handtekening_recht.book Page iii Monday, September 20, 2004 9:27 AM
iii
Inhoudstafel
Dankwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .i Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Achtergrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Onderzoeksvraag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afbakening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Belang van het onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Handtekening als maatschappelijk en juridisch fenomeen . . . . . . . . . .
Deel I.
1 2 3 5 6 6 7 8
De schriftelijke handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Opzet van Deel I: De Schriftelijke Handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Afdeling 1.
Situering van de handtekening. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Hoofdstuk I. Rol van de handtekening in het recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 A.
B.
C.
D.
Documenteren als vormvoorwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Documenteren leidt tot rechtszekerheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Documentatievereiste deel van vormelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . De akte als ultieme documentatievorm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Vormelijk aspect van de akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Intentioneel aspect van de akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rechtsgevolgen van de akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Inconsequent gebruik van de terminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Voorbeelden van akten en geschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. De wet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De fiscale aangifte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De overeenkomst tot koop van een roerend goed . . . . . . . . . . . . . . . 4. De overeenkomst tot koop van een onroerend goed . . . . . . . . . . . . . 5. Het testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. De cheque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. De factuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conclusie: fundamentele rol van de handtekening in het rechtsverkeer48
16 16 18 20 21 24 26 27 31 33 35 37 40 42 44 45
Hoofdstuk II. Rol van de handtekening in andere rechtsstelsels . . . . . . . . . . 48 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 A.
Europese continentale rechtsstelsels. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
LARCIER
handtekening_recht.book Page iv Monday, September 20, 2004 9:27 AM
iv B. C.
D.
E.
Inhoudstafel
Anglo-Amerikaanse rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nadere situering van de handtekening in het Amerikaanse recht . . . . . . . 1. Vormelijke contracten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. De Statute of Frauds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. De Uniform Commercial Code. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Eenzijdige rechtshandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Bewijsregels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niet-Europese rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Aziatische rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Afrikaanse rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Conclusie: Fundamentele rol van de handtekening in andere rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
52 55 55 57 63 66 69 71 71 75 76
Hoofdstuk III.Rechtshistorische situering van de handtekening . . . . . . . . . . 77 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 A.
B.
C.
Evolutie van het geschrift . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 1. De evolutie van een zwak naar een sterk juridisch instrument . . . . . . 79 2. De evolutie van een illustratieve naar een formele functie . . . . . . . . 84 Evolutie van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 1. Technische evolutie van een mechanisch naar geschreven teken . . . . . 86 2. Vormelijke evolutie van een allografische naar een autografische handtekening. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 3. Inhoudelijke evolutie van een valideringsteken naar een identificerend teken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 4. Functionele evolutie van een handeling naar een voorstelling . . . . . . 101 Conclusie: De handtekening als recent en relatief fenomeen. . . . . . . . . . 105
Afdeling 2.
Analyse van de rechtsgeldige handtekening . . . . . . . . 109
Hoofdstuk I. De kenmerken van een rechtsgeldige handtekening . . . . . . . . . 109 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 A.
B.
C.
Vaststelling van de kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 1. Geen wettelijke invulling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 2. Invulling door de rechtspraak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 3. Invulling door de rechtsleer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 4. Materieel en intellectueel element van de handtekening. . . . . . . . . . 116 5. Invulling in andere rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Objectieve vormkenmerken van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 1. Manueel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 2. Gebruik van lettertekens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 3. Locatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 4. Rechtstreeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 5. Inscriptie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Subjectieve vormkenmerken van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 1. Naam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 2. Leesbaar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 3. Creatief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 4. Eigenhandig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 5. Continuïteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
LARCIER
handtekening_recht.book Page v Monday, September 20, 2004 9:27 AM
v
Inhoudstafel
D.
E.
Het intellectuele element van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 1. Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 2. Ratio legis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 3. Andere rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Conclusie: Handtekening als complexe en elastische combinatie van materiële en intellectuele kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Hoofdstuk II. Functies en doelen van de rechtsgeldige handtekening . . . . . . 190 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 A.
B.
C.
Functies van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 1. Identificatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 2. Toe-eigening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 3. Beveiliging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 4. Ritueel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 5. Andere rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Doelen van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 1. Identificatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 2. Toerekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 3. Bewustmaking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 4. Andere rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Conclusie: Vorm leidt tot functie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Hoofdstuk III.De validering van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 A.
B.
C.
D.
E.
Kenmerken als valideringscriteria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 1. Geen noodzakelijke en geen voldoende voorwaarden . . . . . . . . . . . . 206 2. Relatief gewicht van de voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 3. Functies als voorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 4. Gebrekkig vertrouwen in de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 A priori validering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 1. Oppervlakkige a priori validering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 2. Diepgaande a priori validering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 A posteriori validering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 1. Discretionaire bevoegdheid van de rechter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 2. Geldigheid van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 3. Toerekening van de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Validering in andere rechtsstelsels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 1. Onderscheid in criteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 2. Onderscheid in bewijslast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Conclusie: Validering als een relatief, a posteriori en subjectief gebeuren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Afdeling 3.
De universele benadering van de handtekening . . . . 229
Enig hoofdstuk.Van diversiteit naar universaliteit van de handtekening . . . 229 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 A.
