkeraadsvergaderingen, gemeentevergaderingen, catechisaties en evange.Lj.esa t.l ebtjeenkoras t cn 00:< 'b\jeenkomsten van zuiver godsdienstig karakter' en was het dus niet nodig om voor zulke bijeenkomsten, ook al zouden zij door- meer dan tuintig nen sen worden bezocht, toe st.emai.ng te vragen?
De kerken, bUeen in het Convent, kozen voor een zeer ruime interpretatie van de woorden 'btjeenkomsten van zuiver godsdienstig karakter'. Praktische problemen heeft dit nauweltjks opgeleverd, omdat de prDcureurs-generaal zich in deze zaak soepel opstelden. Srnstige conflicten met de kerken dienden te worden vermeden. Dit blijkt bijvoorbeeld ui t de notulen van de vergadering op 26 maart 1941 van de kerken in de classis Amsterdam. In die vergadering was
ee~
rechercheur verschenen die moest controle-
ren of er politieke zaken aan de orde kwamen. Een van de aanwezige predika-~ten
stelde zich toen in verbinding met de procureur-generaal. De recher-
cheur bleek ten onrechte aanvez l g te a'jn , "De bedoelde rechercheur "lOrdt dan weggeleid. ,,12 Sind 1942 trad een verscherping in. Voor de deputaten voor de correspondentie met de 20ge Overheid secretaris-generaal Tenkink
deringen
l,.JaS
va~
V~~
'JaS
dat aanleiding on, via het IKO, aan de
justitie J.J.
Schrie~e,
die in de
zo~er
van 1941
opgevolgd, een memorandum te sturen met de vraag Helke verga-
zuiver godsdienstige aard
~reren
en
~Jaarvoor
dus geen toestem-
ming behoefde te vorden gevraagd. 13 Bijna drie maanden later
lli~tvoordde
SchrieKe, dat 'vergaderingen
va:.~
zui-
ver godsdienstige aard' in principe alleen kerkdiensten waren. Het Duitse bestuur had echter goedgevonden "dat de bestaande to es tand voorlopig werd gehandhaafd". Bijeenkomsten van zuiver godsdienstige aard die geen kerkdiensten waren zouden worden getolereerd "mits deze büeenkoras Len geen aanleiding
gaven tot het ontstaan van onrust onder de bevolking, of tot deloyale handelingen tegen de bezettende overheid of het nationaal-socialisme". Het werk van de ker-ken diende beperkt te hl'jven tot het terrein van de godsdi ens t • 14 Op grond van verordening 145/40 d.d. 20 septenber 1948 verden alle verenigingen en stichtingen met een niet-econemisch doel verplicht zich
bU
esn van de procureurs-generaal te laten registreren. Dit zou inxnnen bete-
12.
GAA, Archief va.YJ. de Gerefonneerde Eerl-:: van A,IJsterdam, Lnv.rir , 71;.33-2S'l, notulen van de vs~gaderingen van de Gersformeerde ~8rken in de classis
13.
I;Ier:::lOrandlL'n aan de secretaris-generaal van justitie d s d , 21 decomoar- 1942. Zie: Delleman, Oudat ~fj niet vergeten, 604-605. Acta van de Generale 3"'1 node van de Gereform8erè.e ~'~er.,:en in T',Tederla::1d Utrecht ju::ü 19L3 tot auju s bus 1945), b'jl.e.ge XCVIII.
Ans t.er-dan ,
- 37 -
kenen dat ook de diaconieën zich aan deze registratie moesten onderwerpen, wat in strijd zou zijn met hun specifieke karakter. De deputaten voor de oorrespondentie met de Hoge Overheid deelden per brief van 1 oktober 1940 de kerkeraden mee, dat kerken en diaconieën de bovenstaande registra-
a~~
tie aohterwege konden laten. Ditzelfde gold voor oommissies van beheer, 15 evangelisatie- en zendingscommissies, diaoonale zusterhulp e.d. Een zeer grote bedreiging voor de diaconale arbeid van de kerken vormde de stichting 'Winterhulp Nederland'. De zelfstandigheid van de diaconieën kon in gevaar kOwen als zU meer of minder werden gedwongen om met de stichting Winterhulp als het houd.en
sa~en
te werken. Vooral zou dit leunnen gebeuren
collecten alleen maar mogelijk zou kunnen zijn binnen
VB.:;'1
het kader van de Winterhulp. Al op 23 augustus 1940
'NaS
een verordening (VO 109/40) van kracht ge-
worden, waarbij werd bepaald dat "Lnaane.l i ngen van weLke aard dan ook en
onverschillig voor welk doel niet gehouden (mogen) worden, zonder vooTafgaande
toestem~ing
kerken een
van het bevoegde gezag'. Op grond
'collecten~l~~'
hier~~
zouden de
voor een half jaar moeten opstellen.
Op 6 januar-i 1941- T,,ferd door zes in het Convent sanenve r.cends l<:.:erken, waaronder de
Ge~8for8eerde
Kerken,
82n oezwa~rschrift
generaal van justitie gestuurd. Collecten
~mren
naar de secretaris-
volgens dit bezwaîrschrift
een bestancideel van de kerkdienst; met nane gold dit voor de d.Lacona.Le c81lecten. Een beroep 1~erd gedaan op de artiselen 43 en 46 van het Lanci-
oor'Logr-e gl.ement., In arti"el 46 werd nadrukkeL'[k 8eformuleerd dat het recht om kerkdiensten te houden geëerbiedigd moest worden. Kortom door de ver-
plichting die aan de len, v!erd de
vr~jheid
~er~en
verd opgelegd on een collectenplan op te stel-
van de kerken oedreigd.
Op 21 februari 1141 stuurde het bestuar
v~~
vertrou";.rel',j~
De diaconieën
advies Ln betrekking tot de moeste~
len bui t en het :,cader gemeenschappen en
VD....'1.
niet
i~zaan
op
de Centrale Diaconale Con-
~erkeraden
ferentie van de Ger9Ioroeerde Kerken aan de een
lé
eon circulaire 2et
\ii~terhulp.
verzoe~en 0= i~1~chti2~en
die vie-
de Ar-:-;jerPiret. Z;.i moesten niet doe.Lnemen aan
'~,Jerk
z~~ moesten geen gaven van de ''-'!interhulp aanvaarden. I?
Zoals al Ln hoofdstuk I van do z e scriptie is ve rt.eLd , heeft het bez vaar- van de kerken tegen co Ll e c t enp.lan en
15. 16. 17.
Del.Lenan, ODdat ,,ti niet nr;;eten, 493. ibiden, 500-502. ibidem, 506-507.
- 38 -
~'Jinterhulp
bij àe au tori tei ten
ertoe geleid, dat zij in een nieuwe verordening die in juli 1941 werd ui tgevaardigd in verband met openbare inzamelingen, de kerkelUke collecten niet vermeldden. IS In het tweede halfjaar van 1940 werden door de bezetter ook de eerste maatregelen tegen de joden afgekondigd. Volgens de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid var-en tegen de 'Ariërparagrae.f' vanuit de plaatselijke gereformeerde kerken bU de deputaten geen bezwaren ingebracht. Toch meenden de deputaten,
sa~en
met de vertegenwoordigers van de andere
kerken, op 23 oktober- 19/+0 bij Seyss-Inquart een rekest te moeten indienen met het drb.gende verzoek aan de Rijkscom:nissaris "te ,ullen mee'.r erken tot de
intrek~ing
van de voorschriften, houdende verbod van benoeming en bevor-
dering van joodse ambt.ena.ren in het bezette Nederlandse gebied". Een beroep werd gedaan op de belofte van Seysc-Inquart dat hij ons volkskarakter zou 20 eerbiedigen en aan ons land geen ideologie zou oDdringen. In de kerkdiensten op zondag 27 oktober 1940 ',·:erd in de Nederlandse Hervormde Kerk meegedeeld dat den. In de
e2~
G8refo~eerde K8r~en
adres aan de
bleef, vooral
K;~SC8~üissaris
do~r
was verzon-
toedJen van KUJTer, deze
mededeling achterwege~21
In De Heraut van 17 december 1940 noemde Kuyper hiervoor drie redenen: Op het verzoek gericht aan de ffjkscomnissaris was nog geen antwoord ont-
vangen. Het
;~s
daarom niet correct daarvan publiek, door
laL~selaflcondi
gingen, kennis te geven. Publieke afkondiging van een verzoek aan de autoriteiten in een openbare saoepJcomst van de tatie tegen de overheid
ALW~~en
ge~eente
zou als een
m~~ifes
worden opgevat. De publieke aLcondiging zou
bovendien degenen die de afkondi.gi.ng moesten doen, in gevaar kunnen brengen.
Aanvullend voerden de deputaten m~~ing
van dit
re~est i~
de
L~ h1L~
~e~kdi8nsten
rapport tegen publieke bekend-
nog als
ar~~ent
aan, dat alleen 22
de synode tot zo'n publieke bekenrurraking een o?roe~ had L
Kort na de Februari-staking in 1941 en de eerste razzia waarbU meer dan 400 joodse mannen en jongens werder. weggevoerd, richtten zeven protestant-
se kerken een adres tot het college van secretarissen-generaal over de
IS. 19. 20. 21. 22.
VO 138/41. Acta GS sneek/Utrecht, ra;~ort van de denutaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid, b'.jlage LXXX. Delleman, Ondat ~i niet vergeten, 494 Ridderbos , Striid 0'0 tHee fronten deel 2, 17. Acta GS Sneek/Utrecht, bijlage LXXX. - 39 -
19
groeiende rechtsonzekerheid voor de joden. Op 8 maart 1941 Herd van dit adres door de deputaten aan de kerken mededeling gedaan met de restrictie dat het niet bestemd uas voor publicatie.
Bi~Den
de gemeente mocht Hel
vertrouHelijk aan de inhoud van het adres bekendheid Horden gegeven. In het adres yerd een oproep tot de secretarissen-generaal gedaan vooral met het oog op de maatregelen tegen de joden, alles in het Herk te stellen dat juist nu 'recht, uaarheid en barmhartigheid' de richtlijn zouden zijn voor het overheidsbeleid. 23 Voor zondag 23 maart 1941 schreef men in de Gereformeerde Kerken een bidstond uit. De kerkgangers hoorden die dag in de :'!lorgendienst een herderlUke
brief van het moderan en van de generale synode voorlezen uaarin Herd benadrukt, dat het de taak van de kerk
,JaS
om in volle vrijheid het evangelie
te verkondigen, de annen te verzorgen en de jongeren te
onder~izGn.
De jon-
geren "erden opgeroepen zich niet te laten beïnvloeden door de 'nieuue geest', maar de Bijbel nauvxeur-i.g te onderzoeken en 'het oude geloof te be'.laren I .
Het het oog op de jodenvervolging werd OlJge:n.er:(t: IIIn onze tijd Hordt met
steeds meer klem de gedachte voorgestaan, dat niet de
verhouQi~g
tot Gods
naam, naar de verbondenheid aan een bepaald ras de b e t.e.cen.i s van Lenands
leven bepaalt en de grote scheidslijn vormt tussen de mensen , ( ... ) De Zorgen, die in de laatste maanden vele onzer
vol~csgenoten
vervul.cen , zi,.i:a ook U
niet voorb'igegaan. Dat kan ook niet, ',;aar juist de gemeente van Christus va~uit
het Evangelie in de historie van het Joodse volk de Christus zag ge-
boren worden en reeds op die grond nimmer de vraag naar een bepaald ras kan laten worden tot een begrenzing van de liefde tot o~ze naaste en v~~ de barmhar-t.Lghaj.d , die He schuldig Zijl1. n24 Dit herderlijk schr-jvor, werd ook aan de andere ke rken voorgelegd.
~i:et
name in r-oona-kc tho Li.cke en oud-oca tho.Li.aka kring oogstte het veel waardering. 2 5 ?-::et dit eerste Quidel·FcG getuigenis van de generale synode ei:J.digde de
begin-periode Vr:1~'1 het verzet van de kerken. Een peri'"Jde 1.-Jaarin ~.1elis'.1aar de eerste protesten teg8n de jodenvervolging ~on~8n, maar ~Jaarin men voor-
al opkwam voor de
vr~jheid,
de zelfstandigheid en de rechten
V2..l1
de kerken.
Een vr'.iheid die door de verordeningen en beslui ten van de bezettende macht sterk uerd bedreigd.
23. 24. 25.
Delleman, Ouaat w; niet vergeten, 494. Acta GS Sneek/Utrecht, ar-t.LkeL 455 en bUlage LXXXII. Het citaat op 213. Ridderbos, Strijd 0;0 t',1ge fronten deel 2, 99.
- 40 -
2.4
Periode 11: 23 maart 1941 tot 19 aoril 1942 In de tweede periode ktJamen de maatregelen
V~~
de bezetter op de voorgrond
die de geL'jkschake.Li.ng en de vestiging van 'een nieuwe orde' ceoo gden , Voor de deputaten voor de correspondentie :net de Hoge Overheid
probleem of zj wel openljk bU de autoriteiten konden
~:'. ram
toen het
pr~testeren
tegen maat-
regelen, die niet r-echt.s'tr-ecks de rechten en vr:jheden van de kerken aantast-
ten. ZU zagen het als hun taak om toch hun ste2 te verheffen
van~ege
de 'ze-
del;jke gevaren, die het vo Lcal.even' bedreigden. 26 In deze paragraaf zullen aan de orde
het verzet tegen het 'jouma-
ko~en
listenbeslui ti, de ::-rederlal'ldse Arbeidsdienst (l-L4.D:', de
gel~]~.(3chal<:eli:'lg
van
de vakcentrales, de regelin.gen inzake het oride rw'js , de raglerlentering van de
prostitutie en de steeds harder wordende maatregelen tegen de joden.
Op 15 aei 1941 stuurden de deputaten een circulaire aan de kerken in ver-
(va 33/41).27
band met het journalistenbesluit
De deputaten meenden dat de
kerkelijke pers niet onder dit besluit viel omdat de i::erk':Jladen bestemd \·laren voor een c epaakde (beperl(te) groep van personen en zjj vocz-Li.cht.Lng gaven op
goàsdienstig en De redacteuren
~.(3rkeltjk ~~~
gebied. Het ~. rar-en geen 'politische Zei tschriften I .
àeze bladen lJaren
predik~~ten
en geen beroepsjournalis-
ten. Deze redacteuren zouden dan ook geen lid moeten worcien
V&~
het
~eder-
" 1 an d s Ver-oonc van aT ourn al'a s t en. 23
Hoewel het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten deze mening niet deelde, handhaafden de deputaten hun s tandpun t , zoals bl'j:ü uit hun brief aan de keri.eraden van 26 mei 1941. Een ma&nd later, op 25 juni, richtten de deputaten zich opnieuv met een brief tot de kerken en daarin adviseerden zU
'voorshands een afwachtende houding aan te nemen'. "el acht.ten zU het verstandig om kerkbladen iYl mededelingenbladen te veranderen, bestemd voor een beperkte lezerskring en. zonder- uedi. taties of redactionele ar-~ikelen.29
Op 29 novembe r protesteerden de depu taten bij de secretaris-generaal
van
het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten tegen de maatregelen die beoogden veel kerkbladen te laten
verd~jnen.
Voor de generale synode was
dit een aanleiding om zich d.d. 10 december tot de
26. 27. 23. 29.
Acta GS sneek/Utrecht, bijlage LXXXV. Zie b.Ladz iide 13 van deze scriptie. Delleman, Oodat ~j niet vergeten, 531-532. ibidem, 534-535.
- L,1 -
ker~en
te wenden met
30 een brief over de concentratie van de kerkelijke pers. Uiteindelijk besloot de synode zich 'oU de concentratie neer te leggen, indien het de deputaten niet zou lU;Q,en een betere regeling te verkrijgen. Het gevolg van deze 'concentratie' was het alle kerkbodes en bijna alle
kerkelT~e
31
verd~jnen, in
de tijd erna, van
\.fee;,bladen. Toestemming ver-d tenslot-
te alleen verleend voor de uitgave van v'jftig mededelingenbladen en een zestal meer algemene bladen zoals De Heraut en sedert aDril 1943 het jeugdblad Kerk en Jeugd. 32 Binnen de Gereformeerde Kerken vas er in deze periode ook veel discussie
over de NAD. In
jQ~i 19~
zond de kerk van Eindhoven een brief naar de de-
putaten met een
uiteenzetti~g
van de bez\«lren die àeze kerk had tegen de,
op dat moment nog niet verplichte, Arbeidsdienst. Verder deed deze kerk het
verzoek
O~ s&~en
met de
&~dere ~erken
bU de voorzitter van het college van
secretarissen-generaal mr. A.M. Snouck Hurgronje tegen de Arbeidsdienst te protesteren. Van de deputaten \.ferd in deze zaak 'een leidinggevend woord' verwacht. Rutgers, in die tijd de vertegemlOordiger van de GercfoTIlleerde Kerken in het Convent, arrtvoo ráde o.a.· dat
z~jns
Lnz i.en s de gevaren die de
Arbeidsdienst met zich meebracht, niet van die omvang var-en dat bij een ver-
plichte dienstneming de gehoorzaruJheid den. De deputaten stonden op het
a~1
sta~dpunt
de overheid geweigerd moest wordat alleen de synode een eenpari-
ge gedragslijn aa.: de kerken kon voorschrijven.
Op 16 juli 1941 verzond de classis 's-Hertogenbosch, waarvan de kerk van Eindhoven deel
uitma~~te,
aan alle classes in het land een afschrift van een
brief over de Arbeidsdienst die men aan het moder@üen van de generale synode \-Tilde sturen. De classis Den Bosch vroeg om een adhesie-betuiging van alle kerken. Volgens het classicale schrijven uas de Arbeidsdienst een nationaalsocialistisch opvoedingsinstituut. In de Arbeidsdienst
kw~en
in aanraking met 'de beginselen van een "uereldbeschou".oring lf
,
de jongeren
die de
lI
vol :c.:s -
gemecns chapn boven elke andere stelt, die daa.rb'j het joodse deel van de Nederlandse bevolking ontrecht en uitsluit, die "ras ll , "bl.o edv, 11 bodem 11 en "d e eer van de arbeid" verheerlijkt, om niet te zeggen vergoddelijkt I, aldus de classis in de brief aan het moderamen. 33 30.
31. 32.
33.
Acta GS Sneek/Utrecht artikel 503, bijlage k\XX\~I. ibidem artikel 556. Acta GS Utrecht, rapport va~ de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid j'.1D.i 1943, bijlage XCVIII. Delleman, Opdat vi niet vergeten, 539.
Zes classicale vergaderingen en 186 plaatselUke kerken betuigden hlh, insteDming met de brief van de classis Den Bosch en deelden dat aan de classis mee. Vijf classicale vergaderingen en 93 kerken schreven rechtstreeks naar het
I:J.Q-
ramen van de genorale synode dat z!j het met de brief uit 's-Hertogenbosch eens var-en .. '34
Pas op 9 december 1941
~Äam
de Arbeidsdienst op de synode
a~~
de orde.
Na uitvoerige besprekingen op la, 11 en 17 december ver'd besloten aan alle kerkeraden een brief te sturen. 35 Naar het oordeel v~~ de synode moesten de kerkeraden het jongeren sterk ontraden tot de Arbeidsdienst toe te treden. Als de Arbeidsdienst algemeen verplichtend zou worden gesteld, dan hoopte de synode de kerkeraden verder advies te geven. 36 In juli 1941 vond de gel'5kschakeling van de valecentrales RKT.JV en C:JV plaats. 37 Met het oog hierop ,ierd door de deputaten aan de kerkeraden gevraagd om op zondag 21. augustus 1941 voorbede te doen voor oestuurders en ~~ristel~~e
leden van de
sociale
org~lisaties.
Deze mensen bevonden zich,
nu zij voor ernstige geuetenscci1flicten stonden, in een zeer moe.i.L'jke positie .. Een openbaar getuigenis of hardezL'[k schr-jven , zoals dat op 3 augus-
tus in alle roo8s-katholieke ten niet op
h1L~
~erken
weg noch O? die van de generale synode. JB vakbeweging stond
niet onder de hoede en het toezicht n enin g dat de
was voorgelezen, lag volgens de deputa-
~\.:er~{eraden
v~~
de kerk. Wel waren de deputaten van
de gemeenteleden moesten uaaz-echuwen geen lid te
vo rden of te z:jn van verenigingen die uitgingen van onb'jbel.se beginselen.
In dit verband werd o.a. gewezen op de uitspraak van de Generale Synode van Amsterdam in 1936 inzake de beginselen van de NSB. 38 Ook bU de maatregelen die door Van
D&~,
de secretaris-generaal van op-
voeding, wetenschap en cultuurbescherming werden aangekondigd, traden de deputaten behoedzaam op. Op la maart hadden de in het Convent samenwerkende kerken een brief aan Van Dam gestuurd, waarin zU hun bezorgdheid kenbaar
ma~~ten
over de aangekondigde inperking van de vrijheid van benoeming.
De aantasting van de
v~jheid v~~
benoeming werd in de brief gelijk gesteld
met de a~~tasting van de grondwettelUk gewaarborgde vrijheid van onde~js.39 34. 35. 36. 37. 33. 39.
Ridderbos, Strijd 00 twee fronten deel 2, 213 noot 20. Acta GS Sneek;Utrecht artikel 493. ibidem artikel 542. Zie bladz'Jde 17 van deze scriptie. DelleDan, Oodat ~j niet vergeten, 542-543. ibidem, 509-510. - 43 -
Toen begin januari 1942 Seyss-Inquart twee nieuwe verordeningen uitvaardigde in verband met het benoemingsrecht van de besturen van bijzondere scholen, iO f schreef de classis 's-Gravenhage, in opdracht van de generale synode, een bidstond uit. Op zondag 8 februari werd in alle gereformeerde kerken gebeden 'voor het behoud van de vrijheid en het eigen karakter van de christelijke scholen,.41 Op deze manier lulde de generale synode de organisaties bi.nnen het chrc.s t.el.i'k ond erwijs een hart onder de riem steken in hun weigering
a~'l
het nieuwe benoemingsbeleid mee te werken. Evenals
bij de vakcentrales 1..Terd hierböj een beroep gedaan op de eigen
ver~"'1tHoorde
lijkheid van de leden van deze organisaties. Een maatregel 'Jaarin de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid een groJt zedelijk gevaar voor ons volk zagen, was de reglementering van de prostitutie. 42 Om venerische ziekten onder de Duitse militairen te voo rkomen 1.-lerden prosti tuées verplicht zich te laten registreren en zich aan perioàiek :1edisch onderzoek te onderverp en , Op aandr-ang van
diverse plaatsel"ke ker:<en protesteerden de deputaten 09 14 novs-ic er- 19i..1., samen met de andere in het Convent samenvlerkende
sen-generaal van justitie en sociale
z~~en
:-{er~(9n,
b:i de secretaris-
tegen deze vsrordening. Omdat
door deze maatregel ontucht een VooYltlerp van staatszorg dreigde tT2 "Tarden
en pr-o st.i.tuè ss erdoor -zer-den gestigmatiseerd, ver-zo oht.en de deputaten drL1-
gend dit besluit
i~
te
Volgens het raDport
tre~cen. v~~
de deputaten dat
aan de orde kimm, tms de toenemende
i~
vervolgi~g
december
19i~
op de synode
van ds joden VOJr de depu-
taten en voor de andere afgevaardigden in het Convent 'een vODrtdurende oorzaak van ergernis!. Toch hebben zJ na maart 1?41 geen verdere stappen ondernomen ten behoeve
v~n
de gedeporteerde joden 'waaronder een schrik-
barende sterfte heerste', omdat de deputaten bang yaren dat dit het lot van de joden zou verergeren. De joden zouden daaroQ zelf gevraagd hebben om niets vOJr hen te ondernemen. 43 Uit het rap90rt wordt niet duidelijk yelke joodse Lns t.antd es cf particulieren gevraagd heocen
OI:!.
niet te protesteren
tegen de deportaties.
4-0.
Zie bLadzjde ló-17
41.
Delleman, Opdat ''/' niet vergeten, 555. VO 133/41. Acta GS snesk)Utrecht, raP90rt van de deputaten voor Ge tie met de ~oge Overheid, 239.
42. 43.
V8l1
daz c scr-Lp t.Le ,
- 44 -
cor~espon~en
In september vaardigde de llijkscommissaris een verbod uit om in openbare instellingen de namen te noemen van de levende leden van het Koninl
spr~~
de synode
uit, dat het "de r-o epá.ng der kerk (was) om in haar geregelde samenkomsten te gedenken de noden van het Koninklijk Huis, en in het bijzonder H.H. Koningin ',ülhelmina". In dezelfde brief \<erd ook gezegd dat men in de gebeden moest denken aan de mensen die door de Duitsers waren gearresteerd. 44 Uit dit laatste bl'jkt al dat er veel mensen waren die door de maatregelen van de bezetter i!! moeilijkheden kwamen. Voor de kerken die samenwerkten in het Interkerkel'jk Overleg, de niem,e naam voor het Convent, was dit een reden om co!!tact te zoeken met de secretaris-generaal van justitie Schrieke. Zij overhandigden Schrieke op 5 januari 1942 ee!! memorandum waarvan de kerngedachte was, dat de drie pülers waarop onze samenleving rust, de gerechtigheid, de barmhartigheid en de vrüheid van levensovertuiging, ver-den onderm'jnd ,
Als voorbeelden werden genoemd het van hun vrijheid beroven van personen zonder enige vorm van proces, de deportatie van de joden en het opdringen van de nationaal-socialistische levensbeschouwing. 4 5 Gevraagd werd om een audiëntie bij Seyss-Inquart. Door bemiddeling van Schrieke werd de datum van de audiëntie vastgesteld op 17 februari 1942. De audiëntie vond plaats in een zaal van het Departement van Buitenlandse Zaken in Den Haag. Voor de kerken waren daarbij tegenwoordig prof •dr.
U.J. Aalders namens de Nederlandse Hervormde Kerk, mgr. F.Ae.H. van de Loo namens de Rooms-Katholieke Kerk en dr. J.J.C. van Dijk namens de Gereformeerde Kerken. De Riilcscomoissaris werd terz'jde gestaan door Schrieke en
'Generalko~~issar'
Schmidt.
In het gesprek werd door de kerken, uitgaande van het memorandum dat op 5 januari aan Schrieke was overhandigd, de gerechtigheid, barmhartigheid en de vrijheid van ge"eten aan de orde gesteld. Door het opdringen van
de nationaal-socialistische ideologie xvam vooral de vrijheid van
gewet.en in gevaar. Drie symptomen van deze pogingen tot naz.Lf'á cer-i.ng
44. 45.
Delleman, Qpdat ibidem, 552-55~.
."i niet
ver"eten, 549.
- 45 -
verden door de vertegenl,.Joordigers van de kerken b:j nonde van Aalders ge-
noe8d: de instelling van de verplichte bij het onder..[ijs en de vorming van de
NadrukxelUk werd door de
me
ve~,~rpen
moest
~erken
Arbeidsdie~st,
de
g~~s
van zaken
~\ul tuu.rkaner .
op principiële gronden het
~~tise~itis
en werd gezegd dat er een einde aan de deportatie van joden
ko~en,
geschokt als de kerken uaren door de 'ontstellend hoge sterf"if ers on der deze geaepor ' t eera.en ' I • 46 t e c-j Seyss-Inquart ve e s alle kritiek van de hand, In de Arbeidsdienst werd
gelegenheid gegeven tot kerkbezoek, in het
onder'~js
moest voorkowen vor-
den dat leerlingen een anti-Dui tse houdárig zou l,mrden bUge8racht en binnen
de Kultuurkamer was men zeer tolerant ten opzichte van elke godsdienstige overtuiging. Aan de joden zou echter geen enkele z~,j
kunnen w'orden, omdat
ba~hartigheid
betoond
een gedegenereerd ras vormden vrae..rvoo r ge en plaats
,xo.n zrjn " ,Ln h ' ..,fe ~ e tn~eu1 .::<..uropa. L7 r va..~
Kort na de audiëntie werd prof. Aalders, die als voorzitter ru.gi ng voor Christeli.~k Vol~c(sonder1,.fjs
het schoolverzet was,
(cvo)
v~~
oolc een van de voormarinen in
l,3
gearr8steerd.~
In april riep de classis 's-Gravenhage den
de Vere-
een bidstond. Dit keer op
zonda~
opnieu~
de k2rken op tot het hou-
19 april 1942. Ter inleiding op
het gebed l.,fsrd een getuigenis voorgelezen dat veel overeenkom st.en had met het memorandum van 5 januari. Twee dagen later ging er een
~ededeling
naar de kerkeraden met een kort verslag van de audiëntie bU Seyss-Inquart, zodat de kerkeraden over het bes?rokene werden .oo1"'f,orm e o r .-:l 49 o'-'-~l.
De kanselboodschap
v~~
ode in het verzet van de hardere
ma~tregelen
19 april markeerde de overgarl.g :(er~.;:en.
in zUn nadeel verkeerden. Als reactie
toe~
da~rop
......
na~r
dG derde peri-
~,rerd ge(~elY;;erkt
Deze periode
van de bezetter, vooral
'"
door steeds
na 1942 de oorlogskansen
groeide het verzet onder de
bevo.Ikin g ,
2.5
Periode 111: 19
a~ril
De brief over de naar de
ker~en
48.
49.
~.federlandse
Arbeidsdienst die de synode in december 1941-
had gestuurd, bracht binnen de
l~~grU~e be~eging
46. 47.
1942 tot 5 septeillber 194L
op gang. Diverse
ker~eraden
Ger2fo~1eerde
en classicale vergaderlngen
De l.Lena», Dudat lil niet verÄeten, 553-563. De JOClg, Ko:ü~_'<:rnk doel 5, 72D. Zie bl.ada'tde 17 van deze scriptie. Jelleman, ODdat ~."ri :1.iet v~rçeten, 575-578.
- 46 -
Kerken een be-
richtten zich tot de synode met het verzoek de deelname aan de Arbeidsdienst scherper te veroordelen. Op de synode-zitting van 9 juni 1942 k\*L~ dan ook de Arbeidsdienst opnieuw ter
spr~~e
en twee dagen later, op 11 juni, werd
een brief vastgesteld die via de particuliere synoden ter kennis van de kerken zou worden gebracht. In deze brief deelde de sJTIode mee dat hU in verband met de NAD 'geen absoluut bindende regel voor alle gevallen' kon geven. 50 De synode ,dlde ook niet weten van een publiek getuigenis in deze zaak.
