Mededelingenblad van de Stichting Judaica Zwolle Postbus 194, 8000 AD Zwolle Postgiro 259272
Jaargang 1, Nummer 3
K i s l e w 5748
-
December 1987
VAN ZWOLSE JODEN EN JOODSE ZWOLLENAREN. Een s c h e t s v a n d e g e s c h i e d e n i s van de joden t e Zwolle.
d o o r J a a p Hagedoorn
Inleiding Wie e e n s c h e t s van de g e s c h i e d e n i s van de joden i n Zwolle w i l s c h r i j v e n , s t u i t op twee problemen. A l l e r e e r s t v e r t o o n d onze k e n n i s van d i e g e s c h i e d e n i s nog v e l e l a c u n e s , waardoor h e t m o e i l i j k i s e e n z o getrouw m o g e l i j k b e e l d t e s c h e t sen. Voor de p e r i o d e v o o r 1814 b e s t a a t e r s l e c h t s e e n , qua onderzoeksmethode a c h t e r h a a l d s tandaardwerk, de nagela t s n d i s s e r ta t i e v a n Helena Poppers. Voor de j a r e n na 1814 b e s c h i k k e n w i j a l l e e n o v e r e n k e l e w a a r d e v o l l e s t u d i e s o v e r de j a r e n 1933 t o t 1945; de j a r e n van de Ondergang, z o a l s de h i s t o r i c u s P r e s s e r z e k a r a k t e r i s e e r d e . He t tweede probleem waarmee o n d e r z o e k e r s w o r s t e l e n , i s d a t van de g e r i n g e h o e v e e l h e i d a r c h i e f m a t e r i a a l met b e t r e k k i n g t o t de joodse gemeenschap v a n Zwolle. De meest w a a r d e v o l l e a r c h i e v e n werden i n 1943 door de toenmalige s e c r e taris, Van Zwaanenburgh, v e r s top t. H i j v e r t e l d e e r e c h t e r n i e t b i j waar, z o d a t de a r c h i e v e n nog s t e e d s n i e t boven water z i j n gekomen. I k z a l m i j d u s noodgedwongen t o t e e n k o r t e s c h e t s moe t e n beperken. A l s e e n c e n t r a a l thema w i l i k de r e l a t i e s t u s s e n joden e n n i e t - j o d e n b e l i c h t e n . D i t z e l f d e thema vormde i n 1968 de i n l e i d i n g van e e n b o e k j e van de Zwolse a r c h i v a r i s Thom. J . d e V r i e s , ge t i t e l d Scholoum. Op oms t a n d i g e w i j z e z e t h i j u i t e e n , d a t Zwolle v r o e g e r z o g e z e l l i g e n verdraagzaam was e n d a t de Zwollenaren z o goed met hun j o o d s e b u u r l u i , z o a l s h i j v e r s c h i l l e n d e malen s c h r i j f t , overweg konden. Andere g e l u i d e n v e r w i j s t h i j n a a r h e t r i j k d e r f a b e l e n . I k kan i n d e z e u i t s p r a k e n v a n De V r i e s n i e t s a n d e r s z i e n , dan e e n onhandige poging om de joodse gemeenschap o v e r h e t g r o t e v e r d r i e t van de tweede w e r e l d o o r l o g heen de hand te r e i k e n a l s mede-Zwollenaren; onhandig, omdat d e z e u i t s p r a k e n k e n n e l i j k h e t r e s u l t a a t z i j n v a n a l dan n i e t verdrongen s c h u l d g e v o e l e n s , i n p l a a t s van he t r e s u l t a a t v a n h i s t o r i s c h onderzoek. G e s c h i e d e n i s v o o r 1721 I n de eeuwen v o o r d a t de joodse gemeenschap van Zwolle b e s c h i k t e o v e r e e n e i g e n synagoge, komen w e s l e c h t s s p o r a d i s c h gegevens t e g e n o v e r joden d i e i n of i n de omgeving v a n Zwolle wonen. H e t meest bekend i s wel G o s c a l c u s van Recklinghausen, l i d v a n e e n f a m i l i e van joodse g e l d s c h i e t e r s , d i e ook i n O v e r i j s s e l o p e r e e r d e i n de v e e r t i e n d e eeuw. Joden b e z a t e n o v e r h e t algemeen h e t door de D u i t s e k e i z e r v e r l e e n d e r e c h t om g e l d tegen r e n t e u i t te l e n e n . Opvallend e n nog a l t i j d n i e t v e r k l a a r d i s he t zogenaamde t e l v e r s van de Zwolse burgemeester A l b e r t S n a v e l , d a t D e V r i e s v e r t a a l d e met: B i j 't d u i z e n d t a l voeg 't h o n d e r d t a l d r i e k e r e n Met v i j f t i g minus e e n moet men d i t nog vermeren Augustus l i e p t e n e i n d , toen men t e Zwol de J o d e n G e w i s ter l i e f d e Gods, me t zwaard e n v u u r g i n g doden.
