In dit nummer: DEVROUWEN DE AUro'S FI1250

FI1250

In dit nummer: DEVROUWEN DE AUro'S

u

HEEFT EEN COMMERCIËLE PASEN MET DEZE DOLLE DWAZEN

NIEUWS

665

Op de actuele pagina's nieuws over het Eeuwfeest Oliver Hardy; 'Colorization' zet door, Exhausted Ruler uitgeput; 'Die Heuvels Daar' nieuwe tent in Limburg; Filmnetkwis; Film 107 bestaat niet; L&H en het MOMl; rolstoel voor Anita en handstempel voor Stan.

AUTO'S

668

Waggelend en sputterend maakte de T·Ford genera· ties bioscoopbezoekers aan het lachen. En als Stan en Ollie dan nog op de voorbank zaten ... De geschiedenis van een automobiel als filmster.

/

HUMOR 1 /'

15

INHOUD

672

In de reeks 'Herdrukken van Tijdgenoten' een opstel over de jongens dat om· streeks 1932 werd geschre· ven door Piet lGoppers, toen criticus van het Algemeen Handelsblad. Over 'een paar malle venten', en over humor en komiekerigheid.

HUMOR 2

675

Kort voordat toneelrecensent Gustav Czopp radio· verslaggever werd bij de AVRO schreef hij in 'De Prins' een essay over het wezen van de humor. Van Multatuli via Grock naar Stan en OlLie.

VROUWEN

676

De huwelijks problemen van de jongens verhielden zich privé en in de films als narigheid tot dolle pret. Eerder in kortere versie gepubliceerd in BLOTTO 10A, maar nu geïllustreerd met de krantekoppen van toen!

HARLOW

684

Hal Roach was er trots op dat Jean Harlow had ge· debuteerd in films van Laurel & Hardy. Het bescheiden begin van een sexgodin.

ROGUE

met Laurel en Hardy die nog wordt vermist. Een herdruk in facsimile uit 'The Picture Weekly' van 24 mei 1930.

FRANS

691

In het buitenland liet Stan zich tegenover de pers openhartiger uit dan thuis.: 'Hollywood is de wreedste stad ter wereld!' Vertaling uit het Frans van een interview uit 1947.

SPAANS

694

Stan en OIJie spraken vreemde talen, maar het was een voorbijgaand ver· schijnsel. Van de buiten· landse versies van hun films uit 1929/30 zijn naast een enkele Franse film, alleen de Spaanse nog voor onder· zoek beschikbaar. De Duit· se versies, die ook in Neder· land werden vertoond, zijn spoorloos. Een inventarisatie.

687

In Nederland vertoond als Zigeunerlie{ck is The Rogue Song de enige hoofdfilm (en nog wel in kleur!)

PERFECT

700

De laatste aflevering van de 'cutting continuity' van Perfect Day. Good·bye!

DENKERS

708

Vooral in letterkundige kringen heeft men zich het hoofd gebroken over het hoe en waarom van Stan en Ollie. Een samenvatting van observaties en theorieën, van Kees Fens tot Bemlef en Col in Wilson.

LAUREL&HARDY td ~ 11UM~1'~# -11Wt

#

BL01TO vencbijDt o~"'t".""", doorpaaa twee keer in ieU ...... cbm .... j ..... Aan dltD....... wwk· ten mee: Siep Bousma, On HiUe Tym.etra, Jolande Wiegands, Harry

Hoppe, Th. Huizenp. Eindredactie: A. Reijnhoudt. AboDDemeDteu: Abonnee worden ia aan te bevelen omdat 1088e nummen vaak moeilijk. te krijpn zijn. U kunt zich opgeven door een briefkaart te sturen aan L4:H-Fonds, Postbu8 870, 1200 AW HilverlIUD1. Het abonnementsgeld bedraagtFl30.- voor twee nummen. HetteJe4Mmnun m ervan BLO'l"ro . . alleen voor dringende ...allen: 035 - 42736. OudeD1IIIUDeI'II:A11een de nummers 9, 10, 11, 13en 14zijnnogverkrij,bear bij: L4:H-Fonds, Poetbue 870, 1200 AW Hilversum. Prij8: Ft 12,50 behalve nummer 10 dat F110.- koet.

Marktberichten 705 Bibliografie 710 Brieven 711 . Plakboek 712 . Summary 714

663

EXPRESS FIL M AMSTELVEEN T.I. 02964 - 12331 . 15662

is een initiatief van de Stichting Laurel en Hardy Fonds, a1iu Perfect Day Tent, opgericht in 1968 door P. Goedinp, O. Milo, A. Reijnhoudt, K. Schippen en T.M.F. Steen. De uitgave gebeurt in samenwerking met de Me And My Pal Tent van BelgWi. Het Laurel en Hardy Fonds ia sinds 1971 als Perfect Day Tent ingeschreven bij de Sona of tbe Dellert.

lIu.tratle v.n Wim Bloemenel..,

voor de VARAijld •• 1971

9' JAARGA!'iG N°
31 JANUARI

GIEäIl.lLlll§lrIlt.lEIfRII» W]fEI!\BIlAL v[1R§{D!I~f\jlIl)If'§ HUHJ)A4D§

I'J~()

OP1.AGI'. ROVEN IO(l.fKlO

AMSTERDAM

~:XE~1P1.AREN

REDACTIE I!N

AOMINI~TRATI~

NZ. VOORBURGWAl. 262 TEl.El'OON INTERC. ~:mo

IllUSTRATIES

COLORIZATION ZET DOOR

NIEUWE PLANNEN

VOOR INKLEUREN VAN L&H-FILMS Het inkleuren van de L&H-films gaat door. De nieuwe eigenaar van de films in Amerika, Qintex, heeft opdracht gegeven tot de 'colorization' van de zesentwintig Laurel & Hardy Shows, die in 1986 door Hal Roach Studios (HRS) voor de Amerikaanse televisiemarkt zijn gemaakt.

TWEE GELUKKIGE M ENSCHEN

HRS, een maatschappij die niets meer met Hal Roach of met diens vroegere filmproductiebedrijf te maken heeft, is onlangs door Qintex Entertainment opgekocht. De L&HShows, die een speelduur van negentig minuten hebben, bestaan stuk voor stuk uit twee of meer originele films, afgewisseld (soms) met documentaire fragmenten, pauzes voor commercials en teruggevonden filmmateriaal dat niet in de originelen voorkwam. De zwart-wit films in deze shows zullen nu met de computer worden ingekleurd door 'Colorization Inc.', het bedrijf dat begin jaren tachtig in samenwerking met HRS met inkleuren begon. Een Amerikaans kabelnet zal de shows uitzenden. Het inkleuren van films berust op een elektronisch procédé dat alleen kan worden toegepast op videoband. Het filmmateriaal zelf blijft onverlet. TV-toestellen waarbij de kleur kan worden weggedraaid maken een weergave mogelijk in oorspronkelijk VOORJAAR 1991

zwart/wit omdat de kleuren als het ware egaal en transparant over het zwart/wit-beeld zijn aangebracht. Tegenstanders vrezen dat de oorspronkelijke zwart/wit films binnenkort nooit meer uit de kluizen zullen komen; voorstanders wijzen erop dat de in elk geval de filmmasters met zorg zullen worden geconserveerd en bewaard nu er weer nieuwe commerciële mogelijkheden blijken te zijn.

INGEKORT Volgens de Intra Tent Journal is het bericht over de inkleuring voor L&H-puristen 'goed en slecht nieuws' tegelijk. De technische kwaliteit van de shows is uitstekend, met scherp beeld en helder geluid.en soms nieuwe scènes (o.a. uit buitenlandse versies). Aan de andere kant zijn de films af en toe ingekort om ze pasklaar te maken voor TV-programma's van anderhalf uur en ook met de muzikale begeleiding wordt wel eens geknoeid. 'Ook al is het waar dat de klassieke Laurel & Hardy films niet in hun oorspronkelijke vorm zullen worden vertoond', aldus de Intra Tent Journal, 'het is ook waar dat "Laurel & Hardy in kleur" een geweldige noviteitswaarde heeft en een heel nieuwe generatie bewonderaars zal aantrekken die de films anders over het hoofd zouden hebben gezien.

Exhausted Ruler legt bijltje erbij neer Exhausted Ruler John Meeabe trekt zich terug als actief bestuurder van de Sons of the Desert, de 'organisatie' die hij in 1965 na ruggespraak met Stan Laurel heeft opgericht. De 70-jarige McCabe vindt dat zijn tijd gekomen is om terug te treden, met behoud van titel. De Sons of the Desert is opgezet als een heel losse club, met vrijwel volledige autonomie voor de onderafdelingen of tenten, zodat een centrale leiding nauwelijks nodig was. Het werk van de Exhausted Ruler (Stan's verhaspeling van Exalted Ruler in de film Sons of the Desert) bestaat dan ook hoofdzakelijk uit correspondentie. Maar McCabe voorziet dat de taak zwaarder wordt omdat er het aantal tenten blkijft toenemen waardoor de behoefte ontstaat aan coördinatie. Om zijn opvolging te regelen heeft hij een ad hoc commissie van elfleden ingesteld, waartoe ook de eindredacteur van BLO'TI'O behoort. Deze heeft zich inmiddels op het standpunt gesteld dat democratie niet op haar plaats is in de Sons ofthe Desert en dat Mr. McCabe zijn opvolger dient aan te wijzen. Het is niet bekend wanneer de commissie rapport uitbrengt.

(Vervolg op volgende pagina, eerste kolom) 665

INKLEURING NIET POPULAIR IN EUROPA

NIEUW IN ZUID-LIMBURG:

THEM THAR HILLS

(vervolg) 'De ingekleurde Laurel & Hardy Show kan leiden tot een nieuwe appreciatie van de twee komieken - een herhaling van wat gebeurde in dejaren vijftig toen deL&Hfilms voor het eerst op TV kwamen.' J\ldus de ITJ.

EUROPA Ingekleurde films zijn al jaren op videocassette te koop, maar in Europa slechts mondjesmaat en niets van Laurel & Hardy. In Amerika zijn tot dusver voor de videohandel de volgende titels ingekleurd: Way

Out West, Helpmates, The Music Box, The Live Ghost, County Hospital en Blotto. De cassettes zijn alleen in Amerika te koop en hebben het NTSC-lijnensysteem. Italië is voor zover ons bekend het enige Europese land waar ingekleurde L&H-films, in het Italiaans nagesynchroniseerd, op video te krijgen zijn.

De slart van ....n n/eu_ lenlt: Meteen na de provinciale verkiezingen _relen op een toegangsweg van landgraaf Stan en Oilie aangeplakt.

Onder grote belangstel- I ling is zondag 10maart de oprichtingsbijeenkomst gehouden van de eerste Limburgse tent 'Them Thar Hills'. Naar schatting 150 mensen waren aanwezig in het Grand Theater in Landgraaf. Dit is de tweede tent onder de grote rivieren, na de officiële oprichting per 1 januari van 'Jitterbugs' in Bergen op Zoom. Het initiatiefvoor de Them Thar Hills Tent is genomen door Franz

Stienen en Math. Lenzen en door J ohn van den Berg van de Stichting Grand Theater die vorig jaar een festival had georganiseerd dat in het teken stond van 'Honderd Jaar Stan Laurel' Het Grand Theater is gevestigd in het voormalige armenkerkje van Waubach, een van de oude dorpskernen van Landgraaf. Voor adressen van alle tenten die momenteel in Nederland actief zijn, zie pagina 674.

Film 107 kan worden afgevoerd:

DE LIJST WORDT WEER KORTER Een teleurstelling: Film 107 bestaat niet! In de vori· ge BLOTTO werd melding gemaakt van een nieuwe ontdekking: Oliver Hardy heeft een rol in 'The Rent Collector', die altijd werd beschouwd als een film met Stan Laurel alleen. Dit behoeft correctie. Het klopt dat Hardy erin speelt, maar Laurel is nergens te bekennen. Tenminste niet in de co- in de war met The Bill Colpie van The Rent Collector lector of The Rent Dodger, die onlangs is opgedoken uit twee films van zijn eerste een Brits archief. Deze Lar- producent Joe Rock, die ry Semon-klucht dateert uit echter niet als solo's van 1921 en staat als derde op Stan bekend staan. Zekerde lijst die Laurel persoon- heid daarover krijgen we pas lijk heeft opgesteld van de als ook deze films een keer films waarin hij optrad. Er boven water komen. Voorlopig moet het aanzijn nu twee mogelijkheden: Stan had een kleine rol in tal mms met Laurel en deze twee-akter van Vita- Hardy gesteld blijven op 106, graph die eruit is geknipt, of (officieel misschien nog 105) 1 1 . hij heeft een fout gemaakt met as aatste toevoeging in de lijst. Mogelijk was hij de komedieNow J'll telt one. 666

cJÇ.OFsr~

,J-.Y

~~

iD- -"26·3 ,'-,-

-~ 1991

cr

~

--.

De Britae Posterijen hebben op26maartll. eenhandstem· pel gebruikt met een portret van Stan Laurel. Hiervoor kwamen aUeen postatukken in aanmerking die voor or op 26 maart bij een speciaal kan· toor in Noord·Engeland wer· den aangeboden. Het hand. stempel was ontworpen ter gelegenheidvanhetoprueuwuitbrengen van de populaire 'Smiles'.zegelserie. Een van de zegels draagt de beeltenis van StaD, maar alleen de on· derate helrt van diens gezicht.

GRAND SHEIK VERSLAGEN IN FlLIlNET-KWIS BLOTTO·abonnee Harry Vissers is met zijn part· ner winnaar geworden van een fiImkwis van Filmnet. Met het goede antwoord op de laatste vraag versloeg hij met de kleinst mogelijke meerderheid zijn tegenstan· der Henk van der Most, de Grand Sheik van de Lucky Dog Tent in Rot· terdam. De kwis die op 27 februari en 1 maart ongecodeerd werd uitgezonden op het kanaal van Filmnet, begon met een aantal vragen over algemene filmkennis, gevolgd door een onderdeel dat aan Laurel & Hardy was gewijd. Bij de opnamen bleek al direct dat het een misverstand is te denken dat L&Hliefhebbers ook per se filmliefhebbers zijn. Niet in de uitzending kwamen twee eerdere paren, uitsluitend bestaande uit L&H·fans, die geen enkele algemene vraag goed hadden beantwoord. Bij de tweede ronde kwamen de antwoorden op de algemene vragen uitslui· tend van Kaisa Kriek en Rebecca Roos, de toegevoeg· de kwispartners van resp. L&H-kenners Van der Most en Vissers. De dames beo antwoordden op hun beurt geen enkele vraag over Laurel & Hardy. De winnaars kregen een abonnement van een half jaar op Filmneten de L&H· collectie van Movies Video.

Eén van de vragen - 'Jn wel· ke L&H·film speelt Robert Michum een gangsterrol?' werd door niemand goed beantwoord, ook niet door presentatrice Vivian Boelen. Toen de kandidaten het af lieten weten noemde zij A-Haunting We Will Go, in plaats van de enige goede _ _ _ _ _ _ _ _ _ _.. titel, The Dancing Masters.