Ridderbos wjst erop, dat er na december 1941 binnen de synode een verschuiving in aandachtspunten optrad. Meer en meer gingen de 'leergeschillen' het agendum beïnvloeden en de discussies van de synode bepalen. Vragen en problemen die te maken hadden
~et
de maatregelen van de bezettende macht,
werden steeds vaker volgens Ridderbos 'uitbesteed' aan de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid. 51 Deze deputaten kregen in de zomer van 1942 te maken met het begin van de grote razzia's onder de joden in Amsterdam en de deportatie naar è·Testerbork. Eveneens arbeidsinzet
omv~~grUker,
lJaardoor steeds meer
t••
~ensen
erd in deze tijd de in Duitsland moesten
gaan werken.
Op 11 juli 1942, zes dagen nadat vele joden in Amsterdam een oproep hadden ontvangen zich te melden voor 'eventuele deelname aan een
~erkverrui
ming in Duitsl~~dl,52zonden de in het IKO samenwerkende kerken een protesttelegram aan Seyss-Inquart, Christiansen, Rauter en
Sc~~idt.
In het tele-
gram ver'xl.aarden de kerlcen dat z'j "met ontzetting kennis genomen (hadden) van de nieU'..e maatregelen". Dringend vezd gevraagd de aangekondi gde deportaties niet uit te voeren. Als reactie op dit
telegr~~
besliste Seyss-In-
Inquart dat christen-joden, die voor 1 januari 1941 waren gedoopt, (voorlopig) van deportatie werden vrijgesteld.53 Door deze 'concessie I probeerde Seyss-Inquart een zetten. 54
kerkst~jd
te voorkomen en de kerken naar zijn hand te
Binnen het IKO was tegelijkertijd besloten om in de kerken op zondag 26 juli een kanselboodschap voor te laten lezen, 'Jaarin het telegram van 11 juli zou IJorden opgenomen. Door druk van Duitse kant besloot de Hervormde synode om deze
kansela~[ondiging achterwege
te laten. In de rooms-katholie-
ke en de gereformeerde kerken IJerd IJel bekendheid gegeven aan het protest 50. 51. 52. 53. 54.
Acta GS Sneek;tJtrecht arU:Cel 716, b'jlage XCIV. Ridderbos, Str:id 0::> t'.·ree fronten deel 2, 264. Zie bladz'jde 28 van deze scriptie. De.Ll.eman , O::>dat ,ri niet vergeten, 582-533. De Jong, Koninkr:jk deel 6, li,-15. - 47 -
bij de R'jkscommissaris. Voor de joden werd in de gebeden:
"~'~j
gerefo~eerde
kerken op die zondag als volgt
dr-agen bepaa.Ld eL'jk aan U op Uv oude bondsvo.Ik Israël, àat in
deze dagen zo bitter uordt beproefd. GU zult hen niet voor altijd verstoten, van t blj U zijn levende beloften voor hun to exoras t , Houd hen staande. Breng verkr~,jgen,
hen tot bekering, opdat zi] de wac:.rachtige verlossin.g mogen G~j
geschonken heo t L'1 Christus, Uw
die
In het b:!zonder bidden wj U voor
ZOO:1.
die kinderen Israëls, die met ons verbonden z';n dc xr eenzelfde geloof. Schenk hun de kracht om hun kruis te dragen, achter
HSi]
aan, in \.Jien z:j
hun Verlosser hebben gevonden".
Naast de noodsituatie waarin de joàen verkeerGen, werd genoemd de moeilijke positie van degenen die in
Ûli t
i~
het geDed ook
sl.and var-en te'..,rerkgesteld.
lIBe r...;aar hen voor verbi ttering en vrok , voar I:'.oedeloosheid. en vanhoop , voor
vervreemding en
v8r~ildering.
Houd in stand de
gezi~nen
die
z~
achterlie-
ten ( ••• ).11 55 Toen Seyss-Inquart vernam dat het telegrrun in alle gereformeerde en rooms-:.(atholie~e
kerken was voorgelezen, richtte z;.!n '.-loede zich met nam e op
de christen-jodEl än Qe Roo:u.s-Katholieri:e Kerk. Op zondag 2 augustus ;;erden
245 van hen gearresteerd. In diezelfde ma&nd gingen er van deze 245 al 92 naar Auscnsn t.z , onder '.. , ie de f r""i o so r e ..:..JCl...... th oct e.i' en , 56
,1i' .;
De christen-joden in de protestantse kerien bleven buiten deze maatregelen. Z:j konden een
I
Angehörigkei tserklärung' ve rkr-vgen en op grond daar-
van een stempel in hun persoonsbevjs, waarvan men hoopte dat het hen be-
schermde tegen deportatie. In verband met een poging van erike Le illegale CP:l-ers om in Rotterdam een trein met Duitse verlofgangers op te blazen,
~ondigden
Seyss-Inquart
en Christiansen de executie aan van een aantal gijzelaars, die in NoordBrabant gevangen zaten. Voor de kerken was dit een reden een telegram aan de Ki"scommissari s en generaal Christiansen te sturen, rJaarin zij dri!1gend verzochten geen onschuldige mensen ter dood te
brenge~.
augustus 1942 's morgens vroeg
v'_~f
Ondanks dit verzoek werden op
g\jzelaars in de bossen bU st.Hichiels-
57 gestel doodgeschoten.
55. 5ó. 57.
15
Delleman, O~Qat r~i niet vergeten, De Jong, l(onin~.(r:5k deel 6, 20. ibidem, 75.
- 48 -
583-586.
In de derde periode van het verzet van de kerken war en het opm euv de Ir.AD en de
maatregele~
hielden. Het
in het kader
va.~
ged~rio:'1gen d.ie~1stl1ern.en
de
arDeidsi~zet
in de
~\rAD
die de kerken bezig-
ve rd .i n sept.emb er- 1942 ver-
scherpt, waardoor de ~;AD op 6 en 7 oktober op de
ge~erale
synode voor ae
· t er s9rak d er d e ~eer e 'Kwa~. 53 OOK nu voelde de synode niets voor een publiek
getuigenis dat uitgelegd zou kunnen
~orden
als een oproep tot actief verzet.
In een brief aan de ker-ke raden 'dera ten opzichte van de nAD het advies gegeven om "jonge rnen s en en hun ouders ten sterkste ( ••• ) te ontraden, enigerlei actieve mede'.lerking te verlenen, zodat z'j alleen voor dvangmaa t.r-egal en I.Tijken".59 Een advies dat velen in de Gereformeerde "erken desVjds heeft teleurgesteld. Het illegale blad Vrij Nederland meende dat de synode zich b'.j het schr'.jven van deze brief had lnten leiden door 'vrees en verlegenheid,.60 Bij een aantal c(erl,en was er dan ook onz eke rhe i.d over dit advies. Op de zitting van de synocie van 2.L, november 191;.2. werd besloten de ",erK van Dordrecht, die gevraagd had het advies te herzien, te
antvoorde~
dat het niet op de weg /1 ovan de synode lag een verbod tot deelname aan de rfAD uit te vac,.rdigen. Oo.c op de zittingen van 2.7 en 2.3 januari 1943 Haren er Heer di verse ingekomen brieven v~~ k8rke~ en classes met vragen OVGr ie ~AJ. Op een· vraag van de classis
fu~ersfoort
dwan~aatregelen
zou worden geantwoord dat 'alleen voor
t..rU~-<en I . ó2
';Jijken I , hetzelfde bete:-<eu'ie als 'alleen voor de sterke arm
I·ret het oog op de jonge men sen die in het kader van de arbeidsinzet '.Jerden gedwongen in raden hen moesten
Vuitsl~nd
~jzen
te gaan werken, sprak de
op de grote gevaren en hen
s~~ode
~erke
uit dat de
venn~~en
te
w~~en
en te
{..,'2
bidden, omdat z!j in grote ver-zo ek i.ng zouden kunnen geraken.
'-j
Het geestel!jk
1,.;elz5jn van deze j onge mensen had dus de aandacht van de syno de , Bui ten het gezichtsveld bleef, dat deze jonge men s en ter.·lerk
~,lerden
gesteld in de Dui tse
oorlogsindustrie. De arbeidsinzet ,..r as oc k al enige maandon daarvoor- ter spr'ak e gexoraen in een schr-jvsn d,d. 20 oktoo ar- 1]1;2., dat doo r de i;eZaInenl'ike ker-ken naar Seys s-Tnqaar-t was vcr-s tuur-c , Al.Ler-e cr-s t spr-aken de
~-<er~,;:en
daarin uit d:::..t de
NAD VOCir hen onarrivaar-dbaar- va s , omdat de NAJ tot doel had de ~jederlanàse
jeugd in
5,3.
59. 60.
61. 62. 63.
nationaal-soc~alistische geest
op te voeden.
Acta GS 3nee~(/[Jtrecht arti~;:el 731. ibidem artiiel 79t. Van Ka3~'"TI, O":Jsta:.'1ci der ?eza~~:s-~·etrou1.'Je::l, 143. Acta ers SYlee~~/Utrecht ar'LJi~:el ,325. ibiàe~ ar~i~el 332. ibider:J., antvoo rd 2" .. n de ker~( van Hoogeveen.
Da~~aa8t
vr8egen de
kerken aandacht voor 'het Land.",
~'let
narne
t.Jeze~
we~loeren
van Nederlandse arbeiders naar Duits-
z:] erop, dat de bezettingsautoriteiten aan de kerken
geen moge.L'tkhe.i.d hadden geboden om de geesteli5xe verzorgL1g van deze teuericgestelden ter
h~~d
te nenen. Tenslotte pleitten de
ke~cen
voor de gevange-
Z~j
wezen oo de ont-
nen en gegjzelden, onder tri.e prediKanten en priesters.
wrichti:lg die dit tot gevolg had voor de arbeid van de kerken. Geappelleerd werd aan de belofte in de rede van de R'jkscorunissaris op 29 mei 1940, dat de grondslagen van ons
vol~sleven
niet zouden worden
aa.~getast
derlandse volk geen andere oVGrtuiging zou vcr-den opgedrongen.
en het Ne-
6L .
Na de moord op Seyffardt en de razzia's onder de studenten in februari
1943,6 5 protesteerden de kerken opnieuw b~ Seyss-Inquart tegen de "toenemende rechteloosheid; het ten dode vervolgen van joodse medeburgers; het opdringen van een levens- en wereldbeschouwing, die lijnrecht in strijd is met het Evangelie van Jezus Christus; de verplichte Arbeidsdienst als nationaal-socialistisch opvoedingsinstituut; het aantasten va.'1 de van het christelUk
onder~fis;
het gedwongen
tewer~stellen
arbeiders in Duitsland; het ter dood brengen
~ederlandse
van
va.~ g\izela~rs;
vr~heid
het gevangen
nemen en het gevangen houcien van velen • i·let het oog op de razzia' s onder de studenten verd bovendien nadrukkaLljk ll
geprotesteerd tegen "h e t als slaven opjagen, gr'jpen en ·... regvoeren van duizenden jonge mensen", Daarom diende volgens de kerken n.i eaand aan daden van onrecht mee te werken,
a...~ders ma~cte
,
"
,
wen zich mede scnulOlg aan dat onrecnt.
66
Het tJas de cedo al.Ln g dat deze brief van 17 f'ecruarä 1943 aan de Rijkscom-
missaris op zondag 21 februari in de kerken in het kader van een r-.anselafkonäiging zou worden voorgelezen. In de
niet.
~'Tel
met een
Gerefo~eerde Kerke~
ontvingen de kerkeraden een brief van de classis
sa.~envatting
1
gebeurde dit
s-Gravenha:;e
van de brief aan Seyss-Inquart en het verzoek om op
zondag 7 riaar-t (dus tve e '!Je~{en later) een b ï.d.s tond te houden. ·Omdat L1 de
andere ker-ken die i'1 het 1:(0 vcz-t.egenvooz-d i gd Haren, op 21 februari '.1el het adres aan de -g,5.}i:scom..missaris bekend l-rerd ge;naai-ct, on t s tond er L'l de Gereformeerde Kerken grote de op 28
ap
r-i.l. uit dat
opschuddi~ge "oo en.l'tke
Geconfronteerd hiermee,
getuigenissen Zo
67 ZlJn • .,
64. 65.
66. 67.
1
Delleman, O"dat ,.ri niet vsrgeten, 592-5'jl,. Zie bladz"de 22 var: deze scriptie. De.lLeuan , DDdat 'cri" niet ver-ge t.en , 600-601. Acta ~S Sneek U~recht arti~el 910.
- 50 -
snaar-zaaa
spr~:
de
mogel'jk
sJ~o mo e
t
en
De oorzaak van deze behoedzaamheid ,Jas waarsch'jnl'jk de vrees van de synode om op te roepen tot burgerlijke ongehoorzaamheid. De zin uit hot adres aan Seyss-Inquart: "Om der ,·Jille van het recht Gods mag door niemand enige meva~
dewerÄing worden verleend aan daden
onrecht, omdat men zich daardoor
aan dat onrecht medeschuldig IDc.akt", zou als zodanig geïnterpreteerd kunnen worden. 63 Ook was er de zorg on de uitingen van ~Taa{zucht en haat ~aarmee velen reageerden op de Dezelfde
van de bezetter.
~aatregelen
behoedzaa~heid
bleek uit het
ant~~ord V~~
de synode op een vraag
ui t de classis Utrecht hoe de houding van de gereformeerden diende te zijn ten opzichte
V8...Y1
de maat r egel.en van de bezettende macht, in het bi,jzonder die
maatregelen die de totale arbeidsinzet beoogden. Je synode sprak toen uit geen 'algemene
gedragsl~jn
van handeLen in dezen' te .cunn en geven.
=1~{e
con-
60
crete beslissing diende voor het aan gez.i ch t van God te word.en genorien , '
7 mei 1943, toen de April-Heistakingen voorbij waren,
Kort hierna, op
richtten de gezaaen I'jk e kerken zich opn i euv .tot Seyss-Inquart. Zij protestege~
teerden
de
~egvoering V&~
teke~en
loyaliteitsverklaring te gaan
wer~en.
studenten, die geweigerd hadden en nu
De gereformeerden b~j
i~
werde~ o~geroepen
d ' e g9zln~en,
het protest
een
verèen in Duitsland te
In alle kerken, ook in de gereformeerde, zou op zondag 16 mei
'de nood van het Nederlandse volk' , ln . OOK
gedwo~gen
OB
het gebed aan Goè
~~rde~
niet alleen te binGen
. . d eze zon d ag een d ag
zOQa~
v&~
i~
. d zou geoe
voorselegd.
de xerk, mac.r .
~orQen.
70 Van
de R:.Hcscof:1..l'nissaris werd geen melding ge!:laa:ct.
Enige dagen later hield Seyss-I!lquart in Hengelo een rede waarin h'j ui tgebreid.
~et
de kerken polemiseerde:
1I~'Jas kannen in dieser Si tuation Äusseru.ngen der Trauer oder des Unmut s und
eines nervösen Zornes, hel fen? Die Sie
~üssen
'Hervo~de
~iLe
lJir sie am Sonntag in den Kirchen gehärt haben,
Kerk' hat ihrer tiefen
5estür~ung
jetzt nur die richtigen Konsequenzen
~iehen.
Ausdruck gegeben.
Yenn die Kirche zurn
Geoet aufruft, darm beschrei tet sie eben den \.Jeg, den sie für gegeben sieht, urn ihre Aufgabe zu erfüllen. Aber ich glaube, dass ansonsten das Bild zu düster gezeichnet
"ET. u
Het het oog op het bisschoppelijk mandement dat op
katholieke kerkdiensten zas voorgelezen, zei T..
16 mei in de rooms-
h~j:
"Der beste Bsvei s für die Grosszügig:-{eit und Freihei t, die li r geben, ist 1t
68. 69. 70.
J.~. Snoek, De Nederlandse Kerken en de Joden (Ka~pen
Acta GS SneekllJtrecht artikel 939 en bIjlage Delleman, Oudat wij niet vergeten, 609-610.
- 5l -
CX;Qr.
1990),106.
die Tatsache, dass ein solcher Hirtenbrief ungehindert verlesen werden kann. Bei uns sind keine i'1ärtyrer zu holen." 71 Op diezelfde dag (19 mei) stelden de kerAen die in het IKO
sa~enwerkten
in
het Duits een nieuw adres op dat bestemd was voor de ffijkscommissaris. Het was de ke r-ken ter are gekomen, dat geClengd-gehm,de joden voor de keus waren gesteld a~ders
zich te laten steriliseren of
te worden gedeporteerd.
De kerken schreven dat sterilisatie be tekende "eine körperliche und seeliche Versta~elung,
welche
l4~ittelbar
,~derspruch
iCl
steht zu dem göttlichen Gebot,
dass \.Tir den "lächsten nicht 'entehren, hassen, verwundcn ader töten' sollen". 72 Een afschrift van het adres werd op 29 mei 1943 in vertaling door de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid naar de kerkeraden gestuurd. Seyss-Inquart reageerde op dit adres door aAn de kerken mee te delen dat de sterilisaties op basis van vr'j\lilligheid plaatsvonden en dat men protesten in verband met deze
za~(
tot Rauter diende te richten. De kerken
a~t~oordden
hem
dat zij dit niet zouden doen, omda't zij Seyss-Inquart bleven zien als 'den letztlich Verant\lortlichen für alles was in unserem Lande in den Jahren der
3esetz1L~g
geschehen ist und geschieht l • 7 3 Vanaf sep t.enb er- 1943, toen de grote d8)Ortaties van de j oden vol tooiè. waren,
hebben de protestantse
xer~en
zich vo'Jral
i~gezet
voor de cnristen-joden, die
in een aparte barak van het kamp T)8sterborll:: war-en onder-ge or-ach t , DaaY:la::.st men zq het op, in protest-telegralT16n aan het gec engd-igehuvce joden om
~.legvoerin.g
!t~!&SCo;:G:iss2.riaat,
~1.a
voor de
vanuit :':ederla...'1d van deze :::ensen te voorko-
IJlen.
In de tweede helft
van 1943 ontvingen alle kerkeraden van de synode een
herderl'.)ke brief, wa2.rin de spade ver-an tvoordLng aflegde van de besluiten die genomen waren
voornamel~k
in
verba.~d
met de NAD en de arbeidsinzet. De synode
probeerde bovendien inzicht te geven in de motieven die de acntergrond vormden van deze besluiten. 74
71. 72.
73. 74.
Seyss-Inquart, Vier Jahre in den "liederlanden, 141, 143. Delleman, Opdat \.Jij niet vergeten, 615. ibidem, 619. De Jong, Kon i:l.kr'.'k deel 7, 239 noot 2. GAA, Archief van de Gereformeeràe Kerk van Amsterdam, inv.nr. 3L6,
o~geda
teerd achrjven van het moderallen van de generale synode aan de kerksn (brief nr. 5635). In het schr-jven l.Jerden enkele meded81in.~en gsdaen uit het r-appor-t dat àe deputaten voor de correspondentie met de Hoge Over~eid in juni 1943 hadden uitgebracht. Het ligt voor de hand, dat het herdorl;j~ç: schrrrven kor-t daarna is verzonàen.
- 52 -
In het synodale schrijven ver-d er in de eerste pLaa t s op gevez sn dat het voor de synode ondoenlijk vas om voor- iedere mce'i.L'jke situatie praktische richtL'jn en te geven. In dit verband noemde de brief
0.3..
de ae...'1:aelding voor de
arbeidsinzet, de Loya.Lï,tsi tsverlclaring, de noudá.n g van de schoo.Lbe s tur-en , het oprii.eui..; in farme
~r:jgsg8va.."lgenschap
geà.ragsl~,hl
gaan. Voor al die si tuaties tra s geen unä-,
te formuleren. In tegenstelling tot de Rool:1s-Xatholieke
Kerk, waa.r van bovenaf getracht ',.Jerd ac.n te geven hoe men in concrete si tua-
ties diende te h&'1delen,
~oesten
naar het oordeel ven de synode de gemeente-
leden zelf aan Ge hand van de 3ijbel ui 'tmaken , nen en b~j bepaa.Lde maa tregeleri
VEL.'1
'.';21~(e
b8s1iseing z!j zouden
de Gezetter. De synode
'd68S
bovendien op
het gevaar- dat men de eigen vera.:.'1two"JrdeIUk..l-J.eid vri.Lde af'schu i ven op '::erkelUke vergaderingen als classes en synoden.
Voorts meende de
SJ~ode
dat de
nadr~k
niet moest vallen
0)
sJûodale uit-
spr-aken of publis.::.::e af~c:Jndigi::lge:n, maar- op de opbouv van de gemeente door
prediking, catechetisch brieven aan de der~.JÎjs,
yerden
~(erken
onder~ijs
ge1.;ezen op
en huisbezoek. Al eerder had de synode in ~et
grote oe Lan g ven goed cat eche t.i s ch on-
voo raL toen Ln de zomer van 1942 de ge:!."'efJI'::leer::'e jeugdorgG..."l.isaties verb:Jde~.
Toen in noveaber 1943 in de .i.''iL de kaderleden verplicht
~.j(:;rà.en
'de Ger-
maanse groet r te orengen , stuur::leE de gcz aneni, :jke ker&::en oprri euw een adres
met een \-!o'JTd van protest naar de
R:,~n:sc:.Jmmissa:c"is.
Op 4 septenber 1944 ;Ierd bekend dat de christen-joden uit ':Testerbork naar Theresienstadt zouden
~orden
overgebracht. Voor het eerst in de bezettings-
tijd Xregen de ':cerken to en een per-soonl.ijk an t.voo rd
V3...."'1.
seys:.:-Inquart op een
adres dat z:,j, in verband met deze '.J8gvoering, tot hem hadden gericht. De RiJkscommissaris wees er in zijn 3-"'1.t',.;oord op, dat hij zich had voorgenoElen de
christen-joden niet te deporteren 'voor de arbeidsinzet in het oosten van het Rijk', maar hen met toestenmi~g van de betrokken joden bU gelegenheid zou evacueren naar een lffi1d dat bereid zou zUn om hen op te nemen. Vanwege de militaire situatie en het oorlogsverloop was echter besloten de christen-joden met het oog op hun veiligheid naar Theresienstadt over te brengen. In Theresienstadt leefden de joden, volgens seyss-Inquart, ongehinderd onder een eigen bestuur en dankz '] z _ ;~ Ln spanni.ngen had de
'Reich~fLihrer
SS I
(Hi®uler) tege~ deze maatregel gee~ oez~aar ingebracht. Bovendien wees Seyss-Inquart er op, dat aan de keri\:en gevraagd ',-ras om hun mede',.rerking te verlenen oij het uitvoeren van deze maatregel. Die
- 53 -
~ede'.}er~(ing
hadden
Zi;
geweigerd. Dat de
~j~sco~~issaris
zich toch zoveel inspanningen had getro0st
voor de christen-joden, vond zUn oorsprong in de aan de kerken gegeven be-
lofte de christen-joden niet te deporteren. 7 5 Het antwoord
v~~
Seyss-Inquart was gedateerd 5 september 1944, de dag
die de geschiedenis is ingegaan als 'Dolle Dinsdag', vanwege de vi.Ldst c geruchten die de ronde deden over een snel ophanden zünde bevrÜding en de paniek die deze geruchten veroorzaakten onder de bezettende macht en alle Duitsgezinden. Met 'Dolle Dinsdag' eindigde de derde periode in het verzet van de kerken. In de Gereformeerde Kerken voltrok zich in deze weken de scheuring, doordat di verse kerken zich
vr'jrna~\cten
van de synodebeslui ten Lnza.ce de 'leergeschil-
len' rondom o.a. de doop en de schorsing en afzetting
K. Schilder en S. 2.6
GreÜd~~us
V~~
de hoogleraren
als gevolg daarvan.
Periode IV: 5 september 1944 tot 5 mei 1945 Na 5 september verd Nederla:1d i'rontgebied. In de herfst i.,rerden de drie zuidelijke provincies van ons Land na vaak zeer zvar-e gevecrit.en bevr:jd.. Het noorden bleef onder de Duitse öezetting en
kreeg men al spoedig te
ma.~e~
Ü1
ce drie 1,.Jestel:jke provincies
met ernstige voedseltekorten. De hongersnood
die hiervan het gevolg was, liet ook de
ker~en
niet onberoerd.
Vfu~daar
dat
het noodzakelük is enige opmerkingen te maken over de algemene bezettingssituatie in het laatste oorlogsja&r. Als oorzaken van de 'Hongerwinter' kunnen diverse factoren worden genoemd. Ten eerste
~~s
er een ernstige
tr~~sportcrisis
als gevolg van de op 17 sep-
tember 1944 uitgebroken Spoorwegstaking •. Als represaille werd door de be-. zetter zes weken lang een voedsel embargo voor het westen kondigd. Toen in
nove~ber
~~
het land af-
het voeàselemoargo werd opgeheven, viel de lànter
in vaar-door- de aanvoer- van voedsel over de b.irinenvat.er-en onrao ge.Lijk :.,rerd. Het op grote schaal vorderen van vrachtauto's, paarden, fietsen en vooral
binnenvaartschepen verergerde de situatie. De veel te geringe lever&~ties
steen~ool
leidden er tenslotte toe, dat openbare nutsbedrijven zoals de
gasfabrie:ren en de electriciteitscentrales niet meer aan hun verplichtingen konden vold8en. Het regelen
v~~
voedselte~ort,
de bezetter,
ma~cten
àe k8U en de steeds hardere terreunaaat-
het leven VOQr veel mensen,
grote steden i~ het westen v&~ het land, ondraaglijk. 7'" u
75. 76.
Dellenan, 00dat v: niet vergeten, 646-650. De Jon g , :-~oninkrqk deel lOb, 276.
~8t na~e
in de
In deze perioèe deden de kerken een laatste appèl op Seyss-Inquart af te zien van maatregelen die Ln strijd waren met het geoaG van men se Lijkhe i.d ,
Het appèl eindigde met de woor-den r "Gerechtigheid verhoogt een volk, maar
de zonde is een schandvLek der natiën". 77 Volgens H.C. I'ouvr va s dit aPDèl geen protest meer, maar een requisitoir, een vernietigende beschuldiging. In tegenstelling tot eerdere protesten werd de 'excellentie' aangesproken. Zo - t ua t-l8. 78 8l Het adres aan Seyss-Inquart
ondeTstree~ten
k~arvan
~j~scommissaris
niet met
de keTken de ernst van de
de kerkeraden een afschrift ontvin-
gen, mocht niet in de gereformeerde kerkdiensten i-Jorden vooz-ge.l ez en , 1.79
I.'~en
vnld8 voorkomen dat het adres in de illegale pers zou verscnunen.
Het appèl werd wel verwerkt in een Adventsboodschap, die op de eerste en tueede zondag
WL~
december in alle protestantse
kerke~
diende te uorden. Vervezen werd naar de grote razzia's
i~
voorgelezen het kader van de
arbeidsinzet, het leegroven van Nederland en de moedTdillige o.a. de
i~frastructuur.
v8rnieli~g
van
30
Op de zondagen voor het Kerstfeest werd ook een
k~~selboodschap
voorge-
lezen in verband met het ernstige voedseltekort. Hierin werd vooral een beroep gedaan op de boeren en de schippers, al het mogelUke te doen om de nood te lenigen. Scherp werd de steeds meer om zich heen grUpende zwarte handel veroordeeld. Het probleem
v~~
de voedselvoorziening heeft de
~er~en
deze hele ,nnter
beziggehouden. Een afgevaardigde van het IKO zocht in december 1944 contact met het
R~}ksco~issariaat met
het oog op eventuele voedsellnilp die vanuit
de kerken kon worden geboden. Seyss-Inquart maakte
gee~
bezwaar tegen deze
voedselhulp mits deze hulp niet ten goede zou komen aan illegale groepen. Er ontstond toen een nieuue kerkelUke hulporganisatie, die proàeerde in overleg met de autori tei ten, vera...'1twoorè.el:jk voor de voedselvoorziening, en de boeren ver~{r\jgen,
i~
het n00rden
e~
oosten VWl het
l~~d
voldoende voedsel te
dat naar de steè..en i:1 het t.lesten kon T.1Orè.en getransporteerd.
In dit kader illaakte Rutgers, de vertegenwoordiger van de
Kerken binnen de hulporganisatie, een rondreis door de noordelUke ?rovincies. 81
77.
73. 79. 30.
31.
GerefJ~eerde
De.lLeman , O'Jde.t l·ni :T1 et ver~eten, 653. H.C. Touv , Het verzet der Hcrvor:nde Kerk (ls-Gravenha,s8 19L,,6) deel I, 76. G~2cA, Archief Geref:~HnQerde Kerk van Ar~sterè.2.lJ, i~v.nr. 3/".7, sededel -::g olj het afschrift v~~ het door het IXO verzonden adres (brief nr. 577] • Delle~~~, ODdat ~ni niet ver~eten, 660. Ri.ddor oos , strnd on t~Je'3 fro2:ltel1 deel 2, ;'73. - 55 -
Op veel plaatsen in het westen van het Land werden toen Interkerkel'jke Bureau' s gevonnd, die verantwoordelijk zouden zijn voor de eerlUke ui tdeling van de goederen onder de criteria. Deze
Interk8rkelU~e
~eest
behoeftigen op grond
va~
medische
Bureau's zouden ook de evacuatie
deren uit de grote steden naar het plattela.'1d orga.'1iseren.
V~~ ~cin
82
In Amsterdam vond de IX3-hulpverlening plaats onder de naam 'Hulporganisatie Amsterdam'. Het lukte om in de hongerwinter meer dan 7500 kin80 deren uit &~sterdfu" te evacueren. J Met het oog op de voedselhulp en de evacuatie van de
werd
Y~nderen
binnen de Gereformeerde Kerk va.'1 A~sterdam in januari 1945, op voorstel van d~. P.G. Kunst, een van de predikanten, een 'noodcommissie' ingesteld. 84 Op 13 maart 1945 riepen de in het IKO samenwerkende kerken op tot een bid- en boetedag in de 'Stille Heek', de week voor Pasen, 25 tot 31 Baart 1945. Boete in de betekenis van schuldbelUdenis, omdat het in de kerken niet 'vóór alles ging om God en
Z~jn
Rtjk, en Zijn Recht, ma..r om onszelf en
om het onze'. 35 Op 26 a0ril volgde een laatste oproep van het IKO aa.'1 de kerken de eerstvolgende zondag irr
ae
de mede':lerking van allen die
OB
op
kerkdi2nsten een dringend beroep te doen op b~.5
de voedsel voor-z i erri.ng in meerdere of min-
dere mate var-en betrokken. De hongersnood eiste op da t nou en t da.geL'jks vele slachtoffers. Je kerkleden ~Jerd daarom 00 het hart . naas t e ~ve verzacn , t en. 86 doen om h e t 1 0 t va.'1 de
gebo~den
alles te
Ruim een \-leek later capituleerde het Duitse leger in het bezette Nederland. In de
da.~diensten
voor de bevrUding op 5 mei, las men een boodschap
van de kerken voor die moest dienen als een inleiding op het gebed. De kerken, aldus de boodschap, gedenken in "diepe eerbied allen, die in deze jaren onherstelbaar getroffen zijn; hen die in gehoor-aaamhe.Ld en t rouv
het leven lieten te
l~'1d,
ter zee of in de lucht; hen die in concentratie-
kampen hun bitter lot droegen; de joodse landgenoten en het hun ten hemel schreiend
o~recht;
aa.'1geda~'1
talloze anderen.