Het i s bekend, d a t o v e r a l i n h e t D u i t s e r i j k j o d e n v e r b r a n d , gedood of v e r d r e ven werden i n de j a r e n rond 1349. A l s r e d e n werd opgegeven, d a t z e bronnen v e r g i f t i g d hadden of de p e s t v e r s p r e i d d e n . De w e r k e l i j k e r e d e n was over h e t
algemeen d a t de joden h e t s l a c h t o f f e r werden van d e s t r i j d t u s s e n v e r s c h i l l e n de g r o e p e r i n g e n d i e e l k a a r d e macht i n d e s t e d e n b e t w i s t t e n , of d a t e n k e l e g r o t e s c h u l d e n a r e n hun r e k e n i n g e n op s i m p e l e w i j z e v e r e f f e n d e n door hun gelds c h i e t e r s om t e brengen. Het zou e e n goede z a a k z i j n i n de w e i n i g e bronnen u i t d i e t i j d e e n s n a d e r onderzoek t e doen, want o v e r de j u i s te gang v a n zaken i n Zwolle, e n o v e r i g e n s g e h e e l O v e r i j s s e l , t a s t e n w e nog i n h e t d u i s t e r . W e twijf e l e n e c h t e r n i e t a a n d e j u i s t h e i d v a n S n a v e l s i n f o r m a t i e , omdat e e n joodse Se bron, he t Memorboek van Deu t z , d i e j u i s t h e i d b e v e s t i g d . I n de v o l g e n d e eeuwen vernemen we, t o t d e a c h t t i e n d e eeuw, w e i n i g of n i e t s ov e r j o d e n i n of i n de omgeving v a n Zwolle. Wanneer z i j a l genoemd worden, worden z i j n i e t a l s inwoners v a n de s t a d genoemd, maar g a a t he t om verboden, b i j v o o r b e e l d i n 1490 om z i c h i n de s t a d t e v e s t i g e n , of i n 1648 ( d o o r de S t a t e n van 0 v e r i j s s e l ) h e t houden v a n p u b l i e k e e r e d i e n s t e n . B i j h e t l a a t s t e g e v a l g i n g h e t o v e r i g e n s om e e n g e l i j k s o o r t i g v e r b o d a l s d a t t e n o p z i c h t e van de u i t o e f e n i n g van de k a t h o l i e k e e r e d i e n s t . De hervormde g o d s d i e n s t was immers de g o d s d i e n s t van de R e p u b l i e k d e r Zeven V e r e n i g d e Nederlanden. De l e d e n van and e r e r e l i g i e u z e gemeenschappen hadden daarom minder r e c h t e n dan de l e d e n van de hervormde o f , z o a l s h e t t o e n h e e t t e , g e r e f o r m e e r d e r e l i g i e . Wel z i e n we d a t i n 1687 de jood A l e a z a r A s s a r z i c h met toestemming v a n Schepenen e n Raden i n Zwolle v e s t i g d e . M o g e l i j k woonden e r ook d a a r v o o r a l j o d e n i n de s t a d . Zeker i s i n i e d e r g e v a l d a t we v a n a f 1687 s t e e d s v a k e r v e r m e l d i n g e n van i n d i v i d u e l e joden of e e n gemeenschap van j o d e n i n de Zwolse a r c h i e v e n tegenkomen. De j a r e n 1721
-
1781.: t o l e r a n t i e
Doordat joden vanaf 1721 h e t k l e i n e b u r g e r r e c h t konden verwerven i n Zwolle, konden z i j ook t o e g e l a t e n worden t o t he t koopmansgilde. We z i e n d a t d a a r i n d e loop d e r j a r e n d r u k g e b r u i k van gemaakt wordt. Van de nieuwe l e d e n van d i t g i l d e t u s s e n 1724 e n 1742 was 32% j o o d s . U i t d e v e r m e l d i n g e n van de p l a a t s van herkoms t kunnen w e opmaken d a t de nieuwe b u r g e r s v o o r a l u i t h e t D u i t s e a c h t e r land e n Ams terdam a f k o m s t i g waren. Deze t o l e r a n t e o p s t e l l i n g v a n h e t Zwolse s t a d s b e s t u u r had t o t gevolg d a t de joodse gemeenschap i n de l o o p van de a c h t t i e n d e eeuw s n e l g r o e i d e . I n 1779 war e n e r a l 240 joden, i n 1815 z e l f s 410. Deze g r o e i g i n g z e l f s s n e l l e r dan de g r o e i van h e t t o t a l e i n w o n e r t a l van de s t a d , . d u i d e l i j k e e n g e v o l g van d e toevloed van nieuwe gezinnen. D e g r o e i van d e gemeenschap maakte e e n h e t noodzak e l i j k o r g a n i s a t o r i s c h e m a a t r e g e l e n te nemen. A l i n 1722 s t o n d he t s tadsbes t u u r t o e d a t de j o d e n hun e i g e n b e g r a a f p l a a t s b u i t e n de s t a d i n g e b r u i k namen: de b e g r a a f p l a a t s op d e L u u r d e r s c h a n s d i e e n k e l e j a r e n g e l e d e n noodgedwongen geruimd werd. Van e e n r u i m t e v o o r hun g o d s d i e n s t o e f e n i n g e n h o r e n we aanv a n k e l i j k nog n i e t s : k e n n e l i j k werden d e z e d i e n s t e n i n e e n p a r t i c u l i e r h u i s gehouden. I n 1746 huurden de joden v o o r hun r e l i g i e u z e b i j e e n k o m s t e n h e t h u i s van d e h e e r M a r k l o f f . Een j a a r l a t e r werd h e n door d e Zwolse o v e r h e i d toeges t a a n d i t h u i s , d a t i n de B i t t e r s t r a a t t e g e n o v e r de Rozemari j n s t r a a t s t o n d , " t o t e e n e synagoge te g e b r u i k e n " . Onenigheid o v e r d e h u u r p r i j s l e i d d e e r t o e d a t de - j o o d s e gemeenschap i n 1758 toestemming k r e e g z i c h i n de zogenaamde J u f f r o u w - S c h i l d e r s h u i z e n , tegenwoordig belcend a l s d e L i b r i j e , te v e s t i g e n . Ze gen o o t v r i j d o m v a n b e l a s t i n g e n e n b i j d e i n w i j d i n g v a n h e t gebouw waren v e r t e genwoordigers van d e Zwolse o v e r h e i d aanwezig. T o t de v a s t e beambten van de
: : : : : l
a
Mocht u niet aan o n z e cursussen deelnemen, maar wel : gefnteresseerd rijn i n het Judaïca-bulletin: tegen : een bijdrage van minimaal 10,- per jaar krijgt u : het bul letin . ongeveer vier maal per jaar toegezonden. O n s gironummer is: 259272 t.n.v. : Stichting Judaica Zwolle t e Zwolle.