B.
Diversiteit en universaliteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 1. Diversiteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 2. Universaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Universele bestaansvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
LARCIER
handtekening_recht.book Page vi Monday, September 20, 2004 9:27 AM
vi
C.
D.
E.
F.
Inhoudstafel
1. Persoonsgebonden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 2. Inhoudsgebonden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 3. Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Universele succescriteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 1. Gebruiksvriendelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 2. Fraudebestendig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 3. Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Universele functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 1. Identificatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 2. Verantwoordelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 3. Integriteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 4. Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Universele doelstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 1. Identificatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 2. Toerekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 3. Bewustmaking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 De universele handtekening als toetssteen voor nieuwe technieken . . . . . 260
Deel II.
De Elektronische Handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Opzet van deel II: De Elektronische Handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Afdeling 1.
Situering van de elektronische handtekening . . . . . . 267
Hoofdstuk I. Technische alternatieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 A.
B.
C.
Authenticatie leidt tot betrouwbaarheid van informatie . . . . . . . . . . . . 268 1. Nieuwe vorm van documenteren van informatie . . . . . . . . . . . . . . . 268 2. Nood aan nieuwe technieken om betrouwbaarheid te garanderen . . . . 272 Overzicht van authenticatietechnieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 1. Kennisgebaseerde authenticatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 2. Authenticatie door symmetrische cryptografie. . . . . . . . . . . . . . . . . 281 3. Authenticatie door digitale handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 4. Biometrische authenticatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Conclusie: nieuwe documentatievormen vragen nieuwe authenticatietechnieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Hoofdstuk II. Universele toetsing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 A. B.
C.
D.
Toetsing van de juiste vergelijkingspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Toetsing aan universele bestaansvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 1. Persoonsgebonden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 2. Inhoudsgebonden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Toetsing aan universele succescriteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 1. Gebruiksvriendelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 2. Fraudebestendig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Toetsing aan universele functies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 1. Identificatiefunctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 2. Verantwoordelijkheidsfunctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
LARCIER
handtekening_recht.book Page vii Monday, September 20, 2004 9:27 AM
vii
Inhoudstafel
E.
3. Integriteitsfunctie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 Conclusie: Invulling door combinatie van techniek en procedure . . . . . . . 358
Afdeling 2.
Juridische benadering van de elektronische handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Hoofdstuk I. Het inpassen van de elektronische handtekening in het juridische kader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 A.
B.
C.
D.
E.
Strategieën voor juridische inpassing van de elektronische handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 1. Nood aan wegwerken van rechtsonzekerheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 2. Eerste golf van wetgevende initiatieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 3. Tweede golf van wetgevende initiatieven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 De Amerikaanse benadering. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 1. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 2. Uniform Electronic Transactions Act . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 3. Electronic Signatures in Global and National Commerce Act. . . . . . . . 401 De Europese benadering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 1. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407 2. Richtlijn Elektronische Handtekeningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Toetsing aan de universele kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 1. Situering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 2. Toetsing aan universele bestaansvoorwaarden . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 3. Toetsing aan universele succescriteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437 4. Toetsing aan universele functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Conclusie: Explosie van nieuwe wetgeving moet leiden tot meer rechtszekerheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
Hoofdstuk II. De inpassing van de elektronische handtekening in het Belgische recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 Opzet van dit hoofdstuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 A.
B.
C.
Juridische status van de elektronische handtekening vóór de nieuwe wetgeving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450 1. Uitdrukkelijke gelijkstelling met schriftelijke handtekening . . . . . . . . 452 2. Handtekeningvereiste ad validatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 3. Handtekeningvereiste ad probationem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456 4. Geen gelijkstelling met schriftelijke handtekening . . . . . . . . . . . . . . 466 De nieuwe wetgeving omtrent elektronische handtekeningen . . . . . . . . . 467 1. Korte historiek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 2. De wet van 20 oktober 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469 3. De wet van 9 juli 2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475 Hervorming van het handtekeningbegrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 1. De verruimde handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 2. De elektronische handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 3. De geavanceerde elektronische handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 4. De gekwalificeerde elektronische handtekening. . . . . . . . . . . . . . . . 506 5. De handtekening van een rechtspersoon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518
LARCIER
handtekening_recht.book Page viii Monday, September 20, 2004 9:27 AM
viii
D.
E.
Inhoudstafel
6. Invulling van de wettelijke vereisten door bestaande authenticatietechnieken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Validering van de elektronische handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 1. Onderscheid met validering van een schriftelijke handtekening . . . . . 543 2. De validering van een elektronische handtekening bij een onderhandse akte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546 Conclusie: Belgische regelgeving voorbeeld van chaotische benadering . . . 560
Algemene Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567 1. 2. 3. 4.
Terugblik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 Persoonlijke indruk omtrent regelgevend optreden. . . . . . . . . . . . . . 573 Persoonlijke indruk omtrent de nieuwe wetgeving . . . . . . . . . . . . . . 575 Persoonlijke indruk omtrent breuklijn tussen elektronische en schriftelijke omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578 5. Persoonlijke indruk omtrent de handtekening . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
Lijst van geraadpleegde werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581 Trefwoordenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603
LARCIER