Hun offer blUve ons duurzaam in herinnering, nu mj de nieuwe periode der geschiedenis intreden.!! 87
82. 33. S~.
85.
De Jong, Konbkrijk deel ros , 246-247. ibides, 254. GAA, Archief Gerefo~eerde ~erk V~ i~sterdffin, i2v.nr. 163, kerkeraadsver5aderincen op 6 en 20 januari lSL,.5. DeLl.eman , Opdat l..fi niet vergeten, 663.
36.
ibiden, 665-6é6.
37.
ibidem, 666.
- 56 -
notule~
HOOFDSTUK III De Gereformeerde Kerk van Amsterdam in de jaren 1940-1945
3.1
Organisatie De Gereformeerde Kerk van
telde bU het begin van de bezettingst'jd 13184 leden: 7782 beLljdende en 5402 doopleden. 1 In de bezettingsjaren Amsterdlli~
bleef het ledental nagenoeg constant, wat blUkt uit de cUfers van 1946. Ondanks de Vrijmaking telde de kerk in dat jaar 13458 leden: 8143 belijdende en 5315 doopleden. De daling van het aantal doopleden en de st'jging van het aantal belUdende leden zou er op
lQl~'len
duiden, dat het aantal gezin-
nen met kleine kinderen was afgenomen.
De kerkeraad bestond in 1942, het laatste jaar in de bezettingstud dat er nog een jaarboekje verscheen, uit acht predika.'lten, 137 ouderlingen en 77 diakenen.
2
Als regel vergaderde de kerkeraad tweenaal per maand. Een
keer 'in brede samenstelling' en een keer' smal' d.l.·T.Z. met of zonder diaxenen. In de 'smalle' vergaderingen werden vooral 'zaLen van opzicht
en tucht'
bespro~en.
Zelden echter waren alle
ker~eraadsleden in
de 'brede'
vergaderingen aanwezig. In de laatste oorlogsmaanden b·J8.lTI. het vaak voor dat
de vergaderingen slechts door dertig à veertig leden werden
bUge"~ond.
De
predikanten hadden bij toerbeurt de leiding va.'l de vergaderingen. Met het oog op een goede bearbeiding had men de kerkelijke gemeente opgedeeld in acht
,~ken
(zie bijlage I). Na de komst van de negende pre-
dika.'lt in 1944 werd dat aa.'ltal uitgebreid tot tien (bijlage 11). Deze
~j
ken waren weer verdeeld in blokken met ieder twee ouderlingen. Ieder blok omvatte ongeveer v:jftig adressen, die zo raoge Lijk een keer per jaar door de
ouderlingen werden bezocht. Zo bl'jkt uit de gegevens van 'f.'k III, een 1..J'jk die verdeeld ;ms in zeven blokken, dat in de winter van 1939-1940 door de ouderlingen in totaal 329 bezoeken verden afgelegd.] De gecommitteerden tot de
vergaderden meestal
1. 2. 3.
t~/eemaal
~~k,
per
zoals de ma~~d
wJkouderli~gen
werden genoemd,
onder leiding van de
t~jkpredikant.
Jaarboek ten dienste van de Gereformeerde Kerken in Nederla.'1d 1940 'Van Z\jn schoonen dienst 1 Ja2.rboekj e Gercfor:neerde :':erk van P.xnsterdaTJ 1942 GA...4.. , Arch i ef Gereformeerde Kerk va.'1 Amsterdam, Lnv.nr-. 253- rvo 0
- 57 -
In deze wjkvergaderingen
zaLen aan de orde
k,{a~en
~mren
ook de diakenen aanwezig voor aover er geen
die betrekking hadden op het bestuur van de gemeen-
te. De bestuurstaak, of zoals werd gezegd 'de kerkregering', berustte bU de
prediLanten en de ouderlingen. Een commissie van beheer bestaande uit twintig leden, had de verantwoorde_
lijkheid voor de financiële aspecten van het Lerkelijk leven, zoals de uitbetaling van de predikantstractementen en het onderhoud van de kerkgebouwen. In dienst van de commissie van beheer stonden meer dan tweehonderd 'corporatiebroeders' , vr'jwilligers die zorgden voor de inning van de vaste vrijwillige bijdragen en de gelden voor de zending. De vaste vrijwillige bijdragen vormden de
belang~jkste
bron van de kerkelljke inkomsten.
Voor het houden van kerkdiensten, als regel tweemaal per zondag, had de Gereformeerde Kerk
V~l ~,sterdam
de
beschik:~ing
in het centrum van de stad de Keizersgrachtkerx; de FUnenkerk; in het tegen\Joordige oud-zuid de zuid de Waalkerk; in oud-west de
ker~gebouwen:
over zeven i~
het oostelijk stadsdeel
Buiten-~llstelkerk;
Haarlerrti~erpoortkerk,
de
in nieuw-
~assaukerk
Raerakark , Het Lrigang van 17 m.ei 1942 ltler'::1en, uitslui t.end
'8
en de
morgens, ook
diensten gehouden in het gebouw Oude Schans .i.n het cent.rum van de stad. De kerk van lUJ.sterdan droeg ook verarltwoorciel:jmeid voo r' het zendingm"erk
in Nederlands-In
Noord-Holla~d
was de kerk
Vffil
~:ame~s
de gereformeer-
Amsterdam zenèende kerk en had
daardoor de zorg voor drie missionaire pr-ed ican ten r F.L. 3akker, D.J. 3. Al,»
laart en G.J. van
Ree~en.
Voor het zendingswerk onder de joden was in 1929
ds. C. Kapteyn Dzn. beroepen.
Aa~dacht
achtige 'chinezen en oost2rlingen'. Het
heid door het optreden
va~
was er ook voor de in Amsterdam woonev~~gelisatiewerk
straatprediker
~.
kreeg vooral bekend-
Baas.
De diaconie had de zorg voor de behoeftigen en daardoor had de diaconie van de Gerefonneerde Kerk van Amsterdam een permanerrte
vert8g8~1~·,roordiger
in
de Ar.nenraad. In dit gemeentelijk orgaan waren 190 instellingen vertegenwoordigd die alle:
~."erkzaam
uar-sn 0'9 het terrein van de
hulpv8rl~:ming,
zoals in-
stellingen voor ,fjkverpleging, maQtschappelljk en diaconaQl werk. De diaconie vas bovendien verant\Joordelljk voor de gang van zaxon in 'een rusthuis voor ouden van dagen'
OD
de
ting' •
- 58 -
~'JieUt.le Here!"'~5r3.cht
en een 'l,.fezeninrich-
3.2
De nredikanten Aangezien de predikanten binnen de Gereformeerde Kerken een belangrijke positie
is het noodzakelijk om kort aandacht te besteden
inna~en,
pr-edá.kan t.sn die in de bezettingsjaren aan de kerk van
~fJ.m3t8rdam
aa~
de
verbonden
i,Jaren.
Op 11 mei 1940 stierf ds. J.L. Schouten, de oudste predikant in de kerk Amsterdam. HU ,;as geboren in 1872 en in 1920 naar
va~
va~
Landelijk werd hU bekend als voorzitter van de synode van
P~sterdam
P~sterdan
gekomen.
de synode van flxnhem (1930),
(1936) en de generale synode van Sneek, waar-
van de eerste zittingen werden gehouden in 1939. De synode van
&~sterdam
kreeg bekendheid door het besluit in verband met de NSB en de CDIT. In de kerkeraadsvergadering van 16 mei 1940, een dag na de capitulatie van de Nederlandse strUdkrachten, werd ds. Schouten herdacht. Dr. F.è!. Grosheide, hoogleraar in de theologie aan de Vrije Universiteit en mederedacteur van De Heraut, nam toen tijdelijk op verzoek van de kerkeraad, de pastorale zorg voor de
'~jk VW1
ds. Schouten op zich. Pas in 1941 zou de vacature-Schouten
worden vervuld. 4 Op ds. Schouten volgde in leeftijd ds. T. Ferverda , H'j va s geboren in 1376 en diende achtereenvolgens de kerken van Aonrrickendam (1905), Vlissingen (1911) en sinds 1913 Amsterda:rr. :Taast zjjn
predi~(antschap 1.JaS
hij curat.o r van de Vrije
Universiteit en Q.a. voorzitter van de Vereniging voor lager Gereformeerde Grondslag in 1fcjs op het Gereformeerd
~~sterda~
G~anasium
ten ,ms hij de nestor van de
onde~~js
op
en leraar Hebreeuws en godsdienstonder-
in de hoofdstad. Na de dood van ds. Schou-
predi~anten
in de kerk van
Amsterda~.
In septem-
ber 1944 werd h\j door de Duitsers gefusilleerd, nadat in een b'jgebouw van de Keizersgrachtkerk ~Jap8ns en distributiekaarten ~ar8n gevorrden. 5
In 1914, een jaar na ds. Feruerda, Deze
predi~ant 1"'8
k~r.9-~
ds. H. Mulder naar
A~sterda~.
geboren in 1378. In 1904 deed hU intrede in zUn eerste
gemeente, de kerk van Zaamclag. Vier jaar later ging hU naar Harder,njk. Hij 1,Jerd ge type erd als de pr-ed.i.kan t die benadru..tete dat 'het T100rd het
:~lOest
doen'. Da~roD varen er gee~ spitsvondige constructies in zUn preken. Evenmin
I
,+.
5.
GAA, Archief Gerefor:aeerde Kerk van Am.sterè.3..n , Lnv .n:-, ló6, notulen van de kerkeraadsvcr gader-i.ng op 16 mei 19l~:J. Joh. de .Iaa s , Gecieaxt U~J voor;:;-an.;;8rs (Haarlem 1939) deç:,l Ll L, 78.
- 59 -
nam hÜ de actualiteit als uitgangspunt.
6
In de bezettingstüd zou zo'n be-
nadering kunnen leiden tot het houden van 'Vjdloze' preken, als bewst actuele gebeurtenissen niet aan de orde werden gesteld. Als van wijk VII/VIII diende ds. Hulder de
~(erk
predika~t
van Amsterda'1l tot aan zijn
emeritaat in 1946. Hij overleed in 1962. Drie predikanten varen in 1921 naar Amsterdam gekomen, namelijk
S. Doornbos, B.A. Knoppers en D. Sildcel. Ds. Doornbos ,ms geboren in 1333 en kwam uit 's-Hertogenbosch. Aan deze kerk was h'j verbonden sinds 1'117. Daarvoor diende hij enige jaren de kerk van Doetinchem. In Amsterdam stond hU bekend als een goede pastor die de mensen in zUn
,~k
kende. Die Injk
"as de Indische Buurt Haar veel arbeiders Hoonden. Sa-nen me t ds. Kapteyn "as hU actief in de z endá.ng onder de joden. In het we ckbl.ad De Heraut verzorgde hij de rubriek 'kerkelijke berichten'. In 1950 ging ds. Doornbos 7 met emeritaat. HU overleed in jèUli 1963. In hetzelfde
ja~r
als ds. Doornbos, kvam ook ds. Knoppers naar iUnster-
dam. ZUn eerste geloeente vaa r hij intrede deed in 1911", Kapelle-3iezelinge.
Va~d~r
vertrok hU in 1916
het Zeeuwse
\,,"-S
Alselo. In 1931
na~r
\~s
hU gepromoveerd in ';üélster op eeO'i dissertatie over 'Die .Iugendbev-egung in den }!ied8rlanden, ihr T,Tesen und ihre pädagogische Benandl.ung :J.i t ver-
gleichonder 3eriicl:l:;')ichtigLL'1g der Deutschen Jugendbeve gung I zat j ar-eni.ang L1 het hoofdbestuur van de
~rederla.ndse
..
Ds . :::noppers
30nè. van Jongeli:1gs-
verenigingen op Gerefor::::eerde Grondslag .. Tot augustus 1940, toen het blad een
ver sch'jnángsvor-ood
In Amsterdam
'.JaS
se~~kwartier wet
kreeg opgelegd,
vas
h:j
modeverkcr
van De
Ref'ornatd e
ds. Knoppers de predixant van ,"';jk VI: de Pijp en het de 3uiten-Amstelkerk in de Albert Cuypstraat.
30 juni 1941 tot 22 augustus 1941 zat ds. :u10ppers in
ka~p
)'il-
V&~
Schoorl ge-
vangen.
De 'Sicherheitspolizei' arresteerde op 30 juni
19L~,
in
verba~d
IIlet de
opheffing van de politieke partUen, negen tig voo.raanat.aande antirevolu tio-
nairen. Dat ds. Knoppers tot die prominente
a~tir8volutioélairen als
dr. A.A.L. Rutgers en mr. J. DonnGr verd gerekend,
hi~g ~~arschUnlUk 2~en
met een spreekbeurt die hU enige ':.reken daarvoor had gehouden 09 het 75j~rig
6.
7.
feest
v&~
de J.V. 'Paulus' te
~eeGp.
Op dat feest had ook Colijn het
De Haas , Geden:et u,·; voorga'1~ers deel V, 65. Jaarboek Gereformeerde Kerken 1963, 436-488. De Haas , Gedenkt u;, voorg3.-'1 c,;.'.'rs deel IV, 147. Ja~rboek Ge~efQrmeerde Kerken 1969, 480-481.
- 60 -
,
voo rd gevo erd en volgens de 'Sicherheitspolizei' zouden toen 'staatsfeindliche Sachen' zijn besproken.
8 Na acht
r~!eken
gevangenschap rerd ds. Knopper-s T.
vrijgelaten. Later in de oorlogsjaren kreeg hU contacten met de illegaliteit.
Na de moord op ds. Fer,.rercia b leende de
~erkeraad
september 1944, dook h'j onde r , Officieel ver-
hem, tot de bevrijding in mei 1945, studieverlof.
Ds. Knoppers heeft de kerk
Amsterdam gediend tot a~~ zijn emeritaat 9 in 1954. HU overleed in 1968. De derde predik~~t die in 1921 in Amsterdam werd bevestigd ;ms ds. D. Sikv~~
kel. Daarvoor was hij predikant, van 1912 tot 1917, in Leidschendam en vanaf 1917 in Klundert. HU werd getypeerd als een predikant die bezorgd ,;as over de ontwi~~eling v~~ het kerkelUk leven vanwege het gevaar v~~ verstarring. la Ds. Sikkel heeft sterk geleden onder de scheuring in de Gereformeerde Kerken als gevolg van de noch in het boek
Vr1jmaki~'1g. v~'1
De Haas
:'Joch in het 'in msmor-Lan '
V2....'1
~rordt
bezetti~gstud
iets gezegd over de
ds. H.;3. Bouma ,
en de
houding van ds. Sikkel tegenover de bezettende macht. Ds. Sikkel ovez-Lo od
in 1950 op 62-jarige leeftijd. Een pr-ed.i.kan t die in de Gereformeerde iCerl( van :l;::sterd.2.:.u groot gezag genoot,
~~s
gemeente
ds. S.G. de Graaf. Deze preèixant T8.s
r...
Oosterzee, me
h~j
~ms
geboren
i~
1339. ZUn eerste
diende van. 1913 tot 1917. Ven 1917 tot 1919
stond hij in st.Pancras cva , en vandaar ging :tij naar- R:jc·.fjk (Z.H.). In 1923
:nram h U naar A::J. st: rdan • De Graaf Herd vooral bekend door zUn preken, vaar-m dat God met de mensen had gr,,;sloten benadrukte. Van hem
:n~j Z~~:1
vaak het Verbond ?reken gebundeld
en in druk verschenen, waardoor het mo ge l.'jk is o.n en.i g Lnz i.ch t te krjjgen in de man i er- \·marop h'j zijn
pre~":en
actualiseerde. :2e::1 deel van. deze pr'e.cen heeft
hU uitgesproken in de eerste maa-iden van de bezettingstijd. I:1 het aLgemeen
stelde hij zich heel beho edaaam op bij het actualiseren of concr-atd aer-en van het b'jbe LgedeeLte dat het onde.rwe rp vor:nde van z'jn preek. In zUn rede op 2Q I
~ei
1940 had
Seys~-Inquart o~de~,eer ~e3proken
de ru euvo orde' die nu gevestigà zou ',vorden.
ll
over
Ds. De Gra2.f reageerde in-
direct daarop door, i~ zUn presK over Openbaring 1~:14-2Q, te s~r8ken over I
de n i euue lTe2"'eldorde' die C-od tot stand zal brengen. Volsetls De Graaf kon
B. 9. la.
H.
Delleman, ODda.. t ".,";j niet ver.?"sten, 222. De JO:J.g, Koni~1-~c:"~ik deel 5, 1;3-139. De Haas, Gedenkt UH VO~Tf;a.'12'er3 deel IV, 323. H. s. Bouma L"1: Jao..rboek Gerefor:leerde Kerke:]. 1951 . 'D . Uv vo~r~~~6er3 d ee 1 ;, T l~~ · oOÁ: Zle - e" ~~as, G'" eae~~0 ~~. Zi8 blE!.dz:jde ::; Vo..~ d ez s scriptie.
- 61 -
dat 'Gods revolutie' ,urden genoemd. Tegenover de nieuwe wereldorde die mensen tot s tand r../ilden brengen en ",aarb') men geen acht gaf op een mensenleven om dat ideaal te bereiken, ve rd in de preek benadrukt dat 'de ná euue gemeenschap der mensheid' zal "orden gevormd door 'het rri euve Jeruzalem'. 12 Daardoor ook de nadr~ op de waarde van ieder mensenleven voor God. Uit een preek op 13
o~tober
1940, gehouden in de FUnenkerk, is het
volgende ci taat: "Zo zullen we ook in de t egenuoo rcä ge '..Jereldbeueging, in de omoent e.Li.ng , waarvan I·,e spreken, moeten onderscheiden tussen dat, ",at in het geloof gezien uit de hand van Gods liefde kan aanvaard 'lorden en dat, l.rat tegenover het beginsel des geloofs staat, opdat het ook van ons niet gezegd zij, dat God eens bezoeking zal doen over hen, die vreemde kleding dragen."
p
./
Op 24 november 1940 werd in ve r-oand met 'de nood der t'jden' op verzoek van de classis 's-Gravenhage ook in de kerk van Amsterdam een bidstond
gehouden. Het ,.ras een maand nadat de, in het Convent samenHerkende, kerken een rekest bij Soyss-Inquart hadden ingediend in verband met de discri~ine rende maatregelen tegen joodse a..abtenaren. 14 De Graaf preekte die zondag in de
'~alkerk
over Zefanja 3:8-10. Over het joodse volk werd naar aanlei-
ding van de tekst het volgende opgemerkt: "Deze profetie geldt in de eerste plaats letterl'jk de joden ( ••• ). En denkt, er da"l aan, dat eens geheel Israël in zijn uitverkorenen zal zalig \Jorden. Er bl'ift tot de jongste dag een belofte voor de joden, van t God heeft Zijn verbond met dat volk, geL'jk Paulus zegt, niet verbroken." 15 In de preek ",erd dus niet gefulmineerd tegen concrete maatregelen van de bezetter, maar vele goede verstaanders hebben waarsch;jnlijk aan een half woord genoeg gehad. In de latere perioden van de bezetting zouden bij ds. De Graaf niet zozeer de maatregelen van de bezetter en de politiek van narificering, maz.r de kwestie van 'de leergeschillen' alle aandacht krijgen. HU heeft zich veel moei te getroost om de dreigende scheuring in de Gereformeerde
Ker~en
te voorkomen en toen deze toch een feit werd, heeft hij
zich zeer ingespa.."lnen om de breuk te helen door zUn bUdrage aan de 'Vervangingsformule', die op de generale synode va"l 1946 ",erd vastgesteld.
12. 13.
14. 15.
Preek gehouden op zondag 16 juni 194D in de .Jas aauker-k. Zie: Vuur OD aarde! Predikatiën van ds. S.G. de Graaf. Zevende bundel (Goes z.j.', 131-144. Preek naar aa~eiding va~ Zefa~ja 1:8-1;. Zie: Vuur oD aarde! Achtste blL"ldel, 26. Zie bladzijde 39 van deze ocriptie. Vuur aD aarde! Achtste blL~del, 72. - 62 -
In 1950 ging ds. De Graaf met eoeritaat. Hij overleed in 1955. preè.i~;:ant
De j ongste In 1937
_O..ram
die jaren ds. P.G. Kunst.
Ll de kerk van Amsterda:n va s
h'i als dertigjarige vanu i, t Deventer, z'.;n eerste st.ancp.Laat s
Haar hij in 1931 in het ambt van pr-edj.xan t bevestigd ve r-d, naar Ansterdarn.
In 1936 was
h~
i~vloeden
gepromoveerd op het onderwerp 'Joodse
bU Paulus'.
In de jaren 19L2 en 1943 zette hij zich in voor de leden van de gemeente, die van joodse at'kom s t var-en en ondanks hun doopbevijz en werden gedeporteerd. Dr. Kunst ging in 1971 met e:.1eritaat en overleed tien jaar later, in apr-i.L 1931. Ter vervulling va."l de vacature, di2 in mei 1940 L'jden ven ds. Schouten, Herd in 1'741 cis. pen. Van 't Veer was in
190~
~'1.3.
\laS
16
ontstaan door het over-
van 't Veer uit GronL1gen oeroe-
geboren. Hij diende als
predij~t
eerst de kerk
van Zevenbergen (1931) en daarna die va."l Groningen (1936). In &"sterda." werd hij de pr-edi.xan t van
Ds.
l,.J~jk
IV, de uijk rondan de Funenke rk in A.rnsterdam-Oost.
't Veer promovesrde op 3 juli 1942 op een dissertatie over 'Cateche-
Va.~
se en catechetische stof "2nige
'-,re~\:e·:1
b~
CalvUn '.
later, op 11 augustus, '..r erd h'j gearresteerd naar aan.Laidi.ng van
ziJn gebed in de Gereforneerde Ker-k van 2'...ro11e, l.-Ja2.r hij op 3 me.i, 1942 l,.;as voorgegaan. Sen 2'.'Jolse ke rkganger , lid van de N83, had hem aangebracht vanvege zijn gebed voor de :Coningin en de bede om verhindering va" 'het an.ti-christel'ik rnk'. Bq dit La., tste had hij niet zozeer het. Derde Rijk als Hel de Sovj etunie op
het oog. Op 5 september uerd h.' vr'jgelaten; van oktober 1942 tot december 19L,] dook hij onder .17 Dr. Van ~en
I
t Veer overleed plotseling op 17 augustus 1944.
groot annt.al, preekschetsen en preken van VaJl
t
t Veer zUn bewaard ge-
bleven, waardoor het mo ge.Lijk is om, evenals blj De Grae.f, te zien hoe Van ft Veer in zijn pr-eken bijbelteksten concretiseerde. In de meeste preken ire rd 'Jeinig of niet gez Laspee.Ld op maatregelen van de Duitsers of
O~)
de
bezettingst~jd
in het
algemeen. Een voorbeeld daarvan zUn de twee pr exen die op 13 augustus, enige dagen voor z:jn dood, door Van 't Veer in de sproken.
13
Fu~en-
en i.[aalkerk \,rerc1.en ui tge-
VO':Jral in de preek over 1 Koningen 19 '..Terden Hel t.o e speLi.ngen ge-
macict op de kerkelUke moeiten
e~
spanningen, maur de invloed
VQll
de Lliitse
bez.etting op het leven V3.. alle dag in dit v'jf'de oorlogsjaar ',-1a8 in de preek Yl
niet merkbaar.
ló.
17. 13.
li':: VOC,.~g8.11~;;erS deel 1'1, ;·53. 00dat ~i niet v8r~eten, 234. ;-·I.3. van Tt Veer, 'Elia tredenci voor de vierschaar G:Jè;:: I. Preek over 1 Koni~c:en 19:9-10. 'Het leven der goede '..: erken t . 0reek ov·::;r zond&~; 32 va:..'l cis Heià.sloerf:se Ca t cch'i smus ,
De Haas, Gedenkt Delle~~1,
- 63 -
Een aantal jaren ,ms ds. Van 't Veer voorzitter v~~ de Bond van Gereformeerde Mannenverenigingen in Nederland. Een keer per jaar organiseerde deze Bond een landelUke bUeenkomst en het was
de
d~~
ge'~onte
dat de voor-
zitter het openingswoord uitsprak. In die toespraken werd wel, zU het zeer voorzichtig, geprobeerd om bepaalde bUbelgedeelten met het oog op de situatie onder de Duitse bezetting te actualiseren. Op de bondsdag van 3 juli 1940 sprak Van 't Veer in zUn openingswoord naar aanleiding van Openbaring 11. Hij zei toen ondermeer het volgende: "(De Kerk) doet niets ander-s dan profetisch getuigen. Haar geen enke.Le vijandige macht kan dit getuigenis breken. ( ••• ) Een overheersing van de Kerk over de politiek is even zondig als een politiek, die over de Kerk vil heersen." Naar aanleiding van de leden van de Mannenbond die in de meidagen van 19i,0 '.Jaren gesneuveld 'Jerd, met een hint naar de NSB, opgemerkt:
"Niet de roep van het vader-Land, niet de trouw aan ons Vorstenhuis, niet een cultus van bloed en bodem, was het hoogste. Ze hebben deze gaven Gods niet tot afgoden gemaakt, \.Jaarvoor zij bogen.
~~ar
ze hebben het gebod des
Heren gehoord, dat hen riep ZUn gaven te verdedigen en het leven ( ••• ) er voor te geven.,,19 Een jaar later, op de bondsdag van 23 juli 1941, werden de hoorders in de openingstoespraak opgeroepen te volharden o.a. in het 'de geesten beproeven of zU uit God zUn'. Gezinspeeld werd op 'nieuwe gedachten, nieuwe leuzen, ni.euwe ideeën en ideologieën'. 20 Evenals in de pr-eken van De Graaf werden in deze toespraken van Van 't Veer concrete maatregelen van de bezetter niet genoemd. Het toepassen lUkheid van ieder lid van de
v~~
het gesprokene was de verantvoorde-
M~'1nenbond
individueel.
In zijn laatste levensj aar koos Van 't Veer
L~
de kve s t i e van
t
de leerge-
schillen' de kant van Schilder en in die tijd reisde hij , voor sover- dat nog mogelijk
~as,
door het hele
l~~d
om de zaak van Schilder te bepleiten.
Ook voor Van 't Veer geldt, dat bijna al zUn aandacht in die tUd gericht was op de kerkelijke problemen, door Ridderbos genoemd de strUd op 'het tyeede front,.21 ZUn plotseling sterven w~s er de oorzaak van dat zUn standpuntbepaling in 1944 niet
bi~'1en
de Amsterdamse kerke raad tot een ernstig
19.
HDe, Archief i·';.3. van 't Veer, brochure 'Het enige ,rapen', 1.3.
20.
ibidem, brochure 'Volharding l
21.
Ridderbos , Striid op b;ee f'ronten deel 1, Arr.
,
8.
- 6i, -
conflict leidde, ,rat ui t had kunnen Lonen 00 z:,jn schorsing en afzetting , K t erQaill. " 22 erK vaniAms als predL:ant VB..'1 de Gereformeerae i
In de ker-karaadsver-gader-Lng i~î
pr-sd.i.kan t sp Laa t s ~,'Iet
VEL'1-
1 april 1')43 ver-d besloten een negende
te stellen en direct met het
bGroe9i~gs~. .r erk
te beginnen.
de koms t van ds. D. Ri.rigne.Lda uit Drachten :.Ierd in het voorjaar van
1944 deze vacature ver-vul
ö
,
Ds. RL1gnalda vas geboren in 1399. In 1923 ver-
bond hU zich aan de kerk van Leimuiden, zUn eerste gemeente. In 1923 ver-
trok h'j naar :Iiddelburg, vraar- hij vijf jac.r bleef. Van 1933 tot 194Cl diende hij de kerk van ten.
HU
~~s
enige
~'J8asp
tUd
en nam daarria een beroep aan van de kerk L'l Drach-
18gerpredik~'1t
het initiatief tot de oprichting aan mili taire
QQrlogsge~~:ond.en
V8...'1
geweest en
n~~
na de TeidaGen
V~~ 19~O
de :Tederla.:'1dse Vereniging tot steun
en invaliden. In Amsterdas had hij contacten
met illegale org~~isati8s.23 Na P~sterdam heeft hU nog enige ~~dere gemeenten gediend. Ds. Ringnslda overleed in 1976. Een
b~Jzondere
plaats onder de predikanten nam ds. C. Kapteyn Dzn. in.
In 1929 Yas deze predikant door de kerk
v~~ Amsterda~
oeroepen V08r het
a endi.ngover-k onder- de joè.en. D:::. Kapteyn ',.,ras geboren in 13'95. ZUn eerste gemeente als heeft h\j
predi~;:ant
t~,~:dens
'tras de :ccrk van
:::oerd~jk•.Us mission.air-predi~:a.rlt
de -oezetting veel voor de joden .cunnsn doen en met name
Voor de christenen onder hen. De zending onder de joden is door de bezettende macht nooit of:icieel bod en , 2L. Pr-a.c "+" veroo ",lSCh
~.·ler
se bezettingsautoriteiten
dh' . ech. t er door,d e et. '..lerK nage~oeg onmogel~k gema~(t.
Al in september 1940
ve rd De t·:essiasbode een ver s chvni.ng sver-bod opgelegd. Dit blad '.,rerd voordien in een oplage van 30.000 exeDplaren naar joodse adressen in zonden. Het
ze~dingsblad ~
~edçrl~~d
de Gereformeerde Kerken in Nederland
ver-
~
de
zending onder de joden ,ias bestemd voor de achterbB..'1 en zorgde voor de nodige infornatie over dit
ze~di~gswerk.