+
.......................................................
8
Zwolse j o o d s e gemeenschap i n de a c h t t i e n d e eeuw behoorden de r a b b i j n , de voorz a n g e r e n d e k o s ter-schoolmees ter. Het z a l n i e t v e r b a z e n , d a t n a a s t d e z e d r i e beroepen d a t van koopman h e t mees t voorkwam i n d e j o o d s e gemeenschap. Het koopmansgilde was immers h e t e n i g e d a t voor j o d e n o p e n s t o n d ? D a a r n a a s t was h e t s l a g e r s v a k e e n b e l a n g r i j k e t a k van ber o e p voor d e j o d e n , a a n g e z i e n z i j b e l a n g hadden b i j k o s j e r v l e e s , maar ook omd a t d i t b e r o e p o n d e r n i e t-joden n i e t p o p u l a i r was. I n deze b e i d e beroepen samen w e r k t e n t o t v e r i n de n e g e n t i e n d e eeuw meer dan 50% van d e joden d i e opgav e n e e n b e r o e p te hebben. De b e r o e p s b e p e r k i n g e n d i e i n de a c h t t i e n d e eeuw golden hadden hun i n v l o e d z e l f s t o t v e r i n de t w i n t i g s t e eeuw. T r o f f e n de j o d e n i n Zwolle e e n t o l e r a n t e o v e r h e i d - n a a s t de b e r o e p s b e p e r k i n g waren e r nog b e p e r k i n g e n t e n a a n z i e n van woomplaats e n konden de joden geen ambten u i t o e f e n e n , vanui t de b u r g e r i j kwamen soms minder t o l e r a n t e g e l u i den. De v r e e s v o o r d e toestroom e n e e n v e r g r o t i n g van de i n v l o e d van de joden had i n de l a a t s t e h e l f t van de a c h t t i e n d e eeuw meerdere malen t o t gevolg d a t v a n u i t de b u r g e r i j he t v e r z o e k kwam om he t b u r g e r s c h a p van d e joden t e beperkeneen z e v a n de g i l d e n u i t t e s l u i t e n . De economische n e e r g a n g t i j d e n s deze p e r i o d e s p e e l d e op de a c h t e r g r o n d o n g e t w i j f e l d e e n r o l . Binnen de joodse gehad d i t t o t g e v o l g , d a t men t r a c h t t e de arme e n zwervende j o d e n u i t de s t a d t e weren. H e t moet e c h t e r gezegd worden, d a t de o v e r h e i d van Zwolle z i c h van d e z e v e r z o e k e n u i t de b u r g e r i j w e i n i g a a n t r o k . Z i j gaf de voorkeur a a n h e t handelsb e l a n g e n v r e e s d e de joodse c o n c u r r e n t i e n i e t .
-
D e j a r e n 1796- 1940: g e l i j k w a a r d i g e b u r g e r s .