I

L

BLonolS

CADEAU VOORANlTA

MET EEN KILOOTJE MEER IN DE ROYAL LOGE BIJ HARDY'S HONDERDSTE! Wie komende zomer en herfst 120 kilogram of meer weegt heeft recht op een gratis zetel in de Royal Loge bij het Eeuwfeest Oliver Har· dy, dat begin volgend jaar wordt gevierd met eengezelligematineein het Tuschinski Theater in Amsterdam. Honderdtwintig kilo was het gewicht van 'Eabe'toen hij op 25-jarige leeftijd als acteur in dienst kwam bij de King Bee Studio. De gratis logeplaats zal worden verstrekt op vertoon van een certificaat van de Heksenwaag in Ou· de water, waarop het juiste gewicht staat vermeld. Dit certificaat, of een fotocopie daarvan, moet vóór 15 september worden opgestuurd aan het Laurel & Hardy Fonds, Postbus 870, 1200 PV Hilversum.

IMen kan zich in de Heksenwaag à raison van twee

gulden laten wegen. Vanaf 1 april is de Waag elke dag behalve maandag geopend, dus ook op zater- en zondagen. (Dit is absoluut geen aprilgrap. De waag in Ou· dewater is elk jaar geopend van 1 april tot eind oktober, vandaar.) De preciese datum voor het Eeuwfeest is nog niet bekend, maar het wordt vrijwel zeker een zaterdag· middag in januari offebrua· ri 1992. Abonnee's van BLOTTO zullen in september, als ook het programma vast staat, in de gelegenheid worden gesteld, schriftelijk plaatsen te reserve· ren.

of the Desert de Double Whoopee Tent opgericht door de drie mensen die vorig jaar het Eeuwfeest Stan Laurel hebben georganiseerd: Siep Bousma, Thijs Ockersen en Bram Reijnhoudt. In het vervolg zullen alle Amsterdamse bijeenkomsten, ook die in 'The Movies', voor de leden van de Perfect Day Tent (dat zijn de abonnee's van BLOTTO) worden geor· ganiseerd door de Double Whoopee Tent! DOUBLE WHOOPEE Voor deze opzet is ge· Om 'Hardy's Honderdste' kozen om organisatorivoor te bereiden is begin dit sche redenen. In de prakjaar in het kader van de Sons tijk verandert er niets.

Het Museum of the Moving Image in Londen, beter bekend als het 'Momi', over· weegt het aandeel van Laurel en Hardy in de expositie te vergroten. Van verschei· dene kanten is kritiek gele· verd op de geringe presentie van Stan en Ollie, vergele. ken met de aandacht die is besteed aan bijvoorbeeld Charlie Chaplin. Het duo is vertegenwoordigd met met een legpuzzel in een uitstalkast die gewijd is aan publiciteitsmateriaal, en met twee foto's, die samen met 56 andere portretten zijn aangebracht tegen het plafond van de 'Tempel der Goden, die wordt geschraagd door zes figuren onder wie Buster Keaton en waarvan de fries is gewijd aan Chaplin. In de reproductie·afdeling van het museum zijn de kaarten omgedraaid: daar zijn vooral Stan en Ollie in allerlei VOORJAAR 1991

Ol!ver Hardy In '45 Mlnutes From Hollywood'

De Sons of (he Desert hebben besloten een nieuwe rolstoel ter beschikIdng te stellen van Mrs. AnIta Garvin Stanley, die sinds jaren ver· blijft in het MotIon Picture Country Home in Woodlands HIUs, C8ifomII.

AnIta Garvin, die ruiterlijk toegeeft dat zij de 21 Is gepasaeerd, heeft een Rcht· gewicht rolstoel nodig om zich in deze kleine gemeenschap te kunnen bewegen. ZIJ gebruld op het ogenblik een te zware stoel die teveel van haar krachten vergt waardoor ze gauw vermoeid raakt. Alle tenten is gevraagd om een bijdrage.

TO's verslaggever vormen en maten te koop. De coördinator van het We troffen de Momi-funcMomi, Leslie Hardcastie, is tionaris op een bijeenkomst zich van deze, bijna klassie· in het Casino in Den Bosch, ke incongruentie bewust. waar deze tot zijn verras'We hebben ook geprobeerd sing werd verheven tot erede bolhoeden te kopen op de lid van de International veiling van Christie's, maar 70mm Association. Leslie we werden overboden. Bij HardcastIe was op vakantie uw volgende bezoek zal er in Nederland, waar hij meer van Laurel en Hardy vrienden heeft en kind aan te zien zijn', aldus beloofde huis is. Het is een publiek Mr. HardcastIe aan BLOT- geheim dat veel van de ideeën die zijn verwerkt in het betrekkelijk nieuwe, maar nu al razend populaire, interessante en amusante museum in Londen, oorspronkelijk in het Brabantse zijn opgedaan, in het Evoluon en in de Efteling. Het adres van het MOMI, dat onderdeel is van het British Film Institute: South Bank, Waterloo, London SE18XT, England. FOTO: Siep ·810110· 80usma In het MOMI op zoek naar laurel & Hardy

1-

667

BIJ DE FOTO'S: Links: uit een onbekende slapstick-film. Recht.: Zells In 1943 werd de T-Ford nog van .tal gehaald, dit keer voor 'Air Raid Wardens' Onder: Blad van een Amerikaanse autokalender uit 1984, uitgegeven door Motorcraft. De afbeelding betre" 'Two Tars', met Laurel en Hardy In hun Model-T Ford Roadster. De versnellingsbak _rd niet met een pook bediend, maar met pedalen, zoal. links op deze prent Is afgebeeld.

(bijna) iedereen, in tegenstelling tot de stuk voor stuk met de hand gemaakte voertuigen die door andere autofabrieken werden afgeleverd. Ford slaagde volledig. Het model-T raakte ingeburgerd, vergrootte met reuzesprongen de mobiliteit van de 'gewone' man en maakte de snelle aanleg van een autowegennet noodzakelijk. Zo werd de T-Ford een symbool van de Amerikaanse droom en van de urbanisatie van de Verenigde Staten. Al gauw ontstonden koosnaampjes als 'Tin Lizzie' of 'flivver', die later wegens de lange levensduur van de T-Ford, een uitdrukking werden elke oude, opgelapte auto. Pas in maart 1927 stopte Ford met de fabricage van zijn populaire model. In een periode van zeventien jaar waren ruim 15-miljoen exemplaren zonder veel veranderingen in het uiterlijk van de lopende band gerold.

ROADSTER

E en kind kon de T-Ford slopen en weer in elkaar zetten. Laurel en Hardy hadden met het slopen geen probleem, -het in elkaar zetten lieten ze over aan een hogere intelligentie. De T-Ford bleef tot diep in de jaren dertig het lievelingskarretje van de Amerikaanse kluchtenstudio's, ook al was het model toen al jaren uit de produktie. Zoveel goede eigenschappen had deze auto, dat ze in de eerste twee decennia van deze eeuw in Amerika veruit het populairste vervoermiddel was. En precies diezelfde eigenschappen maakte de T-Ford als geknipt voor de film. Mack Sennett van Keystone Pictu668

res was volgens de overlevering de eerst geweest die het wagentje op grote schaal ging gebruiken. Hij zou op het idee zijn gekomen toen hij verlegen zat om een idee voor een verhaal en zich plotsklaps een bijbeltekst herinnerde: Ezechiël 10:10: hAlle v΀r hadden ze eenzelfde vorm, als stond er een w΀l in het w΀l. Als ze zich voortbewogen, konden ze in v΀r richtingen rijden, zonder bij d΀ beweging te draaien ... En meteen kon de filmploeg aan de slag... h

De T-Ford deed het bijna altijd, maar als ze een keer weigerde - en dat was de beste van alle goede eigenschappen - was reparatie een fluitje van een cent omdat de constructie behalve degelijk, ook eenvoudig was. De auto was heel gemakkelijk uit elkaar te halen en weer in elkaar te zetten. Dat dit voor lachfilmstudio's als die van Sennett, Christie en Roach van onschatbare waarde was, kan aan de hand van vele, letterlijk ontelbare comedies worden geverifiëerd. De TFord werd voor het front van de camera's in ravijnen gestort, rond lataarnpalen gekreukeld en in modderpoelen ondergedompeld. Om daarna weer even zo vrolijk te worden opgekalefaterd voor de volgende keer. De eerste T-Ford kwam in 1909 uit de fabriek van Henry Ford in Detroit. Het was een zeer bewuste poging om een echte volksauto op de markt te brengen, een wagen die dankzij het simpele ontwerp, de verwisselbare onderdelen van motor en carosserie ('in iedere denkbare kleur, als het maar zwart is') en de fabricage op de lopende band bereikbaar zou zijn voor BLono15

Laurel en Hardy werden officiëel een duo in het jaar voordat de productie van de T-Ford werd stopgezet. Ze bleven het model met grote regelmaat gebruiken tot diep in de jaren dertig. In een film als Hog Wild, die uit 1930 dateert, is bij de wilde rit door Culver City te zien dat het straatbeeld toen al overheerst werd door veel modernere types. De loutere verschijning van de T-Ford was ook voor de tijdgenoten van de komieken meteen al een glimlach van vertedering waard. Ook in de nadagen van Laurel & Hardy werd het toen stokoude model nog van stal gehaald. De jongens eindigen ermee tegen een boom in de niet zo grappige M-G-M-filmAir Raid Wardens uit 1943. Tegenover de zielige vertoning in Air Raid Wardens stond in 1928 een absoluut hoogtepunt in de geschiedenis van de autoklucht. Bij een preview van Two Tars telde een employee van de Hal Roach Studios meer dan zestig lachbuien in de zaal van een plaatselijke bioscoop. Stan en Ollie huren in deze korte film als matrozen met verlofeen Model VOORJAAR 1991

T-Ford Roadster (een ontwerp uit 1923) en trekken er in gezelschap van twee flirtende bakvissen die ze onderweg hebben opgepikt een een dagje op uit. Op een landweg waar werkzaamheden plaatsvinden komen ze vast te zitten in een lange file met verscheidene T-modellen voor en achter zich. Onder de geïrriteerde automobilisten ontstaat gemor dat overslaat in agressie, gericht tegen het voertuig van de voor- of ach terbuurnan. Banden worden afgerukt, een koplamp vliegt door een voorruit, spatborden nemen vreemde standen aan. Steeds groter worden de vernielingen en als de stoet zich tenslotte alsnog in beweging zet, trekt een

vreemde karavaan hobbelend en zwaaiend aan ons oog voorbij. Eén van de bestuurders heeft zijn voeten op de grond en 166pt zijn wagen vooruit. De auto van Stan en Oillie wordt in een tunnel zijdelings platgewalst door een tegenliggende trein maar blijft rijden, net als de meeste andere misbaksels. De manipulaties aan de auto's werden voor deze film uitgevoerd door een requisiteur van de studio, Thomas Benton Roberts, die ook een klein rolletje heeft als de automobilist met de witte hoed die een tomaat in zijn gezicht krijgt. In een interview herinnerde hij zich dat iemand van de studio een oproep had gedaan aan de mede-

669

BIJ DE FOTO'S: Boven: Thomas Benton Roberts, requisiteur van Hal Roach Studio's achter het stuur van een door hem voorbereide Ford In 'Two Tars' Midden: James Flnlayson mikt op de radiator In 'Blg Business' Onder: Oe gepleHe T-Ford Is een succesnummer In vele films, hier In 'Bacon Grabbers'

AI was Mack SenneH hen voorgegaan In autodestructie, nergens _rd zo grondig en overdacht gesloopt als In de films van Laurel en Hardy. Hier enkele filmbeeldjes uit Two Tars, een twee-akter uit 1928.

werkers om met zoveel mogelijk auto's naar de plaats van de opnamen te komen omdat er een verkeersopstopping moest worden gefilmd. Bovendien had de studio tien auto's gekocht die kapot mochten. Thomas Benton Roberts: 'Voor mijn scène met Stan sneden ze een tomaat open en deden er ketchup in, omdat het dan beter fotografeerde. Toen hij dat over mijn hele gezicht uitsmeerde - boy, ik bleef de hele week ketchup proeven. Ik droeg mijn eigen kleren in die film. Ze betaalden me $35 voor een nieuw pak, $15 voor een nieuwe hoed en $15 voor mezelf. Ik bracht mijn kleren gewoon naar de stomerij, liet het tomatensap eruit halen en het geld hield ik. Thomas Benton Roberts onthulde dat de samengedrukte auto niet op eigen 670

kracht reed, maar aan een kabel uit de tunnel werd getrokken, terwijl een rookbom in de verbouwde radiator zorgde voor 'stoom' De kabel is trouwens op de film te zien. LINTZAAG

De koplamp door de voorruit keerde nauwelijks een jaar later terug in een andere korte film in Big Business, evenals Two Tars een hoogtepunt in het oeuvre van Laurel & Hardy. In deze twee-akter wordt de auto van de jongens, een pick up-versie van de TFord, daterend uit 1919 of 1923 (daarover spreken de bronnen elkaar tegen) uit elkaar gereten door James Finlayson terwijl Stan en Ollie van hun kant een ruïne maken van het huis van Fin. Vaak gebeurde het dat auto's werden gehuurd bij een toeleveringsbedrijf dat zich in misvormde carosserieën had gespecialiseerd. Sommige ideeën van de gagmen van Hal Roach

Iv

waren veel te ingewikkeld om in eigen huis te worden uitgevoerd. Voor Busy Bodies moest een auto overlangs door de helft omdat de jongens geen kans zien een lintzaag te ontwijken, in County Hospital wordt een auto gekromd tot een cirkelsegment, en voor Hog Wild moest een T-Ford tussen twee trams worden opgevouwen als een accordeon. En dat moest allemaal blijven rijden! De firma die hiervoor kon zorgen werd geleid door een zekere Dale Schrum van wie bekend is dat hij bijzonder trots was op zijn werk en onder geen beding toestond dat iemand anders dan hijzelf de vehikels bestuurde. In iedere gemanipuleerde auto zat een voor de camera onzichtbaar compartiment waarin Schrum zich opvouwde om aan geheimzinnige handles te trekken waarmee de voortbeweging werd geregeld. Hij stelde zijn speeltjes aan Hal Roach beschikBLOTI015

baar voor $500 per dag. Een bijzonder geval was nog het exemplaar dat op commando van een trektouw compleet uit elkaar kon vallen. Een geweerschot (Blotto), het dichtslaan van een portier (A Chump at Oxford), een worsteling op de voorbank (One Good Turn) of een kleine aanrijding(ChickensComeHome)was voldoende om het voertuig met de grond gelijk te maken. En de auto van Stan en Ollie gaat opnieuw plat in The Stolen Jools, een curieuze tweeakter vol beroemde acteurs van Gary Cooper tot Humphrey Bogart, die belangeloos meewerkten omdat de opbrengst ten goede kwam aan de TBCbestrijding bij variété-artiesten. In 1985 kwamen in Los Angeles een antal auto's die o.a. in L&H-films zijn gebruikt, onder de hamer, waaronder de twee Ford Tourings uit Perfect Day en Leaue 'En Laughing. Ze brachten $4500 op. Nogal wat komische films van de afgelopenjaren hebben van Laurel en Hardy geleend, soms zo nadrukkelijk dat van een 'hommage' wordt gesproken. Blake Edwards en Carl Reiner zijn regisseurs die in dat opzicht hoog scoren. Maar de omvangrijkste 'hommage' van de laatste tijd is te vinden in Planes, Trains, Automobiles, in 1987 gemaakt door John Hughes met Steve Martin en John Candy. Het hele gegeven is duidelijk door Stan en Ollie geïnspireerd, met als hoogtepunt een auto in kennelijke staat van total loss, die desondanks blijkt te functioneren. PIANO