Het blad
~reeg
geen papier meer t0egewezen en een maand later volgde
in februari
19~2
ee~ versch~~ingsver-
bod. Ds. Kapteyn zat in de oorlogsjaren tHeeraaal gevangen. De eerste keer,
van 4 mei 1942 tot het einde van 1942, verbleef hij als giJzelaar in st. Hichielsgestel. In ziJn
22. 23. 24.
vergaderi~g
van 13 juni
19~2
benoemde de kerkeraad
G. Harinck in: Biografisch Lexicon deel 3, 365-366. De Haas, Gedenkt uw voorgangers deel V, 136. Delleman, Opdat \Jij niet vergeten, 145. Dit gegeven in strijd met '-lat De Jong vermeldt in: KoninkrUk deel 4, 749. - 65 -
tot hulpprediker voor de zending onder de joden dr. J.H. Becker. 25 HU zou een deel van Kapteyn's uerk voortzetten. Becker ,~s geboren in 1904 en sinds
1733 diende hU de kerk van Krommenie als hulpprediker voor het evangelisatieuerk. Tot 1946 zou hU aan de kerk van j\msterdam verbonden blUven in verband 26 Kapteyn uerd eind 1743 opnieuu gev~~genge met de zending onder de joden. nomen, nu op beschuliiging van hulp aan joden. Na een ver'bljf in de strafgevangenis van Scheveningen en het concentratiekamp Vught
~erd
hU 5 april 1944
weer op vrUe voeten gesteld.
3.3
De kerkeraad en het besluit van de generale synode in verbend met de NSB en de
cru (1936)
Op de generale vergaderde,
SJ~ode,
~erd
die
V~~
25 augustus tot 2
V~~
op verzoek
o~tober
1936 in
ili~sterd&~
diverse kerken een besluit genomen over het
lidmaatschap van organisaties als de NSB en de C;;U. Na uitvoerige discussie
spra.~
de synode tenslotte uit, dat er voor leden
van de Ger e f'ormeer-de Kerken geen pla2.ts mocht z:;n Ln oz gan.Lsaties ciie ui tgi:1-
gen van
onschrif~uurlU~e dwêli~gen
'lei~ers~eginsel',
als het
de nationalis-
tische to tal.L taire nach t s sbaa t en de a..YJtimilitaristische ver:.. -erpi.ng van de
oorlog.
In de
prediki~G ~oesten
on~chriÎtuurlUke
deze
beginselen
dui~el~k
worden
aan- en afgeueze:1. Leden die bU de bedoelde org5..J.'1isaties ·,.,r'a.ren aangesloten dienden ve~a~nà te vorden om dit li~~aatschap te beëindigen. Gebeurde dit niet
d~~
zouden de kerkeraden deze mensen als ze belUdend lid
Avond~aal moete~
afhouden. Hielp dit niet
d~~
~~ren,
moest v9rdere C8nsuur
toegepast "vederom onder oef'en.i.ng van grote Lankaoedj ghej.d ms t
name
van het ~orden
'.-rat het
tempo der openbare vermaru.ngen betreft". 27 De synode van sneek (1'139) kreeg te maken TIet een aarrtal, bez"I.-!e.:.'.rschrifte:c1 tegen dit beslui t , Deze bez ua r en
~,rerden
echter door de synode 'als niet ge-
23 grond I afgel,Jezen. In maart 19.41 bekrachtigde de Vo:)rtgezette SYlloàe van Sneek/Utrecht het besluit uit 19;6. De synode sprak uit dat 3r kerkellk moest worden 'gshandeld' :net leden
25.
~~~,
van
de gemeente die beginselen van de :':,sB, 1.1eli:.:e in. str;5d ,:·:aren met
Archief Gereformeerde Kerk van
ker-ke raad sver-gadar-Lng o? 13 juni
26. 27. 2'3.
Ansterd~~,
inv.nr. 167,
nov~len
19~.2.
De Haas, Gedenkt uw V00r2an?ers deel IV, 3~-34. Acta v~~ de Generale 3 ode van de Gerefo~eBrde Kerken in Nederl~~d Ansterd~~, 25 áUgustus tot 2 oktob2r 1]36\ artikel 272. ibiden, (S~e2k, 29 augustus tot ó o~:.:tobGr 1-)~'9) arti~el 309. 1
-
co " -
schrift en BelUdenis, 'aanhangen,
voorsta~~
of propageren'. Ieder geval
diende wel op zichzelf te wor-den beoordeeld. Het 'aanhangen, voorstaan en propageren' zou ook plaats
;Ql~~en
vinden,
zo~der
dat iemand officieel
lid was van de NSB. Tenslotte zei de synode dat het
a~nouden
van het
29 Avondmaal niet altUd tot exco~~th~icatie behoefde te leiden. De kerkeraden werden van dit besluit op de hoogte gesteld via enige modera~en
mededelingen van het
va~
1941. De kerseraad
belangstelling bi erva~
van de synode in een brief d.d. 1 april
de Gereformeerde Kerk van " , 30 ~ennls genomen •
Enige weken daarvoor
~ms
rooms-~atholi9ke
in alle
voorgeleze~,
A~sterdam
heeft 'met
kerkdiensten een
'~arin
nadrukkelUk werd gesteld dat het lidmaatschap van de NSB 'in hoge mate ongeoor1 00 f dl was. 31 Voor een 11'd herderlUke brief
van de gemeente was dit herderlijk schrUven episcopaat aanleiding, zich in het verzoek
lTIet
volgens de
een
soor-t ge
briefschr~jver,
ee~
va~
het Roows-Katholieke
brief tot de kerkeraad te richten
L'tke principiële
uitspraak
te
doen. Er
var en,
gemeenteleden die niet ne cr aan het Avcmd.!:'i,aal
deelnamen, omdat leden die tot d e ?.JSB behoorden lJel aö11.'1 de
Avo~1dD18.als-
O?
tafel aangin.gen. ~~ De kerke raad an t.icoo rtide r lITe dezer zake neemt d.e kerkeraad in acht
de beslui t en van Ge
Ge~erale~ynoden.
De \.Jijkouderlingen ':lerd opgedragen
om met de briefschr~jver te gaan praten 33e n uit hun z-apoor t , enige ~.,le:<:en later, blijkt dat dit gemeentelid het ant.uoo rd van de i{erkeraad bevredigend vond. In de notulen van de kez-kor-aad sver-gade r.lagen in ds periode 1940-19L"5 z:ln geen vOJrbselden te vinden van excomnun.i ca t.l e , ook 1:1e1 gen.oemd de
'laatste trap van
of de 'afsnUding' van de kerkelUke gemeenschap.
cens~ur'
'.'lel bl\jkt uit de notulen dat gemeenteleden die bchoor-den tot de GDU of de
~TSB
door de 1.f}lcouderlingon l-.:orden "ve rmaand ", V08r de de sue cr-ef'f'ende
gemee~'1teleden
va s dit vernaan vaak amleiding 0,:: zich aan de kerk te
onttrekken. Zo werd in de
k8rkeraQdsve~saderi~gvan
ouderlingen van T1ijk
~J
gerapporteerd, dat Lonand 1.Jeigerde zijn attestatie
en die van Zljn gezin in te leve:ren, omdat
29. 30.
31.
;2.
19 september 1940 coor de
hU zich niet kon verenigen met
Acta G3 SneekjUtrecht 2rtisel 470. ~~~, Archief Gereforneerde Kerk v~~ Amsterdsu, ker~eraadsvergadering op 17 april 1941.
inv.nr. 166, ~otuleQ
S. Stokman O.F.I·'., Het verzet van de :·lederlandse bisscho0pen tegen nationaal-socialisme en Duitse tyrannie (Utrecht 1945), 13;-134. De Jong, ;,oClinkrq;, deel L, 856-353. GfL.A, Archief Ge-r e f 8 r::le e r d e ~er~<: va..YJ. Amst ez-dam, Lnvvnr-, 3L.. 4, brief var'• J • 11 • d • •",':kor aan do ',-o..... ',-Or"aa' d ........ ri i_ l':-'\/l I'r .. ... ""'" 4J f e o'ruar -'-'-'l>"'-' \ . ! . 5270) / • . , . , .
-~-
lOlo.em, lrrv.nr •
~
l / (
...i..
.~
~
~
~.:.."
oe , no tuLen
- 67 -
~
.i.,-,'
~':-;r~;::eraad2vergadc::,"'ing 01)
,
c f'eb'ruar-L 19,(1.
de uitspraak van de generale synode over de CW. ,3L. dat I verdere bearbeiding zal pLaa t s h eDen • b' In een
vergad~ring
van de ouderlingen uit wjk 111 werd besloten Ow
een gemeentelid af te houden van het Avondmaal "regens verachting van de Dienst des ;'!oorcis en der sacr-araen t en ", Deze motivering uez-d bUna a.ltijd
gegeven, irannee r gemeen teleden on t.rouv ',.,'aren in het kerkbezoek of slor-
dig in de Avondmaalsviering. In dit geval ging het om een gemeentelid
dat sympathiseerde met de CDU en, zo bleek uit het rapport over het huisbezoek, hoc gl.open de ruzie had gekregen met de '.-l:jkouderlingen die, volgens dit geneent.al Ld, leugens hadden verkondigd. 3 5 Een aanv'jz ing dat
niet alleen mensen die tot de CJU behoorden
veroa~~d
verden, maar dat
ook belUdende leden die lid 1<aren van de NSB van het Avondmaal verden geweerd, ge8ft een brief
a~~
de kerkeraad van 4 juni 1942.
Volgens de briefschrUver, dooplid en NSB-er, had één van de predikan-
bU
ten
een recente
Avond~aalsviering de opmerki~g
gemaaLt:
"Ik heb nog nooit zo In Heilig Avondmaal. voltallig gezien, zelfs Judas is vertegen'.1oordigd". Bedoeld
terhulp en
~'lerd
ond~~~s vernani~g
een gemeentelid dat meeverkte aan de T'Tin-
toch het Avon±naal
pr~beerde
mee te vieren.
Het is nog de vraag of deze briefschrijver de kerkdienst heeft bUge\-loond, ,.re.arin die uitspraak T,.rerd gedaan of dat
h~j
door anderen er over
HU leefde, naar eigen zeggen, niet mee met de kerk, omdat' de beweging' alle tijd en energie van hem vroeg. 36 geï~formeerd.
Yas
In de notulen
v~~
de vergadering op 11 juni 1942 in
meld dat een gemeentelid de
'~SS-beginselen'
~jk
VI werd ver-
was toegedaan en daarom
'onder bearbeiding' zou blUven. Enige maanden later werd in deze zelfde \njkvergadering de attestatie-aanvraag behandeld van een belUdend lid, dat naar 'de
&~ersfoort
nieu~e
zou vertrekken. Dit gemeentelid had
orde'. Met hem was op de
Hetzelfde werd
opge~erkt
huisb8zQe~en
sy~pathie
voor
'daarover gehandeld'.
bU de attestatie-aQllvraag
v~~
een echtpaar dat
naar Utrecht zou vertreYJcen. 37 In de andere ;lijken vcr-d dezelfde gedragsl'in gevolgd, zoals blÜkt ui t de notulen van ;lijk VII. In de ;,;jkvergadering van 15 januari 1942 lag
~6.
Archief Gereformeerde Kerk van AmstG~das, inv.nr. 166, notulen de kerkeraadsvergadering op 19 septemoer 19~O. ibidem, inv.nr. 253 IV, notulen vergaderi;1g op 9 oktober l'jL/J. ibidem, i;:1v.nr. 345, brief v~Y1 C. Letter aan de lcerker6.3.:l d .c.,
37.
ibidem,
34.
~v\, v~~
35.
4 juni 1942 (brief nr. 5449). i~v.~r.
256 V-12 , notulen - 63 -
ve~gad8ring op
11 juni 1?42.
een doopattest ter tafel van,
Kerk van Utr2cht.
Omd~t
dit
ee~
dooplid
doo~lid
'de
af~omstig
uit de Gereformeerde
natia~aal-socialisti8chebegin-
s elen' vas t'Jegedaan, hadden de oude r'Lá.ngen hew bij hun eerste bezoek vermaand, Afhan:>:elijk van een t'ueede bezoek, zou 1.-!orden nekeken of deze nan \,181 of niet zou vo rdsn ingeschreven. Op 11 ju.:'li 19.6.2 ",rerd bij een
huisbezoekrapport o~ge~erkt dat een bel~dsnd lid met nationaal-socia· t·13 eh e lQ888n " .. g~Jezen was op h everkeer t de " 1 12 van zun hou di ng. 38
jaar later, op 29 juni 1944,
T~ee
~erd
in de vergadering van de
(centrale) kerke raad besloten om aan een echtpaar dat naar Zeist zou vertrekken, geen gewone attestatie af te geven. De man en vrouw
,~ren
lid van de WSB en hadden de hulp ingeroepen van de Nederlandse Volksdienst. "Ondanks vermaning hebben zij deze verbanden niet ,állen verbreken. De censuur was nog niet toegepast, omdat lt; hoopten, dat zij zich alsnog van de dva.Li.ng hun s ve gs zouden bekeren.!l 39 Een par.to raa.L motief ~as
ce~suur
dus de reden om deze mensen nog niet onder alg8~een
In het worde~
kan, mUns inziens, op grond
gezegd, dat de
~erkeraad
V&~
te plaatsen.
het bovenstaande
zich hield aQrr de synodebesluiten uit
1936 en later die uit 1941 . .tJ_fhouding van het Avondnaa.l,
b·J~
voor en bU de toepassing van de verdere censuur ;ms er sprake ning van grote Lankno edá ghe.Ld t toepaG2i~g v~~
De
,
regel:J.atig va~
'oefe-
Haartoe de synode in 193é had op gero epen ,
de cencuur bleef in de
pr~{tUk
messtal oenerkt tot hot
a'TIbtelijk ver-iaan , o::ldat gem.eenteleden die ::let de NSB sy=l)athi8eerciel of er lid van zagen In
e~
~~k
vare~
va~ hQl ft2~dpunt o~der
vaak zelf de consequenties
zich am1 de kerkelUke ge8eenschap
IV cJvoorbeeld
~8rè
oge::l
o~ttro~cen.
op 18 maart 1941 over een
gemee~telid
ge-
raP90rteerd dat gee:l ouderlingenbezoek meer ,;,rilde o-rtvanjen , In een brief (met briefhoofd ':Ja tiorraal Socialistische gemeentelid ::ee, dat h:j zlj?l Li.d.naa t.achap
V3l1
::8'~.regi~g')
deelde dit
de GerefoD.eerde Kerk op-
zei, niet omdat h!j geen gelovige Tras, maar omdat h'j beho orde tot een bs"'leging '~.J8lke :loor de kerk on t.o e.Laatbe.ar- (:-Jerd~, geacht I . 4CJ Er l..raren ook leden van de
ge~:lesnte
die z i.ch a.I s
vr~jl.. ri11iger
aann el.dd en
bU de "'Taffen-SS' en naar- hot Oostfront zouden ve r-br-ekker; , Dit ':. .ra s vOCJr
;3. 39. ~D.
G~~~,
Archief Ger8fo~~eerde Kerk v~~ j1P.sterdon, i~v.~r. 257-14, notulen vergaderingen op 15 j~1nari en 11 jclni 1942. ibid82, i~v~~r. 166, ~o~u18~ kerkeraadsvergadGring op 29 jlL~i 19!~. ibidem, i:lv.':lr. 255, no tu.Len vergadering op 13 na.i r t 1941, brief V2l1
G.
~~.oenders.
hen de reden om hun lidmaatschap van de kerk op te zeggen. In veel deze gevallen
gi~g
het
doo~leden,
OQ
die al jaren
V~~
v&~
de kerk vervreemd
waren. 41 De ~erkeraad kon in 3Ulke gevallen niet meer doen ~~ in deze on t t r ekkf.ngen te berusten.
In een grote kerkelUke gemeente als die van Amsterdam kwam het ook nogal eens voor dat de ouderlingen op de huisbezoeken werden geconfronteerd met vromren en meisj es die omgang hadden met leden van de bezettende macht. Als voorbeeld kan een verslag over een huisbezoek dienen, dat in een vergadering van wijk 111 aan de orde kwam. Gerapporteerd werd oVer een gezin, waarvan de jongste dochter van zeventien jaar ongehulme moeder was. ZU had een relatie met een getrouwde Duitse militair van zesendertig jaar. De oudste dochter van twintig was in
ve~.achting
en had
omgang met een ,rederlandse SS-er. Beiden werden door de ouderlingen ernstig bestraft, wat voor de oudste dochter een reden was om zich te on ttrekken. 42
Evenals b'J een aantal NSB-leden, ging het in dit geval om twee doopleden. Tuchtmaatregelen als 'afhouding van het niet aan de orde. In het
bovensta~~de
Avon~~aal'
varen dan oak
geval zou bU toepassing van de
kerkerj:ce tucs t vooral 'de zonde tegen het zevende gebod' zijn benadrukt,
en niet in de eerste plaats de 3.4
omga~g
met leden van de bezettende
m~cht.
Kerkeraad en è.is.conie en de ae.::1tasting van belanq,r:jke grondrechten
De verordening die op 21
1940 door de secretarissen-g8ueraal
ju.~i
Frederik,s en 'I'enk.i.nk vez-d ui tgevaardigd, bepaa.Lde generaal voortaan
tJeGten~ing
.).3. ..
dat de procureurs-
· t·19 personen aanvez . . . ga d e r-i.ngen , '\Jaarop meer dan t~-!ln i g zoueen Deze maatregel leidde ertoe, dat deramen van de kerkeraad aan dD en Utrecht
~ededeling
v~~
dienden te geven voor het houden va~af
uedio
0~tober
procureur-5G~eraal
ver-
.. 4?-
z~Jn.
1940 door het mo-
voor Joord-Holland
'Jerd cedaan va.i de ke.rkaraadsver-gade r-Ln gen ,
Hoeve'L de bi:J.l1en het Conven t sanenve rkend e ke rken een pretatie gaven van de zi.n
I
b'jecnkcm s t en
Va."'1
I".li::18
L'1ter-
zur ver godsdienstig karakter I
42..
GAA, ~'irchief Gerefor:Jeerde Kerk van Amsterdar::l, Lnvvn r , 3/.5, briof van K.. van Lente aan de ~':er_':eraad (ori'3f nr , 5457) e11 inv.:1r .. 346, brief V3l1 J. Zeyl (":Jrief nr. 5513~. Zeyl -ea a een croer van ds. G.. Zey.L te 'Sind..h oV8!'l .. ioide::.. , Llv.~r .. 253 V, notulen v9r;adering op IJ o.ctobe r l),~; ..
4"3.
Zie bladz'ide 12 van deze sc z-Lp t.i e ,
41..
- 70 -
achtte de kerkeraad het b.l.'jkbaar- beter om vergaderL'1gen van. de kerkeraad, bUeenkomsten van de derli~gen
of
dia..:c(el1e~
di~~8nen
gekozen moesten
~mrden
pro~~reur-generaal,
zover is na te gaan geen
raar-i.n n.i euve ou-
1••
of een nieuve
procur~~r-generaal voor
vorden beroepen, aan de De
en geme ent.ever-gade rt.ngen
predi~ant
zou
te leggen.
aanvankelUk 'JaS dit mr.dr. J.A. van Thiel, heeft en~ele
keer bezwaar
gema~~t
b~eenroepen
tegen het
van deze vergaderingen. Wel werd nadrukkelUk de voorwaarde gesteld, dat noch direct, noch L'1direct onde rwe.rpen van. 'politieke aa rd ' ter sprake mochten worden georacht. In augustus 191.,.0 deelde de burgemeester van Am s t er-dan op verzoek van de commissaris in de provincie Noord-Holland mee, dat voortaan geen kerkdiensten meer gehouden mochten worden op verjaardagen en dergelUke
v~l1.
leden van het C(onind'jk Huis. Zulke diensten zouden doc r de Dui t.ne 8.èltOri tei ten al s 'verbod.en
he..:.'1cleli~1genf
\1orde~
c es chouvd ,
Van deze :nededellng, vlak voor 'iConinginneciag': 31 augustus, nan de kerkeraad 'met ciroefh2iè.' kennis.1.,4 De de tot d? GerofJrneerce Kerk .re t-d
burge::le~ostsr,
va~ Amst8rda~. ~a
de
1::.
de Vl.u gt , oehoor-
Feor~e.ri-st~ici~g in 19L~
hU dOI.Jr de SUit:.:ers 'Jnt::üagen e::l vervangen door :.1e pro-:)ui t;:-,e
E.J. Voûte. 45 Veror<je~i~g 1~j/l8 V2...Y1 20 september 19L;.o ver:?lichtte alle v8:-enigingen
en
stichti~gen ~et
eeD niet-econosisch doel, zich te lQten. registreren
b;,j de procureur-generaa1 . z:jn. Zoals
1·.. e
,, z,o ~
Ook de diaconieën zouden. :niertoe verplicht
in het voriGe hoofcistuk zagen,
~::mtvL1.sen
1 oktober 194û een brief van de deputaten voor ds
de ksrkeraden op
correspon~entie met
Hoge Overheid met de !':1ededeling dat registratie van de d i.acon.i e
b~j
de
de
procureur-generaal ach t.er-vege kon Horde!l gelaten. De diaconie van de Gereformeerde Kerk in Am s t e rdem heeft zich dan oOL niet b~j de procureur-generaal laten. in2chrJven. Eveneens heeft de diaconie het adv-ies van de deputaten o~gevolgd om geen collectenplan op te stellen. Pogingen die d.oor de stichtL1g ':,rinterhulp Nederland ' ,:,,rerC!.en gedaan om , " d e:: t"··" . t en.'L7 De .....laA:enen ,.," " d a"axenen .i.n lC.:1:.-lng op t enemen nu" s 1u.c
G_;"'~,
45.
Lb.
47.
1d
"1 " et ""1. een" ru
.Arcfl.ief Geref,yrraeerde Kerk van Amstercla'"J, i!lv.:'lr. 166, notulen van de kerkeraaJ.sv8rgaderi~'1g op 21 augustus 19L/J. De Jong, Ka"-L1kr'jk deel 4., 9:0. De ':Jlugt nam in een b!"ief, ~Iegens ver~rek naar Aerienhout, af'c chei.d van de ~erkeraad en bedan~te 'voor de ondervonden oroederlijke gemeenschap I C"-;otulen kerkeraad:=vergariering op 3 april 1041) . Zie Dladz~;d.e 13 V8...Y1 deze scr-i nt i e . I'h , de Ruig J'bz , 'Onze diaconie i!1 oorlogst]d ' in: 'V2.n Z:jn schoonen die:lst I . Jaa.rboe~-:.i e Gerefor:neerde Kerk van _~:1f:terc
- 71 -
betrokken raken bij de \'Jinterhulp en volgden daarin de gedragslijn die door de Centrale Diaconale Conferentie vms aangegeven. 48 In mei 19-U vroeg de stichting I'.Tinterhulp '!ederland' aan de kerkeraad om, met het oog op een vor-gader.irig , één avond per vreek van een lokaaJ. i::1 m~~en.
de Waalkerk gebruik te mogen
Op dit verzoek werd door de kerkeraad
af'..èjzend beschikt. 49 In het najaar van 1940 werd ook dat zij de
I
v&~
de leden van de Armenraad ven·fficht
Ariërverklaring , zouàen cndertekenen. Voor de diaconie van de
Gereformeerde Kerk van FLsterdam was dit ee~ reden om niet maer een verd 50 ". . d'\ e ~~enraa. n18 t t egenwoor di'ger t e 'oen08ID8n d'18 p1aa t s zou nemen III
vermeld werd welke bezwaren de diaconie in nen van de IAriërverklaring
1•
~uaring
V~~
De diaconie
Utrecht, die voor een soortgelijk
~~sterdail
pr~bleem
had tegen het teke-
de Gereformeerde Kerk in
stond, kreeg het advies de ver-
niet te tekenen omdat de achterliggende gedachte er van in strijd
werd geacht met de Bijbel en
o~dat
het recht
de kerk zelf een verte-
va~
gemlOordiger aan te \fjzen er doo r '... er-d beperkt. 51 In januari
19~1 K~&~
bij cts kerkeraad, via de deDutaterr voor de
r~dio-
pr-eeku.i t.z endj.ngen , VCL'1 de :'JCRV het verzoek binnen om op 26 januari een
middagdienst van de kerk in Amsterdam te bespreking werd op
v~orstel
m~gen
uitzenden. Ja uitvoerige
van ds. De Graaf besloten om aan àit verzoek
niet te vold~en.52 Voor de kerk v~~ Utrecht was dit besluit aanleiding de lcerkeraad te vragen 1,.raaro:J dit verzoek van de
~{CR7
verd af'geuez en ,
De kerke raad arrtvoo rdde dat hij gro t.e bezwar-en tegen uitzending van dez.e mi.ddagdj en s t had, omda.t, pr-even t..eve censuur verd ui t.geo ef'end op de te
houden preek en
~p
het gebed. Preek en gebeden moesten volledig
~orden
ui tgeschreven en dienden van tevoren te '.rc rden ingezo{!d8Yl. 5.3
48.
49.
Zie bl.ada'jde 38 van deze scriptie. G~è,
Archief
va~
de
Gerefo~eerde
Kerk van Amsterd"w, inv.nr. 166,
notulen van de kerkeraadsvergadering op 5
ju~i lSj~.
50.
Deze mededeling bij De Ruig, 'Onze diaconie in
51.
Kaajan, ITussen
~orl~g3tUd',
opkome~d ~ationaal-socialis~e e~ he~1onnen
14. vrijheid',
159.
52. 53.
G~Li., Archief van de Geref:H'Ineerde Kerk VaJ1 PJ:lstel"dam, Lnv.rir-. 166, notulen van de kerkeraadsvergadering 09 9 j~~ua~i 19L~. i~ido~, notulen van de k8r~eraadsvergadering op 23 januari 19L1. Zi8 V08r de achtergrond van de vraag uit Dtrecht: Kaajan, 'Tu2sen opkonend nationaal-socic.lisms en herwonnen vr\,1heid 1, 146.
- 72 -
Na 12 maart 1941, toen de rurcsradio-omroep uerd opgericht en daaEl8e de gelijkschakeling van het omroepbestel 'das voltooid, besloten de Gereformeerde Kerken on geen medeuerking meer te ver-Lenen aan radio-ui tzendingen va."l kerkdiensten en dsrgelUke. 54
De maatregelen die de bezetter in het voorjaar en de zomer van
19L~
nam om onder meer de kerkelÜke pers gelük te schakelen, troffen ook de
GerefarQeerde Kerk V~~ ~~sterd20.55 Ben belangrUke wekelUkse periodiek was De
A~sterd&~sche
In dit blad stonden niet alleen mededelingen over
Kerkbode.
kerkdie~sten
en ver-
enigingsactiviteiten, maar ook meditaties en redactionele artikelen.
In verband met De uitvaardigi~g
~~sterdamsche
Kerkbode vroeg de kerkeraad, na de
van het 'journalistenbesluit', advies en nadere inlich-
tingen aan de deputaten voor de correspondentie
~et
de Hoge
Ove~heid.
De deputat.en Haren van nená.n g dat het 'jouraalistenbe;::;luit 1 geen betrekking had op de kerkbladen; oe redacteuren moesten zich dan ook niet · 1"lS t 1 a t en lnsc~rDven. " ,.. 56 a 1 S JOUYDa En i ge 'i12ken hierna ;Jer:::l echter aan De A'":lsterd8..illsche Kerkbode, in het
kader
v~~
de
fpersreorg~~isatier,
verschUningsve~bod opgelegd.
een
De
kerkeraad besloot toe~ om een onderhoud bU de 'Vorstand der Presseabtei-
lung' in Den Haag aan te vragen. 57ondanks een tweede brief die de kerkeraad op 30 oktober 19L1 verzond, verd het verschijningsverbod g2na.1àhaafd. Onder
vera~t~roordelUkheid van
over tot de uitgave van een mededelingenblad onder de Kerk Amsterdam. Officiële neciedelingen overeeffiC8mstig het advies
v~~
~
de generale
kop~
Gereformeerde
berichten. Besloten s~ode,
op dat te werken afu~ de concentratie V~~ de kerkelUke bladen. 58
~2rd
mo~ent
bestuurder der vakgroep tUdschriften p~le
55.
5c. 57.
53. 59.
het Persgilde der
I
de
~ederlandse
uitgevers van t:jd.schriften var-en verplicht
bij deze vakgroep te laten
54.
va~
om,
niet mee
Op 6 augustus 1942 kua!] er bi] de kerkeraad een briefoinnen van
Kul tuurkan er T.
19L~
de kerkeraad ging men in decemoer
0::2
zich
i~8chriJven.59 De kerke raad, verantvoo rde.ljjk
De Jong, ,<:oninKr,jk deel 4, 665. Ridderbos, Strijd 00 t'..ree fro~ten deel 2, 100-101. Zie bl.aczüde 12 van deze scrintie. " <
GAA, ~rchief Vru1 de Gerefo~eerde Kerk van Amsterdam, i~v.nr. 3L),, brieven van dr. Ru~gers aai de I,:erkeraad d.d. 16 en 28 raei. 19L1. Zie ook blaczUde 41 V~1 deze scriptie. ibidem, notulen van de ke~kera2dsverGadering op 18 september 19L~, Lnv .nr , 167. ibidem, notulen va~ de kSTkeraadsvergaèering op 18 decenber l?~l. ibidem, notulen ke!'keraadsvergadering op 6 augu s tu s 19L,.2.
- 73 -
voor de uitgave van de Ofîiciële mededelin2en
~
berichten, heeft dit
op aà.vies van de comn.is s i e van beheer, y[aarvan mr. J. Verdam voorzitter was, niet gedaan. Volgens èe
co~~issie
van beheer bestond de verplichting
tot aanae.Ld.i.ng bij het Persgilde niet, omdat de ."ededeUc1gen kosteloos aan 60 de gemeenteleden verden toegezonden en niemand zich er op kon abonneren. Inmiddels had het
~jksbureau
voor de grafieche industrie, een onder-
deel van het Departe:ne!lt van Hand e L,
~rijverheid
en Scheepvaart, toestem-
ming verleend tot de uitgave van een r::ededelingenblad., l.oiaaroij ve l, aan een aarrt.al. boparkende bepalingen moest vorden voldaa,,-.61 Het bestaende mededelingenblad werd met
i~ga"-g
van 1 september 1942
ter~ggebracht
tot
maximaal vier pagi.na ' s , Voortaan zou het blad, behalve voor de kerk van Amsterdam, ook bestemd zijn voor de kerken van Amsterdam-;,o0rd, AmsterdallOost (l,{atergraafsmeer), Ams ber-dam-Ye s t en Am sber-dam-Zui.á, Eedi taties, artikelen, recensies, feuillet0ns en advertenties waren verboden. Uitsluitend berichten die betrekking hadden op het kerkel\jk leven mochten '.Jorden op geno-ren , Drie exeap.Lar en diende de uitgever naar de afdeli:1g perswezen
V~i
het Departenent va'l1. Volksvoorlichting en XW1sten te sturen.