Een b e l a n g r i j k j a a r t a l i n de g e s c h i e d e n i s van de joden i n Nederland i s 1796. I n d i t j a a r b e s l i s t e d e N a t i o n a l e Vergadering van d e B a t a a f s e Republiek d a t de joden g e l i j k e b u r g e r r e c h t e n e n - p l i c h t e n hadden a l s de a n d e r e inwoners van de R e p u b l i e k . Van tweede-rangs inwoners werden z i j dus g e l i j k w a a r d i g e b u r g e r s . Zo k r e g e n z i j s t e m r e c h t , waarvan z i j i n Zwolle a a n v a n k e l i j k w e i n i g g e b r u i k maakt e n , werden d e g i l d e n i n 1807 a f g e s c h a f t, waardoor joden toegang k r e g e n t o t a n d e r e dan de t r a d i t i o n e l e beroepen. Maar a n d e r z i j d s was h e t gedaan me t h e t i n t e r n e z e l f b e s c h i k k i n g s r e c h t , da t joodse gemeenschappen t o t dan t o e gen0 t e n hadden. N a a s t d e z e e m a n c i p a t i e moest e r dus ook e e n a s s i m i l a t i e , e e n aanpass i n g p l a a t s v i n d e n . Vanui t de s taa t s o v e r h e i d , zowel t i j d e n s a l s na d e Franse ov e r h e e r s i n g , werd e e n I s r a e l i t i s c h Kerkgenootschap opgeze t, d a t s t e r k e overe e n k o m ~t e n v e r toonde me t de o r g a n i s a t i e van a n d e r e kerkgenootschappen. Joden den moes t e n hun e i g e n t a a l , he t j i d d i s c h , opgeven e n he t hebreeuws mocht a l l e e n i n d e synagoge g e b r u i k t worden, maar l i e f s t moest men h i e r H o l l a n d s s p r e ken. Ook moesten de joden z i c h a a n algemeen o n d e r w i j s onderwerpen. Het, i n d i e t i j d n a t u u r l i j k , c h r i s t e l i j k k a r a k t e r van d a t o n d e r w i j s , was e e n doorn i n h e t oog v a n d e j o o d s e k e r k e l i j k e o r g a n i s a t i e s , wat l e i d d e t o t h e t s t i c h t e n , me t s t a a t s s t e u n , van joodse s c h o l e n . Kortom: j o d e n werden N e d e r l a n d e r s , me t dez e l f de r e c h t e n e n p l i c h t e n . Hun jood-zi j n b e p e r k t e z i c h t o t he t r e l i g i e u z e . Deze e m a n c i p a t i e e n a s s i m i l a t i e zouden e c h t e r he t l a t e n t e wantrouwen onder d e n i e t - j o d e n h e l a a s n i e t wegnemen. Zwolle werd i n 1810 de v e s t i g i n g s p l a a t s van e e n zogenaamde c o n s i s t o r i a l e k e r k , waarvan e r i n toenmalige F r a n s e Nederlanden v i e r waren. D i t a r r o n d i s s e m e n t Zwolle b e s l o e g O v e r i j s s e l , g r o t e d e l e n v a n D r e n t e e n G e l d e r l a n d e n gebieden i n he t D u i t s e . Na h e t v e r t r e k van d e F r a n s e n i n 1813, werd d e z e k e r k e l i j k e organ i s a t i e weer g e w i j z i g d , e n v i e l e n de g r e n z e n van de zogenaamde r e s s o r t e n samen me t d e p r o v i n c i e g r e n z e n , e n k e l e u i t z o n d e r i n g e n d a a r g e l a t e n . I n he t r e s s o r t 0v e r i j s s e l werd Zwolle de h o o f d p l a a t s , waar z i c h ook de o p p e r r a b b i j n , de geest e l i j k l e i d e r v a n he t r e s s o r t , v e s t i g d e . O p p e r r a b b i j n e n kende Zwolle o v e r i g e n s a l l a n g e r : na r a b b i j n David J a c o b s S t i b b e werd i n 1802 Mozes J o e l , e n i n 1808 H a r t o g J o s u a H e r t z v e l d o p p e r r a b b i j n . Met name rond z i j n p e r s o o n e n d i e van z i j n o p v o l g e r J a c o b F r a e n k e l d i e van 1853 t o t 1882 o p p e r r a b b i j n van O v e r i j s s e l was, s p e e l d e n e n k e l e c o n f l i c t e n w a a r b i j z i j e r v a n b e t i c h t werden a f b r e u k t e
doen a a n de t r a d i t i e van de joodse r e l i g i e . H i e r a c h t e r b l e k e n e c h t e r v e e l a l p e r s o o n l i j k e c o n f l i c t e n s c h u i l te gaan. Af g e z i e n van deze conf 1 i c t e n kan de negentiende eeuw g e z i e n worden a l s e e n van s t a b i l i t e i t . De joodse gemeenschap van Zwolle g r o e i d e langzaam, me t k l e i n e pieken e n d a l e n t o t zo'n 750 a a n h e t e i n d van de eeuw. Deze g r o e i g i n g e c h t e r n i e t g e l i j k op met de g r o e i van de Zwolse bevolking. Deze a c h t e r b l i j v e n d e g r o e i moet v o o r a l geweten worden a a n v e r t r e k u i t de s t a d , w a a r s c h i j n l i j k voora l n a a r h e t westen van Nederland. S i n d s h e t moment i n 1796 d a t de mogeli jkheden voor joden n i e t meer b e p e r k t werden door w e t t e l i j k e bepalingen, was h e t onnodig d e t o l e r a n t e s t e d e n op t e zoeken. Kortom: de g