Het is typisch dat de meest voorkomende aanleiding voor auto-gags in de films van nu, de wilde achtervolging, vrijwel niet door Laurel & Hardy is toegepast, met uitzondering van iets wat erop lijkt in de finale van Hog Wild. De automobiel wordt door hen meestal in stilstand gebruikt, gewoon als een ingewikkeld ding dat kapot kan. Raadsel: Wat is in een L&H-film de overeenkomst tussen een auto en een piano? Juist, maar dat is een ander verJ.W. haal. VOORJAAR 1991

I/

671

Piet Kloppers (1932):

HERDRUK

OVER HUMOR EN KOMIEKERIGHElD. Een van de eerste publicisten in ons land die uitgebreid inging op het verschijnsel van 'de dikke en de dunne' was Piet Kloppers, filmcriticus van het 'Algemeen Handelsblad'. Hij deelt Laurel en Hardy in bij de volkse komieken die 'fluisteren over tweede keukenmeisjes ' en Chaplin , Keaton en Lloyd in een hogere klasse van humoristen die altijd heren blijven. Weinig overtuigend misschien, maar toch geeft Kloppers een aardige typering van Stan en Ollie als 'een paar malle venten' om wie zelfs de veeleisendste bioscoopbezoeker moet lachen, 'of hij wil of niet'. HARLIE, HAROLD en Buster zijn beledigd als men hen komieken noemt; zij zijn humoristen, zij betrachten bij al wat zij doen, en meer nog bij al wat zij niet doen, een zekere terughoudendheid, zij encanailleren zich wel met de dagelijkse rampen en genoegen des levens, maar zij laten u duidelijk voelen dat zij er eigenlijk boven staan, en al die rare mensen om zich heen beschouwen als lastposten, waarmee men nu eenmaal op de een of andere manier moet optrekken. Zij bekijken de wereld zoals de goden op de Olympus dat moeten hebben gedaan, geven sterfelijke mensen nu en dan een goedertieren knipoogje, en verdwijnen weer uit ons aller gezichtskring, als vreemde gestalten in de mist. Gelijk het goden betaamt, gedragen zij zich als gentlemen, niet het minst tegenover de mooie meisjes voor wier welwillendheden zij ontvankelijk en dankbaar zijn, maar alweer: zij schieten niet tekort in hoffelijkheid en beschouwen mooie meisjes eigenlijk als halfgodinnen, die alleen niet op de Olympus wonen, omdat er geen plaats meer is; zij doen waarlijk in eerbied voor de verheerlijkte sekse niet onder voor de middeleeuwse rid-

C

672

der, die zijn zwaard in dienst stelde voor de kerk, de vrouwen zijn eer, of voor de dichter Schiller, die uit vrouwenhanden hemelse rozen verwachtte, gelijk het een gevoelig poëet betaamt. Hebt gij Charlie ooit om een meisje zien vrijen, zonder dat hij van reverentie blaakte, hebt gij Harold ooit zien aarzelen om voor zijn geliefde alle doodsgevaren te trotseren, die men in tweeduizend meter film op elkaar kan stapelen; hebt gij Buster ooit een Mary, Nancy of Betty zien naderen, zonder dat hij moeite had zijn schroom te overwinnen? Bij al wat deze drie op het doek beleven, blijven zij heren, al zijn zij met geen tang aan te raken, en het is niet de melk der menselijke vriendelijkheid waarvan Shakespeare gewaagt, die onze levens wonden verzacht, maar de brandzalf van de menselijke humor, die onze smarten lenigt, waarmee ik maar wil zeggen dat Charlie, Harold en Buster drie geboren Samaritanen zijn. *) Dit ter verduidelijking van het onderscheid tussen de humoristen en de komieken, tussen Charlie, Harold en Buster enerzijds, en Stan Laurel

('J..,

en Oliver Hardy, Lloyd Hamilton **), Watt en Half Watt, Syd Chaplin, en nog een stuk of wat anderen aan de overzijde, tussen humor (en de nauwverwante satire) en komiekerigheid, welke spoedig ontaardt in de boertigheid, die het kenmerk was van onze oud-Hollandse kermissen. Van de grote zwerm komieken nu, die als sprinkhanen over deze komische wereld gaan, zijn Stan Laurel en Oliver Hardy gewoonlijk het komiekst, zonder dat zij bij de humoristen in de schaduw kunnen staan. Stan Laurel's effenheid en lijdelijkheid onder alle tegenslagen en bij alles wat hem boven zijn verwonderd hoofd hangt, is geen reserve, geen onderwerping aan het noodlot, maar een pose, zorgvuldig bestudeerd, bedoeld als tegenstelling tot de wanhoopsgebaren van zijn altijd driftigen compagnon Oliver. Maar als komieken, als eerlijke beroepsgrappenmakers, die geen airs aannemen, en niet meer willen tonen dan zij zijn, staan diezelfde Stan en Oliver vooraan, en zijn een bron van vermaak voor allen die van goeden lach zijn, en schateren om wat zo'n paar malle venten vertonen. Die twee doen u denken aan een paar dronkaards, die, in het zalig besef dat er een afzonderlijke voorzienigheid is voor allen die te diep in het glaasje hebben gekeken, overal goed afkomen, zij zwaaien gearmd (soms letterlijk, maar altijd figuurlijk) door het leven heen, en tellen met de gelatenheid van hen die weten dat zij nooit miljonair zullen worden, hun laatste stuivers, voor zij zich weer inlaten met een ander baantje, een andere bijverdienste, een andere knoeierij; zij hebben (en dit is het 0) De schrijver bedoelt natuurlijk Cha.rlie Chaplin,

Harold Lloyd en Buster Keaton, •• ) Lloyd Hamilton is een nu vergeten komiek die een duo vonnde met Bud Duncan. Als Bud and Ham traden zij op in ongeveer tweehonderd korte films, vervaardigd door de Kalem-studio.

BLOTT015

..... de mensen I«hen mee als Oliver zijn makker vertelt wat hiJ zolven over het tweede keukenmeisje heeft gehoord... " (From Soup To Nuts)

voornaamste bestanddeel van hun recept) voortdurend ruzie, altijd met derden, en dikwijls met elkaar

O

MDAT ZIJ altijd op een schoen en een slof lopen, en omdat zij behoren tot de nederigen der aarde, voor wie een vaste betrekking het paradijs in zakformaat betekent, zijn zij altijd op zoek naar een baantje, en trekken er altijd de gewenste gelegenheidsgezichten bij. Dat doen wij allen, maar wij staan noot tegenover een spiegel als wij het doen, en lachen dus als Stan Laurel en Oliver Hardy de spiegel voor ons ophouden, en hun gelaatstrekken plooien naar gelang de omstandigheden. Zie hen staan voor de deur van een huis waar zij huisknecht hopen te worden: Stan Laurel kijkt nederig, en Oliver Hardy doet in gepaste termen het woord. Zij gedragen zich beide gelijk de omstandigheden het voorVOORJAAR 1991

schrijven, maar uit hun beider gelegenheidsgezicht spreekt toch reeds het verschil in levenshouding: de bleke, gladgeschoren Stan zal aanstonds alles over zijn kant laten gaan - wat kan het hèm bommen hoeveel verf zijn mevrouw op haar gezicht smeert, of in wèlke stoel meneer zijn roes uitslaapt; - de zelfbewuste Oliver, met zijn minimaal snorretje, zal dra in verzet komen tegen alles wat hem mishaagt, en dat is niet zo'n klein beetje, want de dikste dezer beide komieken is een opvliegend heerschap, dadelijk bereid zijn vuisten te gebruiken, en niet van zins zich de kaas van het brood te laten eten. Toch eet iemand die er subiet af: zijn compagnon Stan, die uitnemend de kust verstaat anderen de kastanjes uit het vuur te laten halen, en die met zijn beduusd doodbiddersgezicht wel een poos geredelijk fungeert als de man die de klappen krijgt, maar als het erop aankomt, en de klappen bij

geval wat al te raak worden, zorgt dat hij in de schaduw blijft van zijn zoveel massievere en naïevere metgezel, met wie hij lief en leed deelt, maar niet zonder met de slimheid van een rat te proberen de weegschaal een zetje te geven, waardoor het leed voor het grootste deel neerkomt op het hoofd van de man met de meeste spieren en de minste hersens.

S

TAN LAUREL schept er bovendien behagen in zijn geduchte vriend een hak te zetten, hetzij door hetzelfde meisje het hof te maken, hetzij door een hamer of een houweel te laten vallen op een gezwachtelde voet, gezwollen van jicht, waardoor hij aan de gepijnigde Oliver een gehuil ontlokt, dat in de annalen van de klankfilm zal blijven geboekstaafd als een angstkreet waarbij die van een door Indianen overvallen jonkvrouw niets is. Dit aJles is echter grappenmakerij, 673

Deze beechouwing over Laurel en Hardy ia ontleend aan het boek 'Het Tooverrijk der Film', venchenen in Amsterdam in 1932. De toen 41-jarige auteur Piet Kloppers was filmcriticus van het Algemeen Handelsblad. Hij werkte bij deze krant sinds het begin van de jaren twintig. Zijn rubriek heette 'De Rolprent'. Kloppers bleefbij het Handelsblad tot 1941. In dat jaar werd hij ontslagen, volgens de nieuwe pro-Duitae leiding van de krant omdat de filmruibriek moest worden ingekrompen wegens papiergebrek. Piet Kloppers heeft ook gepubliceerd in het 6lmblad 'De Rolprent' en in 'Het Leven'.

J. ·teerde ('n dit van den lmlt1l0r ,eh«l conJ,fr\K"nt &\1'1, hetRt'C'h «ft ab&olutr u)Q",~rde .. ,oot Me .el-

1acen 'lln .ou·n Imll~t1e liet I t\ pe" \'&ft dC"n do" n " dw lE«n hcprrlunll, ma.r «f1 doc-lmaltgC' conantratle en he-t hIlnsrt \1ln het ... ntal lUIren al. dat elke elo'An op E.lJn booa mrt. of z: Jn ..I)--pe·' mn-r of minder .UCCft ui 00 ten. Groei. lriJ\norb«ld I j hrt I pc ' ..n den ..~u~lgtn" c!41\\n, .chte-r _ICn. vrrrukkendc \r'ncbljhlnA: tred. de dulduw '''ah 'Dn dm anurte'Il)un p:dJU; hl; de kUMten_r l rn t .1 ht'( leed. m .t de \uu&"!C' \In zIJn "urn lxd"eJmt en•• Ir". orM-ft. M ral hdt :rIJn "C'Zt"Tl ons op. El)n kunst uI! lJ \"lUlk cntiKh onllNC1ld en met nteedit' 0

dUO(l'l'nloo.lc

cht'tplC' "1J!!t Ik down.

ps)choloQJ: Groeit on ,. k or de mmst bon runde ztJdC'':l \an OM

bl'3ktC'r.

V

".t

"uIUluh \\(ten" al, d .. t hel I&«r \rttmd Ee tC'ld '" met Mrs:~n In hel daircllJksch I"'(,h humor" pl~ t~ "lQC'mcn. \\te' kent mei zijn ••Idee'" wpr'n hij \"erfel. "Jin d~n JOIlKt"fl rnó2n, die mrt IIJh me'· Je ",n f.brlC'k brzOt.:ht. ".lar ttn ,groote Ktaa.r \'Otmi:e madunc Itft'Cls ~ m dicht IPJlIl tent. opm en dicht. ('0 alln doorknipte •

Lour.r", Hardy.

A..lol

men

muf .1 hit Cf dan ook ttn rhilosophl lw lIlC-' ten ~la"un

~n I)"P«fUlI. ht1 hliJft ftn \'OOrbHld ' .. n humor. dit' ons ('Cf dort hunC'rC'n dan L,,:hcn.

ADRESSEN VAN TENTEN IN NEDERLAND EN BELGIË

Perfect Day - Postbus 870, 1200 AW Hilversum Me And My Pal - Postbus 61092, 2506 AB Den Haag Lucky Dog - Postbus 1558, 3000 BN Rotterdam Jitterbugs - Krokussenveld 13, 4613 DW Bergen op Zoom Double Whoopee - Postbus 870 1200 AW Hilversum Them Thar Bills - Dr. Poelstraat 42, 6371 ES Schaesberg Me and my Pal - Rijksweg 74, 8781 Wielsbeke, België 674

Piet Kloppers (1932)

P~IfC'It.

1I000"cl ook hun nuddel de' ftlm IS, zIJn 'IJ mtnd hJm nunm" wn Uusl C'r Kca'tm, die IitHn .ndC're Imdddrn kcnt ebn die' d film In bet ""CUn ,~n . Aurel en Ibrd)" z.tl 101 op KC'rJfll:CI't' hooKtc he cl(dr clC"hlC'nt dat In dit kun.at '''h ( ,rock "ftVoulg. Mt tnOfJIh rende H un .uc IS \oor n &root d«. tc danken aan hun 1"tem:ln1chapl dat aan h un ,C'rKhlJmna htl ,.dn. matl;SChc" ~h en hun

or

zamc In loeden dil:' wa):C'h op ons an"" \oor

humor en d.unloor \'Uk

au DE VOLGENDE PAGINA

op onze

Het artikel op de volgende pagina over humor en humoristen komt uit het weekblad 'De Prins', voluit 'De Prins der Geilluetreerde Bladen'. Het ia geschreven door Gustav Czopp. Czopp werd in 1909 geboren in Wenen. Hij ging in Rotterdam op het gymnasium en werkte alsjournalist en toneelspeler (0.8. bij Eduard Verkade en Louia Saalbom), voor hij in 1929 redacteur werd van de bladen Nova en Het Toneel. Vier jaar later ging hij naar de radio, eerst naar de hoorspeWdeling van de AVRO en vanaf 1935 als verslaggever naarhetAVRO-Radiojoumaal. In 1939 verscheen van zijn hand het boek 'De wereld kreeg radio' (Uitgeverij Querido). In de oorlog was Guetav Czopp ondervedoken, maar hij werd gearresteerd en op transport gesteld naar Dachau. waar hij om het leven werd gebracht.

'1

BLono15

lacmp~n

tI:rrnn 'C'1ïrtoot .