In de kcrkeraadsver gadarxn z van J se::)tember 191;..2 verd ds ,
FGr~oo;erd.a
tot verant:'o!oordelijk hoofdredacteur benoemd. De kerkeraad slaagde erL1 tot 26 j anuar-i, 1945 de ge::1eenteleden '.:ekel1jks via di t :Tleè..edelio~:.gen.bla2.d j
3.5
8,
zij het zeer Sl.llilmier, te infor:-2eren over de- kerkdiensten en VakC2~'1 trales
De kerkeraad en de gel:iksclla...:Celin.g van de
è.ersel~jke.
en de 5 eugdorga-
nisaties
In de zoner van centrales, het
19~1 RK,~r
deed de bezetter een poging om de confessionele vaken het QIV, gelUk te schakelen. Deze vakcentrales
werden daarna geliquideerd
e~ dege~en
die,
V~1
de bÜ deze vakcentrales
aangesloten bonden, nog lià ~aren (ee~ kleine tot ze2r kleine minderheid) gingen over naar het al eerder gelUkgeschakelde I{V7. 62 De deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overh8id stüurden een brief aan de kerkeraden, 1.Jaarin
60.
61. 62.
~{erd
gevraagd op zondag 24 augu etu s
GAA, ~rchie~ van de Gereformeerde Kerk v~n b~sterJa-n, inv.nr. 167, notulen kerksr-ae.dsver-gader-i.n g op 17 september 1911.2. ibids::J., änv.rir , ;L5, brief van het r~jksbur8au voor de grafische induC1trie aan de kerkeraad d s d , 25 augustus 19.(.2 (brief nr. 5L,75). Zie bladzUde 13 van deze scriptie.
voorbede te doen voor de bestuurders en leden v~~ de christelljke sociale '0 organisaties.o~ Dis0~ssie over dit verzoek ems er in de kerkeraad blljkbaar niet, want in de notulen werd er niets van veY8eld. Andere kerkeraden vonden dat in de brief van de deputaten de zaak niet principieel genoeg werd gesteld. In de Rooms-Katholieke Kerk uas dit wel gebeurd. In alle r-ooms-kethoLà ekc kerkdiensten
',IB.S
op 3 augustus, in ver-
band met de gelijkschakeling van het RK1tIV, een bi ss choppe.L'tke brief voorgelezen die gezien kon worden als 'een oproep tot geestelljke mobilisatie
V&~
het gehele katholieke volksdeel tegen het nationaal-socialisme'. 64
We zagen echter al dat de deputaten meenden zo'n publiek getuigenis niet 65 te kunnen geven. In een vergadering van
'~jk
VII vroeg een ouderling zich af, of er niet
gesproken diende te elorden met leden van de kerk die b'] de liquidatie van het CNV
overgega~~
waren naar het N1J1J. Deze ouderling werd door de verga-
dering geadviseerd om zich in een brief tot de (centrale) kerkeraad te 66 wenden. Op 16 oktober 1941 k..raJn zijn brief daar ter sprake en besloten werd , dat de brief zou worden verriená gvuLdä gd en aan de ",rJkgecomrni tteer-
den
in
t
zou worden toegezonden. Vandaar dat de
'~Jk
VII op 23 oktober opnieuw dit
pu:~t
vergaderi~g Vllil
de
oudeTlinge~
besprak.
In de u5jkvergaderL1g stemde men volledig met de brief in. Leden van de
kerk die over-gegaan var-en naar het NVV, dienden hun liir:J.aatschap op te
zeggen. Als gemeenteleden zouden bedru1ken voor het gelUkgeschllicelde of zouden HeigereYl, als ~VV
Z~j
~\rf
daartoe verplicht zouà.en vrorden , om tot het
toe te treden, dan zou dat voor hen financiële consequenties
:QL~nen
he bben. In geval van Herkloosheid b'jvaorbeeld zou dit kunnen betekenen, dat men een lagere uitkering ontving of dat zelfs in het geheel geen steun werd geboden. 3innen de i.J'5jkvergaàering had men ':"Jel oog voor dit pr-ob Leen , omdat
ltIer~
D9geD.8rkt dat Ln sommä ge gevallen diaconale hulp noodzakel.ük
zou zij'!. 67
64. 65. 66. 67.
GAA, Archief Gereforneerde Kerk van Amsterd&~, inv.nr. 345, brief van de d8?utaten d.d. 20 augustus 1941. Ten onrechte is deze brief in het archief onderzetracht bU de i~geko men stu~(en uit 1942 (brief nr. 5473). De JO~1g, Koni!1krijk deel 5, 394. Zie bLadzjrie 43 van dez:: scriptie. GAl, Archief Gerefor8eerde Kerkv~ Aosterdam, inv.nr. 257-13, notulen vergade~ine op 11 se~tember 1941. ibidem, vergadering op 23 oktober 1941.
- 75 -
In dezelfde \f,jkvergadering werd in april 1942 over een gezin gerapporteerd, vaar-van de vader lid va s van het NVV. De ouderlingen hadden bij hun bezoek er op gewezen, dat het verkeerd kelde
org~~isatie.
De gedragslUn
v~~
navolging van de deputaten voor de
vond men een .cDubliek
~etuirenis t:o
0
om lid te nL'jven van deze gel'jkgescha-
'JaS
de kerke raad 'las dus duidelUk. In
carrespo~dentie
niet
nodi~o'
met de Hoge Overheid
Advies en
zonoài~ <:;l
vermaan werd
alleen in concrete gevallen bU de huisbezoeken gegeven. De opheffing van de gereformeerde trof ook de Gersformeerde Kerk van
jeugdorg~~isatiss in
A~sterdRn
juli 1942, 68
diep. In jUlLi 1942
~mren
er
elf jongelingsverenigingen, tuaalf meisjesverenigingen, vjf knapenverga-
deringen, vier (jonge) meisjesvergaderingen en één schippers-jeugdvereniging. 69 Voor het moderamen van de generale synode was het verbod van de j eu gd-. organisaties een reden om zich in een brief, via de classicale vergaderingen, tot de kerken te richten. Omdat de synode van mening Has dat de jeugd op dat moment in het bUzonder, leiding en voorlichting van de kerkeraden nodig had, drong zij er bij de kerkeraden op aan het catechetisch onder'/IiJs
uit te breiden in tUdsduur en in de behandeling van de onderHerpen. Behalve de catechismus zouden ook onder-ver-pen uit de kerkgeschiedenis of
de zending aan de orde moeten komen. Ook kon het noodzakelUk zUn om ca te-
chisaties voor belijdende leden te houden of om b'jbe.Lkr-Ln gen te vormen. Het moderamen richtte de brief aan de classicale vergaderingen, zodat het er zeker van kon zUn dat deze zaken de aandacht, zouden kr'jgen in alle 7J plaatselUke kerken. De kerken in de classis coa~issie
lUnster~
besloten in september 1942 om een
in te stellen die op 23 september, bU monde
over de brief van het moder-amen van de generale synode
v~~
ds. Knappers,
re..~)~'Jorteerde. :L~2.
een enkele t.riJzigL1g ";1erà.. het rapport doo r de classicale ver-gaderang aanvaa rd ,
68. 69. 70.
Zie blQdzUde 18-19 VQn deze scriptie. Gerefor.neerde Kerk v~~ A2sterdam. Officiële mededelingen nummer van 5 juni 19/+2. Delleman, ODdat wij niet vergeten, 533-589.
- 76 -
e~
berichten,
De classicale commissie vond het onjuist om op de catechisaties ook onderwerpen uit de kerkgeschiedenis en de zending aan de orde te stellen. De catechisaties moesten 'geen ontwikkelingscursussen' worden, het waren allereerst 'middelen om doopleden der gemeente te brengen tot het Heilig Avondmaal'. De commissie stemde "el in met de aanbeveling van het synode-modera~en om bUoelstudiekringen 'onder ambtelUke leiding' te vormen. Bovendien moest, volgens de commissie, in de prediking, op de catechisaties en bU het huisbezoek, alles "orden gedaan om de jongeren te beschermen tegen de 'bUzondere gevaren van geestelijke en zeè.elU.:.{e aard 1.
Dit rapport stond
i~
71
oktober 1942 op het
agend~~ V~~
de iusterdam-
se kerkeraad. Met de conclusies Van het rapport kon de kerkeraad zich verenigen. Het ~. ras de beè.oeling dat de conclusies i21 de
ringen
zoude~
door de ouderlingen van
~jk
T.~jkvergade
_~s gevolg hiervan werd kort daarna
worden oesDraken. 72
III een vergadering belegd met de jonge
leden van die lJi.jk. De ouderlingen wilden proberen een 'bi,ibelkring' te vormen. Die avond var-en 21 jongens en 13 meisjes aanvez i g en den voor
Zo
Zij
toon-
In bijbelkring of voor een catechisatie van jonge belijdende
leden wel interesse.?3
In "Jijk VII werd naar aanleiding van het classisrapport besloten
00
tuee b'[be.l s tud.i ec.Iubs te vormen V00r doop- en belIjdende leden van 16
tot 24 jaar. Voor de groep
jonger8~ V~~
staan met het catechetisch onc er-v-js , o
••
12 tot 16 jaar zou worden vol-
7L
Een soortgelijk beslui t nam men in ;,:-:jk TI. Ook hier zouden bijbelstadie~ringen
t~Je8
';"T:Jrden gevor:nd voor jongeren ven 16 tot 21,- jaar.
Een kring voor de vrou~en en een kring voor de mannen, die onder leiding van één van de w~kouderlingen iedere week zouden vergaderen. 7 5 Ook iil de andere ondfu~s
In de
~~jken
werden ter
voortzetti~g
van het jeuBdyerk,
de maatregelen van de oezetter, bUbelstudiekringen gevormd.
l~jkvergadering va~ ~~k
IV werd, bUna
ee~
jaar later, een
pla~
van de jeugdleiders toegejuicht om de b:jbelkringen uit te breiden met
71.
GAA, Archief GerefOr:Tleerè.e Kerk V2..'1 AIilster:i3..m, i:'J.v.nr. 7433-29/+7 notulen vergadering van de classis A~sterdam op 9 en 23 septem-
ber 1942. o~tober
72.
ibidem, inv.nr. 167, notulen kerkeraadsvergaàering op 1
73. 74. 75.
1942. ibidem, inv.nr. 253 V, vergadering op 14 oktober 1942. ibidem, .mv.nr , 257-14, vergaderL1g OD 3 o.ctober 1)42. ibidem, i~v.~r. 256 V-12, vergaderi~gên op 8 o~tober en 11 novemoer 19L.2. - 77 -
een kring voor jongeren beneden de zestien jaar. Deze kring diende te 76 vorden geleid door de oud-voorzitters van de jongelingsverenigingen. In april 1943 slaagden de deputaten, die door de generale synode varen benoemd om de uitgave
V~~
een jeugäblad te verzorgen, er in
toestemming te verkrijgen met ingang van 23 april het blad Kerk
~
Jeugd te laten verschijnen. Tueemaal per maand hoopte men zo via dit blad de jongeren geestelüke leiding te geven. De
~~imo
voor het blad
was onder de jongeren in de kerk van Amsterdam blijkbaar niet zo groot. In een brief
a~~
de kerkeraad wees een gemeentelid er op, dat er 200
abonnementen op Kerk
~
Jeugd waren genomen,
ter~~l
er
minste~s
650
. . t a.n " aanmerk " 'K,',iamen. 77 Jongeren voor een aeonnemen a.ng
Vooral in de laatste oorlogS'·;inter zou de voortgang van het catechetisc!1 onder'..Jijs grote problemen opleveren. Net het oog op de tUd' werden de catechisaties bij voorkeur op als men
telli~inste
verwarmd kon
zaterda&~iddag
t
sper-
gegeven,
de beschilcking had over een ruimte die nog enigszins
~~rden.
In verband met de razzia's voor de aroeidsinzet,
konden de jongens boven de zestien jaar de catechisaties niet meer bezoeken. Geen Honder dat de
predika~ten
in
hlL~
rapporten
sotlS
moes-
ten constateren, dat trouw in het bezoeken van de catechisaties en
i~
zet van de catechisanten niet op támaa.L '..rar en ge-ree s t , 78
3.6
De kerkeraad ~ zijn houding tegenover de Nederlandse Arbeidsdienst (NAD)
en de arbeidsinzet Zoals "re in hoofdstuk tuee zagen, vas de Nederlandse Arbeidsdienst een onde~Jerp
dat binnen de Gerefor.tleerde Kerken veel discussie heeft op-
geroepen. Vooral toen na april 1942 de Arbeidsdienst verplicht werd gesteld voor grote groepen jongeren, kwam er vanuit de plaatselüke kerken veel aandrang op de generale synode om zich duidelUk over de NAD ui t te spreken.
76. 77.
78.
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van ;~sterdam, inv.~r. 255, vergadering op 27 oktober 1943. ibidec, inv.~r. 3L6, brief v~~ J.R. Straub aan de kerkeraad d.d. 30 mei 1943 (brief nr. 5569). ibidem, i~v.nr. 343, brief van ds. J. y~istGrs a~~ de kcrkera~d d.d. 21 januari 191+5 (brief :ir. 5794). Ds. i..Jri.,,:ters ~las yredL>:a::;.t van de kerk in .Amst8rdam-'·rater;raufsmeer voor de geestelijke verzorging van z eevar-enden ter koopvaaz-dt], In de ,;inter v~~ 1944-19L5 gaf hU tUdelUk catecr~satie i~ de ~~k va~ ds. Doornbos. - 73 -
De bezwaren die men tegen de een oriof die ~-Jorkum,
i~
~AD
inbracht, werden helder geformuleerd in
juni 1943 door de classes Assen, Drachten, Heerenveen en
met adhesiebetuiging van de kerk van St.eenvijk , aan de ker-ken 1,!erd
toegestuurd. Deze classes hadden ervaring met je
~;:ampen
van de \T,AJ en ga-
ven de kerken inlichtingen daarover. De volgende oez var-en hadden deze classes tegen:ie '[AD: de jongeren 'Jerden in de kampen blootgesteld aan de nationaal-socialistische propaganda en z\j '"ierden bedreigd door grote zedelijke gevaren. Als voorbeelden van dit laacste IJerden genoemd, het vloeken en de afstomping
v~n
het
schaamtegevoel door de .nan.l e r waarop het 'douche-stelsel' verd toegepast. Tenslot te 'Jees men op he t gevaar dat door defilé' s en andere acti vi tei ten op z ondag , deze dag 'ontheiligd' zou 'Jorden,?'? De Gereformeerde Kerx van Amsterdaw heeft zich, in tegenstelling tot andere plaatsel'jke kerken, niet nadrukkeL']c over de NAD u.i t.ge sp rcxen , In september 1941- heeft ve I de classis Amsterda;a zich, naar aanleiding van de brief van de classis 's-Hertogenbosch over de NAD, tot het moderamen van de generale synode gevend met de vraag om een principieel advies 'gezien de grote zorg, die er in de gemeenten heerst ten opzichte van de verplichte Arbeidsdienst'. In de juni-vergadering van dat jaar was al besloten om contact op te nemen met de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid, in verband taet de geestel'jke verzorging van degenen die voor de NAD zouden ,.;orden opgeroepen.
30 Uit de notulen van de clas-
sicale verGadering bljkt echter niet, welke kerk het punt van de 'JAD op het agendum heeft gebracht.
In de vergadering van de
Amsterdlli~se
kerkeraad kwam op 3 juli 1941-
een brief van de kerk van Eindhoven ter sprake, die aan een van de predikanten vas toegestuurd. De brief was een afschrift van een schr-jven 31 dat deze kerk aan di deputaten had gezonden. Na bespreking werd oe al o-
ten om aan 'deputaten advies
~e
vragen, hoe de houding der Kerk moest 82 z'jn tegenover de verplichte Arbeidsdienst'. Het moderamen zou voor de uitvoering van dit besluit moeten zorgen. Ds. FerIJerda deelde echte,' in de vergadering van 17 juli mee dat 'om bijzondere redenen' geen brief om advies aan deputaten was gestuurd.
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amcterda~, inv.nr. 346, brief nr. 5579. 30. ibidem, inv.nr. 7433-294, notulen vergadering op 11 juni en la september 1941-. 81. Zie b.Ladzjde 1,2 van deze scriptie. 32.'~AA, Archief Geref·Jrmeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 166
79.
- 79 -
Om
de~elfde
'bijzondere redenen' was er ook geen uitvoering gegeven aan
het besluit om aan mevrouw Knoppers een brief te sturen in verband met de arrestatie van haar man. Welke 'bijzondere redenen' tot deze handelwjze hadden geleid, vermeldden de notulen niet. Heeft er binnen de kerkeraad een zeé.ere vrees bestaan, dat deze besluiten in de publiciteit zouden komen?83 Op de vergadering van 4 september 1941 was de brief van de classis 's-Hertogenbosch bj de ingekomen
stu~en.84 Bljkbaar voelde de Áerke-
raad zich niet geroepen om aan deze brief adhesie te betuigen, want het schrijven van de classis Den Bosch werd 'voor kennisgeving' aange35
nomen.
Kenmerkend voor de opstelling van de kerkeraad wac '..rel de manier, waarop hU in april 1942 omging met een brief van de jongelingsvereniging 'Onze
Ve~~chting'.
Deze vereniging had zich bezig gehouden met
de Arbeidsdienst, waarmee een aantal leden van de
vere~ging
in de
leeftjdsgroep van 18 tot 24 jaar werd geconfronteerd. De Arbeidsdienst was
i~~ers
enige weken daarvoor verplicht gesteld. In de brief aan de
kerke raad werd gevraagd over de NAD een uitspraak te doen. De vereniging betreurde het dat de kerkeraad nog geen 'waarschuwing over de juiste o",zet van de Arbeidsdienst' had gegeven. ~en
3é
zou verwachten dat de kerÁeraad vanuit pastoraal oogpunt toch
minstens een bespreking aan deze brief zou wjden. Van dit alles
,~s
87 echter geen sprake. De brief werd 'voor kennisgeving' aangenomen .• Het aan het begin van deze paragraaf vermelde schrijven uit juni 1943 van diverse classes met
infor~atie
over hun ervaringen met de kampen
van de MAD, werd behandeld in de kerkeraadsvergadering van 17
ju~i.
In de notulen werd toen niet anders vermeld dan: "Te dezer zaxe besluit de kerkeraad de Droeders ouderlingen op te dragen de gezirillen 38 te waars chtrven n • Ook vanuit de classis Amsterdam werden na de brief van september 1941 aan het moderamen van de generale
sJ~ode
geen verdere stappen
ondernomen.
83. 3/,. 85.
86. 87. 38.
GAA, Archief Gersformeerde Kerk van Amsterdam, Lnv.rir , 166, notulen kerkeraadsvergadering op 17 juli 1941. Zie bladzijde 42-43 van deze scr-Lp t i s , GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 167, notulen kerKeraadsvergadering op 4 september 1941. ibidem, inv.nr. 345, brief J.V. 'Dnze Verwachting' d.d. 20 april 1942 (brief nr. 5422). ibidem, inv.nr. 167, notulen kerkeraadsvergadering op 7 mei 1942. lOldem, vergadering op 17 juni 1943. - 80 -
Na de oorlog heeft Th. Delleman met het oog op de samenstelling van het boek 'Opdat ~j niet vergeten' aan de kerken een vragenlUst toegestuurd. Uit enige kladnotities blUkt dat men in de Gereformeerde Kerk van Amsterdam ten aanzien van de vraag over de Arbeidsdienst, meende te moeten antwoorden dat van kerkeraadswege werd geadviseerd zich daaraan te onttrekken. De meeste leden van de gemeente die voor de NAD in aanmerking kwamen, moesten onderduiken en deden dat ook. 39 Als het waar zou zijn, dat van kerkeraadswege zulke adviezen werden gegeven, dan was dit alleen via gesprekken die de ouderlingen voerden op de huisbezoeken. Noch uit de notulen, noch uit de bespreking van de huisbezoekrapporten blUkt, dat de NAD de kerkeraad intens bezig heeft gehouden. Wat voor de gedragslUl'. van de kerke raad gold ten opzichte van de NAD, was meer of minder ook van toepassing op de houding inzake de arbeidsinzet. Zorg was er vooral om het geestelUk klimaat, waarin de tewerkgestelden in Duitsland terecht zouden komen, (,;ensen die, zo zei men, leefden 'in ballingschap'. Daarom schreef ds. Knoppers al op 27 oktober 1940 in De Amsterdamsche Kerkbode dat degenen die in Duitsland gingen werken vooral hun bUbel niet moesten vergeten. Dr. Kunst werd al spoedig betrokken bij een, in classicaal verband opgezet, lectuurfonds. Tot september 1944 slaagde men erin, evenals de door de generale synode benoemde deputaten voor de geestelUke verzorging van de Neder-Lander-s in Duitsland, om preken, dagboekj es en een herderlUk schrijven aan de in Duitsland tewerkgestelden toe te zenden. Later zou daar het blad Kerkpost, speciaal bestemd voor de dwangarbeiders in Duitsland, nog bUkomen. Vanuit de classis werd er bU de kerken op aangedrongen een geregelde briefwisseling te onderhouden met degenen die in het buitenland moesten werken. Uit de notulen van een kerkeraadsvergadering in september l'j43 bL'jk t , dat dit ~jksge,fjs in de kerk van Amsterdam ook gebeurde. 90 Regelmatig werd in de zondagse kerkdiensten voorbede gedaan voor
39. 90.
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 25?-15: stukken inzake de jodenvervolging. HierbU ook de genoemde ~ad aantekeningen. ibidem, inv.nr. 167, notulen kerkeraadsvergadering op 16 september 1943. - 31 -
de leden van de gemeente 'die in het buitenland' tewerk waren gesteld. In september 1942 werd J.M. Breekveldt, lid van de gemeente, door de
91
kerke raad gemachtigd om in Kiel kerkdiensten te beleggen, bijbelstudiekringen te vormen, boeken uit te lenen en op deze manier om te zien naar de Nederlandse gereformeerden die daar tewerk waren gesteld. 92 Op een werf van de 'Kriegsmarine' in Kiel werkten op dat moment 900 Nederlanders en 600 Vlamingen. Na de oorlog zond de kerke raad op verzDek van Breekveldt aan pastor J. Lorentzen en aan wat genoemd werd 'de bisschoppelijke Methodistenkerk' in Kiel een brief, waarin dank werd gebracht voor de liefde en moed waarmee deze kerk Nederlandse dwangarbeiders had bijgestaan. 93 De geestelijke verzorging die de kerkeraad kon geven aan leden van de gemeente die naar Duitsland waren vertrokken, had dus een beperkt karakter. Alle aandacht zou dan ook uit moeten gaan naar de achtergebleven familieleden of naar degenen die weigerden om in Duitsland te gaan werken. Vooral in de wijken 111 en IV woonden gezinnen waar, naast de vader-, twee of drie zoons in het kader van de arbeidsinzet werdeD tewerKgesteld. Uit de notulen van de kerkeraadsvergaderingen en de wjkvergaderingen bl'jkt van die extra zorg niet zoveel. Meestal werd bij de huisbezoekrapporten volstaan met de constatering dat iemand 'zeer opstandig' was, omdat h'j door zijn weigering in Duitsland te gaan werken, werkloos ,Jas geworden en geen stetL~uitkering kreeg. 94 steun van diaconale zijde was bl'jkbaar niet vanzelfsprekend, gezien een mededeling in de notulen van wjk IV. Ter sprake kwam de Arbeidsdienst, evenals de werklozen die weigerden in Duitslanà te gaan werken.
Op een vraag van de voorzitter, ds. Van 't Veer, wat voor deze mensen werd gedaan, antwoordde een van de aanwezige diakenen dat deze mensen als regel niet werden gesteund. Ze mochten zelfs niet gesteund worden,95 maar desondanks werd in enkele gevallen door individuele leden van de gemeente, buiten de diaconie om, toch enige financiële hulp geboden. 96 ',at te
de~<en
van een mededeling in de notulen van de wijkvergadering
op 10 februari 1944? Gerapporteerd werd dat een gemeentelid bij het huis-
91. 92. 93. 94. 95.
9G.
GAA, Archief Gereformeerde KerK van ft~sterdam, inv.nr. 167, notulen ker-ker-aa dsver-gade r-i.ng op 18 juni 19/,2. ibidem, vergadering op 17 september 1942. ibidem, inv.nr. 168, notulen vergadering op 19 juli 1945. ibidem, inv.nr. 253 IV, notulen vergadering op 30 juni 1941. Zie b.Ladzjde 21 van deze scriptie. G~~, Archief Gereformeerde Kerk van A~sterdam, inv.~r. 255, notulen vergadering op 15 decemoer 1941. - 32 -
bezoek was vermaand daar hij, om tewerkstelling in Duitsland te voorkomen, operazanger was geworden. Zijn de ouderlingen, pastoraal gezien, in deze situatie niet te kort geschoten? In de kerk van Amsterdam zullen vast en zeker ook een aantal studenten lid zijn geweest. Met geen woord ve rd echter in de notulen gerept van de problemen, die bijvoorbeeld de loyaliteitsverklaring voor de studenten opriep. De conclusie lijkt dan ook gewettigd, dat de kerkeraad de ne i gi ng heeft gehad om de problemen rondom de NAD en de arbeidsinzet nogal formalistisch en legalistisch te benaderen. 3.7
De kerkeraad
~
de jodenvervolging
Wie de notulen van de kerkeraadsvergaderingen in de bezettingsjaren doorleest, zal daarin geen uitspraxen of Desluiten tegenkomen die blijk geven van grote bewogenheid met het lot van de vooral in ftffisterdam woonachtige j oden. Het lijkt vaak of ingrijpende geoeurtenissen, zoals de deportatie van ruim 400 joodse jongens en mannen in februari 1941 met de daarop volgende Februari-staking en de grote razzia's in 1942 en 1943, aan de kerk voorbljgaan.97 Alleen in de notulen van de 'n'ijkkerkeraad in IJÓjX VII (een IJÓjk in het westen van de stad) werd vermeld, dat ds. Mulder een bezoek had gebracht bij een gemeentelid 'dat door de jongste onlusten (bedoeld werd: de Februari-staking. JPS) getroffen was met een kogelwonde door (de) 10ngen,.9
3
Eveneens werd in de notulen, en dat geldt dan met name de notulen van de IJÓjkkerkeraad in IJÓjk IV, met geen woord gespro.een over de situatie op zondag 20 juni 1943. Als gevolg van de afzettingen in verband met de grote razzia in het o os t eL'jk en zu LdeL'fk stadsdeel, was de Funenxe rx die zondag voor de
kerkg8-~gers
niet bereikbaar en konden daar geen diensten
worden gehouden. De vervolging van de joden in het algemeen was voor de kerKeraad geen reden om bepaalde stappen te onder-iemen, 00,( vanuit de ke r-kel.ijke gemeente lijKt, bijvoorbeeld via ingezonden brieven, geen aandrang op de
97. 93.
Zie bladzijde 27-29 van deze scriptie. G~~, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 257-13, notulen vergadering op 27 maart 1941.
- 33 -
kerkeraad uitgeoefend te zijn, om tot een publie% getuigenis te komen met het oog op de anti-joodse maatregelen van de oezetter. Het duurde tot juli 1942 voordat de kerkeraad direct met de jodenvervolging werd geconfronteerd. Als reactie op een protest-telegram dat de in het IKO samenwerkende kerken aan de Rijkscommissaris hadden gezonden, werden christen-joden door Seyss-Inquart voorlopig van deportatie vrügesteld. 99 Vooral door het werk van ds. Kapteyn behoorde een a~~tal christen-joden tot de Gereformeerde Kerk van Amsterdam. Op 22 augustus 1942 zonden de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid aan de ker%eraad een mededeling over de ver%laring van IAngehorigkeit l • l OO VrUgesteld van deportatie zouden die joden worden die voor 1 januari 1941 behoorden tot een chr i st.e.L'jke Kerk. Hen onderscheidde daar-b" vUf categorieën: 1. degenen die geboren waren uit tot de Kerk behorende ouders; 2. degenen die
onder~js
in de christelijke leer ontvingen met de bedoe-
ling tot belUdenis des geloofs te Komen; 3. degenen die de godsdienstoefeningen regelmatig bijwoonden en met wie de ke rkcraad geestelijk contact had; 4. degenen die gedoopt waren; 5. degenen die belijdenis van het geloof hadden al ge 1 egd . 101 De kerkeraad moest nu, volgens de brief van de deputaten, "aan ieder van de joden, die volgens bovenstaande regelen geacht moesten vcr-den tot o
de kerk te behoren" een getekende en gestempelde ver%laring ua t re.ixen , Die ver-kl.ar-i.ng diende nauvxeuz-a g naam, voornamen, geboortedatum en adres te vermelden en moest ie> t\leevoud ,.orden opgesteld. Een lijst met name" en bijbehorende gegevens moest naar ds. Jac. van Nes, via het kerkelij% bureau van de Gereformeerde Kerk in Den Haag-Hest , worden gezonden. De notulen van de kerkeraadsvergadering, waarin deze brief van de deputaten ter sprake ICwam, vermeldden dat 'Terzake zijn reeds maatregelen
genomen en is uitvoering gegeven aan de medegedeelde
aan~jzingen'.
In dezelfde vergadering rapporteerde ds. Kunst, de predikant van wUk V, dat een heel gezin, hoewel
99. 100. 101.
z~j
de ver%laring hadden ontvangen
Zie b.Ladzjde 47 va" deze scriptie. GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 345, brief deputaten aan de Ker%eraad (brief nr. 5474~. Presser, Ondergang deel 11, 35-36. De Jong, Koninkr"jk deel 6, 302.