e r i n g e economische betek e n i s van oost-Nederland was voor de nog overwegend h a n d e l d r i j v e n d e Nederlands e joden a a n l e i d i n g e r weg t e trekken. De langzame g r o e i van de Zwolse gemeenschap z a l voornamelijk a a n n a t u u r l i j k e f a c t o r e n toegeschreven kunnen worden. worden. Het i s o v e r i g e n s w e n s e l i j k d a t n a a r deze m i g r a t i e e e n s gedegen onderzoek word t gedaan, e v e n a l s n a a r de b e r o e p s s t r a t i f i c a t i e onder de joodse Zwoll e n a r e n . Weliswaar b r e i d d e de hoeveelheid v e r s c h i l l e n d e beroepen z i c h u i t , maar de t r a d i t i o n e l e bleven l a n g e t i j d overheersen. We hebben nauwelijks redenen om a a n te nemen, d a t d e joodse gemeenschap z i c h a n d e r s ontwikkelde dan i n 1796 door de i n i t i a t i e f n e m e r s van de emancipatie v o o r z i e n was: a l s s t a a t s b u r g e r s e n n i e t a l s a p a r t e , van de o v e r i g e maatschapp e l i j k e e n r e l i g i e u z e groeperingen gescheiden gemeenschap. Weliswaar was h e t wantrouwen d a t e e r ti j d s tegen de joden g e k o e s t e r d werd n i e t geheel verdwenen, maar w e moeten ons bedenken d a t er i n de Nederlandse samenleving wel meer groepen waren d i e e e n a p a r t e , e n i g s z i n s i n f e r i e u r e p o s i t i e innamen e n waartegen wantrouwen bestond. Ondanks de s c h e i d i n g van k e r k e n s t a a t , werden ook de k a t h o l i e k e n nog l a n g a l s tweede-rangs b u r g e r s g e z i e n e n behandeld. Aan h e t e i n d e van de eeuw wordt de v e e l t e k l e i n e s j o e l i n de L i b r i j e v e r r u i l d voor e e n nieuwgebouwde synagoge i n de S c h o u t e n s t r a a t . H i e r deed i n 1902 de l a a t s t e o p p e r r a b b i j n van O v e r i j s s e l , Samuel Juda H i r s c h , z i j n i n t r e d e . T o t i n de tweede wereldoorlog zou h i j de g e e s t e l i j k l e i d e r b l i j v e n van de joodse gemeente i n O v e r i j s s e l , en van de Zwolse joden i n h e t b i j z o n d e r . Die joodse gemeenschap kenmerkte z i c h hoe l a n g e r hoe meer door verbrokkeling. De i n v l o e d e n van o n t k e r k e l i j k i n g , s o c i a l i s m e e n zionisme werden s t e e d s duidel i j k e r z i c h t b a a r . D a a r n a a s t waren e r ook op r e l i g i e u s gebied meningsverschill e n . U i t e r a a r d ontkwam ook Zwolle n i e t a a n d i e i n v l o e d e n . Zo werd i n 1912 een a f d e l i n g van de Nederlandse Zionistenbond g e s t i c h t d i e z i c h a l s n e l i n e e n g r o e i e n d a a n t a l l e d e n mocht verheugen. D a a r n a a s t waren er nog t a l van, a l dan n i e t r e l i g i e u z e , v e r e n i g i n g e n . De joodse gemeenschap week d a a r i n i n n i e t s a f van a n d e r e r e l i g i e u z e of m a a t s c h a p p e l i j k e groeperingen. He t z a l e c h t e r duidel i j k z i j n , d a t he t n i e t j u i s t i s d i e joodse gemeenschap a l s e e n eenheid t e z i e n , hoewel e r n a a r b u i t e n toe w e l e e n d e r g e l i j k g e v o e l b l e e f bestaan. De joodse gemeenschap van Zwolle g r o e i d e na 1900 n a u w e l i j k s meer. Gissingen komen u i t op zo'n 650 a 700 joodse inwoners van Zwolle. D i t zou betekenen, d a t de beweging d i e i n de negentiende eeuw i n g e z e t werd, e e n groeiend v e r t r e k o v e r s c h o t , z i c h v e r s t e r k t d o o r z e t t e voor 1940. Naar de g e s c h i e d e n i s van de joden i n Zwolle voor i930 zou e c h t e r nog g r o n d i g e r onderzoek gedaan moeten worden. den. De j a r e n d e r t i g van deze eeuw b r a c h t e n de joden i n Nederland e e n a n g s t i g e onzekerheid. N i e t a l l e e n voelden z i j de b e d r e i g i n g van de i n t e r n a t i o n a l e a s p i r a t i e s van Nazi-Dui t s l a n d , maar v o o r a l de b e d r e i g i n g van he t v i r u l e n t e a n t i semi tisme van d i t regime moe t de a n g s t voor de toekomst b i j v e l e n hebben aangewakkerd. Een angs t d i e nog v e r s t e r k t werd door h e t groeiend anti-semitisme i n h e t Nederland van de c r i s i s j a r e n . I n de l o o p van de j a r e n d e r t i g kwam de v l u c h t e l i n g e n s t r o o m v a n u i t Duitsland op gang. Ook Zwolle nam e e n honderd t a l Dui ts-joodse v l u c h t e l i n g e n op. D i t was e c h t e r voornamelijk he t gevolg van p a r t i c u l i e r i n i t i a t i e f , v o o r a l van joodse z i j d e . De Nederlandse overheid l i e t z i c h aan de v l u c h t e l i n g e n weinig gelegen liggen.