Zoo btknopt ah dcu mater,

k M,d

100 om\'1lnl'-

hJK

ze

til

..dlx

tu.J

"cr\ehJk-

I

w

iXn

een t

hftl .nd rt: rtd n op unze

zooal.

d'lOrkrupte biJ ~m '"001'va l tn . ('rC'ld I Un hou·

, ..I IJ n .. het ten on\C1'"kht contrast ebt m

dlfl.ll \C'r.mdert

al

dGe'E lachcon, dln '"'ft', Hn bliJk. nu.tr h-nis het

' tmplial lsdt '\'11ft u ni h IJ .. , Wa.:t t h iJ &1C'h

met «n

.t,

ap't'l.:.cndheid

,.n ' .. nzelr tn loutrr

.,tI..

ultC"nt ~dlJk flI \'uk onmn diJk. om fUII tc .... n. wit nu csacnhJk OOUR bch hteft le,,~br.tC'ht UI rr"1 btt aid Rr\..t. ~\tn TWIC .hJk .t. tht I na ~e pan biJ kOfmsch" voor· uUrn, .. het ook bij kG. mp(hr prUOllt'O. Er zijn Itttn tYofl' .. "kC'IUh .um~km gcl~k un dkaar In "can ('n \rr

abn en he., die ons bnt'bnde en z.a. denkend" menachcn doc-t schateren, 'tnuJI WIJ \'ff. ~1C'f'1 dat hiJ n tijn on-

nn

NtuurhJkheid ON vaak aeduch\ op onze plut %<1.

I IIJ l' dum ab de na· ~uur JUlIt

m kt on'e' lachomdat "IJ om uratandl&n \'OC'lrn. 11 1J.sml hlcndrftlr t pbilo.opl'll!.t:hc, ZIJ hC't dan

IKhllnlhA'

hCI op

aC"kt'r nlt·t de

,'«I

lllC'nt

hel

:KIJdIRIr of t;alcntvolle, TIn

dat

dil \l~rt:d .

dh do .. ". \'Uk ttnOanb zu.h zc:J( non ()pc .. 'Ordt t)pr om· dolt hu al zIJn komische potenue cnnt:tnlt ~YI t op d.t nc.' punt. 'In "ur Uil hIJ WlJll puhtlC"k 114" nom

:\Iaar .tlm, (~rod;. 'Krlhlo, tAu re. en 11 rdy m Urcs rt hrhh4m cen 1I.rm , ...n hwnor In hun

111) .nrdt ('('n

Ik%(' d

ft.

film

h« fl dorn unnen. .. de' man van lultlluh a humor de ctc.nrn . l.he. TIlIl de echur ~ hl m Je

1.1 picrm dan ~~ khtJn. bur n'lOntkOlN h\oor

nlJ tlhn do_" 11K' k()f1lIKhe h .... ndpunt rrn andcre hooRlc "n IS daanm h(·1rf1JfW'hJl:.

B

zu:h de laat tC' 'prC'h

de

ltl

Ja elke «t.p en elke "nrnis(be grocUr1enlt

"ut

""n~hIJnUl",

\J.n t:lhn komJC"1I. om zoo'n I)pc' te tml'reR"". omdilt het tu: t onntOS::c1IJk t1 ~'t h r r . and nl:C"_

die

tum·

meC' nalaat ons te boeten,

humor \aak tM:t ecul':(' "undcr ... ebt ons nkt het le\ cn 'crzoent.

omwt

bn:tI·I:t'('Oncen~

tnue "onit .1 hn'1 .:-uw Hn omlijnde 'oml en JOO ontstaat Mt .,hpr" ('laarhe c. "-phn, Panulnne cmz). 0" 11 IS het du

d~1

I .. urel C'n flard,,· 'IJn de ,dra""" (:h • koml kc.,. In "tC'· '''f'CRUMdYp Zich de: onhandjJZhe'l.I. de ('tltcndunJc en de Ijdelheid "aD het mcruchdom wrer..

(h'C'n .......m ham hwnor lach lOm nl.IJltn \ ef Uit ('lw m dtk"cn elk.. , lan« hl r altiJd. I rcud flnu" In Illn studie ..IHr \\Itz" d. zeld· m

hoeften der mensen die hun bufTones moeten hebben, hun Jan Ongelukken, om er hun eigen tegenslagen bij te vergeten. Zij gnuiven als Oliver zijn makker Stan brusqueert omdat zij zelf zo vaak gebrusqueerd worden; zij lachen mee als Oliver zijn makker meedeelt wat hij zoëven over het tweede keukenmeisje heeft horen vertellen, omdat zij zelf zo dikwijls iets vernemen over tweede keukenmeisjes, of wat voor tweede meisjes ook, over wie zo nu en dan iets te vernemen valt. Ziet, zoiets zullen Charlie, Harold en Buster nooit doen; zij fluisteren niet over tweede, derde, vierde of vijfde meisjes, als zij fluisteren, doen zij het in de rose oorschelp van een éérste meisje, wier naam met dikke letters op de biljetten staat, en wier gedragingen, wier voetjes, wier tanden en wier ogen boven ieders lof verheven zijn, zelfs boven die van de veeleisendste bioscoopbezoeker die, of hij -wil of niet, moet lachen om de beteuterde Stan en de bazige Oliver.

"'111 «n ,«I klemtr

In ZIJn VrnclUlnJna' bnJM'urt men "CInI" \'Ion het pi) holn,. h ontkdC"ode d~. un Grock ('iR('fl ts. II'J Jle\lrulkr de onbeWOl(fllhftd \'110 zIJn '·t'f'SChlJhinl nm het contra I te h<-ppcn tuuclwn dc I::ebcurtcnl ':'l In ElJn 0tnar\ Ine ('"'I lijn per... IIOIOnhJh· rr.tC1l(:. of IIC""U het .. q:bhJ'cn ,,.n ZIJII me K' H IJ ,.. lt ,-an «n dak. mnJu ZJJn nek It' br~kcn rn," r om \cr nd ons &Cllt dllt hij pûn ~I hrbbcn, bhJf- I1J'" ~ t onbt;\\"Ollrn. Andne nuddC'lcn Icbnukt hl' hlJna nact l'Tl hiJ "ordr ••thw~U.t:nd nm ZIJII ('On urni!' 10 lnsequrnttc 11., as h t 'tpt ,... n den filmlomwIl:. %00II1 rotn f t rlgt'nhJk al Uit de ('cnte d~ dn' film kl'm.

daht

zonder meer, het is de clownerie van paljassen in het zaagsel, er schuilt niets achter, en er steekt niets in , maar men lacht er om, zoals men lacht om alle slachtoffers van bananenschillen, eksterogen en meer van die ongemakken. Hun gehele 'nummer' is in elkaar gezet, knap in elkaar gezet, berekend op effect, gemodelleerd naar de be-

tlntnJ1I.t al

....-.I.

tuuc.hm de I('h~ kanten I:t"1'Uktc. De! jOnae mMn tilde- Z\Jn rnC'uje up h»eld

NU t!M.SChC'n de uItrtIlden du kha.:tr. JU' t to(1l dac' MI \"nt van f'lItur ~'JJd\'rd . .rrn «n. kmp, Jel dc Kha.r het mn!Jt' " doormidden I lwnor' hC'er. MuJta. tuh deze' acMlB ~;

De orspronkelljke Illustraties bij dit artikel. 'Nachtmerries' wa. de Duitse verale van de 'uurel·Hardy Murder ca ..' gecornblnMrd met 'Berth Merks'

halon eb rcntC'l:ftl

1Iu ter

[r .. ,tU C' IC'nurdll:s 10 liJn ,,(', • .ehlJnml, Mli;C'C'n dcM:t dm'km un de hl&tor' eht' namm \An do_ rut als (jinmaM en lleoorau,dlt' hiJ «hier In komts
al

de IIJd"n nu

IfOOItia

M\ln.

I

Ion h<1 hLlmt'W"

la,nte

dit" IS

d het

f'f1

.Itvd het mln dend'

"'<1>.

poru.

lanK t

h!('t Op\"OC·

Laurel en Hardy gebruikten in de films hun eigen namen. Op die manier waren ze er zeker van dat het auteursrecht van hun 'nummer' niet door de studio kon worden opgeeist, zoals eerder was gebeurd bij verzonnen namen als Watt en Half Watt. Maar er was ook een keerzijde: het kwam handig uit voor krantekoppen. Wat Laurel en Hardy als privé-personen uithaalden of overkwam, kon rechtstreeks in verband worden gebracht met de Stan en Ollie uit de films. Vooral door huwelijken en scheidingen kwamen de jongens (en Laurel in het bijzonder) in het nieuws. En bijna altijd speelden de kranten in op de tegenstellingen en overeenkomsten tussen fictie en de feiten. Geamuseerde verslaggevers belden versierde berichten door, gniffelende redacteuren verzonnen leuke headlines... Hadden de jongens dat niet aan zichzelf te danken? Pantoffelhelden in de films en rokkenjagers daarbuiten, slippertjes, smoesjes en woedende echtgenotes met de koekepan in de aanslag .... Daar is toch een verband? Blotto's wetenschappelijke medewerker Hille Tijmstra trekt enkele voorzichtige conclusies.

H

ET IS een populaire veronderstelling dat de kunstenaar zich in zijn werk anders voordoet dan hij in werkelijkheid is. op die manier wordt Baron von Münchhausen een lafbek, Jean-Jacques Rousseau een kinderrnepper, Casanova impotent en Charlie Chaplin een rijke snob. Volgens deze theorie van de omkering

676

tb

BlonolS

moeten Laurel en Hardy modelechtgenoten zijn geweest met ideale huwelijken. Hun meest bekende filmthema is immers dat van de samenzwerende pantoffelhelden die zich verkneukelen in het vooruitzicht hun vrouwen te kunnen bedriegen, maar die uiteindelijk de kous op de kop krijgen. Bijna altijd zijn de echtgenotes echte harpijen die behendig met

he story of a drifting husband and wife who no longer talk to each other they bark.

T

SUpplnc WIYM

het schietgeweer omgaan en niets nalaten om hun mannen weer in het gareel te krijgen. Het begon al in 1928 met Their Purple Moment. Stan, wiens grootste heldendaad volgens een tussen titel bestaat uit fluiten in zijn achtertuintje, krijgt assistentie van Ollie bij een ontsnapping 'uit de echtelijke woning. Samen bezoeken ze een plaats van vertier Het gegeven is met kleine variaties herhaald in Blotto, We Faw Down, Be Big en Sons OfThe Desert. In de laatste film is de vrouw van Stan op eendejacht, zoals de echtgenotes in Brats uithuizig zijn omdat ze moeten oefenen in doelschieten. Steeds slagen de vrienden erin een smoes of een list te bedenken om met een schijnbaar legale reden - 'zaken' bijvoorbeeld - van huis te kunnen vertrekken en altijd krijgen de vrouwen hun leugens door, dikwijls al in een vroeg stadium zodat er tijd genoeg is om een wraakactie voor te bereiden . Als er al geen wapengeweld aan te pas komt (We Faw Down, Blotto, Be Big) wordt de strijd beslist met een taartengevecht (Their Purple Moment) of worden potten en pannen naar het verongelijkte hoofd geslingerd (Sons OfThe Desert). Soms hoor je de mening verkondigen dat het kwalijke beeld dat in de films van de echtgenotes wordt opgehangen, moet worden begrepen in het kader van de algemene vijandigheid die de wereld rondom Stan en Ollie kenmerkt en waarin ze eigenlijk niet thuis horen. De vrouwen zouden volgens deze redenering niet slechter worden afgeschilderd dan de mannen, als daar zijn de rechters, huisbazen, werkgevers, politieagenten, taxiVOORJAAR 1991

chauffeurs en andere gezagsdragers. Het is een slim argument, maar deugen doet het niet. Want Laurel en Hardy, geholpen door de coterie van hungagmen, maken bij hun vrouwelijke personages wel degelijk onderscheid. Een aardige man is nauwelijks in hun hele reuvre te ontdekken, of het moest soldaat Smith zijn in Pack Up Your Troubles die al in de eerste akte komt te sneuvelen. 'Leuke vrouwtjes' zien we daarentegen plenty, onder andere op de golfbaan in een vroege twee-akter met de titel Should Married Men Go Home? maar vooral ook in de matrozenfilms Two Tars, Men O'War en Our Relations. Deze laatste titel bevat een geraffineerde mix van de domestic comedy en de matrozenklucht. Doordat Stan en Ollie worden verwisseld met hun tweelingbroers Alf en Bert kunnen de onvermijdelijke aanvaringen tussen would be fuifnummers en xantippes uit de eerste categorie, worden afgewisseld met de al even gebruikelijke onder-onsjes tussen dellen en vrijgezellen uit de tweede. Genoeg over de films, - iedereen kent ze. Hoe idyllisch moet volgens de theorie van de omkering het liefdesleven zijn geweest van de echte Stan Laurel en de echte Oliver Hardy! Dank zij de de vlijt van verscheidene biografen kan daar een boekje over worden opengedaan. Eind jaren dertig doopte Stan Laurel zijn huis in Canoga Park 'Fort Laurel' Hij liet een hoge muur om de tuin metselen, naar zijn eigen zeggen om 'blondjes en ex-vrouwen' buiten de deur te houden. Hij was in die periode getrouwd met de Russische

r. Hardy is a man of great care, caution and discretion - Mr. Laurel is marrled too.

M

'gravin' Shuvalova, alias Illeana, die hem (volgens zijn tweede vrouw Virgina Ruth) chanteerde, vermoedelijk met het feit dat zij nog niet van haar vorige echtgenoot was gescheiden. Dat zou Laurel tot bigamist maken. De 'gravin' kwam herhaaldelijk in het nieuws wegens dronkenschap en onder andere ook door een incident waarbij ze Stan met een koekepan op het hoofd had geslagen . Laurel dreigde uit het raam te

/(

springen van een hotelkamer toen de scheiding van zijn eerste vrouw Lois officieel werd. Later hield zijn tweede, Virginia Ruth, een protestactie bij het hotel waar hij met zijn derde, Illeana, de huwelijksnacht doorbracht. Zijn tweede beweerde dat de scheiding er nog niet door was. BiograafMcCabe heeft uitgerekend dat Stan Laurel vier vrouwen heeft. gehad, vijf keer getrouwd is geweest (met Virginia Ruth twee keer) en acht huwelijksplechtigheden heeft meegemaakt (drie met Ruth wegens onzekerheid over geldigheid van de eerste plechtigheid en drie met Illeana, namelijk een tweede keer voor alle zekerheid en een derde volgens de Russisch-orthodoxe rite). Naast de wettige echtgenotes had Stan een vriendin, Alyce Arden, een Franse actrice, bij wie hij zich 'in moeilijke tijden' kon terugtrekken en die een rol speelde in een van de drie westerns met zingende cowboy Fred Scott, die door Stan Laurel zijn geproduceerd.

uestion: What is the surest way to keep a husband home? Answer: Break both bis legs."

Q

Should M.rried Men Go Home?