- 34 -
'einer Christlichen Konfession angehörig' te z!jn, was weggevoerd en tot op dat moment nog niet was vrijgelaten. Ds. Kunst stelde daarom voor aan de commandant vat'! het kamp ',Testerbork, A.K. GemmeKer, een brief te sturen, waarin de kerkeraad meedeelde 'met ontsteltenis' te hebben vernomen dat, ondanks de aan hen verstrekte verklaring, een gezin bestaande uit man, vrouwen zoon naar Hesterbork was gedeporteerd. De kerkeraad vertrouwde er op 'dat deze personen spoedig naar terugkeren 1. 102
hlli~
woning (zouden) mogen
Twee dagen later vernam men dat opnieuw twee gezinnen waren opgehaald en weggevoerd. Het ene gezin werd kort daarna vrijgelaten, omdat de man voor 9 mei 1940 va s gedoopt. De andere families werden respectievelijk al op 4 en 7 september 1942 naar AuschYitz gedeporteerd. Niemand van hen heeft de oorlog overleefd. l O] Ook in de kerke raadsvergaderingen van 1 en 15 oktober 1942 werd gerapporteerd dat gezinnen, ondanks de verstrekte verl(laring, waren weggevoerd. Daarom
w~s
er op 25 september door ds. Kunst opnieuw een telegram naar
Gemmeker gestuurd. De deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid zouden eveneens van deze deportaties op de hoogte worden gesteld. Ui t deze gang van zaken blijkt duidelijk dat door de bezetter van het begin af aan met de protestantse joden werd gechicaneerd. l 04 'Referat IV B4' en de 'Zentralstelle für jüdische Auswanderung', de Duitse instanties die in het bezette Nederland verantwoordel!jk 'dar en voor de 'Endlösung', aanvaardden bijvoorbeeld niet de datum van 1 januari 1941, maar die Van 9 mei 1940 als uitgangspunt. Ook vonden zij dat het 'tot een christelijke kerk behoren' alleen van toepassing was op degenen die gedoopt waren, baL'jden.i.s hadden afgelegd of ouders hadden die tot de kerk 10 5 behoorden, de categorieën 1, 4 en 5. In oktober 1942 achtte de kerKeraad het noodzakeliJk een jurist, lid van de kerk, te machtigen zich in te
~etten
voor de leden van de gemeenl 06 te, die volgens de verordeningen 189/40 en 6/41 jood waren. Het oog
102.
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 167, notulen kerkeraadsvergadering op ] september 1)42.
la].
Deze gegevens bij G.C. Hovi.n gh , "Einer christlichen t:onfession
104. 105. 106.
angehörig" (niet uitgegeven doctoraal scriptie VU 1991), 91. De ui tdruxxäng is van De Jong: zie Koninkr'jk deel 6, ]01. ibidem, 302. GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, lnv.nr. 167, notulen kerKeraadsvergadering op 15 OKtober 1942. - 85 -
viel toen op mr. A.G.J. van Proosdij. Op diens verzoek werd in februari 1943 door de kerke raad een speciale commissie samengesteld Voor hulp aan de joden. ""apteyn
De~e
commissie zou bestaan uit de predixanten Hecker, De Graaf,
r t . 107 I n samenwe rka.ng ' , en Kuns me t ·aez.e
.. comnu.s si e
hee ft Van Proos d"IJ
zich veel moeite getroost om gedeporteerde joodse leden van de gemeente vee r vrij te krijgen. Al in oktober 1942 had h'j een telegram aan 'Generalkommissar' Schmidt gestuurd vanwege de deportatie uit de Hollandse Schouwburg naar westerbork van een gezin, man, vrouw, kind en grootmoeder dat al voor 1 januari 1941 tot de kerk van Amsterdam behoorde. lOS Op 24 maart 1943 richtte hU zich tot de 'Lagerkommandant' in Vught, omdat een joods gemeentelid van 64 jaar, ondanks het 'Sperrstempel', naar het kamp Vught was overgebracht. Diverse joodse 'Angehörigen' van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam hadden in het najaar van 1942 zo'n 'Sperrstempel' van de 'Zentralstelle' in hun per-soon sbevijs ontvangen. Zij waren hierdoor 'bis auf weiteres freigestellt vam Arbeitseinsatz l • l 09 Sommigen hadden dit stempel gekregen op grond van de verklaring van 'Angehörigkeit', anderen omdat zij in dienst stonden van de Joodse Raad. Het bleek nu dat ook dit stempel niet voldoende bescherming bood tegen deportatie. Samen met ds. Kunst stuurde Van Proosdij dan ook enige dagen later een brief aan 'SS-Hauptsturmführer' F.H. Aus der Flinten die de dagelijkse leiding had van de 'Zentralstelle'. In de brief werden twee dingen gevraagd. Ten eerste het
verzoe~
om de
joodse leden van de gemeente die weggevoerd waren, te laten terugkeren. In de tweede plaats de vraag om de overige joodse leden door 'Sperrung' te vrijwaren van deportatie. IlO Resultaat hadden deze inspanningen meestal niet. Op de brief van 29 maart werd van Duitse zljde niet eens gereageerd. In april 1943 werden in de Gereformeerde Kerk van Amsterdam twee l'jsten opgesteld: één met de
n~nen
van de gedoopte joodse leden en de andere
met de namen van 'angehörige Hi tglieder'. Bl\jkbaar waren deze lUsten be' tan t '18s. lllDlOOt t en beva tt e 4IS dld oe voor dDu e 1' t se lns e US van d e ged aap namen van christen-joden die tot de Gereformeerde Kerk van Amsterdam behoorden. De
107. 103. 109. 110. 111.
l~st
van de 'angehörige Mitglieder' telde 94 namen. Een maand
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, mv.nr , 167, notulen ker:ceraadsvergadering op 5 februari 1943. ibidem, inv.nr. 259-15, telegram d.d. 22 oktober 1942. Zie voor de kwestie van de stempels Presser, Ondergang deel I, 237-297. GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.Er. 259-15, brief aan de 'Zentralstelle' (Aus der Füncen) d.d. 29 maart 1943. ibidem, Lnv nr-, 259-15: s tuk.cen Lnzake de jodenvervolging. i
- S6 -
later was het aantal 'Angehörigen' gegroeid tot 112. Van de 48 gedoopten waren er 16 gedoopt voor 1 januari 1941, één was gedoopt in 1941, 12 werden er gedoopt in 1942 en 19 in de eerste drie maanden van 1943. Na maart 1943 werd de doop nog bediend aan 16 joden, onder wie drie kinderen. Het totaal aantal in 1942 en 1943 gedoopte joden kwam daardoor op 47. De meesten van hen waren met de Gereformeerde Kerk van Amsterdam in contact gekomen via het werk van ds. Kapteyn en dr. Becker. Uit de lijsten van april 1943 blUkt dat een aantal mensen al was gedeporteerd. Van de gedoopten zaten er op dat moment al zes in Westerbork, één in Vught en bU twee stond de aantekening 'schon weiter' ,men wist al ~eker
dat
~U
uit Nederland waren weggevoerd. Van de 'angehörige Mitglie-
der' waren er begin april al zeven in westerbork en één in Vught. BU twaalf namen werd vermeld 'schon weiter' d.w.z. gedeporteerd vanuit Westerbork naar, wat we nu weten, Auschwitz of Sobibor. In de
~jkkerkeraad
van wUk 111 werd op 24 juni 1943 gerapporteerd
over een joods gezin, waar de ouderlingen een dag voor de wegvoering een afscheidsbe~oek hadden
gebracht. Het is de enige keer dat in de notulen 112 van de 'wUkkerkeraden' de deportaties werden vermeld. Van de joden die tot de Gereformeerde Kerk van Amsterdam behoorden en die werden gedeporteerd, keerden er 42 na de oorlog niet terug. 110~ Onder hen een jonge vrouw die, volgens een verklaring van ds. Kapteyn, al sedert 7 december 1934 in de kerkelijke registers was ingeschreven. Haar ouders gaven echter geen toestemming tot de doop; daardoor Kon z.ij pas na haar 2l-ste jaar, toen zU meerderjarig werd 'belijdenisonderricht' ontvangen. l 14 ZU deed op 4 april 1943 openbare geloofsbelUdenis, maar werd kort daarna gedeporteerd. In een rapport over de zending onder de joden in de periode van 9 september 1942 tot 15 januari 1943 dat ds. Van :·'es had opgesteld voor de generale synode, werd gewaarschuwd voor de 'haastdoop' van joden. Zulke 'sneldopen' zouden de betekenis van de doop, voor het besef van de joden en van de overheid aan wie een
112. 113. 114.
doopbe~js
moest worden vertoond,
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 253 V, notulen vergadering op 24 juni 1943. ibidem, inv.nr. 259-15, kladnotities naar aanleiding van de vragenlijst Delleman. ibidem,verklaring ds. Kapteyn d.d. 19 juli 1943.
- 87 -
verzwakken. De 'fatale' datum was 1 januari 1941, een doap na die datum aan jade!! bediend zou bovendien geen b'jaonder'e bescherming bieden. 11 5 De kerkeraad van de Gereformeerde Kerk va!! Amsterdam heeft, voor
~over
dit kan worden nagegaan, geen 'haastdoop' toegestaan. Bij aanvra gen van de doop en het doen van openbare geloofsbelijdenis werd de gebruikelUke procedure toegepast, wat inhield dat er eerst een gesprek plaatsvond met de prediLant en enkele ouderlingen over de motieven die
ie~and
bewogen om
de doop aan te vrage!!. Had zo'n 'onderzoeK' een bevredigend verloop dan volgde daarna in de kerkdie!lsten, gedurende twee zondagen, een afkondiging waarin de naam van degene die be.L'jderu s wilde doen en dan gedoopt
ZiOU
wor-
den aan de gemeente bekend werd gemaakt. De mogel'jkheid bestond, dat van de kant van de gemeente tegen de doop of het belijdenis doen van een persoon bezwaar werd ingebracht. Een enkele keer heeft men, zo lUkt het, om de procedure iets te bekorten, deze 'approbatie' door de
ge~eente
achter-
wege gelaten. Vooral bij degenen die in 1943 we rderi gedoopt Kon het gebeuren, dat zij enige dagen later al op tra!!sport \-lerden gesteld. In een brief van mr. Van Proosdij aan de predikanten Bec;cer, De Graaf, ,{apteyn, '{unst en C.J. Sikkel, predikant in de Gereformeerée Kerk van Amsterdam-Zuid, \-lerd de opmerking gemaaLt, dat de dooppraLt!jk van de Gereformeerde Kerk strenger uas dan die va:1 de Nederlandse Hervormde geilleente van
Amsterda~.
In de Hervonnde
ge~eente
uare!! in maart 1943 geen doop-
f.andidaten meer, die op 9 mei 1940 'a:1gehärig' \",re!!.116 Met andere ;{Oorden: alle 'angehärige ]'utglieder' van de Hervormde gemee:1te hadden inmiddels de doop ontvangen. Evenmin voelde men er in de Gereformeerde Kerk van
ft~sterdam
voor om te
'sjoemelen' met de doopdata. Vanuit \'Jesterbork ontving het ;cerkelijk bureau in juni 1943 een briefkaart van Susan:1e de Leeu\-l met het verzoek te verklaren dat zij en haar ouders in september 1940 ,mren gedoopt (dus voor de 'fatale' datum van 1 januari 1941.J?S). Als het gezin deze verLlaring niet Kreeg, dan dreigde het te \-lorden 'doorgestuurd '. Het kerkel'jk bureau ant-. woordde, in overleg met mr. Van Pr-oo sdij , deze verklaring niet te .cunn en
afgeven. Het gezin De Leeuv uas namal.tjk op 10 januari 1943 in de Keizers-
115. 116.
De.l l.eman, Opdat \-lij niet vergeten, 176. ~v\, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 259-15, brief d.d. 19 maart 1943.
- 88 -
grachtkerk gedoopt. 117 Het gezin heeft de oorlog niet overleefd. Een moeilijk probleem voor de kerkeraad HaS het verzoek van een joodse man met de Duitse nationaliteit om gedoopt te Horden,
van hem bekend
te~jl
was
dat hU 'samenHoonde' met een niet-joodse vrOUH. Toen hU wilde trouHen
HaS
dit onmogelijk op grond van de nazi-rassenHetten. De kerkeraad besloot deze doopaanvraag aan de generale synode voor te leggen. 118
om
Ruim twee maanden later antwoordde het moderamen dat de doop kon worden toegestaan, mits deze man 'zo spoedig als mogelijk is na de oorlog het huwelijk aangaat'. 119 Deze brief van het synode-moderamen ging ter afhandeling naar de ouderlingen van
\~jk
IV. Of de doop van deze man nog
heeft plaatsgevonden, is niet bekend. Eind 1943
,~ren
uit Amsterdam voltooid. De desbetreffende joodse man
de deportaties vanHaS
mogelijk eind
november al weggevoerd of ondergedoken. In de laatste fase van de oorlog, na december 1943, werden in de Gereformeerde Kerk van Amsterdam geen joden meer gedoopt. In de kerkeraadsvergaderingen, zo blijkt uit de notulen, kua'll de :cHestie van
I
de leerge-
schillen', die leidde tot de schorsing van prof. Schilder op 23 maart 1944, steeds vaker op het agendum voor. Al spoedig zouden deze zaken alle aandacht van de kerkeraad opeisen, temeer omdat dr. Van 't Veer tot de 'bezwaarden' behoorde. Zo waren or in verband met 'de leergeschillen' extra
kerkeraadsvergaderingen op 26 mei, 1, 7, 12 en 15 juni 1944.
3.8
Kerkeraad, diaconie
~
de hongerwinter
In de winter van 1944-1945 probeerde de kerKeraad, ondanks alle problemen, het kerkelijk leven zoveel mogelijk in stand te houden. Omdat de zondagse diensten in onveruarmde kerkgebouwen plaatsvonden, Hera voor de maanden de cember, j anuar'L en februari een verkorte orde van dienst ingevoerd. De. kerkdienst zou daardoor niet langer dan een UUr duren.
120 De kerkeraads-
vergaderingen werden nu als regel op de zaterdagmiddag gehouden en ook het catechetisch onder-vijs diende zoveel mogelijk doorgang te vinden. I1et moeite slaagde men er in, de hele winter door, met een zekere regelmaat
117. 118. 119. 120.
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.~r. 259-15, brief a.d. 26 juni 1943. ibidem, i~v.nr. 167, notulen ker~eraadsv8rgadering op 2 september 19ü. ibidem, Lnv.nr-, 346, brief van het synode-modera:rren aan de kerkeraad d.d. 20 november 1943 (brief nr. 5622a). ibidem, inv.nr. 163, notulen ker~eraadsvergadering op 25 novem-
oer 19L,J•. - 89 -
121
de catechisaties te geven. In januari 1945 werd met het oog op de slechte voedselvoorziening binnen de kerkeraad gesproken over de instelling van een noodcommissie. Een van de diakenen had een rapport opgesteld met een overzicht van de commissies die binnen de diaconie werkzaam waren. Zo was er bijvoorbeeld een commissie 'Bijzondere noden' die in de periode september 1943 tot mei 1945, met toestemming van de kerkeraad, z.e s collecten voor die 'bijzondere noden' liet houden. Deze collecten brachten in totaal 144000 op. Een groot deel van dit geld werd gebruikt voor hulp aan onderduikers, illegale werkers . den. 122 en JO Binnen de diaconie
ftL~geerde
ook al enige tijd een kinderopvangcommissie.
Reeds in 1942 was deze commissie begonnen met de uitzending van kinderen naar plattelandsgemeenten, om de kinderen daar op verhaal te laten komen. Zo zorgde men er in 1942 al voor, dat 471 kinderen o.a. in Friesland 1 23 tijdelijk konden ••orden ondergebracht. Verder waren er in januari 1945 naast een kledingcommissie ook nog een 'verwervings-' en een 'verdelingscommissie' actief. De 'verwervingscommissie' moest er voor zorgen dat levensmiddelen gratis of tegen redelijke prijzen werden verkregen. De 'verdelingscommissie' had tot taak de binnengekomen levensmiddelen te distribueren. In januari 1945 besloot de kerkeraad een
in te stellen 124 die het werk van de genoemde diaconale co~nissies zou coördineren. noodco~~issie
Deze noodcommissie zocht contact met diaconieën van gereformeerde kerken, vooral in het noorden van
~ederland.
Ten behoeve van de Amsterdamse kerk
organiseerden deze diaconieën in hun kerken een voedselinzameling. Voor het transport van deze goederen naar Amsterdam was men aangewezen op goedgezinde schippers die, soms op slinkse
~jze,
er in slaagden het
ingezamelde voedsel naar Amsterdam te brengen. Eenmaal zag men zelfs kans om met een Duitse legerwagen meer dan 500 kilo tarwe en peulvruchten naar Amsterdam te vervoeren. Als het transport in Amsterdam aankwam, zorgde de 'verdelingscommissie ' er voor, dat de aangevoerde goederen over de
121. 122. 123. 121+.
Zie bladzijde 73 van deze scriptie De Ruig Jbz. 'Onze diaconie in oorlogstijd', in: 'Van Ziin schoonen dienst I , 13-13. GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv. nr. 31,5, verslag van de commissie tot uitzending van kinderen uitgaande van de diaconie der Gereformeerde Kerx van Amsterdam (nr. 5492). ibidem, Lnv .nr-, 1;':J8, notulen kerkeraadsvergaderingen op
6 en 20 januari 1945. Zie ook bladzijde 56 van deze scriptie. - 90 -
~jken
uerden verdeeld. De diakenen in iedere wUk, brachten het voedsel dan naar de gezinnen. 125 81Ukbaar was er geen samenwerking met het
Interkerkeliik l3ureau (IK8). waarschijnlijk hing dit samen met het interkerkelUk karakter van deze hulpverlening. In Amsterdam bleven bovendien ook officiële instanties als de Armenraad hierbij ingeschakeld. 126 Voor de diakenen van de Gereformeerde Kerk van ~~sterdam wellicht een reden temeer de hulpverlening in eigen hand te houden. Ondanks de spooruegstaking gingen in de hongeruinter de kinderuitzendingen gewoon door. Uit een brief van de diakenen aan de kerkeraad blUkt dat in het algemeen de kinderen in de leeftijd van zes tot veertien , . dng i 'ln aanmer k ilng Kwamen. 127 Jaar voor ultzen Eind april 1945 was de voedselsituatie in de stad zo kritiek dat de kerkeraad besloot, op verzoek van de noodcommissie, aan de gemeente mee te delen, dat er in vele gezinnen en bU alleenuonenden grote nood heerste. Daarom vroeg men de leden van de gemeente om levensmiddelen ter beschikking te stellen, zodat de ergste nood gelenigd zou kunnen uorden. 128 Met het oog op de bijzonder moeilijke positie waarin velen verkeerden, had de kerkeraad in de herfst van 1944 al besloten om elKe uoensdagmiddag van drie tot half vier een bidstond te houden in de Keizersgracht-, de Nassau-, de Funen- en de waalkerk. 1 29 Diep geschokt reageerde men in de Gereformeerde Kerk van Amsterdam in het laatste oorlogsjaar op de dood van ds. Ferwerda, koster S. van der Baan en diaken J. van Eijk. Op de avond van dinsdag 12 september 1944 (een ueek na 'Dolle Dinsdag') stopte voor de woning van ds. Feruerda in de Vondelstraat een Duitse auto. Feruerda uerd, zonder opgave van doel en reden, gesommeerd mee te gaan. In de auto trof hU Van der Baan aan, die was gearresteerd en verhoord in verband met een wapenvondst in een van de lokalen van de Keizersgrachtkerk. Van der Baan, die betrokken was bi] Trouu, Vrii Nederland, de illegale ABP en de Landelijke Organisatie
voor hulp aan onderduikers (de LO), had bU het verhoor niets losgelaten over de herkomst van de wapens. Feruerda had met de zaak niets te maken,
125. De Ruig J'bz , 'Onze diaconie in oorlogst'jd' in: 'Van Z'in schoonen dienst', 17-18. 126. De Jong, Koninkrijk deel lOb, 252. 127. GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 343, brief d.d. 27 maart 1945 (brief nr. 5809). 128. ibidem, inv.nr. 168, notulen kerKeraadsvergadering op 23 a?ril 1945. 129. ibidem, Lnv.nr-, 259 I, notulen vergadering in wijk II op 6 oktober.
- 91 -
maar werd gearresteerd omdat hU de nestor was onder de predikanten van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam. Als afschrikwekkend voorbeeld werden beide mannen diezelfde avond voor het gebouw Kerkstraat 109 doodgeschoten. De politie, gealarmeerd aoor buurtbewoners, haalde enige uren later de lijt::en van de slachtoffers op. Op 15 september werden de lUken in opdracht van de bezetter gecremeerd, zonder dat de familie daarvan op dat moment op de hoogte .as. lJO Ruim een maand later, op 2J oktober 1944, werd d08r enige leden van een Amsterdamse knokploeg op de hoek van de Beethovenstraat en de Apollolaan een aanslag gepleegd op Herbert oehlschlägel, een gevaarlUk lid van de 'Sicherheitsdienst' (SD). Als represaille fusilleerde de SD de a~dere
dag, dicht bij de plaats van de aanslag, 29 gevangenen onder wie
diaken Van EUk. Twee villa's aan de evenzUde van de Apollolaan op de hoek van de Beethovenstraat werden in brand gestoken. l Jl In april 1945 werd bet::end dat op 16 feDruari in het concentratiekamp Neuengamme Hendrik Dienske was overleden. Hoewel geen kerkeraadslid (in maart 194J was Dienske gek8zen tot ouderling maar had toen ontheffing gevraagd en verkregen) werd hU toch in de kert::eraadsvergadering 132 van 7 april 1945 door de vo·orzi tter herdacht. Dienske was, evenals Van der Baan, actief ge·.,eest in het schoolverzet, de illegale ARP, de groep rondom het illegale Trouwen vooral had hU binnen de illegaliteit een belangrijke rol gespeeld als provinciaal leider LO-Noord-Holland en Amsterdam. In april 1944
\~s
hU gearresteerd.
Twee pogingen om hem uit de gevangenis te bevrijden, een door de groep Gerrit van der Veen en de andere door de groep Johannes Post, mislukten. Via het kamp Vught kwam hij uiteindelijk in een 'Aussen.
,(wam
de kerkeraad voor het eerst na de bevrijding bij-
een. De praeses in die vergadering, ds. De Graaf, hield toen een toespraak waarin h'j de namen vermeldde van de kerke raadsleden die t'jdens de oorlogsjaren '.aren omgekomen. Naast ds. Ferwerda en diaKen Van
EU~
lJO.
B. Wielenga, 0 sieraad Israëls. Ter gedachtenis
IJL lJ2. lJJ.
De Jong, Koninkrlik deel lOb, 334-387. GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 163. H. van Riessen e.a., Het Grote Gebod: gedenkboek van het verzet in LO en LKP (Kampen 1939, vierde druk) deel I, 30-81. De Jong, Koninkrijk deel 7, 770-771.
C~J:lsterdam 1945), 8-9.
- 92 -
aa~
ds. T. Ferwerda
noemde hU ouderling J. Visser, die in het begin van 1943 uas overleden in het concentratiekamp Amersfoort. Ds. De Graaf vestigde in zUn toespraak ook de aandacht op "de principiële houding en het verzet der kerk in de oorlogsjaren tegen de beraamde aanvallen en plannen op haar posi tie" .1 34 In de volgende paragraaf wil ik een moment stil staan bU de vraag, hoe principieel de houding van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam en hoe omvangctjk het verzet van deze kerk is geweest.
;.9
Terugblik Op 16 mei 1940, eBn dag na de capitulatie van het Nederlandse leger, kwam de kerkeraad bÜeen. Omdat nu een volkomen nieuwe situatie uas ingetreden, meende een kerkeraadslid de prediKanten voorzichtigheid 'bij het houden van de dienst des Woords en der gebeden' te moeten toewensen. Voor een ander kerkeraadslid
,~S
deze opmerking aanleiding om aan de kerkeraad een brief
te schrijven, uaarin hU voorstelde als kerkeraad een duidelijk standpunt in te nemen ten opzichte van de verhouding kerk en 'huidige overheid ,• 135 De brief werd op de vergadering van 13 juli aan de predikanten gegeven 'ter fine van advies'. De predikanten adviseerden in de vergadering van 5 september om 'met uaardering voor de inhoud er van', de brief 'voor kennisgeving' aan te nemen. Als motieven voerden zij aan, dat de verhouding kerk en huidige overheid van dergelij"e Lilportantie vas dat dit onderwerp op de generale synode diende behandeld te
~orden.
In concrete geval-
len kon de ke rxaraad , als hij in deze zaak een standpun t moest bepalen, advies vragen aan de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid. Conform dit advies ~erd besloten. 1 36 Dit advies is, mijns inziens, kenmerkend geweest voor de geuragsl:jn van voorzichtigheid en behoedzaam-
heid die de kerke raad ook nadien gedurende de gehele bezettingstijd heeft gevolgd. Het r-c.ce s t dat de, in het Convent samenvez-xende , KerKen in okt.obe r 1940 aan Seyss-Inquart richtten in verband met de Duitse maatregelen tegen de
134. GAA, Archief Gereformeerde "ert: van Amsterda'1l,
.i nv •.,r.
16:3.
135. ibidem, Lnv .. n r , 343, brief van J .. Her:rrans aan àe ..{ er.(eraaà d o.G. . l~tJ Jl.lJ..l ... ,. lCl4') (burl8 . f":.1.r • "2 J' ./ Cl v"l ] :\ ..
136. ibidem, Lnvv.rr , 166, notulen k er-kera.adave r-gader'Lng op 5 se;.'te"ber 1;40.
- 93 -
joden die in overheidsdienst werkza~ waren,137,~s voor ne kerkeraad een reden om zich, op voorstel van ds. Sik;cel, tot de deputaten te uenden. De kerkeraad had met enige veruondering kennisgenomen van de mededeling die de deputaten aan de kerken over dit reKest hadden gedaan. De kerkeraad zou het op prijs stellen 'te dezer zake nader ingelicht te uorden en van U te vernemen de motieven uelke U er toe gebracht hebben de Gereformeerde Kerken in deze actie te betrek1<en' aldus de kerkeraad in zUn brief aan de deputaten. 138 Op 4 november 1940 antwoordde mr. Donner, de deputaten 'doelmatiger' zou
voorko~en,
~~ens
de deputaten, dat het
als de kerkeraad de reden van
zUn verwondering en de bedenkingen tegen de handeluUze van de deputaten Kenbaar gemaaKt zou hebben. 139 De kerke raad vond dit antwoord onbevredigend en deelde dit in een brief van 6 november aan de deputaten mee. De volgende dag reageerde Donner. In een brief schreef hij dat nu de deputaten op hun beurt verwonderd waren, omdat de motieven voor de houding van de deputaten zeer voor de hand lagen. 140 De kerkeraad besloot uiteindelUk het rapport af te wachten dat de deputaten te z'jner tUd aan de synode zouden moeten voorleggen. Aan de deputaten uerd dit meegedeeld. l 4l D. Nau t.a vermoedt dat de kerkeraad tegen het optreden van de deputaten bezwaar had, omdat het hierb\i ging om een zaak van 'niet-direct-kerkelUke aard,.14 2 Hoe het ook zU, deze hele briefuisseling is een duidelijk voorbeeld van de formalistische benadering door de kerke raad
WL~
de problemen, waarvoor de bezetting de
~erken
stelde.
Gezien deze formalistische opstelling van de kerkeraad is het niet zo vervondar-Luk , dat ook latere stappen van de deputaten binnen het Convent
c.q. het IKO geen aanleiding gaven tot een brede inhoudelijke discussie binnen de kerkeraad over de maatregelen van de bezetter. Uit de notulen van de kerkeraadsvergaderingen in de bezettingsjaren blijkt in ieder geval niets daarvan. In enige ingezonden brieven komt \';81 naar voren dat de handel~jze
van de kerkeraad vragen ooriep.
137. Zie bladzijde 39 van deze scriptie. 138.
Q~~,
Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam,
inv.~r.
lóó,
notulen kerKeraadsvergadering op 31 Jxtober 19~J. 139. ibidem, inv.nr. 343, brief van J. Donner a&n de xerxeraad (nr. 524l). 140. ibidem, or~ef d.d. 7 november 1940 (brief ~r. )242). l!~.
ibidem, inv.nr. 166, notulen
Ker~eraadsvergaderingo~
21 november
1940. lL,2. In: C. Au gu stijn e .a , Gereformeerd Amsterdam sedert 1335 (Kampen 1989), 113-114. - 94 -
In februari 1943 prote steerden de in het IKO samenvez-xenda kerken bij Seyss-Inquart tegen o.a. de 'toenemende rechteloosheid'. Het adres werd in de Gereformeerde Xerlcen niet voorgelezen. De synode verdedigde dit met het argument dat 'openlJke getuigenissen zo spaarzaam mogelijk (moesten) z',in' .143 Zowel in wijL VI als in '.Jijk VII waren er ouderlingen die hun bevreemding uitspraken over het niet openbaar maken van het adres aan de Rijkscommissaris. In de \iUkvergadering van wijk VII op 27 februari 1943 stelde een ouderling b;1 de rondvraag deze zaak aan de orde. Hij vroeg 'waarom het protest van de kerken, over de laatst genomen maatregelen door de bezettende macht' niet in de kerkdiensten was voorgelezen en sprak zijn misnoegen daarover uit. Omdat niemand in de vergadering op deze vraag antwoord kon geven, werd besloten deze zaak aan de (centrale) 11.4 ker~{eraad voor te leggen. ~ In de vergadering
va~
cie
~erkeraad
op 6 maart lag een brief ter tafel
van een gemeentelid dat de kerkeraad vroeg, waarom de Gereformeerde Kerken in tegenstelling tot de
Rooms-~atholieke
KerK en de Nederlandse Her-
vormde Kerk geen woord van protest hadden laten horen b;j 'de gevangenneming van de jeugd,.145 Eveneens kwam een brief in bespreking van de classis 's-Gravenhage met het verzoek op zondag 7 maart een bidstond te houden. 146 De kerke raad oesloot aan dit verzoek te voldoen. Uit de notulen wordt niet du.i.de L'jk of in die bidstond alleen de brief van de classis Den Haag zou worden voorgelezen met daarin een samenvatting van het rekest aan seyss-Inquart, of da t het rekest integraal t:,jdens de ker-xdj enston
bekend zou wordeu gemaakt. Dit laatste was, gezien een schrijven van 117 ds. Knoppers namens de classis ~~sterdam, toegestaa~. ~ '.'Jaarschijnlijk was het Oeslui t van de kerkeraad op dit punt niet duidelijk genoeg en heeft het aanleiding gegeven tot enige ver\<arring, gezien de opmerking van een ouderling in de vergadering van wijk VI enige dagen daarna. Volgens deze ouderling was op
zon~ag
7 maart door de
dienstdoende predikant in de Buiten-Amstelkerk, ds. Doornbos, niet voldaan aan het besluit van de kerkeraad, dat voorlezing zou plaats hebben
143. 144. 145. 146. 147.