1940-1945 : i s o l e m e n t e n v e r n i e t i g i n g Op 1 0 mei 1940 v o l g d e de D u i t s e i n v a l i n Nederland. De s p a n n i n g d i e j a r e n l a n g Europa overschaduwde kwam daarmee v o o r Nederland t o t e e n e i n d . Voor de o v e r i g e N e d e r l a n d e r s , e n d u s voor de Z w o l l e n a r e n , v e r a n d e r d e e r i n h e t d a g e l i j k s l e v e n a a n v a n k e l i j k w e i n i g . He t j o o d s e v o l k s d e e l k r e e g e c h t e r v r i j w e l me t e e n me t v e r a n d e r i n g e n t e maken. Wat i n D u i t s l a n d gebeurd was, gebeurde nu i n Nederland: langzamerhand werden de j o d e n i n e e n i s o l e m e n t gedrongen door a l l e r l e i geboden e n verboden. Van h e t o n t s l a g u i t o v e r h e i d s b e t r e k k i n g e n t o t h e t i n l e v e r e n v a n v e r e n v a n b e z i t t i n g e n e n g e l d , v a n h e t verbod z i c h op b e p a a l d e p l a a t s e n op te houden t o t h e t gebod z i c h e r g e n s te v e s t i g e n . Van h e t gebod z i c h o f f i c i e e l te l a t e n r e g i s t r e r e n a l s jood t o t d e oproep z i c h v o o r werkkampen te melden, waarop, zo weten w i j , na h e t i s o l e m e n t de v e r n i e t i g i n g volgde. Had men n a 1796 h e t i d e e gehad joods-Nederlander t e z i j n , vanaf 1 0 mei 1940 werd d i t a l s e e n i l l u s i e ontmaskerd e n men b l e e k Nederlandse jood t e z i j n . D e banden me t de o v e r i g e N e d e r l a n d e r s waren r a d i k a a l a f g e s n e d e n . He t 10t van d e joodse Z w o l l e n a r e n v e r s c h i l d e n i e t v a n d a t v a n d e o v e r i g e j o o d s e N e d e r l a n d e r s . Ook h i e r v o l g d e h e t i s o l e m e n t na 1 0 mei 1940, s l e c h t s z e l d e n doorbroken d o o r de a n d e r e Zwollenaren. I n a u g u s t u s 1941 werden de e e r s t e joden voor werkkampen opgeroepen. I n o k t o b e r 1942 werden 121 g e z i n n e n n a a r Westerbork a f g e v o e r d e n i n a p r i l 1943 b l e k e n e r van d e o v e r i g e 106 j o o d s e Zwollenaren 75 g e d e p o r t e e r d t e z i j n . I n d e zomer van 1943 h i e l d de joodse gemeente op t e b e s t a a n .
Van de g e d e p o r t e e r d e n k e e r d e s l e c h t s e e n k w a r t t e r u g i n 1945 e n verzamelde z i c h i n d e N e d e r l a n d s I s r a e l i t i s c h e Gemeente v a n Zwolle. De gedecimeerde gemeenschap zou door v e r t r e k n a a r I s r a e l , of west-Nederland, e n v e r g r i j z i n g v e r d e r d a l e n i n a a n t a l . Het was daarom n o o d z a k e l i j k de synagoge te v e r k l e i n e n . Eind j a r e n 70 was de gemeente z o k l e i n geworden, d a t z i j de synagoge n i e t meer z e l f s t a n d i g kon beheren. I n m i d d e l s wordt d e synagoge z e e r g r o n d i g g e r e s t a u r e e r d . Opdat e r i n Zwolle a l t i j d e e n teken b l i j f t bes t a a n van twee e n e e n h a l v e eeuw b l o e i van de joodse gemeenschap h i e r . D i t teken s y m b o l i s e e r t s t r a k s i n de g e r e s t a u r e e r d e vorm n i e t a l l e e n h e t v e r d r i e t e n de p i j n , maar ook de hoop; e e n hoop op e e n toekomst v o o r h e t j o o d s e v o l k , i n I s r a e l e n d a a r b u i t e n .
L it e r a t u u r : F r a m e n t e n . J o o d s l e v e n i n Zwolle e n omgevinq, J . van G e l d e r e n e d . (Kampen 1985) J a a p Hagedoorn, 'Een mens d i e jood was. Dagboekaantekeningen van Nico H e r s c h e l (1915-1943)' i n : A l s e e n s t r o o t j e i n d e maalstroom. Zwolle t i j d e n s d e tweede w e r e l d o o r l o g (Zwolle 1985) 112-125 Helena P o p p e r s , D e J o d e n i n O v e r i j s s e l van hunne v e s t i g i n g t o t 1814 ( U t r e c h t 1 Amsterdam 1926) I e t V i e r s t r a e te-Erd t s i e c k , De J o d e n v e r v o l g i n g i n Zwolle. G e s c h i e d e n i s van d e J o d e n t e Zwolle t u s s e n 1933-1946 (Wezep 1985) Thom. J . de Vries, Scholoum 1969 (Zwolle 1968)
Het volgende Judaica Bulletin zal waarschijnlijk april 1988 verschijnen. Mogelijke k o p i j s.v.p. voor 15 maart a.s.
omstreeks inleveren
3Uï3AIC4%-AGENI)Çb
ZWOLLE
Voor j a a r 1 9 8 8 ma 04/01 Cursus Hebreeuws, 10e les di 05/01 Vrij Leerhui s groep 1, 8 e avond ma 11/01 Vrij Leerhuis groep 2, Se avond
...........................................................
ma 18/01 Cursus Hebreeuws, lle les di 19/01 Vrij Leerhuis groep 1, 9 e avond
............................................................
ma 25/01 Vrij Leerhuis groep 2, 9 e avond di 26/01 Genootschap Nederland-Israg1 afdeling Zwolle: Jaarvergadering, Plaats: Synagoge aan de Schoutenstraat. Tijd: 19.30 uur. wo 27/01 Werkgroep Kerk en Israël van de Herv. en Geref. Kerk Zwolle. Onderwerp: Hunner zijn de beloften, n-a.v. Romeinen 9-11. Inleider: Mevr. Drs. S.J. Scheepstra, wetenschappelijk medewerkster Judaica aan de Theologische Hageschool Kampen. Plaats: Adventskerk, Thorbeckelaan hoek Talmaplein, Zwolle-Zuid. Tijd: 20.00 uur.