Oliver Hardy slaagde er beter in dan Stan Laurel om zijn privéleven buiten de pers te houden, maar toch niet altijd. Beide komieken kregen, toen ze samen een wereldsucces waren geworden, enveloppen in de bus van vroegere partners uit de tijd toen ze nog gescheiden optraden en minder riante inkomens genoten. Stan werd in 1936 voor de rechter gesleept door Mae Dahlberg die geen boterbriefje kon laten zien maar bezwoer dat Stan en zij als man en vrouw hadden samengeleefd gedurende de jaren dat ze samen een vaudeville-nummer vormden. Mae eiste alimentatie op grond van een huwelijk volgens de 'common law" zonder getuigen zouden zij elkaar eeuwige trouw hebben beloofd waarna Stan haar had verlaten. In werkelijkheid had de dominerende Mae zich met een gratis bootticket laten verleiden (tijdelijk) naar haar geboorteland Australië terug te keren. De zaak werd buiten de rechter om geregeld. 6n

E

very man has a past - with some little 'indiscretion . he would like to bury - Mr, Laurel and Mr. Hardy have 30 or 40 they would like to cremate. Chlckens Come Home

St•• La.nl ..... 5.4

T. 11.

Iel. .1 •

.,u.;..

",;I~

th

It.".. Ir"," . ,an.

~ou.e. )(1 wila hit me

M 'Wt.OIrY-

~ p&~a" .It.. . W~

Ihe ho

ot 1'~0-~ car and l'm

trJlne to

er.' ft I Laure! said that hi ... it., lIIiana, .' tbe da"ur, had con. to th. home

o{ {riend. and b, was lIri.inc tG her. IjoinLaurel admitted

h. h. d takelt a fe .. hiChb. 1I1 but ... id h ..... . not

dronk, T.ylor tutifled.

CITIZENSHIP GIVEN TO CLAUDE RAINS PHILADELPHIA, Apr i I 13 (AP)'-o.ude Raln., .taco and

metl... picture actor, became a dthea of \he United Stat.. tod.,

ta U. S. INtrict Court.

" I

Oliver Hardy werd op zijn beurt in datzelfde jaar 1936 benaderd door Madelyn Solashin, een pianiste die hij als zanger had leren kennen in zijn variété-tijd in Georgia en met wie hij op 21-jarige leeftijd was getrouwd om zeven jaar later weer te scheiden. Ook zij stelde een gerechtelijke vervolging in omdat Hardy zijn alimentatiebeloften destijds niet zou zijn nagekomen. Ook deze zaak werd in der minne geschikt. Enkele maanden later werd de scheiding van Oliver en zijn tweede vrouw Myrtle Lee officieel. Een paar keer had het echtpaar zich na hooglopende ruzies verzoend, twee keer zelfs in het bijzijn van de rechter. Myrtle Lee was alcoholiste. 'Babe' had een vaste vriendin, Viola Morse, met wie hij zich in het openbaar vertoonde en die hij tegenover Stan omschreef als een 'close companion'. Zijn vrienden en collega's hadden dan ook vast verwacht dat hij na zijn scheiding zou trouwen met Viola, maar hij brak met haar toen hij in 1939, bij de opnamen voor The Flying Deuces script-girl Lucille Jones ontmoette die zijn derde en laatste vrouw zou worden. Viola Morse nam dertien slaappillen voor ze in de auto stapte en drie aanrijdingen veroorzaakte, onder andere met een patrouillewagen van de politie. Tijdens de echtscheidingszaak had Myrtle aangevoerd dat Hardy vaak nachtenlang wegbleef en bij thuiskomst tekenen vertoonde 'dat hij in het gezelschap had verkeerd van personen die poeder en andere cosmetica gebruikten' Ook zou hij haar op een avond hebben bedreigd met eenjachtgeweer. Laurel en Hardy gebruikten voor hun film karakters hun eigen namen. Op die manier waren ze er zeker van dat het auteursrecht van hun 'nummer' bij henzelf berustte en niet door de studio die de films produceerde, kon worden geclaimd. VOORJAAR 1991

Maar er was ook een keerzijde. Wat Laurel en Hardy als privé-personen uithaalden of overkwam, werd rechtstreeks in verband gebracht met de Stan en Ollie van de films. Hal Roach was alleen alom die reden weinig ingenomen met de manier waarop zijn sterkomieken de kranten haalden. Als eigenaar van een betrekkelijk kleine studio had hij niet dezelfde invloed op de pers en de politie als de grote filmmaatschappijen, die de meeste affaires van hun acteurs en actrices in de doofpot konden stoppen. Grote studio's konden het zich veroorloven een zwaarbetaalde telefoonwacht aan te stellen, die 's avonds en 's nachts bereikbaar was om bij de autoriteiten de weg te effenen voor contractspelers die uit de band waren gesprongen. Hal Roach was niet van dat kaliber. Hij was bovendien toch al geen vriend van Laurel. In de zomer van 1938 zag hij geen andere mogelijkheid dan Stan Laurel te ontslaan, op grond van de zedelijkheidsclausule in diens contract. (Zie ook Blotto 14, pag. 628 e.v.)

hen the cat's away - the mice start looking up telephone numbers,

W

Helpmales

Al met al blijkt er weinig reden te bestaan om de jongens voor te stellen als heilige boontjes, zoals in kringen van hun bewonderaars nogal eens gebeurt. Hun films, en dan met name de huiselijke kluchten, zijn - om het eens duur te zeggen - eerder een reflectie dan een inversie van de gebeurtenissen uit hun werkelijke leven. Een reflectie, maar dan in een lachspiegel natuurlijk. De werkelijkheid gaf aanzienlijk minder aanleiding tot vrolijkheid, ook al werd er, vooral in het geval van Laurel, af en toe wel gelachen. Maar tegenover diens pratical jokes - hij liet een groot bed maken waarin hij zijn vrouw Virginia met een verrekijker tegemoet trad - stonden sombere buien, perioden van dronkenschap en de angst om zijn verstand te verliezen. Biograaf Guiles gelooft dat Laurel geneigd was tot primitieve morele opvattingen. Zo zou Stan hebben gevreesd dat een leven 'in zonde' een

Ij

teken was van naderende waanzin. Wat Hardy betreft merkt Guiles op, dat deze zich oprecht kwaad maakte als in het bijzijn van Myrtle een gewaagde grap werd verteld, terwijl hij er geen been in zag haar met Viola te bedriegen. Deze komieken, beiden in de vorige eeuw geboren, hielden er volgens Guiles een dubbele moraal op na die Victoriaans aandeed.

A

ncient proverb Every married man should have his mng but be careful not to get flung too far. Love 'm And Weep

Hoe van deze treurigheid een lachfilm te maken? Eenvoudig, door de schuldgevoelens die onvermijdelijk samenhingen met deze negentiendeeeuwse opvattingen, te vervangen door een staat van schuldeloosheid die bij volwassen alleen in de fantasie, c,q. in de film mogelijk is. Het geniale van Laurel en Hardy is juist deze geloofwaardige schuldeloosheid die ontstaat door een fusie van hun natuurlijke, volwassen fysiek met een uit het niets geschapen kinderlijk gemoed. De woorden en zinnen die zij voortbrengen mogen nog wel eens een zekere samenhang vertonen die boven de kinderwereld uitstijgt, een verstandige interpretatie van de 'werkelijke' wereld om hen heen zijn ze zelden. En ook dan is na'iviteit daarvan de oorzaak. Zoals in Our Relations, als de jongens in een havencafé hebben aangepapt met twee jonge vrouwen die zo getrouw als destijds in Hollywood maar mogelijk was, als prostituées worden voorgesteld. Tegen de bootsman vertellen ze later: 'We met two charming, very refined ladies - Alice and Lilly'. Stan en Ollie kennende, komt bij de filmkijker geen moment de gedachte aan sarcasme of cynisme op. De jongens denken echt dat deze twee {Zoozies verfijnde dames zijn. Bij de dames zelf ligt dat wel even anders. Als een van hen de jongens het café ziet binnen komen, nu in gezelschap van hun echtgenotes, zegt ze tegen haar vriendin: 'We kennen ze al de hele middag en toch durven ze hier binnen te komen met een stel vreemde vrouwen.' Dit soort wise-cracks, hoe leuk ook, past absoluut niet bij Stan en Ollie. 679

Sta n L a uIreDug' .~ · d ~hl I A Grave, I nVlte Her I n W·f I e Saysl

that hu juat tkUe.n to lhe .::JSM.ult ot Vlr· I'lnl.. "'sked Il he were /lUW go,"1' 10 dIJ· ",anU. lhe torI, he replled raU,er cryl'lÎcally: '-n.ey tlltll1'l lear down lhe Md/:1l101 1.1"0. dIJII.ey?"

1

Slud.nu ot Inlernallullal "".11' 1I .. &alher tl'om thl» remal kelther (1) that St&n doe. nut think lhe Vichy COvet nllltnl IS a. Vlchy aa.llookl. or (2) Ihlll h. e~pecl. Ru. . .Ia (hnperlOn.ted by IIU.na) 10 launch an al- I lack any day.

'Pestered' Bride Annoyed by Comedian's Former Wife

,

Stan Uurel .Sues Ioom;'::'w~'f~::fY::~~·~-r--I. ~,) ~-:;.

For Divorce L

lIfRS, STAN LAUREL Kno"," on Scrun a. IlI14na.

laurel Will Sue 'A ~

BY~~

O. PARSON8

Motlon Picture Editor Jn\U1l.aUODal Ne. . St.ntc:e

the Laurel fUed a \..TQSS. charaLaûrenr~ cruel to him. . . '.. Mrs, Laurel rec~ft1l~Jue(r~ •• for separate ~te ~of $l,2ba mont~Jhees Ga led lire lAsted

11 L~~omPlalned his wife trled to interfere with his business; that she falsely accused him ot association with, other women, told rum she no longer loved hlm, and declared he would have to sup- I port her the rest of his llte. -VOTE AMERICAN-

C"'"I:'-' JS3I. Jan. d-f.eed eomed •• n, 1 e lUlt aal.' t ~_~ODd YWOOO.

I;!J Leurtl.

f

"t:

IW~'ft~h a

yg

f

e. C

beller Slnlfr.

t::;~' f:~

nhlsbr1d~t.he

vera ~,a, kn~~IIln1'.'~I.n nttss

"'.

Slan saJd: .. , ba.e r«elnd mJ' flnal dl.orce papen trom Mrs. Vlrrlnl. Laurel. .ad I ciD Dot LDlend 10 ban hu me and cbeapen m, bride. lf .be does not IDlend to .blde b,

.D.D.'

the court', declsJoD, I .ut DO lo,..-er pay her lbe HUlemeDt .,-reed uPQn. '.

Door kinderlijkheid te paren aan volwassenheid konden Laurel en Hardy liegen zonder leugens te vertellen, dronken worden zonder te drinken, overspelig zijn zonder overspel. De lacht werd een opluchting zonder een spoor van ironie. In een nieuwe boek over Laurel & Hardy merkt auteur Wes Gehring op dat Stan zich weliswaar zorgen maakte over de negatieve publiciteit, maar dat hij zich in verklaringen tegenover de pers allesbehalve liet kennen als een gebroken man. Hij maakte grappen over zijn huwelijksproblemen, zoals bijvoorbeeld zijn commentaar op de drie huwelijksplechtigheden met Illeana: "lt's one way to throw a party,· In 194, toen hij Fort Laurel had betrokken en besloot te hertrouwen met Virgina Ruth: "Het gebeurde plotseling, als een hartaanval. Ik nodigde haar uit op het fort, Met een ex-vrouw hoef je 't niet van de grond af op te bouwen. Je hebt de voorrondes al gehad, dus alles gaat vlugger' De schertsende toon sloot goed aan bij de teneur van de kranteberichten die meestal ook, vooral in koppen en fotobijschriften, de nadruk legden op het komische van de verwarrende hoeveelheid vrouwen in het leven van een komiek die zich in zijn films gedroeg alsof hij nog niet eens toe was aan de bloemetjes en bijtjes, Stan Laurel heeft ooit gezegd dat hij zijn inspiratie vaak uit kranteberichten haalde. Als voorbeeld haalde hij koppen aan als 'Groom Chewed Gum at the Wedding - Until the Vicar Stopped Him' Maar de berichten over zijn eigen huiselijke omstandigheden stemden hem allerminst vrolijk, ondanks de lakonieke houding die hij tegenover vertegenwoordigers van de pers aannam. McCabe schrijft in 'The Comedy World of Stan Laurel' dat op Stan's gezicht 'echte pijn' lag toen de komiek op oudere leeftijd geconfronteerd werd met een artikel in Newsweek over zijn vrouwen. Maar plotseling barstte hij in lachen uit en zei, wijzend op het artikel: 'Dat zou een verrekt goeie Charlie Chan-film opleveren!' Dat is nog maar de vraag. Zeker is, dat het een hoop verrekt goeie comedies heeft opgeleverd. H.T. Dit 18 een op onderdelen verbeterde en uitgebreide versie van een artikel uit Blotto lOA Oe •• bij.ondere wlgsv. van Dlotl<> was opgenomen in het filmmagazin. SKOOP, Jaargang 24 nummer 10 (oktober 1988) VOORJAAR 1991

Folo boven: Mlnn. Gombeliln 'Block-Huds' Midden : Mlle Busch (I) en Dorolhy Chrlslle (r) In 'Sons Of The o.ser1" Onder: Mlle Busch In 'Chlckens Come Home' 683

JEAN HARLOW IN DOUBLE WHOOPEE

ONGEGENEERD DEBUUT Van alle bijrolspelers uit de films van Laurel & Hardy is Jean Harlow de meest bekende. Zij werd in de glansperiode van Hollywood, de jaren dertig, opgenomen in de filmsterrenhemel van Metro-Goldwyn-Mayer. De overgang van 'ordinaire' klucht naar de 'grote' film kwam heel plotseling. Zo plotseling dat de bescheiden maar ongegeneerde start en de volwassen roem destijds gelijktijdig in de bioscopen waren te zien.

de actrice op de schoorsteenmantel in de woonkamer waar de kindertjes. Stan en Ollie met de blokkendoos spelen. Dat is alles. Iemand bij Hal Roach moet hebben voorvoeld dat Harlow een opzienbarende carrière ging maken en dat het geen kwaad kon het publiek eraan te herinneren dat zij bij Laurel en Hardy had gedebuteerd. Het jaar na de première van Hell's Angels werd in Beau Hunks op iets grotere schaal opnieuw een stunt met een foto uitgehaald. Het portret van Harlow, die hier Ollie's grote liefde Jeanie-Weenie voorstelt, blijkt in het bezit te zijn van iedere soldaat in het vreemdelingenlegioen. Roach, die van Harlow's nieuwe broodheer M-G-M toestemming had gekregen de foto te gebruiken, zei later: 'Ik kreeg een heel leuke hoofdrolspeelster voor niks!'