Zie bladz'jde 50 van deze scriptie. GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 257-14. ibidem, inv.nr. 346, brief van D.e. Hak aan de kerkeraad d.d. 2 maart 1943. Zie bl.ada'jde 50 van deze scriptie. ~~~, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 167, notulen vergaderiClg op 6 maart 1943.
- 95 -
van de brief die door het IKO aan Seyss-Inquart was verzonden. Een grote kerkeraad als die van de Gereformeerde Kerk van liep altjd het gevaar
o~
143
&~sterdam
bureaucratisch en zakelUk te werk te gaan.
,rUn indruk is, dat de kerkeraad aan dat gevaar niet is ontkomen. Iets daarvan hebben we al gezien bU de houding van de kerkeraad ten opzichte van de Arbeidsdienst en de arbeidsinzet, maar vooral bU de gevolgen die de maatregelen van de bezetter voor de joden hadden, was er in het optreden van de kerkeraad duidelUk spraKe van distantie. In juni 1940 ontving de kerke raad een verzoek van de deputaten voor de zending onder de joden, om de ge cru.i.ke.L'jke collecte voor dit doel niet met de kerst te houden zoals de gewoonte was, maar vier maanden te vervroegen daar de zending onder de j oden door de tijdsomstandigheden met grote financiële problemen te kampen had. 149 De kerkeraad besloot aan dit verzoek niet te voldoen. De collecte zou 'op de gewone tUd volgens de 1 50 vastgestelde lUst der extra collecten' plaats vinden. Op 17 mei 1941 vierde ds. J. van Nes zijn 25-jarig ambtsjubileum als predikant voor de zending onder de joden. In verband daarmee stuurde h'j een brief aan alle gereformeerde ke rkeraden met het verzoek een jubile1J.r.lcollecte voor de jodenzending op 13 mei te houden. De kerkeraad besloot toen naar aanleiding van dit verzoek aan àe
cOR~issie
ad hoc aàvies te
vragen 'om zo mogelUk dit jaar en anders begin van het volgende jaar deze collecte te houden,.151 Een maand later
k~dm
er bU de kerkeraad een brief binnen van het Pro-
testantse Hulpcomité voor uitgewekenen om ras of geloof, dat de zorg had voor de Duits-joodse vluchtelingen die voor 10 mei 1940 naar Nederland waren gekomen en die in een protestantse kerk waren gedoopt. Het comité
had de zorg voor
o.a. ca. 70 gereformeerde joden. Financieel zat het
comité in een moeilijke positie, omdat veel gereformeerde kerken niet of te weinig bUdroegen, waardoor het benodigde streefbedrag van 12000 per maand niet werd gehaald. 1 52
148. 149. 150. 151. 152.
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van &~sterdam, inv.~r. 256 V-12, notulen vergadering op 11 maart 1943. ibidem, inv.nr. 343, brief deputaten aan de kerke raad d.d. 1 juni 1940 (brief nr. 5196). ibidem, inv.nr. 166, notulen kerkeraadsvergadering op 4 juli 1940. ibidem, notulen kerkeraadsvergadering op 15 mei 1941. ibidem, inv.nr. 3LÁ, brief d.d. 12 juni 1941.
- 96 -
Toen eind juni 1941 dit comité door Müller-Lehning, de
co~~issaris
voor niet-commerciële verenigingen en stichtingen, werd opgeheven en de Joodse Raad voortaan voor de betrokKen vluchtelingen dlende te zorgen, vornde men in de Gereformeerde Kerken een 'verzorgingscommissie'.
Deze commissie ó:reeg tot taak om de benodigde gelden in te zamelen voor het levensonderhoud van de gereformeerde joden, die voordien door het Protestantse Hulpcomité Herden ondersteund. De Lngezeme.Lde gelden 153 werden dan overgemaaKt naar de Joodse Raad. In een brief van deze verzorgingscommissie aan de kerkeraad moest helaas worden geconstateerd, dat de Gereformeerde Kerk van Amsterdam tot de kerken behoorde die nog niets hadden bijgedragen 'voor de ondersteuning van de zo ontzettend zwaar bezochte broeders en zusters in Christus van joodse geboorte, die hierheen de ~jk (hadden) genomen •• 154 In deze zelfde tUd vroeg het bestuur van de Liberaal-Joodse gemeente aan de kerke raad om, voor het houden van godsdienstoefeningen, gebruik te mogen maken van enige lokaliteiten in de Waalkerk. De kerkeraad antwoordde dat hij •om principiële redenen I doen. 1 55
aan
dit verzoek niet kon vol-
Vergeefs zoeKt men in de notulen van de vergaderingen in 1942 en 1943, de periode van de grote deportaties vanuit Amsterdam, naar voorbeelden van betrokkeClheid bij of deerClis met het lot van de joden in het algemeen. Zelfs doopaanvragen van joden werden koel geregistreerd. In de eerste kerkeraadsvergadering van 1944 hield de voorzitter, zoals gebruikelijk in de eerste vergadering van het jaar, een Korte toespraak waarin ruj de voornaamste gebeurtenissen releveerde uit het afgelopen jaar. Uitsluitend sprak hU toen over de kerkelijke ontwikkelingen en de belangr\jkste gebeurtenissen in het kerkelijk leven. BU dit laatste zullen we vooral moeten denken aan de spanningen die in de kerken waren ontstaan door de synode-besluiten in vertand met 'de leergeschillen•• 156
153. 154. 155. 156.
De Jong, Koninkriilc deel 5, 524 noot 3. GAA, Archief Gerefonneerde Kerk van Amsterdam, iClv.nr. 344, brief VerzorgingscollUllissie van de Gereformeerde Kerken in Nede r-. land aan de kerè<eraad d.d. 15 augustus 1)41 (brief nr. 5352). ibidem, inv.nr. 167, notuleCl kerkeraadsvergaderiClg op 21 augustus 1941. ibidem, inv.nr. 108, notulen kerKeraadsvergadering op 6 januarl 1944.
- 97 -
Een keer heeft de kerkeraad gemeend, zelf het initiatief te moeten nemen tot een ernstig getuigenis aan het adres van secretaris-generaal Schrieke van justitie en waarnemend secretaris-generaal R.A. Veruey van sociale zaken. Naar aanleiding van de reglementering van de prostitutie door verordening 133/41. ve rd , op verzoek van de Nederlandse Hiddernachtzending, een christel'jke instelling voor hulp aan prostituées, op ethische gronden krachtig tegen deze reglementering geprotesteerd. 1 57 Een maand later zouden de deputaten voor de correspondentie met de Hoge 158 Overheid in een brief aan Schrieke en Veruey hetzelfde doen. Primair
~as
de aandacht van de kerke raad ook in de oorlogsjaren
gericht op de geestelijke verzorging van de gemeente en daartoe behoorde naar de opvatting van kerke raad en synode allereerst de verkondiging van het evangelie, het catechetisch onde rv'js aan de jongeren, het huisbezoek van de ouderlingen en de zorg voor de behoeftigen door de diakenen. 159 Va~<
wordt gesteld dat in de jaren 40-45 het kerkbezoek sterk toenam
en predikanten preekten voor stampvolle kerken. In de Gereformeerde Kerk van Amsterdam gold dit in ieder geval niet voor de middag- of avonddiensten. Regelmatig
~erd
door gemeenteleden in brieven aan de kerkeraad
grote zorg uitgesproken over de slechte opKomst in die diensten. In een brief van 16 juni 1941.
~erd
naast het geringe bezoek aan de avonddiensten
ook gelJ8zen op 'het gebrek aan financieel meeleven'; het grote aantal gezinnen dat 'aan de rand' leefae en op het aantal jongeren dat de catechisaties niet bezocht. Voorts maakte de schrUver zich zorgen over de 'gemengde huve L'jk en!
,
die een derde vormden van het totaal aantal hu-
IJel\jken, dat in 1940 binnen de Gereformeerde Kerk van Amsterdam va s gesloten. >!et 'gemengde huwelijken I ve rden huwel ljken bedoeld tussen partners van \
157. 153. 159.
b'jgeIJoond door de kerkvisitatoren, afgevaardigden van kerken uit
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van P~sterdam, inv.nr. 167, notulen kerkeraadsvergadering op 16 oktober 1941.. Zie b.Ladzijde L,4 van deze scriptie. Gfu\, Archief Gereformeerde Kerk van &~sterdam, inv.~r. 346, Herderl\jk schrijven van de ge ne raLe synode aan de ke r.cen , najaar
160.
1943 (nr. 5635). Zie ook bladz'jde 52 noot 74 van deze scriptie. ibidem, inv.nr. 344, brief van mr. G.H.A. Grosheide aan de kerkeraad d.d. 16 juni 1941. (brief nr. 5336).
- 98 -
de classis die aan de hand van een aantal vragen probeerden inricht te krijgen in de gang van zaken binnen een zusterkerk. Hierover rapporteerden de visitatoren dan in de eerstvolgende classisvergadering. In het rapport over de Gereformeerde Kerk van Amsterdam dat op de voorjaarsvergadering van 1943 in de classis aan de orde kwam, uitten de visitatoren een aantal punten van kritiek: het bezoek aan de middagdiensten was niet best; gemeentevergaderingen ter verkiezing van nieuwe ouderlingen en diakenen werden slecht bezocht; bij kerkeraadsvergaderingen was sprake van een behoorlijk absenteïsme; de geestelijke toestand van de gemeente was niet. zo gunstig, gewezen werd op de gevoelens van wrevel en haat, die in de plaats K'. ramen van het 'Hebt U vijanden lief,.16l Twee maanden later werd er op de kerkeraad gerapporteerd, dat wijk IV 'met grote droefheid (had) moeten constateren, dat de avondgodsdienstoefeningen zeer slecht bezocht werden'. De
~jKouderlingen
vroegen de
kerkeraad 'zo spoedig mogelijk een onderzoek te deen instellen naar de oorzaak en de omvang van dit euvel en naar wegen en middelen te zoeken om hiertegen op te treden'. De (centrale) kerkeraad besloot toen de gemeente op te wekken getrouw de avonddiensten bij te wonen. Op welke 162 manier de kerkeraad dit dacht te doen, werd niet vermeld. Blijkbaar waren er onder diverse gemeenteleden gevoelens van defaitisme en moedeloosheid, getuige een brief aan de kerkeraad in mei 1943. Gevoelens van defaitisme die niet direct in verband werden gebracht met de gevolgen van de bezetting, maar met het geestelijk gehalte van de gemeente dat volgens de briefschrijver niet alleen bedreigd werd door defaitisme en 'geesteloosheid', maar eveneens door de gevaren van 'piëti&~e
en chiliasme'. De briefschrijver vond dan ook dat de frequentie
van de huisbezoeken moest worden opgevoerd om deze gevaren het hoofd te kunnen bieden. 163 Heestal werd dit soort brieven door de kerkeraad ter afhandeling in handen van de
~jkouderlingen
gesteld.
Na maart 1944 waren het ook in de Gereformeerde Kerk van Amsterdam 'de leergeschillen' en de schorsing van prof. Schilder die gaven tot diverse
161. 162. 163.
i~gezo~den
afu~eiding
brieven van 'bezwaarde' Gemeenteleden.
GAA, Archief van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 31..6, rapport van de kerkvisitatoren d.d. 17 maart 1943 (nr. 5541). ibidem, inv.nr. 167, notulen kerkeraadsvergadering op 20 mei 1943. ibidem, inv.nr. 346, brief van H.R. Zijlstra aan de ker'ke raad d d, 17 mei 1943 (brief nr. 5566). c
- 99 -
Op grond van de notulen van de kerkeraadsvergaderingen in de maanden maart tot sapt.euber- 1944, zou men bijna geneigd zjn te concluderen dat oorlog en bezetting voor de
~er~eraad
geen realiteit waren.
In het volgende hoofdstuk zal een poging worden gedaan, wat meer inzicht te ve rkrijge n in de achterliggende motieven bij de gedz-ags L'jn die de kerkeraad en, landel'jk gezien, de generale synode heeft gevolgd.
- 100 -
HOO FDSTUK I V
Achtergronden 4.1
De Gereformeerde Kerken in Nederla.'1d
~
de bezettende macht
In de eerste maanden van de bezetting was er in de Gereformeerde Kerken veel discussie over de vraag naar de wettige overheid en naar het standpunt dat men moest innemen ten opzichte van de maatregelen die door de bezetter werden genomen. Op de achtergrond van die discussie speelde mee de visie op de overheid en de verhouding tussen kerk en politiek. In de Nederlandse Geloofsbelijdenis (één van de drie formulieren van eenheid of belijdenisgeschriften binnen de Gereformeerde Kerken) wordt in artikel 36 gezegd dat de overheden door God zijn aangesteld om door middel van Hetten en de ui toefening van 'de zW"daràmacht' er voor te zorgen dat 'de ongebondenheid van de mensen bedwongen worde'. Ook is het de taak van de overheid er voor te zorgen dat de verkondiging van het evangelie niet wordt verhinderd en de kerk dus in vrijheid aan haar roeping kan voldoen. Op de burgers van een land rust de plicht de overheid te gehoorzamen in alle dingen die niet in stnjd zijn met de BiJbel. In dit kader is dan ook het gebed voor de overheid van grote betekenis. Voor de verhouding kerk en politiek is bovendien de Dordtse Kerkenordening van belang. In artikel 30 van deze ke r.cenor'deruug lezen we dat kerkelijke vergaderingen zoals kerkeraden, classes en synoden alleen kerkelijke zaken zullen behandelen op kerkelijke wijze. Politieke vraagstukken horen dus op kerkelijke vergaderingen niet thuis. In de Gereformeerüe Kerken van voor
~e
oorlog zag men politiek bedrijven als een taak
van de christel'jke politieke part;:en. De synode van Middelburg sprak in 1933 al uit, dat voorlichting over concrete
vraagst1L~ken
moest worden
overgelaten 'aan daartoe bekwame christenen in de pers, de jeugdorganisaties en dergelijko,.l Op de preekstoel dus geen behandeling van politieke en maatschappelijke problemen. 1.
Acta Generale S ode van de Gereformeerde Kerken in Nederland }fiddel:mrg 22 augustus tot 3 september 1933), 36. Zie ook: H.J. Langeveld, Protestants en orogressief. De ChristelijkDemocratische Unie 1926-1946 ('s-Gravenhage 1938), 321. - 101 -
In de Gereformeerde Kerken is in de eerste helft van onze eeuu ook van grote invloed geueest de door A. Kuyper geformuleerde gedachte van de souvereiniteit in eigen kring. Kuyper onderscheidde in de samenleving een aantal 'levenskringen' zoals het gezin, de school, de kerk, de staat, ieder met een eigen structuur, een eigen bevoegdheid, een eigen taak en eigen grenzen. Elke kring is 'souverein' in zichzelf. Daarom moet de kerk zich niet op het terrein van de politiek begeven en behoort de politiek (de staat) de rechten van de kerk te eerbiedigen. De toepassing van deze 'beginselen' kon in de praktijk echter voor problemen zorgen, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de gang van zaken op de synode van Amsterdam in 1936. Vanuit een aantal classes en particuliere synoden uerd op de generale synode grote druk uitgeoefend om tot een principiële uitspraak te komen over het lidmaatschap van de CDU en de NSB. Binnen de synode uas men beducht voor een publiek getuigenis en een publieke veroordeling uaardoor men een bepaalde grens zou overschrijden. Zou men met zo'n getuigenis zich niet begeven op het terrein van de politiek? Vooral als in zo'n getuigenis het lidmaatschap van sommige politieke partijen zou vcr-den veroordeeld? ,let name onder de vijf hoogleraren van de theologische faculteit aan de Vr'je Universiteit, die als pre-adviseurs op de synode aanuezig varen, leefde die beducht2 heid voor 'politieke' uitspraLen. Anderen daarentegen benadrukten dat 'het ueren van beginselen en ui t spraken door leden der kerk, uelke rechtstreeks ingaan tegen de bel'jdenis' Hel degelijk tot dG kerkelijke zaken behoorden, Haarover artikel 30 van de D~O sprak. 3 Een synode die een uitspraak zou doen over het onbijbelse karakter van bepaalde ideeën zou daarbij zich niet op het terrein van 'de politiek' begeven. In de oorlogsjaren zullen deze zaken in de discussie over rpublieke getuigenissen' steeds weer op de achtergrond meespelen. Na 15 mei 1940 ontbrandde allereerst de discussie over de vraag naar de verhouding tussen de gehoorzaamheid aan de bezettende
~acht
en aan
de Nederlandse regering in Londen. Welke van deze tHee instanties uas de 'uettige overheid'? 2. 3.
Langeveld, Protestants en Drogressief, 327. Acta GS Amsterdam, voorstel van de classis Schiedam, 27.
- 102 -
In de discussie kwam vaak het Landoorlogreglement ter sprake. Dit reglement Yes in 1899 op de Eerste Haagse Vredesconferentie opgesteld. Op een tweede conferentie in 1907 werden in het oorspronkelijke reglement enige kleine
~jzigingen
aangebracht. Belangrijk was vooral
artikel 43. Een bezetter had tot taak de openbare orde en het openbare leven in het bezette gebied te herstellen en te verzekeren en diende de in het land geldende wetten te eerbiedigen 'behoudens volstrekte verhindering I .4 Tegen die achtergrond moeten we de uitspraken lezen van iemand als ds. J.H. Rietberg, die in het gereformeerde weekblad De Wachter schreef: "Als het gaat tussen gehoorzaamheid aan God en het gehoorzamen aan mensen, zal het eerste gekozen moeten worden. Maar overigens zullen
~j
ons
aan deze overheid moeten onderwerpen, hoe zwaar het ook valt. Maar God legt ons ook hierin een taak op. Zolang de Here dat wil, betaamt ons onderwerping ( ••• ). Biddend om Gods genade buigen wij onder het juk". 5 De mening van H.H. Kuyper werd duidelijk verwoord in een artikel in ~
Heraut van 30 juni 1940: "Het nieuwe bewind, dat sedert de capitula-
tie van onze Legercommandant en de Duitse bezetting in ons land is opgetreden, hebben we ( ••• ) krachtens de conventies, die ook door onze Regering aanvaard zijn, thans als legaal bewind te erkennen". Voor K. Schilder was het van het begin af aan duidelijk, dat de wettige Nederlandse overheid in Londen zetelde. Dit betekende echter niet dat verzet, in de betekenis van burgerlijke ongehoorzaamheid of gewelddadig verzet, geoorloofd werd geacht. Van verzet zou er alleen maar sprake mogen zijn als men voor de keus werd geplaatst: Gods geboden gehoorzamen of onderwerping aan merise.L'jke verordeningen die met Gods inzettingen in strijd waren. Als verzet moest worden geboden, dan diende dit te gebeuren met 'geestelijke' wapens. Met dit laatste bedoelde hij dat vanui t bijbelse motieven strijd moest worden geleverd tegen de nazi. dl. 6 ~ eo ogi.e ,
4. 5. 6.
De Jong, Koninkrijk deel 4, 121-122. Ridderbos, Str'jd op twee fronten deel 1, 303, 311, 313. De Wachter van 31 mei 1940, geciteerd bij Van Kaam, Opstand der geaagage t.rouwen , 75.
Ridderbos , Str\id op twee fronten deel 1, 306-307. Van Kaam, Opstand der gezagsgetrouwen, 77.
- 103 -
Principiële verschillen waren er op het eerste gezicht dus niet binnen de Gereformeerde Kerken als het ging om de houding tegenover de maatregelen van de bezetter. Als er iets gevraagd zou worden, dat duidelijk tegen de wil van God zou ingaan, dan moest men aan God meer gehoorzamen dan aan de mensen. Bij de toepassing van dit beginsel in de praktUk, dreigden echter de wegen uiteen te gaan. Kuyper b'jvoorbee.l d stelde zich zeer voorzichtig en behoedzaam op, uit vrees dat
~~ders
door maatregelen van de bezetter de vrijheid van
de kerken, zoals die in de '!ederlandse grondwet en de ',Iet op de kerkgenootschap?en was gewaarborgd, in het gedrang zou komen. Voor alles ging het
ha~
er om het kerkelijk leven, ondanks oorlog en bezetting,
zoveel mo ge.l.'jk
I
normaal' voortgang te doen vinden. Conflicten met de
bezettende macht dienden dus te worden vermeden. Het lag dan ook volkomen in de lijn van Kuyper toen de generale synode op een bepaald moment uitsprak, dat de nadruk niet moest vallen op publieke afkondigingen of getuigenissen, die felle reacties van de kant van de uezetter
zouden
oproepen, maar op de opbouw van de gemeente door prediKing, catechetisch orlderw'js en huisbezoek. 7 Nen moet bU het laatste wel bedenken ~Qlnnen
dat de Gerefo=eerde Kerken in die pr-ed.l.ki.ng en dat catechetisch onderv'js over belangrijke middelen be sch.Lxten om de bfiltratie van de nationaalsocialistische ideologie te verhinderen.
Plaats voor een publiek getuigenis zou er alleen z'jn, als de rechten en vrijheden van de kerk zelf zouden worden aangetast. Een publiek getuigenis tegen de jodenvervolging of de arbeidsinzet paste in wezen in deze visie niet. Deze
z~~en
speelden, naast de legalistische opstelling van Kuyper,
ook op de achtergrond mee bij de gebeurtenissen in
o~~ober
1940, toen
in de Gereformeerde Kerken geen mededeling werd geda~~ van het adres S aan de Rijkscommissaris. Enige maanden later, in maart 1941, stuurde de generale synode een her-de rL'jk sch r.jven aan de kerken dat in de bidstond van 23 maart 'Werd voorgelezen. Kenmerkend voor dit schrijven was,
dat allereerst de taak van de kerk werd benadvWct. Daarnaast echter werd
7. S.
Zie o.LadzIde 52-53 van deze scriptie. ibidem, bladz'jde 39. Zie oox de opmer-xi.n.; van D. Nauta, bladzijde 94.
- 104 -
ook de aandacht gevestigd op het joodse volk zonder dat concrete gebeurtenissen, zoals de Februari-staking of de fusillering van achttien verzetsmensen, yerden genoemd. Ik deel de mening van Hovingh niet, dat hierdoor het herderl'jk schrijven 'vaag en tijdloos' is geyorden. 9 Duidelijk yerd stelling genomen, op bijbelse gronden, tegen de nazi-rassenleer en werden de kerkleden opgeroepen om barmhartigheid jegens het joodse volk te
be~jzen.lO Het lag niet op de yeg van de synode om door gedetailleerde voorschriften aan te geven hoe die barmhartigheid jegens het joodse volk gestalte moest yorden gegeven.
'~ondige'
gemeenteleden
z.ouden z.elf nu in staat moeten zijn om de joden in concrete situaties te helpen. 4.2
Het publieke getuigenis in 1942 Na de audiëntie van de vertegenyoordigers van de in het Convent
sa~en
yerkende kerken bij Seyss-Inquart, volgde in april 1942 opnieuy een publiek getuigenis. De voortgaande aantasting van de
'ba~ahartigheid,
gerechtigheid en vr'.;heid van levensovertuiging' bracht de synode ertoe een kanselboodschap op te stellen, die op 19 april in de kerkdiensten zou vcr-den vocr-ge.Le zen ,
11
Van een predikant is eekend dat hij om principiële redenen yeigerde dit te doen. Als argumenten om zijn yeigering te motiveren voerde deze prediKant aan, dat het niet tot de taak van kerkelijke ambtsdragers zoals
predi_~~óen,
ouderlingen en diakenen behoorde om regeringsmaat-
regelen te bestrijden. Hierbij ve rd ve rve aen naar het, aan het begin van dit hoofdstuk genoemde, artikel 30 van de Dordtse Kerkenordening. Met een beroep op
arti~el
23 van diezelfde DKO werd het voorlezen van de
kansel boodschap geweigerd omdat de voorlezing er van een demonstratief karakter zou hebben, wat in strijd zou zijn met de verschuldigde eerbied aan de overheden, waarover artikel 23 sprak. Tenslotte werd het argument genoemd, dat in het gebed de gemeente 'zich (moest) schikr.en om
9. 10. H.
Hovingh, "Einer christlichen Konfession a.'1gehörig", 34. Zie bladzijde 40 van deze scriptie. ibidem, cladz'jde 46.
- 105 -
God te ontmoeten'. Door 'wereldse dingen' zou die aandacht daarvan kunnen worden afgeleid. De synode antwoordde hierop dat 'wanneer de grondslagen van volksleven
(werde~)
o~s
aangetast en het gehele leven der kerk zelf
e~stig
(werd) bedreigd' een protest in de naam van God op zijn plaats was. Als de overheden de geboden van God aanrandden, dan diende de kerk daarop 'met heilige verontwaardiging' te reageren.
'~oden
die ons bedreigen'
moesten in het gebed niet worden vergeten, maar juist aan God worden voorgelegd. 12 Deze discussie wordt hier uitvoerig vermeld om een indruk te geven van het
toe~~alige
'denkklimaat' in de Gereformeerde Kerken en om aan
te tonen dat de opvattingen van deze predikant niets te maken hebben met een pro-Duitse gezindheid, maar samenhingen met een bepaalde visie op de taak van de kerk in de samenleving. Op 26 juli 1942, toen de deportaties van de joden waren begonnen, werd voor de derde maal in de Gereformeerde Kerken een kansel boodschap voorgelezen en een formuliergeced gebeden. l J De Jong vindt in dit gebed een hatel(jk element aarivez i g , het element namelijk dat de vervolging van de joden een gevolg is van het feit dat zij Christus verworpen hebben. De vervolging is dus, theologisch gezien, hun eigen schuld. 14 Kennelijk doelt hij op de passage: "Wij dragen bepaaldelijk aan U op Uw oude bondsvolk Israël, dat in deze dagen zo bitter wordt beproefd. Gij zult hen rri e t voor altijd verstoten, Hant bij U z'in levende beloften voor hun toexomst . ( .•. ) Breng hen tot bekering, opdat z\j de waarachtige verlossing mogen verLCrijgen, die Gij
gescho@en hebt in Christus, Uw Zoon." Ik meen dat De Jong in deze passage meer leest dan er staat. Wel juist acht ik de kritiek van Snoek, die de zinsnede 'Gij zult hen niet voor altijd verstoten' in strijd acht met Romeinen 11:1-23. In dat bi,jbelhoofdstuk worden de joden 'geliefden om der vaderen wil' genoemd en
12. IJ. 14.
Acta GS Sneek/U:'recht, a r-t Lke.L 3J7 en bijlage CIV. De pr-ed i xan t die had geve i ger-d om de kanne Lboodschap voor te lezen, was ds. B. Telder te Breda. Zie bladzijde 47-43 van deze scriptie. De Jong, ":oni~krijk deel 6, 17.
- 106 -
legt Paulus er de nadruk op dat God het volk Israël juist 'niet verstoten' heeft. 1 5 De Jong vijst er verder op dat in het gebed passages ontbraken die de bezetter had kunnen uitleggen 'als bij uitstek tegen hem gericht', of passages die uitgelegd hadden kunnen worden 'als aansporingen tot feitelijke hulpverlening'. Zulke passages zouden echter, mijns inziens, op gespannen voet zijn gekomen met het karakter van het gebed. In
~
Heraut van 8 december 1940 schreef Kuyper over de houding di"
de christenen tegenover de joden zouden moeten innemen. Het artikel verwoordde op een duidelUke manier de toenmalige gereformeerde visie op het joodse volk. Met een beroep op het hierboven genoemde Romeinen 11 werd gezegd dat de joden, omdat zij Christus hadden verworpen, nu niet meer Gods uitverkoren volk zijn. Het ware Israël werd niet meer gevormd door de joden, maar door de christelijke kerk. "Toch hebben onze Gereformeerde Kerken steeds een warm hart gehad voor de joden, uit wie naar het vlees de Zaligmaker was geboren en aan ,ne, zoals Paulus zegt, de woorden Gods waren toe betrouwd geweest in de verbonden en de wetgeving in de dienst van God en de beloftenissen. Ze geloofden, dat ook voor het joodse volk na zUn tijdelijke verwerping nog een belofte Gods was overgebleven. Een belofte die nu reeds vervuld zou worden, wanneer enigen uit hen oehouden werden, maar die haar volle vervulling aan het einde zou krijgen, nadat de volheid der heidenen zou ingegaan zijn." De gedachte dat de joden Christus hebben verworpen leidt er dus niet toe dat de jodenvervolging wordt goedgepraat, omdat die vervolging 'hun eigen schuld' is. 4.3
De kansel boodschap uit 1943 In februari 1943 protesteerden de kerken bU Seyss-Inquart tegen de razzia's onder de studenten na de moord op Seyffardt. 16 Op initiatief van de 'Algemene Synodale Commissie' in de Nederlandse Hervormde Kerk werd voor zondag 21 februari 1943 een bidstond uitgeschreven. Tijdens die bidstond
15. 16.
Snoek, De Nederlandse kerken en de joden, 1940-1945, 93-94. Zie ook het citaat uit de preek van ds. De Graaf over Zefanja 3:8-10 op bladzijde 62 van deze scriptie. Zie bladzijde 50 van deze scriptie.
- 107 -
zou een kanselboodschap worden voorgelezen, uaarin nauwkeurig werd weergegeven welke zaken onder de aandacht van de Rijkscommissaris zouden worden gebracht in een adres dat op 22 februari aan hem zou worden verstuurd. In de Gereformeerde Kerken werd deze kanselboodschap niet afgekondigd. Factoren die hierop van invloed zijn geweest, uaren naast de korte voorbereidingstJd ook bezwaren van gereformeerde Kant tegen de gevolgde procedure. De brief aan de Rijkscommissaris zou namelijk pas worden verzonden, nadat de inhoud er van aan de kerkgangers bekend uas gemaakt. 17 Gezien tegen de achtergrond van de situatie in het bezette Nederland, was dit wel een zeer formeel argument. Snoek meent dan ook dat het belangrijkste bezwaar van gereformeerde zijde zich heeft gericht tegen het opnemen van de zinsnede in de kansel boodschap, die geïnterpreteerd zou JQlnnen worden als een aansporing tot burgerlijke ongehoorlB zaamheid. Er werd immers in de kanselboodschap gezegd dat niemand mocht meewerken aan daden van onrecht. Concreet betekende di t bijvoorbeeld dat politie-ambtenaren geen joden of onderduikers mochten arresteren en dat men niet mee mocht werKen aan maatregelen in het kader van de arbeidsinzet of de deportatie van de joden. Bij het laatste kon men denken aan de bestuurders van àe Amsterdamse trams en de machinisten van
de Nederlandse spoorwegen. De kanselboodschap zou dus gezien kunnen worden als een oproep tot actief verzet. Zo'n oproep zou op gespannen voet komen te staan met het 'kerkelijk' karakter van de kanselboodschappen. Aanslagen zoals die op Seyffardt werden zeer beslist door de Kerkelijke vergaderingen afgeKeurd, omdat deze aanslagen
g8zie~
werden als verzetsdaden die haat en
wraakzucht in de hand werkten. Bovendien mocht niemand eigen rechter zijn. De kanselboodschap van 21 februari 1943 uas de laatste die in de Gereformeerde Kerken aanleiding gaf tot discussie. Toen in december 1944 een Adventsboodschap door de kerKen werd opgesteld met citaten uit het laatste appèl gericht aan Seyss-Inquart, bleef voorlezing in de Gereformeerde Kerken, althans in de kerk van Amsterdam, blijkbaar achteruege. 19 17. 18. 19.