........................................................... ma di wo do
01/02 02/02 03/02 04/02
Cursus Hebreeuws, 13e les Vrij Leerhuis groep l, 10e avond (?l Toe 8isjwat (Nieuwiaar der Bomen) Werkgroep Kerk en Israel van de Herv. en Geref. Kerk Zwolle. Spreker: Dr. Cohen Stuart, hervormd predikant in Isra@l, Onderwerp: nog niet bekend. Plaats: De Hoeksteen, Scheldestraat hoek Waallaan. Tijd: 20.00 uur.
........................................................... ma 08/02 Vrij Leerhuis groep Z, 10e avond
p -
--
ma 15/02 Cursus Hebreeuws, 13e les di 16/02 Vrij Leerhuis groep 1, lle avond
............................................................
ma 22/02 Vrij Leerhuis groep 3, reserve avond wo 24/02 Werkgroep Kerk en IsraQ1 van de Herv. en Geref. Kerk Zwolle. Onderwerp: Woorden om t e proeven, Over de joodse oorsprong van het Tafelgebed. Inleider: Ds. G. Messie, hervormd predi kant te Zwolle. Plaats: De Hoeksteen, Scheldestraat hoek Waallaan. Tijd: 20.00 uur. do 25/02 t Abraham en Samuel, Toneelstuk van Victor Hafm, Toneelgroep 'Den Hoorn', Schouwburg Odeon, Bli jmarkt 35, Zwolle (Tuinzaalabonnement I; zie elders in dit bulletin). t Genootschap Nederland-Israg1 afdeling Kampen. Onderwerp: Reizen door Israel, een lezing met dia's. Inleider: Ds. S. Landheer. Plaats: Zaal Hanzestad, Oudestraat 135, Kampen. Tijd: 20.00 uur. Toegang : vr i j.
............................................................
ma 29/02 Cursus Hebreeuws, 14e les di 01/03 Vrij Leerhuis groep l, l2e avond d o 03/05 Poeriem
............................................................
ma 14/03 Cursus Hebreeuws, 15e les di 15/03 Vrij Leerhuis groep 1, reserve avond ma 28/03 Cursus Hebreeuws, 16e les za 02/04 Pesach, 1e dag
............................................................
zo 08/04 le Paasdag za 09/04 Pesach, 8e dag
............................................................ ma 11/04 Cursus Hebreeuws, 17e les do 14/04 Jom Hasjoah
............................................................ do 21/04 Jom Ha'atsmaoet
(Onafhankelijkheidsdag Isra91)
........................................................... ma 25/04 Cursus Hebreeuws, 18e les wo 04/05 Dodenherdenking do 05/03 Bevrijdingsdag
............................................................ ma 09/05 Cursus Hebreeuws, 19e les ............................................................ ZO 22/05 Sjawoe70t, le dag - le Pinksterdag ma 23/05 Sjawoe'ot,
3e dag
............................................................ ma 33/05 Cursus Hebreeuws, 2Oe les
V E R E N I G I N G NEDEFZLFINDSE VOOFi: J 0 0 1 D C E G E N E A I 0 G X E
Ci=FZXNC3
Op 3 augustus 1987 vond te Amsterdam de oprichtingsvergadering van de Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie plaats. De vereniging stelt zich ten doel het genealogisch onderzoek naar joodse families te bevorderen. De nadruk ligt daarbij niet alleen op het uitwisselen van gegevens van de leden onderling. Ook wil de vereniging nieuwe impulsen geven aan het familieonderzoek. Daarbij wil zij aandacht besteden aan de geschiedenis van de Joden in de verschillende regio's van Nederland en inventariseren wat er al aan onderzoek verricht en gepubliceerd is. Niet alleen Joden, maar ook zij die joods voorgeslacht hebben of gefnteresseerd rijn in dit specifieke onderdeel van de genealogie zijn welkom als leden. De vereniging geeft een Nieuwsbrief ui t en organiseert lezingen over aspecten van de ~ 0 0 d S egeschiedenis en het genealogisch onderzoek. Ook wil = i j tussen de leden bemiddelen waar het gaat om het uitwisselen van gegevens en trachten de leden b i j hun onderzoek behulpzaam te zijn, aangezien niet iedereen op de hoogte zal zijn van de specifieke problemen die het onderzoek naar joods voorgeslacht met zich meebrengt. Gefnteresseerden kunnen informatie inwinnen bij de secretaris de heer t. Vromen, Da Costalaan 21, 3743 HT Baarn. Men kan l i d worden door het contributiegeld te storten op gironummer 4508706 van de Vereniging Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie te Amstelveen. De contributie bedraagt voor 1987 f 25,-, daarna f. 50,-. Tevens is informatie in te winnen b i j de heer J. Hagedoorn, secretaris van de Stichting Judaica Zwolle, tel. 038-659354,
.