IN JUNI 1930 ging in Grauman's Chinese Theater op Hollywood Bou- Het eerste optreden van de toen 17levard een spectaculaire film in jarige Harlow was in 1928, in Liberty. première. Hell's Angels was geprodu- Ze is enkele seconden inbeeld als de ceerd en geregisseerd door de jonge vrouw die in een taxi wil stappen Howard Hughes, erfgenaam van mil- waarin Stan en Ollie hebben geprojenen. Drie jaar hadden de opnamen beerd van broek te wisselen. In het geduurd. De luchtoorlog van 1914-18 jaar daarop volgt het legendarische was boven Zuid-Californië nagevoch- optreden in Double Whoopee, met de ten met ruim tachtig Fokkers, Sop- jongens als hotelportiers. Voor het with Snipes en Avro's. Niet minder hotel arriveert een taxi met Harlow dan 137 piloten haddden aan de film als passagier. Als ze aan de arm van meegewerkt, van wie er twee waren Ollie door de hal naar de receptie loopt hebben aanvankelijk geen van verongelukt. Hughes had zich over de vrouwelij- beiden er weet van dat haar jurk is ke rolbezetting niet druk gemaakt. vast blijven zitten tussen het portier De mensen zouden de films gaan zien van de taxi. De receptionist achter de om de luchtgevechten, niet om de balie wordt gespeeld sterren. Maar hij vergiste zich: De door Rolfe Sedan. Hij toen nog onbekende, hoogblonde Jean vertelde tegen biograaf Harlow werd door Hell's Angels met Randy Skretvedt: 'Er één klap een wereldberoemd sexsym- was ons niet verteld bool. Ze was een attractie die met de dat ze naakt binnen driedekkers, de bommenwerpers en zou komen lopen; niemand wist dat. Het was de zeppelins wedijverde. In diezelfde zomer van 1930 was in een schok voor ons de voorprogramma's van Amerikaan- allemaal ... toen ze naar se bioscopen een klucht van Laurel en de balie liep vergat ik Hardy te zien, waarin Harlow zo'n bijna dat ik tekst klein rolletje speelde dat bijna nie- moest zeggen. Ik was mand het opmerkte. In Brats staat weliswaar in burleskeen ingelijst portret van de hoogblon- zaaltjes opgetreden,

maar zo liepen ze zelfs daar niet rond. Zoiets brengt je van je stuk als je er niet op verdacht bent. Er was geen repetitie. Je staat achter de balie, je wacht, erl opeens - daar is ze. Toen ze klaar was, sloeg ze iets om en ging terug naar de kleedkamer.' Deze eerste opname werd niet in de eind montage gebruikt. Besloten werd dat Harlow beter iets minder doorzichtigs kon dragen. Echt gedurfd was de scène zoals ze uiteindelijk in de film terecht kwam niet. Toen Robert Youngson eind jaren vijftig de scène opnam in The Golden Age of Comedy vond hij het zelfs nodig de staat van ontkleding in het reclamemateriaal voor deze compilatiefilm wat pikanter te maken. Wat de verschijning van Jean Harlow in Double Whoopee achteraf gezien opmerkelijk maakt, is dat ze perfect past in het imago dat later zou ontstaan. Over Harlow's 'ontdekking' is een gedetailleerd verhaal bekend, opgetekend uit de mond van haar agent Arthur Landau. In de herfst van 1929 waren de binnenopnamen voor Hell's Angels stilgelegd omdat er problemen waren met het geluid. Met de buitenopnamen was begonnen toen er nog geen geluidsfilm bestond. Ze waren intussen voltooid en alle luchtgevechten waren achteraf van mitrailleurvuur en motorgeronk voorzien. Bij de binnenopnamen deed zich een groot probleem voor: De vrouwelijk hoofd-

BIJ DE FOTO'S:Llnks de .fbeeldlng die als reclame voor de compllatlefllm 'The Golden Age of Comecly' werd gebruikt. Hier Is een artiest bezig geweest om de originele, uil 1929 stammende foto uit 'Double Whoopee' (rechts), wat pikanter Ie maken en aan te passen aan de smaak van de late Jaren viJftig ..

684

BlOTT015

VOORJAAR t991

685

m-.

rol wad,..,...w door Gre&a die . . EupIa . . . . . . . . . 8peIen ........ awaar Naan .,...t bad.

ArtburLandauwupvruadopkorte tenDijD 9UOI''' V8I"VUpt.er te .... ............ hij aak probeerde. . . ........... hij niet. Om . . .om. te ......tteareedbijuardeHalROKh Studio WUI' ahijd f t . . te lacben

... HijtrolhetwaatI.ureleaBardJ WU'ID ua ... wwIt. TijcIeaa . . dnaipaaaekwam........ alpaw

op 1ICCIIdeIII_ de .............lID durvaa

ftOI'

de fiImiDcIuèie,

...... I.urel ...bet probleem niet.: 'B. 8IIQ' . . . ia een 8IIQ' lItem, _ peI'IOOIIIQ'k.oaik liever door. . . . . . . die ftD 0Nta in een boudair ...... cIeD ....... _ door ... eeataai&'e ........ datjet.n......... ....... al te ...... kriJIt, -.... ftD dat kind .... bij ...........' Bij .................. taa-

.................

nlbellbenpi. Trnop . . ........... _~

lIpnote die l'CIIIdIaiDtr bij de ....... ....... Op Ludau'. eonatat.eriDc dat lij hIijkhur . . . beha ......... BardJ ,...atwocri: 'Die cIraect nooit. Det ia baar h............•

-

Luclau, op zijn beurt: 'Je blijft kijbn, voon1 door dat bur'. Waarop Hardy: 'Zie je wel. StaD, ik heb altijd al ....... dat hij ouder ia _ wij.' Ook de . . . van bet verbaal ia een HollywoocI-eprooIQe: de apnt 8pl'Mkt deuitpbooprcle8driceuadie ...... met hem wil eten. laat baar DIl bet diner in een JWtauraat waar Pata waUerop de piuoepeelteenoontnct tekenenea 8OI'It erYOOr dat HeU·. AAga. bil wordea wltaaid. Laodaa'. vanieiaOlJPPGlDlP in de lrvintJ Sbulman'. aeuatiooale ~ ..... 1IarIow', ............ in lIJN. Het wordt in dit boelt niet helemaal cIaideIijk. .J.... Har1ow iDdeher&t ftD '29 toen Laurel_HardywerkteD UIl 7Yw H~ _HW/al o..w., in de atudio ftD . . . . te aoebn bad. 8ktet,ecIi ~ iD -na. . . . Behind TM .......' dat -ti in decem-

war in de c:ndit8 bij Ro.ch. Wel bij Paramoam waar _ in 1929 een roI...,. apeeIde in 7Yw 8aturdoy HW/al Kid. Het bnlchtnietdepboopte doorbruk lil ....... de ...... biopa8eIo Idopte _ opnieuw UIl bij de lducbtatudio·•• HW Hal . . . ., IIUIIII'

... 19J8. ... eaIr.eIe ..............

lil

in LiMny) _ lIIDIt ftGI' llDu6I. Hal ............ tnct wu .......t.t war . . pIriode ftD Yijf',Jur....... DIl llDu6I. lftGo. (OoL

~,door

".. _ de rol ftD)(ra. Kenn.d.J in de daaropyoIpnde ~·ftIm BaoM Grab6er8 kamt baar DUID niet _ _

AI Cbriatie wordt p;noeaMI VoIpoa 8hulman'......... wu Har10w iD de ber6t ftft 1929 ~ veode ftD .-Ho tot atudio, -.,;u ~ ".. """'"'- GItIlItopUw'. Ben beIucrb'k deel ftD'" boek ia p;wijd ua HarIow'. tweede huwelijk met Paul a.a, . . pI'Oducer bij M-G-M. die eaIr.eIe ........... bet huwelQ'k seIfmocri pi ............ Landau uit waahoop ~

ow..

0Dder de ftbu die Har10w mukte

... H. . . . . . . . . . 1duaiebra ... 7YwPtl6lic~.1WDuI DiIuwr al .".,. Bij eIkur telde baar Jlboop.... .te ~ titIIIa toen _ . . . . . . ,.... _ DIl 9WpIepw door .......... die niet iD ...... daIden ...... telaatrur _ .......... in t . AD8eIea wwd ........, ...... in jaDi 188'7 op" jIIriaIt ....... 8tiId J. •

La_r ••ceT..... ' ••• ~ ...... n 1. " TM R.... s.a.: ' ..o'" Iha

Emp.,..,

LeK......

a'

Squ.....

Londoft .

687

1; 1'1'1.1 MI' ,-,"I In

r Hf r I 1\\ " KI'

\ 1 \Y

Y t" K(,"' , thr "lntl ln l' bandit. and hit nle-n t h t" inn .

I

"1 :1'1'11\f! " I 1<1 · 1111

'CJ\ I

111jo\k4" m"l

ry at

Pehovna

K"tt.- P riet"

forcet

h~r

III~I

\ \TH."

\l r\Y :4. l'IVI

t ri,-. t .... P4!r&uadr th e: Prln c ..... I n

lov e for the bandit .

UI'PI.I ~11

1 'I (I " 1 Hf' HL\1 \\.'1110;1 \

~1 ..\ Y :4. 1930

EEN ONDERHOUD MET TWEE HOUTEN KOPPEN TÊTE À TÊTE AVEC DEUX TÊTES DE PIOCHE (1947) Ja . . . . . , . . . . 1847 luid . .

........ tIbDJoanIaIW TuW. . . . . . . . . . . . . . . . . 'Udo' ... bater9tew lMt Budy. Bet....atenade utIbi ................. . . tqdtIcIIdft·L~ . . . . . . .•• al' 118 (28 .......... 1847) . . WOI'dt . . . Gaftdrort .. ftI'taIbtI ............ Bet "temew ......t ftOnl . . . . . . . . . . Ga . . efeerteb..... lIIet ...... OID jaIIIte

La'" ..

........... .....lap.'" ......

............. feItea.

........... oot :

W61ktea1llet ........... .....

_op .......... . 8taaW6lbe_.II ... 1IIet ... dr···t.......... . . . .

......................

1MtIecM . . . . . . . . 1ICtdoee

op

na

ntoaI'. die

1IQ Bal

.....................

. . . . . . . . . . Iaat8te ....

beleLDat .............. Ie twUhlMldlCo 0IheI'.

ft-

. . . . . . . . . _ _ _ •• •er

0IIIe ....... _ ..... IIOOD op .......... lMthNe . . . . . . . . . . . hNe ......... ten. Bt,J ........ 183 ..... te .eIrt _ _ lMt LanL

Al meer dan twintigjaar boksen deze twee zwervers op tegen een boosaardig lot dat hen meesleept in de meest dwaze avonturen. Het lukt ze niet om een piano af te leveren zonder een huis te slopen, Laurel begrijpt nooit iets, Hardy begrijpt altijd te laat, Met flater op flater hebben ze een barok en in wezen gruwelijk universum opgebouwd, waar de verbijstering van de een en de stommiteit van de ander op elkaar botsen en door elkaar heen lopen in opperste verwarring, temidden van rinkelende ruiten, geplens van water en slagroomtaarten. De toeschouwer verwacht het zich altijd herhalende ritrueel al voordat onze twee vrienden op het scherm verschijnen en hij schiet in de lach alleen al bij de gedachte aan de rampen die zij in een andere wereld gaan veroorzaken ... En plotseling sta je, in een loge van een cabaret op de Champs-Elysees, oog in oog met deze twee clowns, met hun naakte gezichten . Een analyse van de emoties die mij in hun aanwezigheid bevingen is mij nog niet gelukt.. .. Ja, die meneer met dat haar rechtop zijn hoofd, met die

vreemde kleine oogjes met een blik die ondeugend en vriendelijk tegelijk is, die meneer met de smalle schouders, met die soepele en levendige tred, die meneer die mij met een brede glimlach de hand reikt, dat moet wel Stan Laurel zijn. En die andere meneer, zwaarlijvig en lymfatisch die zijn fauteuil rijkelijk vult, die herken ik natuurlijk ook, met zijn onderkin die over het boord van zijn overhemd hangt en zijn platgeslagen neus ... Ja, ik herken onmiddellijk hun silhouetten en hun maniertjes, maar hun fysionomie niet helemaal. Die gezichten met rimpels als ravijnen zijn de gezichten van clowns zonder schmink. Gezichten die tegelijk schrikwekkend en prachtig zijn want zij vertegenwoordigen met zijn tweeën vijfentachtig jaar van komisch meesterschap en dienstbaarheid .. Nadat ze langer dan een half jaar op een Londens toneel hebben gestaan met een van hun sketches hebben ze zich laten toejuichen in Denemarken, Zij vertrekken binnenkort naar Brussel, voordat ze naar ZuidAfrika en Australië gaan. In de loop

Lau...1en Hardy In de hal van het lido op de Champs-EJy8ées bil het affiche w.. rop hun optreden wordt ..ngekondlgd, tw.maal per dag om vijf en negen uur 's avonds .

'

..

,~

....... ~loa.

..... wr-. ..-....dat......... ..... later ... I.t Ie ......,-.... ~

.......... 0'· . . . . 1e ...eqaolaro.....nI door

a.us....,... o... ......

.'1

..... ......

...... Ie op liet HI1r aat ·. . . . . . . . ..... ~

~~---

. . . tebI. . . . . _ _ ftIIt, dat ..,.. . . . . . . . . . . .U . . . . . . . . . . . . . . . . . . '1'IIe

l--. ................ VOORJAAR 1991

691

... ao..', de . . WUI'Op 'PanIoa U.' . . puodIe ... DM 'ZeaaIIM' .... GpIUet a.de~ . . ~ baalü lIanJ' 14. . . . . . . . . . . . . . . te ......... op

.....................

-

............... aletde . . .tea. . . . . . . bet eoaIIIct t....a La1aeI ea ao.cb

...ttto......... ....... altnl emir de 'WreedIIeId' . . . 1IoIIJwood. ....... ,...acJat u,ea de beh ..........

cUe lIanJ' LuC-

cIoa tea deel ..teL 8011 eftII.... opde ......... ..., haaea ...... ~ De . . . . . hele·........ .......... pIIIIIIek tqcIeu de ......... toanaee . . . IN7/48 . . . . . . . pud. . . . . . . . . . de Raa. ......anI . . lIucIT .. bet

............ IIaIl,wood. Dur . . . . bet ctao. aa de lIUItIIe '.JIttedIaCe' alt IMS. beMIaoawd ... ~ De

.......................... """ende .. .. bet

.....

tente.

...tt~

...-

. . . . . . . . . . . . . . . de 1jekMt. ................. puodIe op lIoIIIa Bood ,...dea ~ .. ltalil . . ..tc.I. . . . . . . . Canaea. 1JIteIatIeIqk kWIIIII .. 19BO/ &1 . . . . . . . . 'Atoll J[' tot

................. It."".prodactl. di. nmp..u,

ftdIep. OoIt de ............ t08..... .... Zald-Atraa . . ~ ....... DIet ..... .......... bet .. aaden.......... die tijd . . . . . .de .... a.1IederIaad te be-

........·.w.d_.1da

. . . . . 1872 . . . . teIefolDIIt lIeü . . . . . IIe)dea: . . . . . . . . . ooit ~ DUr Bollend wII-

.... lat..,.,

............ 1. . (. . . . .