De Jong, Koninkriïk deel 13, 115. Zie bladzijde 50-51 van deze scriptie. GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 347, brief van J.D. Brink aan de kerkeraad d.d. 17 december 1944.
- 108 -
Samenvattend kan worden gezegd dat de Gereformeerde Kerken alleen met een getuigenis naar buiten traden als de vr.jheid van de kerken direct dreigde te worden aangetast. In zaken die geen zuiver kerxelijk
~arakter
hadden, zoals bijvoorbeeld de jodenvervolging, aarzelden de kerkel'jKe vergaderingen om publieke getuigenissen op te stellen en openlijke protesten te laten horen. In een r-ondachr-tven van de classis Den Haag d.d. 4 september 1941 werden de kerken opgeroepen om op zondag 21 september een bidstond te houden met het oog op 'de nood der tUden'. Er werd toen in de brief zorg uitgesproken over de voedsel- en brandstofvoorziening en 'vele belemmeringen voor onze christelijke actie op
~enig
terrein' ,
maar de maatregelen tegen de joden werden niet genoemd. 20 Toch moet het achterwege laten van dit soort getuigenissen en protesten niet gezien worden als uiting van lafheid of halfslachtigheid. Evenmin kan deze houding simpelweg met de term 'accommoderend optreden' worden verklaard. 21 In werkel'jkheid is deze gedragslijn alleen goed te verklaren als men de gereformeerde visie op het wezen van de kerk volledig in rekening brengt. 22 Deze visie onderscheidde zich duidelijk van de opvattingen over de verhouding kerk en politiek, zoals die door somnige theologen in de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Hersteld Verband naar voren werden gebracht. 2"~ Ook de structuur van de Gereformeerde Kerken heeft er toe geleid dat, anders dan in de Rooms-Katholieke Kerk, van 'bovenaf' geen algemene richtlijnen of bindende voorschriften werden gegeven.
20.
Delleman, Opdat u1,j niet vergeten, 544-545. Snoek, De Nederlandse kerken en de joden, 68. 21. Zie voor de term accommodatie o.a.: E.H. Kossm~~n, Winkler Prins Geschiedenis der ~ederlanden. De Lage Landen van 1780-1970 deel 111 (Amsterdam/Brussel 1977), 272 v.v. J.e.H. Blom, 'Nederland onder Duitse bezetting 10 mei 1940-5 mei 1945', in: J.C. Boogman e.a. Geschiedenis van het moderne ~ederland: politieke economische en sociale ontwikKelingen (Houten 1983),481 v.v. 22. Van Roon spreekt in dit verband van 'abstract en statisch "beginseldenken" " 1.laardoor vooral het moderamen van de generale synode zich zou hebben laten leiden. Ik meen dat dit een te zwaar oordeel is, z.oa.I s hij, m'jns inziens, ook te gemakkelijk spreekt over de 'aanpassingsKoers' van H.H. Kuyper (Zie: G. van Roon, Protestants Nederland en Duitsland 1933-1941, Utrecht/Antwerpen 1)73, 290 en 236) 23. Het zou de moei te waard zijn om na te gaan welke predikanten de kerken dienden, die er bU de generale synode op aandrongen een krachtiger (publiek) getUigenis te geven. De kerk van Eindhoven die als een van de eerste stelling nam tegen de Nederlandse Arbeidsdienst had o.a. als predikant G. Zey1. Deze predikant had in "lünster bij Karl Barth gestudeerd (Zie: Van Roon, Protestants ~ederland en Duitsland, 333 noot 147). - 109 -
HOOFDSTUK
Y.
Conclusie "Stipt ",ensten de gereformeerden (lees ook Schilder) zich te houden aan de spelregels die geacht ",erden te gelden voor het oorlogsbednjf, maar van de christelijke organisaties moesten de nazi's afblijven." Met deze ",oorden heeft Van Kaam kernachtig samengevat hoe de houding van de Gereformeerde Kerken, vooral in het begin van de bezettingstijd, l is ge",eest ten opzichte van de maatregelen van de bezettende macht. Voor iemand als Schilder betekende dit, dat tegenover het nationaalsocialisme de beginselen van 'een vrije kerk, een vrije school en een 2 vrije jeugd' moesten vcr-den verdedigd. Het is dan ook begrijpelijk dat de Gereformeerde Kerken zich keerden tegen de Winterhulp die de taak van de diakenen zou kunnen bemoeilijken en dat men het opstellen van een collecteplan af"'ees. Conflicten konden niet uitblijven toen de bezetter probeerde de kerkelijke pers gelijk te schakelen om Zo de invloed van de kerken terug te dringen. Pogingen om de voorbede voor de Koningin te verhinderen, raakten een belangrijke taak van de kerken namelijk 'het voorbeden en dankzeggingen doen voor alle mensen, voor koningen en hooggeplaatsten' (1 Timotheüs 2:1-2). De maatregelen die de vrijheid van ondervijs dienden in te perken, de verplichte dienstneming in de Nederlandse Arbeidsdienst, maar vooral de opheffing van de gereformeerde jeugdorganisaties, vormden een grote bedreiging voor de jeugd die aan de zorgen van de kerk "as toevertrou",d. De gedvongen te",erkstelling in Duitsland bracht de geestelijke verzorging van duizenden kerkleden in gevaar. Hetzelfde gold voor de leden die van joodse afkomst W'aren. In al deze gevallen kon dus gesproKen uorden van 'verzet der kerk ( ••• ) tegen de beraamde aanvallen en plannen op haar positie,.3
1. 2. 3.
Van Kaam, Opstand der gezagsgetrouuen, 257. Ridderbos , Str'jd op tuee fronten deel 1, 303. Ds. S.G. de Graaf in de kerKeraadsvergaderi"g op 12 mei 1945. Zie hl.adzjde 93 van deze scriptie.
- 110 -
In deze betekenis is er ook sprake geweest van verzet door de kerkeraad en de diaconie van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam. Zo heeft men zich niet zonder meer neergelegd bij het verschijningsverbod van ~
Amsterdamsche Kerkbode. Aan radio-uitzendingen van kerkdiensten
werkte men, vanwege de strenge censuur op preek en gebeden, niet meer mee. De kerkeraad protesteerde tegen de registratie van prostituées. Men nam het op voor de leden van de gemeente die vanwege hun jood-zijn werden gedeporteerd. De diakenen zamelden via 'collecten voor bijzondere noden' geld in, dat diende ter ondersteuning van joden, illegale werkers en andere onderduikers. Wat de Winterbulp, de NAD en de arbeidsinzet betreft, volgde men binnen de kerkeraad aoveel mogelijk de adviezen en aanwijzingen van de generale synode en de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid. Hetzelfde gold voor de besluiten van de generale synode inzake het lidmaatschap van de NSB. Aan verzoeken om een bidstond te houden en in die kerKdiensten kanselcoodschappen voor te lezen werd, op een enkele uitzondering na, voldaan. Eigen verklaringen heeft de kerkeraad niet opgesteld en laten voorlezen. De kerk behoorde evenmin tot de kerken die zich tot de generale synode wendden met het verzoek om een krachtig getuigenis te geven tegen bijvoorbeeld de NAD. In tegenstelling tot het
modera~en
van de generale synode zou van
de Amsterdamse kerkeraad wel gezegd kunnen worden dat hij niet altijd is ontkomen aan wat Van Roon heeft genoemd 'een abstract en statisch "beginselden.{en". ,4 Een voorbeeld daarvan is de correspondentie tussen de kerkeraad en de deputaten voor de correspondentie met de Hoge Overheid naar aanleiding van het eerste rekest dat de geza~enlijke kerken op 23 oktober 1940 naar Seyss-Inquart stuurden. 5 Men doet echter de kerke raad onrecht, als men deze houding wil verklaren uit de neiging om alles te verm'jden wat de bezetter aanstoot zou kunnen geven. In plaats van 'aanpassing' was er eerder
spr~(e
van een consequent vast-
houden aan het principe dat het niet tot de taak van de kerk behoort om zich met bepaalde uitspraken te begeven op 'niet-kerkelijk' terrein.
4. 5.
Zie bl.adz üde 109 noot 22 van deze scriptie. ibidem, bladzijde 93-94.
- in -
Ook na de oorlog hield men aanvankelijk aan dit beginsel vast, zoals blijkt uit de gang van zaken rondom een brief van de Gereformeerde Kerk
in Hersteld Verband in funsterdam-Zuid in de zomer van 1945. Deze kerk deed het vorzoek om adhesie te betuigen aan een voorstel, zich als Amsterdamse kert::en gezamenlijk tot minister-president P.S. Gerbrandyen de commandant van het
~ülitair
Gezag te uenden.
In Amsterdam va s onrust ontstaan over de arrestatie en spoedige vrijlating van mensen die zich schuldig hadden gemaakt aan economische collaboratie. De Gereformeerde Kerk in Hersteld Ve rcand deed voorstel, dat de
Amsterda~se
kerxen gezamenlijk de
over~eid
C1U
het
zouden vra-
gen snel de toegezegde tribunalen in te stellen. De kerkeraad besloot op deze brief te antvoor-den , dat het niet
, ,6 'de roeping van de Kerk' uas, om 'aan zodanige actie mede te wer.:ten . Ook hier uas, meen ik, het achterliggende motief dat men geen actie wilde
onder~emen
Terughoudend
in zaken die geen zuiver 'kerkelUk ' karaKter hadden.
'"JaS
men overigens ook in ander opzicht, zoals bl\ikt uit
de reactie van de kerkeraad op een brief van de kerkeraad van de Gereformeerde Gemeente in Amsterdam-Centrum. Toen in de zo:::er van 1944 in Amsterdam op zondag met het oog op de vervoer stil
kwa~
e~ergiebesparing
het openbaar
te liggen, wilde deze kerkeraad een reÁ8st
r~chten
tot de burgemeester van Amsterdam met het verzoek alle sport1Jedstrijden op zondag stop te zetten. 7 Op voorstel van de predikanten besloot de kerkeraad van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam geen adhesie te betuigen aan dit reKest, omdat er 'zoveel andere tegen de kerkeraad moest vaar s chuven , 8
zonde~1 w~ren,
waar-
Op grond van de notulen van de kerke raadsvergaderingen in de bezettingsjaren kan L; het algemeen vo rden gezegd, dat er in het beleid van de kerkeraad en in zijn houding te" opzichte van de bezettende macht geen aspecten zijn geueest, die aanleiding gaven tot principiële kritiek van de kant van de gemeente.
6. 7. 3.
GP~, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv. nr. lé3, notulen van de kerxeraadsvergadering op 7 jQ~i 1945. Inv.nr. 413, brief d.d. 11 juni 1945 aan de Gereformeerde Kerk in H.V. ibidem, i~v.ar. 347 brief ~r. 5709. ibideo, inv.nr. 167, notulen van de kerkeraadsvergadering op 6 juli 1944.
- 112 -
Het is ook niet duidelijk of men in de besloten "ring van b'jvoorbeeld een mannenvereniging zich intensief heeft bezig gehouden met de vragen die de maatregelen van de bezettende macht opriepen. Van één mannenvereniging zijn de notulen van o.a. de vergaderingen in 1940 en 1941 te raadplegen. Het betreft de notulen van de gereformeerde ging 'Vrienderucring', waarvan de leden woonden in de
~jk
~annenvereni
rondom de
Funenkerk in Amsterdam-Oost. De vereniging vergaderde één keer per veertien dagen. De
onde~'erpen
die aan de orde kwamen waren bijbelstudies over de brief van Jacobus; artikelen uit de nederlandse Geloofsbelijdenis en 'vr'je' onderwerpen als 'wedergeboorte',
I
geestelijk leven' die werden besproken aan de hand van
een leidraad. Na de 'inleiding' door een
v~~
de leden, volgde een
bespreking maar ook ui t het verslag daarvan, bl\jkt ve.lru g invloed van actuele gebeurtenissen. Slechts
een~aal,
in de vergadering van 3 janu-
ari 1941, werd door een van de aanwezigen een vraag gesteld die raakvlakken had met de actualiteit. :raar aanleiding van de inleiding over Jacobus 4:13 tot 5:6 vroeg dit verenigingslid hoe, op grond van dit bl.jbelgedeel te, de :,[interhulp moest iror-den beoordeeld. 9 Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat enige tijd later de kwestie van 'de leergeschillen' veel meer stof deed opwaaien bilmen de Gereformeerde Kerk van Amsterdam, dan bijvoorbeeld de vervolging van de joden. Een gevolg, mijns inziens, van het sterk gericht zijn op de eigen gemeens~~ap,
waardoor er in het algemeen gesproken van echte solidariteit met
andersdenkenden, onder wie het joodse deel van de Nederlandse bevolLing, geen sprake was. Hoewel het beleid van de kerkeraad in zijn geheel in de jaren 1940-1945 gekenmerkt werd door grote voorzichtigheid, distantie en soms formalisme, waren er binnen de kerkeraad ambtsdragers die, op grond van
h1L~
geweten,
bereid waren hulp te bieden aan vervolgden en zo betrokken werden bij actieve verzetshandelingen. Van ds. Kapteyn is baxend dat t"jdens de grote razzia' s op de joden in Amsterdam, joden naar zijn huis vluchtten en daar onderdak kregen. :':r waren nachten dat hij vier tot zes mensen een veilig onder-comen bood.
9.
HDC, Archief Gereformeerde f!annenvereniging 'Vriendenkring'.
- 113 -
Kort voor de bevrUding in mei 1945 had ds. Kapteyn de zorg voor 126 joodse onderduikers, die voorzien moesten worden van distributiebescheiden.
10
Er moeten contacten geweest zUn tussen individuele kerkeraads-
leden en de illegali tei t. Het zou anders niet mogelijk zijn geweest dat de ploeg van Johannes Post, die in de zomer van 1944 een overval beraamde op het Huis van Bewaring aan de weteringschans om Dienske en andere gevangengenomen verzetsstrijders te bevr-tjden , gebruik kon maken
van de consistoriekamer in de Keizersgrachtkerk.
ll
Zo moeten, dunkt
me, ook ker-ker-aads.Leden op de hoogte zijn geweest van de opslag van wapens en distributie:caarten in één van de bijgebouwen van diezelfde Keizersgrachtkerk. Met gevaar voor eigen veiligheid hebben ook individuele gemeenteleden, zoals mr. Van Proosdij in samenwerking met een commissie uit de kerkeraad, zich volledig ingezet voor de joodse leden van de gemeente. Op de zolder van het evangelisatiegebouw van de vereniging
IJoDa~~es'
in de Kleine Kattenburgerstraat waren door een gereformeerd gezin zestien joden, een oude vader en moeder met drie getrouwde zoons en
hun gezinnen, ondergebracht. Dankzij de zorg van dit gezin hebben allen de oorlog overleefd.
12
Hoewel er bU sommigen wellicht sprake is geweest van gekwetste vaderlandsliefde en nationalistische gevoelens, hebben de meesten van deze mensen bij hun daden van verzet in praktjk gebracht '.Jat ze via preken, catechisaties en huisbezoeken uit het evangelie hadden geleerd. Door ds. Kapteyn werd dit du i de L'jk verwoord toen hem bij zijn tweede arrestatie tijdens het verhoor werd gevraagd, waarom hij onder de joden als 'missionaris' was gaan lJerken
ei
waarom h'J joden bU het onderduiKen
had geholpen. ;'fet een verw'jzing naar Romeinen 11: 30-32 ant.uoo r-dde hi] da t h'j j oden had geholpen, omdat hij van Christus had geleerd jegens de joden tarmhartig t e
10. 11.
12. 13.
"" , 13 zijn
Delleman, Opdat lJij niet vergeten, 174. De Jong, KonilHr'ik deel 7, 738. J.F. Fleurbaay, In en om de Funenkerk. Herinneringen aan en om de FUnenkerk (,lwsterdam 1?64) , 34-35. Delleman, Oodat tolij niet vergeten, 150. Snoek, De Nederlandse kerken en de joàen, 165.
- 114 -
Wil men tot een eerlUk oordeel komen over het handelen van de kerkeraad van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam, dan moet men dus dit handelen niet al te snel willen afmeten aan termen als verzet, aanpassing of zelfs collaboratie. Het soms formalistisch en legalistisch optreden van de kerkeraad was voor een groot deel te wjten aan de structuur. Een kerkeraad van meer dan 200 leden kon onmogelUk adequaat reageren op ingrUpende gebeurtenissen als gevolg van oorlog en bezetting. Het nalaten van publieke getuigenissen door de Amsterdamse kerkeraad kwam, mUns inziens, niet voort uit de behoeften om zich aan de veranderde omstandigheden aan te passen, maar was een gevolg van het consequent vasthouden aan de toen in de Gereformeerde Kerken gangbare opvatting over de verhouding tussen kerk en politiek. Binnen die opvatting was er alleen maar plaats voor een publiek protest als de rechten van de kerken direct werden aangetast. Verzet tegen andere maatregelen van de bezetter was de verantwoordelUkheid van ieder kerklid individueel. Het is bovendien noodzake.L'jk om oog te hebben voor het moeil'jke dilemma waarvoor mensen, die in de kerken leiding moesten geven, soms
kwamen te staan. Door Snoek is dit met het oog op de Duitse kerken en de jodenvervolging als volgt ge I'orrru.Lee rdr "If they spoke out publicly against the persecutions, they did not only risk their oWU
freedo~
and life, but they also risked the lives of the
persecuted Jews vhom they secretly tried to save.,,14 Voor de kerken betekende dit vaak een zoeken en tasten om, in ongewone zeer moeilijke omstandigheden, de goede weg te vinden. Voor de Amsterdamse kerkeraad gold daarbU heel sterk dat het belang van de gemeente en de pastorale zorg centraal stonden. In de honger\rinter waren het met name de diakenen die door een goede organisatie er in slaagden veel leed in de gezinnen, als gevolg van de voedselschaarste, te verzachten. De diakenen hebben bovendien in de jaren daarvoor veel steun geboden aan mensen
I
in bjjzoadere noden'. De pastorale zorg van de ksz-xez-aad heeft
wellicht ook als een stimulans gewerkt bU het moedig gedrag en de daden
14.
J.M. Snoek, The Grey Book. A collection of protests against antisemitism and the persecutlon of jews issued by non-roman eatholic churches and church leaders durirtg Hitlers rule (Assen 1969), 103.
- 115 -
van verzet van individuele kerkleden. De nadruk op het belang V
15. 16.
GAA, Archief Gereformeerde Kerk van Amsterdam, inv.nr. 167, notulen van de moderamen vergadering op 4 oktober 1944. ibidem, inv.nr. 163, ~otulen van de ker~eraadsvergadering 2et de Keri'eraad van ArnsterdalIl-Zuid op 30 juli 1?45.
- 116 -
A
Bronnen Gemeentelijke Archiefdienst Amsterdam (GAA) Archief van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam Inv. nr. 166, 167, 16s, Notulen kerkeraadsvergaderingen Notulen vergaderingen van 'gecommitteerden tot 259 I, de 1Jijk': .~jk II 253 IV, 253 V, ""jk III 1Jijk IV 255 ,.;ijk VI 256 257 ""jk VII/VIII nr. 343-34S,
Ingekomen brieven
Inv. nr. 412-413,
Uitgaande brieven
Inv. nr. 259-15,
Stukken inzake de jodenvervolging
Inv. nr. 51S,
Doopboek
Env , nr. (743A) 3S-39 ,
Doopregisters
Inv. nr. (7L3A) 46,
Inschrijfregisters be.L'jden Lssen des geloofs
Inv. nr. 512-513,
Avo ndmaal s boek
Lnv ,
Iriv ,
nr. 52:;,
Register, leden die zich Idem: overleden
Lnv ,
nr. (71;3B) 294,
Notulen vergaderingen van de classis Amsterdam
onttrok~en
Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (lSOO-heden), VrUe Universiteit Amsterdam (HDC) Archief dr. n.B. van 't Veer Archief Gereformeerde è,annenvereniging 'Vriendenkring'
B
Gedrukte
bro~~en
Acta van de Generale S ode van de Gereformeerde Kerken in Nederland Middelburg 1933, Amsterdam 1936, Sneek 1939, SneeK trecht 1940-1943, Utrecht 1943-1945) Jaarboek ten dienste van de Gereformeerde
Ker~en
in Nederland
'Van Zijn schoonen dienst'. Jaarboekj e Gereformeerde Ker:, van Amsterdam
- 117 -
Dagboekfragmenten 1940-1945 ('s-Gravenhage 1954) Documenten van de
Nederland 1940-1945 Amsterdam 1979, tweede druk)
Graaf, S.G. de, Vuur op aarde! Predikatiën van ds S.G. de Graaf. Zevende en achtste ~~de1 (Goes z.j.) Veer, I1.B. van 't, Het rijke Woord (Goes z.j.) Veer, I1.B. van 't, Elia tredend voor de vierschaar Gods en Het leven der goede werken. Laatste twee preken uitgesproken in de Funen- en Waalkerk te Amsterdam op zondag 13 augustus 1944. (Amsterdam 1944) Verordeningenblad voor het bezette Nederlandse gebied, jaar 1941 seyss-Inquart, Arthur, Reichsminister, Vier Jahre in den Gesammelte Reden (Amsterdam 1944)
C
Niederl~~den:
Periodieken De Heraut, 1940 De Amsterdamsche Kerkbode, 1940 Gereformeerde Kerk van Amsterdam. Officiële illedede1in,en en berichten: 5 december 1941 tot 2 januari 1945. Na 1 september 1942: Nededelingen van de Gereformeerde KerKen: Amsterdam, Amsterdam-'Ioord, AmsterdamOost . Amsterdam-Zuid, Amsterdam-',Iest
D
Li teratuur Adam, Uwe Dietrich, Judenpolitik im Dritten Reich (Düsseldorf 1972) Augustjn , e. e.a., Gereformeerd Amsterdam sedert 1835 (xampen 1989) Bekker, A.A.,'Het Joodse Probleem. =en onderzoek naar het gedrag
V~~
de
Gereformeerde Kerken in èlederland ten aanzien van de jodenvervolging 1933-1945'(Doctoraa1 scriptie Erasmusuniversiteit Rotterdam 1987) Blom, J.e.H., Crisis, "(zetting en herstel. Tien studies over 'lederland 1930-1950 (Den Haag 1939)
- 118 -
Blom, J .C.H., 'Nederland onder Duitse bezetting la mei 1940-5 mei 1945', in: Boogman J.C. e.a., Geschiedenis van het moderne Nederland: politieke, economische en sociale ontwikkelingen (Houten 1933), 431-517 Bolhuis, J.J. van e.a., Onderdrukking en verzet. Nederland in oorlogstIjd (Vier delen, Arnhem/Amsterdam z.j.) 3uskes Jr., J.J., Haar stond de kerk? Schets van het kerkelijk verzet (Amsterdam 1947) Conway, J.S., The nazi persecution of the churches 1933-1945 (Londen 1963) Delleman, Th. e.a., 'Opdat uij niet vergeten'. De bijdrage van de Gereformeerde Kerken, van hun voorgangers en leden, in het verzet tegen het nationaal-socialisme en de Duitse tyrannie (Kampen 1949) DUk, J., 'LiQuaatschapsbeuijzen, die niets uithaalden', in: Anderhalve eeuw gereformeerden in stad en land (Kampen 1936), deel XI, NoordHolland EndedUk, H.C., De Gereformeerde Kerken in Nederland, deel 11: 1936-1975 (Kampen 1992) Fleurbaay, J.F., In en om de FunerL~erk. Herinneringen aan en rondom de FUnenkerk (Amsterdam 1964) Haas, Joh. de, Gedenkt uw voorgangers (VUf delen, Haarlem 1939) Herzberg, A.J., Kroniek der Jodenvervolging 1940-1945 (Amsterdam 1935, v'jf'de dru.;)
Hilberg, Raul, PerDetrators. Victims. B standers. The "ewish catastrophe 1933-1945 New York 1992 Hirschfeld, Gerhard, Bezetting en collaboratie. Nederland tiidens de oorlogsjaren 1940-1945 (Haarlem 1991) Hovingh, G. C., '"Einer christlichen Konfession angehörig". Een onderzoek naar de inspanningen van de Nederlandse kerken in het algemeen en van de Gereformeerde Kerken in Nederland in het bUzonder t.b.v. de vervolgde joden..en christen-joden voor en t'jdens de Tweede Hereldoor1og en het mogaL'jk effect ervan' (Doctoraal scriptie Vrije Universiteit Amsterdam 1991) . Hovingh, G.C., 'Een stukje van een oor uit de muil van den leeuw' , in'• " Ku~per, D.rh. e.a., Jaarboek voor de eschiedenis van het Nederlands Protestantisme na 1300. Jaargang 3 Kampen 1995),1 -47 Jong, L. de, Het KoninJcrijk der Nederlanden in de Tweede Hereldoorlog ( HetenschappelUke editie, veertien delen, 's-Gravenhage/Leiden 1969-1191)
- 119 -
Jong, 1. de, 'Verzet en illegaliteit 1940-1945', in: Mededelingen der Koninklljke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Afdeling Letterkunde, nieu1Je reeks deel 39 nummer 6 (Amsterdam 1979) Kaajan, H.J.Ph.G., 'Tussen opkomend nationaal-socialisme en heruonnen vrijheid. De Gereformeerde Kerk van Utrecht in de jaren 1940-1945', in: Kuiper, D.Th. e.a., Jaarboek voor de geschiedenis van het Neder~ lands Protestantisme na 1300. Jaargang 3 (Kampen 1995), 134-178 Kaam, B. van, Opstand der gezagsgetrou1Jenj mannenbroeders en zonen in de jaren 1938-1945 (~'lageningen 1966) Knoppers, B.A., 60 jaar Bondsgeschiedenis (z.p. 1948) Kossmann, E.H., 'De T1Jeede Wereldoorlog, 1940-1945', in: Winkler Prins eschiedenis der Nederlanden. De La e Landen van 1780-1970, deel 111 Amsterdam Brussel 1977 Kuilman, J., Mensen op één trap; 1940-1945 in Amsterdam-Oost (Amsterdam 1970) Kuiper, D.Th., 'Het Nederlandse protestantisme in ont1Ji~_~elingsperspec tief (1860-1940)', in: Bruijn, J. de (red.), Een land nog niet in kaart ebracht. As ecten van het rotestants-christeli"k leven in Nederland in de jaren 1380-1940 Amsterdam 1987),1-25 Langeveld, H.J., Protestants en ro ressief. De Christeli." -Democratische Unie 1926-1946 's-Gravenhage 1988) Marrus, Michael R. en Paxton, R.O., 'The Nazis and the Je1Js in occupied Western Europe, 1940-1944', in: Journal of Modern History 54 (1982),
636-714 Marrus, Michael R., The Holocaust in history (Londen 1987) Marrus, Michael R., 'Reflections on the historiography of the Holocaust', in: Joumal of Modern History 66 (1994), 92-116 R.'"J., 'Gereformeerde reacties op de Duitse bezetting mei 1940juni 1941. Een onderzoek naar standpunten en de verspreiding daarvan' (Doctoraal scriptie Vrije Universiteit Amsterdam 1991)
~,h.tdde,
Neuman, H.J., Arthur Se ss-In uart: het leven van een Duits onderkonin in Nederland Utrecht 1989, t1Jeede druk) Pater, J.G.H. de, Het Schoolverzet ('s-Gravenhage 1969) Presser, J., Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945 (T1Jee delen, 's-Gravenhage 1965)
- 120 -
Ridderbos , J., Strïd 0 tW"ee fronten. Schilder en de ereformeerde 'elite' in de jaren 933-1945 tussen aanpassing, collaboratie en verzet op kerkelijk en politiek terreln (TW"ee deien, Kampen 1994) van het verz.et in Ri ess en, H. van e , a , , .::H,:"e..:t-e==-=::-"'i';';~"-=?'::S':"'-î::'3r=":':':=-'-===:""'::~ LO en LKP (TW"ee delen, Rogier, L.J., Katholieke herleving. Geschiedenis van katholiek Nederland sinds 1853 ('s-Gravenhage 1956) Roon, G. van, Protestants Nederland en Duitsland 1933-194l (UtrechtjAntW"erpen 1973) Grey Book. A collection of protests against the oersecution of jeW"s issued by non-roman and church leaders durin Hitlers rule Snoek, J.H., De Nederlandse Kerken en de Joden 1940-1945 (Kampen 1990) StoIDrran O.F.M., S., Het verzet van de Nederlandse bisschoDoen tegen nationaal-socialisme en Duitse tyrannie (Utrecht 1945) Sijes, B.A., De Arbeidsinzet. De gedW"ongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940-1945 ('s-Gravenhage 1966) Sijes, B.A., Studies over Jodenvervolging (Assen 1974) TouW", H.C., Het verzet der Hervormde Kerk (TW"ee delen, 's-Gravenhage 1946) Vos, René (= R.A.H.), Niet voor ublicatie. De Ie ale Nederlandse tildens de Duitse bezetting Amsterdam 1988) Warmbrunn, Werner, De (Amsterdam 1964)
~ederlanders
ers
onder Duitse bezetting 1940-1945
Wielenga, B., 0 sieraad Israëls. Ter gedachtenis aan ds. T. FerW"erda Zondergeld, G.R., 'De these van J.C.H. Blom nader bezien', in: Kleio 25 nr. 8 (1984), 1-5
- 121 -
Bijlage I
Bron: "Van Zijn schoonen dienst" Jaarboekje Gereformeerde Kerk van Amsterdam 1942
- 122 -
Bijlage II
Bron: "Van Zijn schoonen dienst" Jaarboekje Gereformeerde Kerk van P~sterdam 1946-1947
- 123 -