A B R A H A M E N SI1MUEL Op 25 f e b r u a r i i n O d e o n
Twee p e r s o n a g e s komen i n e e n v o o r r a a d k e l d e r t e g e n o v e r e l k a a r t e s t a a n . A f g e z i e n v a n ti j n u n i v e r s e l e b e t e k e n i s is h e t konflikt typisch joods, n i e t a l l e e n door d e s p e c i f i e k e humor, n i e t a l l e e n d o o r d e o n v e r g e t e l i J k e s f e e r v a n d e eeuwenoude j o o d s e v e r h a a l t r a d i t i e , d e z e l f s p o t i n c l u i s , m a a r vooral door d e z e e r konkrete, l i c h a m e l i j k e weergave van h e t joodse motief bi j u i t s t e k : d e drang naar g e r e c h t i g h e i d e n d e b o t s i n g o p l e v e n e n dood t u s s e n v e r d r u k t e e n o n d e r d r u k k e r . Zelden wordt o n s op zo'n g e r a f - í i n e e r d e wijze d e t r a g i e k De g e s c h e t s t v a n d e mens d i e w o r s t e l t m e t z i j n moraal, t r a g i e k w o r d t nog s t e r k e r d o o r d a t e e n J o o d o n s i n z i j n s t u k b e t r e k t b i j d e d u b b e l e moraal d i e s n e l gehanteerd wordt wanneer h e t e r o p a a n k o m t h a v e e n g o e d t e v e r w e r v e n . S t e e d s o p n i e u w d u i k e n e n k e l e z e e r e s s e n t i ë l e v r a g e n op: I s Jood-zijn een g o d s d i e n s t 3 I s Jood-zijn rasgebonden? G a a t h e t 'eigen bloed' boven 'moraal '? Mag e e n J o o d e e r d e r e e n C h r i s t e n d o d e n d a n e e n J o o d ? Wat z a l Samuël e e r d e r b i n d e n ? Z i j n Jood-zi j n , of zijn arbeiderspositie met zijn Jood c h r i s t e l i j k e werkmakkers? S t e e d s w e e r d i e t w e e s t r i j d . . . - n i e t Jood. toneel stuk Aldus b e g i n t h e t programmaboekje b i j h e t 'Abraham e n Samuel' v a n d e i o o d s - f r a n s e schrijver V i c t o r Hafm. H e t boekje bevat een a a n t a l k o r t e p a r a g r â a f ~ e s over u i t e e n l o p e n d e onderwerpen als: 'Joden e n h e t j o o d s e v o l k ' , ' W i e is Jood'?', 'Waarin v e r s c h i l t h e t Jodendom v a n h e t Christendom?', 'A n t i s e m i t i s ~ n e , ' 'De besnijdenis' onderwerpen waarvan men mag aannemen d a t z i j i e t s m e t d e i n h o u d van h e t t o n e e l s t u k t e maken hebben. H e t s t u k werd g e s c h r e v e n d o o r V i c t o r Hafm, d i e werd g e b o r e n o p 22 o k t o b e r l9Z5 i n P a r i j s . Zijn beide ouders waren j o o d s ( a f k o m s t i q u i t h e t m i d d e l l a n d s e - z e e g e b i e d ) Zijn jeugdjaren b r a c h t h i j door i n Nantes, w a a r h i j aan h e t conservatorium dramatische kunst volgde. In 1963 o n t m o e t t e h i j i n P a r i j s d e r e g i s e u r P i e r r e Valde, d i e = ij n eerste t o n e e l s t u k op d e p l a n k e n b r a c h t : L a p e a u d e s C a r n a s s i e r s . D e g r o t e d o o r b r a a k kwam i n 1973, t o e n i n h e t T h e a t r e N a t i o n a l d e l'Odeon t e P a r i j s z i j n 'Abraham e t S a m u e l ' o p g e v o e r d werd d o o r t w e e s p e l e r s v a n d e Comedie F r a n c a i s e . Avond n a a v o n d l i e p de s c h o u w b u r g v o l e n werden h o n d e r d e n e n d u i z e n d e n g e a m u s e e r d m e t d e z e l f s p o t van d e J o d e n d i e e r i n v e r w e v e n w a s . Hafm z e g t v a n z i j n s t u k d a t h e t e e n ' P a r t i e d'echecs v e r b a l e ' is, e e n s c h a a k s p e l m e t woorden d u s . V e r d e r s c h r e e f Haf m v e l e a n d e r e t o n e e l s t u k k e n . 'Abraham e n Samugl' is e e n s t u k v o o r t w e e s p e l e r s . Het w o r d t o p g e v o e r d d o o r d e b e l g i s c h e a k t e u r s Po1 G o o s s e n e n Eddy J a c o b s , D e o p v o e r i n g v a n d i t t o n e e l s t u k v i n d t p l a a t s i n vallen onder het z.gd e serie v o o r s t e l l i n g e n d i e t u i n r a a l a b u n n e m e n t . W i l t u d e v o o r s t e l l i n g b i j w o n e n d a n is h e t z a a k v a n t e v o r e n e v e n d e s c h o u w b u r g t e b e l l e n of er nog p l a a t s i s. H e t t e l e f o o n n u m m e r v a n Odeon i s: 028-218500.
,
.
.-___-_-___-____---------------------------------------------
MEDEDELING Tot h e t b e s t u u r van d e S t i c h t i n g J u d a i c a Zwolle t o e g e t r e d e n a l s l i d S i e t s k e Chayon-Bosgraaf t e Kampen. s e i z o e n c o i k d i n e e r t t i j d e b e g i n n e r s c u r s u s Hebreeuws.
is D it
'