. . JuItaI

....)···Irhm ... "1OOdwtIItdp

dat DIet Idopt.

DUr

BaIopa lDIIt

1IucIT. Toa . . . . . . Bel.... JtaIII . . bedea . . ......... wilde toa DUr ........... IIUIU dat ba toa DIet. DM ftad laU n .....· (De , . . . . . , . 8 ..... 1872).

692

van het volgende jaar zullen ze vier films in Europa draaien: een in Frankrijk voor Pathé, een in Engeland, een in Italië en een in Denemarken.

Arthur Stanley Jefferson, zich noemende Stan Laurel, viert dit jaar zijn vijftigjarig jubileum in de 'show business'. Als zoon van een acteur en een actrice van de music-hall debuteerde hij op het toneel in Londen toen hij zeven jaar was. Later engageerde de Fred Karno Company hem als invaller voor een zekere Charlie Chaplin, toen nog onbekend.

OVERWINNAAR -Is dat echt gebeurd, die anekdote volgens welke Chaplin het lot heeft getart toen hij in 1911 in New York aankwam? Stan trekt zijn voorhoofd vol rimpels; dat is zijn manier om een staat van volmaakte glukzaligheid tot uitdrukking te brengen: "Wij maakten de reis met een 'cattle boat'.En toen ons schip in het zicht van New York kwam, ging Chaplin aan de railing staan in deze houding - Stan staat op en imiteert Napoleon - en. hij zei: 'Amerika, ik kom tot u als overwinnaar. Iedere man, iedere vrouw in uw land zal mijn naam op de lippen hebben.' En Stan barstte in lachen uit. Een nerveuze, hysterische, absurde lach; die voor de camera's stelselmatige lach heeft in werkelijkheid iets onmenselijks. Ze houdt een tijd eentonig aan en stopt dan abrupt. -Herinnert u zich de titel van uw eerste film in 1917? -Eerlijk gezegd niet . Na enkele tientallen korte komische films, waarin hij James Finlayson als partner had, stopte Laurel met acteren om zich uitsluitend te kunnen wijden aan de regie van dramatische films. -Ik heb twaalf films geregisseerd, voornamelijk met Agnès Ayres, Priscilla Dean en Theda Bara. Ineen film waarin Theda Bara de ster was, had een zekere Oliver Hardy de rol van kamerdienaar... Met een glas dry in de hand kijkt Oliver Hardy, wiens corpulentie klem zit tussen de armleuningen van de fauteuil, mij strak aan. Ik voel me altijd een beetje gegeneerd tegenover een komiek. Misschien komt dat omdat ik mij verbeeld dat komieken hun tijd zoek brengen met het obser-

veren van onze kleine onvolkomenheden. Hardy zegt weinig en laat het aan Stan over om het woord te voeren. Stan is de gagman, hij is de meneer die alle kneepjes van het vak kent. En bovendien schuilt onder die lymfatische Hardy een zekere schuchterheid en diezelfde goedmoedigheid die straalt uit die kleine diepliggende oogjes van Laurel. -Hoeveel films hebt u gedraaid voor u Laurel in 1924 tegenkwam? -Oh, dat weet ik niet. Misschien vijfhonderd. Ik heb films gemaakt in Jacksonville, in Florida, voor ik in 1915 naar Hollywood kwam. Toen hij heel jong was wilde Oliver Norvelle, zich noemende Hardy, een van zes zonen van een hotelier in Georgia, advocaat worden, maar op twintigjarige leeftijd zong hij in de music-halls. Na 1924 zijn Laurel en Hardy beroemd geworden over de hele wereld. Ze hebben samen 193 films gedraaid. Hun devies is: 'Samen overwinnen we, gescheiden gaan we ten onder'. En toen Hardy in 1938 Zenobia draaide met Harry Langdon kwam dat niet voort uit ruzie. Het betrof een poging met wederzijds goedvinden om een 'come back' te bezorgen aan hun grote vriend, Harry Langdon. Harry Langdon, het publiek weet misschien niet meer wie dat is: hij was van 1925 tot 1930 een zeer grote, diepmenselijke komiek. -Hij was een Chaplin, vertelde Laurel mij, een iets kleinere Chaplin.

Stan en Ollie biJ hun ..nkomat uit Kopenhagen op het Ga.. du Nord ln PartJ., op 18 november 1947, 20.30 uur.

je op het ogenblik verdient. De sterren

van gisteren worden er geminacht ... Poor Harry! Poor Harry ... " Ik heb teveel smartelijke herinneringen in de ziel van Stan tot leven gebracht. Hij gaat zitten, met het hoofd tussen de handen.

WREED

POSTBODE

Laurel slaat de ogen neer als hij over Harry Langdon spreekt. Want zijn oude vriend was sinds 1930 het slachtoffer van een persoonlijke tragedie. De verschrikkelijke tragedie van een gevallen clown. De producenten wilden niets meer weten van die mimespeler met het witte gezicht. -Wij hebben hem werk gegeven als scenarioschrijver om hem een beetje uit de ellende te halen, om hem en paar centen te laten verdienen. Maar in vijftienjaar heb ik hem niet één keer zien lachen ... Hij isgestorven in 1944... Verlamming. Zijn hart is stil blijven staan. Stan staat op, driftig gebarend met zijn armen en de kleine oogjes roepen om wraak voor Harry: "Hollywood is de wreedste stad ter wereld. De mensen hebben daar geen hart. Ze hebben geen enkele consideratie met je. Je wordt daar nooit gerespecteerd om je verleden, maar enkel en alleen om wat

Hun favoriete films: Fra Diavolo, The Bohemian Girl, Way Out West, Babes in Toyland, Beau Hunks. Ze gaan heel weinig naar de bioscoop. Laurel staat op, doet de gebaren van een postbode na, en legt uit: -Het is als met een postbode die brieven bezorgt op maandag, dinsdag, woensdag enzovoorts en die op zondag dan alweer brieven zou moeten bezorgen. Opnieuw breekt die nerveuze lach door. Schel, metaalachtig. In die lach ligt een tegenstrijdige jovialiteit. Hardy glimlacht. -We schrijven altijd eerst het verhaal voor we de gags gaan bedenken. U moet trouwens weten dat ik altijd de regisseur ben geweest van onze films. De credits van onze films hebben niets te betekenen. Ik doe zelf de eindmontage, preciseert Laurel. -U bent tijdens uw hele carrière trouw gebleven aan de geest van Mack

BLOTTO 15

VOORJAAR 1991

Hun optreden In het Lido op de Champa-EIyMes wa. geen onvardeeld succes wegens taalproblemen en de entou..ge van een nachtclub.

Sennett, aan de slagroomtaart ... -Aan de geest van Mack Sennett, misschien, maar niet aan de slagroomtaart. In een van onze eerste films hebben wij, Ollie en ik, vierduizend slagroomtaarten gegooid. Daarna hebben wij getracht ons te vernieuwen en tegelijkertijd ondanks alles trouw te blijven aan ons komisch concept en vooral aan onze personages van de vagebond. Het gesprek springt van de hak op

BOVER de tak. Hardy vertelt over Lubin Film en Vitagraph, over zijn films met Larry Semon en Buck Jones. Hij heeft er plezier in herinneringen op te halen. Laurel geeft mij het laatste nieuws over hun partner James Finlayson: "Hij is op 'het ogenblik heel oud, en ziek. Hij is een paarjaar geleden al opgehouden met werken." Hardy vraagt me op de man af: "U, meneer, die zoveel schijnt te weten, weet u wie in onze eerste lange film Pardon Us mijn stemgedoubleerd heeft in een franse versie die in Hollywood is gemaakt? Charles Boyerl'" -Wie heeft u behalve Jean Harlow als nog onbekende medespelers in uw films gehad?

Hardy zoekt: -Lupe Velez, Gary Cooper, Paulette Goddard hebben als figuranten in onze eerste films opgetreden. We praten langer dan een uur ... Tot mijn spijt moet ik afscheid nemen van Laurel en Hardy als ze zich moeten voorstellen aan het Franse publiek dat zoveel van hen houdt en hen twee keer per dag met applaus beloont. Laurel is tevreden over de ontvangst door de Parijzenaars, maar hij vertrouwt mij toe: "Ik vind het vervelend dat wij geen Frans kunnen spreken. Onze grappen komen niet zo goed over. Ik voel dat het publiek ze niet altijd begrijpt. En ik vind het spijtig dat ik hen niet vaker kan laten lachen." Ze hebben hun leven gesleten met het uitdelen en incasseren van klappen met als enige doel ons aan het lachen te brengen, zonder de minste bijgedachte ... Beste Stan, beste Oliver, jullie hebben miljoenen fijne avonden bezorgd aan brave mensen over de hele wereld ... Onsterfelijke compagnons van de lach, voor jullie zal het doek nooit zakken. Tachella (1947) 693

DE SPAANSE VERSIES Rond 1930 maakten Laurel en Hardy elf films, waaronder de hoofdfilm Pardon Us, in verschillende taalversies: behalve Engels ook Frans, Duits, Italiaans en Spaans. De komieken spraken zelf deze, voor hen zeer vreemde talen nadat ze door speciaal aangestelde leraren op het spoor van de uitspraak waren gezet. Van de Duitse versies, die aanvankelijk ook in Nederland werden vertoond, is er voor zover bekend niet één bewaard gebleven. Naast een enkele Franse film zijn voornamelijk de Spaanse versies nog voor onderzoek beschikbaar. Het blijkt dat in deze Spaans gesproken films nogal wat extra-scènes zitten vergeleken met de Amerikaanse originelen. E MASSALE emigratie naar de Verenigde Staten was nog aan de gang toen die nieuwe uitvinding - de levende fotografieën, de rolprent - zich in de laatste jaren van de vorige eeuw als lopend vuur over de westerse wereld verspreidde. De ongeletterheid van de nieuwe Amerikanen verschafte de basis voor de enorme groei van de filmindustrie in dat land .. Voor de immigranten in de nieuwe wereld was de film immers niet alleen goedkoop en, maar ook begrijpelijk amusement. Je hoefde er geen Engels voor te kennen. De acteurs in de film bewogen wel hun monden, maar zij spraken niet. Niet alleen voor bioscoopbezoekers was dat een zegen, ook voor aspirant filmacteurs. Je hoefde geen Shakespeare-kenner te zijn om voor de camera op te kunnen treden. De rolprent was bovendien een zegen voor de filmondernemers. De hele wereld was hun afzetgebied.

D

Dat alles veranderde grondig toen rond 1928 de film begon te spreken. Binnen enkelejaren waren bioscopen en studio's met geluidsapparatuur uitgerust en meteen begon men ook al koortsachtig te zoeken naar oplossingen voor het taalprobleem. In de korte periode voordat nasynchronisatie of ondertitels ingang vonden, werden primitieve, maar allerminst goedkope methodes gebruikt om toch vooral maar te voorkomen dat de buiten694

i TOTALMENTE HABLADA EN ESPANOL! landse markt zou wegvalllen. Het was in die overgangsperiode van ruwweg 1928-1930 onvermijdelijk dat voor het buitenland de films moesten worden 'overgemaakt' voor zover het dialoogscènes betrof. Voor de minder belangrijke bijrollen konden buitenlandse acteurs worden ingehuurd die voor de camera de rollen van het origineel naspeelden. Maar de grote sterren van Hollywood waren natuurlijk onvervangbaar. Drie mogelijkheden bleven dan over: a) de ster-acteurs spraken zelf hun teksten in de vreemde taal of b) ze bewogen alleen hun mond terwijl tegelijkertijd buiten camerabereik de tekst in de vreemde taal werd uitgesproken door iemand die de taal beheerste of c) er werd een pogirig gedaan tot na-synchronisatie, achteraf dus, een technisch hoogstandje voor die tijd. Niet alleen sterren als Garbo en Gable waren onvervangbaar, ook eenvoudige komieken als Laurel & Hardy, Charley Chase en lievelingetjes van het publiek als de kinderen van Our Gang. Voor Hal Roach was het produceren van buitenlandse versies een kwestie van overleven; vooral de Spaanse markt (Zuid-Amerika) was

gen. Ook de volgorde warin de opnamen voor al deze versies werden gemaakt, was verschillend van geval tot geval. Soms werd de orginele (Amerikaanse) versie opgenomen, gemonteerd en in previews vertoond voordat de anderstalige opnamen werden gemaakt. Bij dit nadraaien werden de camera's pas verplaatst als alle talen voor een bepaalde instelling aan de beurt waren geweest. Een andere keer, als er weinig dialoog was in een film, werden alle versies, dus ook de originele, in dezelfde opnamesessies gedraaid. Deze procedure is blijkbaar gevolgd bij Laughing Gravy . Bij een vergelijking van de Amerikaanse met de Spaanse versie is aan de identieke lichtval op de costuums en de kunstsneeuw te zien dat beide direct achter elkaar moeten zijn opgenomen. De taalcoaches werden zo mogelijk betrokken uit het vaste studiopersoneel. Richard O'Connor bijvoorbeeld stond al jaren als bijrolspeler onder

contract, toen hij werd uitgenodigd, als zoon van een Ierse moeder en een Spaanse vader, de Spaanse versies te begeleiden. Jean (of Gene) de Briac was de Franse coach, die ook vóór de camera optrad en niet alleen in de Franse versies. In Blotto bijv. is hij de man die het jachtgeweer verkoopt aan Anita Garvin.

AFSCHEID Verscheidene jaren geleden werden in een filmkluis met materiaal van de vroegere Hal Roach Studios vrijwel alle destijds gemaakte Spaanse versies ontdekt. Deze films zijn inmiddels voor het merendeel geconserveerd door het Film en TV-archief van de Universiteit van Californië in Los Angeles (UCLA). Daarvoor moest de brandbare nitraatfilm worden vervangen door bestendiger materiaal: een kostbare geschiedenis. Het ontbreken van financiële middelen en rechtenkwesties (voor de buitenlandse versies schijnt destijd geen

copyright schijnt te zijn aangevraagd) zullen wel de voornaamste redenen zijn, waarom nog niet alle teruggevonden films zijn geconserveerd. Van De Bote en Bote (De Spaanse versie van Pardon Us) wordt in elk geval een master bewaard door de Library of Congres in Washington waarvan te zijner tijd projectiecopieën kunnen worden getrokkken. Van de Franse versies is om onnaspeurbare redenen Les Carottiers (een combinatie van Be Big en Laughing Gravy) bewaard gebleven, maar de andere titels (zie diagram op de volgende bladzij) zijn spoorloos. Een Vlaamse copie van Les Carottiers met Nederlandse ondertitels, afkomstig uit een particuliere verzameling, is in oktober 1988 vertoond op het Internationale L&H-Weekend in 'The Movies' in Amsterdam, dat was georganiseerd door de Perfect Day Tent. Deze versie bleek de inmiddels beroemde extra slotakte te bevatten, waarin Ollie en Stan afscheid van

onmisbaar. Alle mogelijke methodes werden in de studio van Roach gebruikt. Om een paar voorbeelden te noemen: Charlie Hall in de Spaanse versie van Laughing Gravy werd nagesynchroniseerd, Anita Garvin in de Franse en de Spaanse versie van Be Big werd buiten beeld 'in'-gesproken, Thelma Todd en Mae Busch in de Spaanse versie van Cftickens Come Home werden vervangen door respectievelijk Linda Loredo en Rina de Liguoro.

STUNTELIG Van Laurel en Hardy , maar ook van coryfeeën als James Finlayson, Edgar Kennedy en Charlie Hall werd verwacht dat ze zelf hun teksten spraken in het Frans, Duits en Spaans. En dat deden ze ook, grappig of stuntelig, na intensieve coaching van taalleraren, telkens voordat de opnamen moesten worden gedraaid, scène voor scène. Zonodig werden buiten beeld borden neergezet waarvan de teksten fonetisch konden worden afgelezen. Waar de borden stonden is al te vaak op te maken uit de de blikrichting van de acteurs! Een hybridisch geval is de Spaanse versie van The Laurel-Hardy Murder Case (Noche de Duendes ), waarin gedeelten voorkomen met een Spaans sprekende Laurel en een Spaans sprekende Hardy naast stukken waarin Laurel en Hardy de stem van Spaanse acteurs hebben gekreBLono15

VOORJAAR 1991

695

.... a..ch In 'CIIIcII8ne _ _ _'

DE BUITENLANDSE VERSIES AMERIKAANS

DUITS

FRANS

NIGHTOWLS herfst 1929

SPAANS

Ladronl met: Robert O'Connor en Enrlque. Acosta

LADRONES met:Robert O'Connor (wachtcommandant) en E. Acosta (commissaris).

Une Nuit Extl1lvagante met: George«e Rhodes (Mrs.L.), Jean de Brlac.

BLOTTO winter 1929130 BRATS winter 1930

GlOckl/che KIndheit

BELOWZERO winterlvoorjaar 1930

Duitse titel onbekend met: Rlchard O'Connor (politieman).

HOGWILD voorjaar 930

Der Spuk um Mlttemacht met: OHo Fries (treInconducteur).

L&H-MURDER CASE voorjaar 1930

PARDON US voorjaar-herfst 1930

ITALIAANS

Hlnter Schloss Und R/egel

Spaanse titel onbekend nEMBLA E nruBEA met: Enrlque Acosta (commissaris), Robert O'Connor (agent), Alfonso Pedroza (Sei\or Verdugo).

Pele-Mele Met: Vola d'Avril (Mrs. H).

RADIO-MANIA met: Llnda Loredo (Mrs.H.).

Feu Man Oncle Met: Jean de Brlac (rechercheur).

NOCHE DE DUENDES (samen met Berth Marks) met: Robert O'Connor. MUl1lg11e

LES CAROrnERS (samen met uughlng GI1IV)? met: Gennaine de Neel (Mrs.H.), Jean de Brlac (man aan telefoon).

BE BIG herfst 1930

. . . ._.IIuIcIIge . ____ .L............ ..... "

dit . . . - la _1I.1I.~n . . . . bul-

..............................-........

-.Id,

v--.Iden ..... _

8INIIt.

................

elkaar nemen. Deze akte is ook opgenomen in de Spaanse versie en er bestaat zelfs een Amerikaans origineel van. Waarom dit fragment van ongeveer tien minuten destijds niet in Laughing Gravy is opgenomen is niet bekend. In het gebouw van de Screen Actors Guild in Los Angeles is Laughing Gravy vorigjaar in besloten kring vertoond, mét de extra akte. Van de Duitse versies is tot dusver niets teruggevonden, maar de hoop is nog niet opgegeven. Theoretisch bestaat zelfs de kans dat in Nederland copieën worden gevonden, want in onze bioscopen werden begin jaren '30 de Duitse versies gedraaid. Die werden door het publiek over het algemeen beter begrepen dan de Amerikaanse originelen. De titels waren soms letterlijke vertalingen uit het 696

DE BOTE EN BOTE met Enrlque Acosta als gevangenisdirecteur. LOS CA LA VERAS (samen met Leughlng GI1IV)? met: Llnda Loredo (Mrs. H), Luis Llaneza (man aan de telefoon). POLmOUERIAS met: Rlna Llguoro (ex-vriendin), Llnda Loredo (Mrs. H.), Cannen Grenada (Mrs.L.), E. Acosta (rechter), Carmen Rodrlguez (diens vrouw).

CHICKENS COME HOME winter 1931

LAUGHING GRAVY winter 1931

LES CAROrnERS (samen met Be Big)

LOS CALA VERAS (samen met Be Big)

...-...u .... ......-a-

- -.Ie " • Ia geIIIMkL " ._ . bnInI*I-.II _. _ _ -.Ie " . ......... 'Ano4Iwr fine - ... _ .... tIIII la .... _ onnldll .......... _1L

TIIIIIM TocId In 'CNdIInL.•

LA VIDA NOCTURNA met: Llnda Loredo (Mrs Laurel).

Les Bons Petlts DIabIes

Sous Las Ve"ous met: Borls Karloff (rol van Walter Long).

" . " . .... _

.....n ...... er

Duits (Pardon Us heette hier Achter Slot en Grendel), soms eigen vindingen (The Laurel-Hardy Murder Case werd Nachtmerries). Van de Italiaanse versies ontbreekt

BLOTTO Het bijzondere van de buitenlandse versies zijn de toevoegingen. In het algemeen werd het Amerikaanse origineel met verbazingwekkende getrouwheid nagemaakt, maar toch zijn er kleine afwijkingen en extra stukjes lachwerk die het voor de liefhebber de moeite waard maken de verschillende versies te vergelijken. La Vida Noctorna (Het nachtleven, oftewel Blotto) duurt bijna veertig minuten. Dat is ruim tien minuten langer dan de in Nederland bekende versie, zoals die ook in de collectie van

E8n tIIM In hooi...... betIUnt dat VM • .......... 1IIm IleUnclladater~ of prtnIa " . ....... De . . . . . films W«den (Il001 -net 0.1 ..... o.a. _ ... DuItM--.

kleine toevoegingen. Als Stan laat weten dat hij behoefte heeft aan frisse lucht, richt mevrouw Laurel een ventilator op zijn hoofd. Bovendien doet Stan veel langer over het opstellen van het telegram dat hij aan zichzelf wil laten bezorgen, waarschijnlijk ter compensatie van het kleinere aantal parallel gemonteerde opnamen van Mrs. Laurel die de pseudo-whiskey klaarmaakt. Hij maakt vlekken en doopt zijn vinger in plaats van zijn pen in de inktpot.

CHICKENS ... Nog veel meer scènes zijn toegevoegd aan Chickens Come Home . In plaats van de ruim 20 minuten van het origineel duurt de Spaanse versie Politiquerias (Aspirant-politci) op een paar minuten na een uur. Ook hier zijn langdurige variéténummers ingelast, naast toegiften van de jongens. De openingsscène in het kantoor van Ollie's kunstmestbedrijf is meteen al anders gemonteerd. Er lopen aanmerkelijk meer mensen binnen dan in het origineel voordat Ollie's oude vlam opduikt. Stan mani-

puleert onhandig met een potlood. De compromitterende foto ziet er anders uit, maar eerdere berichten dat de Spaanse versie pikanter zou zijn lijken ver gezocht. Of het moest zijn omdat Ollie in een iets verdere staat van ontkleding verkeert en paardje speelt voor zijn vriendin. Thuis amuseert Ollie, die kandidaat is voor het burgemeesterschap, zijn hoge gasten met enkele variéténummers. Tussendoor maakt hij een paar bevallige danspasjes. Tot twee keer toe probeert hij het huis uit te sluipen; de tweede keer wordt hij buiten door zijn vrouw (Linda Loredo) opgewacht. Ze scheurt zijn jas in stukken en velt hem met karatklappen in maagstreek en nek. In de Amerikaanse versie gaat Mrs. Hardy (Thelma Todd) totaal niet tot deze drastische acties over. Thelma's 'double take' ( de blikken van verbazing als zij de vermomde Stan en Ollie de deur uit ziet lopen) is ook mooier dan die van Loredo. De attracties die op Ollie's houseparty worden vertoond zijn curieus, om niet te zeggen opzienbarend. Dat

betreft dan niet direct de kunsten van goochelaar Cantu, want die zijn van een soort dat we meer hebben gezien, als wel de 'assistentie' die hij krijgt van butler James Finlayson. De Fin spreekt Spaans op zijn manier ... De volgende artiest is Hadji Ali, die een goede zeven minuten aan slag blijft met een bijzondere act. De man stond in zijn tijd bekend als 'regurgitator' , dat wil zeggen dat alles wat hij in de keel giet - bijvoorbeeld tientallen glazen water - er even later met een wijde boog weer uit komt. Met een boog benzine sticht hij brand in het houten model van een huis, om direct daarna met eerder 'ingenomen' water de vlammen te blussen. De act van Hadji Ali wordt is op de beslissende momenten in één shot getoond. Intussen is dit niet het soort amusement datje in een Laurel & Hardy film verwacht en/of op prijs stelt. Hier wordt een twee-akter van de jongens met de meest crue middelen opgeblazen tot een film die als hoofdfilm kon worden gesleten aan Spaans-sprekende landen. Met kunstgrepen als deze probeerde Hal Roach zijn eerste suc-

Movies Select Video is opgenomen. De extra speelduur is voornamelijk te danken aan een langer optreden van de Spaanse danseres in de nachtclub en twee ingelaste optredens, namelijk van een buikdanseres en van een 'komisch' dansnummer met een ballonnetje. Op zichzelf zijn deze nummers niet om over naar huis te schrijven, maar de tussenshots met reacties van Stan en Ollie, die in het origineel niet voorkomen, zijn dat wel. Stan doet na hoe de ballon uit elkaar spat, de jongens krijgen de hik en in een kleine extra scène spuit Stan per ongeluk sodawater in de broek van Ollie. Als deze zijn stoel met de natte zitting bij een ander tafeltje heeft ge zet, gaat een deftige dame (Anita Garvin) in de plas zitten. Ook in het begin van de film zijn er BLono15

VOORJAAR 1991

697

een gewone stoel. Na het incident met de punaise komt hij buiten het raam te hangen en later verzeilt hij door een onhandigheid van Stan met zijn onderkin in het massageapparaat.

PARDON US Van de buitenlandse broertjes van Parden Us is bekend dat in de Spaanse versie het huis van de gevangenisdirecteur in brand vliegt, terwijl zijn dochter in haar kamer op de eerste etage bedreigd wordt door de ontsnapte gevangene Walter Long (uit een filmstill kan worden opgemaakt dat in de Franse versie deze rol vertolkt werd door Boris Karlom. Stan en Ollie staan beneden met een vangnet. Als Long als eerste uit het raam springt laten ze hem neerplofTen naast het net. De dochter wordt soepel opgevangen. Parden Us was in het voorjaar van 1930 met zijn 56 minuten de eerste echte hoofdfilm met Laurel en Hardy. Bij de previews was de lengte 70 minuten, maar reacties van critici en publiek leidden tot forse inkortingen. De preciese inhoud en lengte van de buitenlandse versies is niet bekend. In opzet was de film bedoeld als een twee-akter die een soort parodie moest zijn op de grote ftlm The Big House die pas door M-G-M was uitgebracht. &lach zou gebruik kunnen maken van het kostbare decor dat op het terrein van M-G-M voor dit gevangenisdrama was gebouwd, maar partijen konden het op het laatste moment niet eens worden over de voorwaarden. (Als tegenprestatie zou zijn geëist dat Laurel en Hardy werden uitgeleend voor een hoofdrol in een M-G-M productie). &lach zag zich voor de noodzaak geplaatst zelf een decor bouwen. De kosten bleken zo hoog te zijn dat dat Pardon Us alleen geld zou kunnen opbrengen als er een hoofdfilm van werd gemaakt. Stan en Ollie komen in de gevangenis terecht omdat Stan ces met Parden Us te continueren. Na Parden Us werd Be Big voor de buitenlandse markt samengevoegd met Laughing Gravy , en Chickens Come Home opgerekt met twee variété-nummers. Daarna werden geen buitenlandse versies meer gemaakt. Tegen zijn interviewer Randy Skretvedt vertelde Hal &lach dat hij ermee stopte op verzoek van M-G-M, de maatschappij die zijn films distribueerde. Nasynchronisatie was intussen gemeengoed geworden, maar de bioscoopexploitanten in Zuid-Amerika waren daarmee niet tevreden. Zij wilden dat niet aIJeen Laurel en Hardy, maar alle films in het Spaans zouden worden opgenomen. M-G-M zag daar geen kans toe - Stan en

698

Ollie in gebroken Spaans was grappig, maar John Barrymore kon zich in een zwaar drama nu eenmaal geen accent veroorloven .

MR. CASALS De serie was in de herfst van 1929 begonnen met Night Owls. Volgens een artikel van Bob Dickson in 'The Laurel & Hardy Magazine' wordt de extra lengte van ruim een kwartier in dit geval hoofdzakelijk veroorzaakt, niet door extra scènes in te voegen, maar door scènes van de originele versie wat op te rekken met extra stukjes dialoog of visuele toegiften. Alleen het slot is totaal anders. Stan en Ollie worden naar de gevangenis gebracht in een open auto, gevolgd door de commissaris in een tweede auto. Als ze langs een boom rijden, springen de jongens omhoog naar een laaghangende tak. Ze vallen neer in de auto van de commissaris die van de weg raakt en in een vijver verdwijnt. In Below Zero wordt Ollie die als straatmuzikant aan een bas plukt, door een vrouw aangesproken als Mr. Whiteman (hij lijkt inderdaad verbluffend op de orkestleider Paul Whiteman ), in de ruim 8 minuten langer durende Spaanse versie Tiembla y Titubea ('Huiverend en Rillend') wordt dat 'Mr. Casals'! Verder zijn er extra scènes met de 'blinde' bedelaar en de politieagent. De samenvoeging van Be Big en Laughing Gravy bevat zoals eerder opgemerkt de afscheidsscène in het Spaans, die voorzover we ons kunnen herinneren precies op de Franse versie lijkt. Laughing Gravy is voor de rest ook getrouw 'nagefilmd', maar Be Big bevat nogal wat toevoegingen. Het aan- en uittrekken van Ollie's laars duurt nog langer dan we gewend zijn. Om beter houvast te hebben, bouwt Ollie zijn schommelstoel om tot BLOTTO 15

.....

o.

OIy,

::..~

L A C

~ ACHTER N

SLOT

EN GRENDEL

eigen gebrouwen bier verkoopt aan een politieagent die hij aanzag voor een treinconducteur Het drankverbod was in 1930 nog steeds van kracht in Amerika. Volgens Skretvedt werd voor de buitenlandse versies en andere wetsovertreding bedacht - een incident met vals geld - omdat de 'prohibition' buiten de V.S. niet voldoende bekend zou zijn. Uit advertenties die in Nederlandse bladen werden geplaatst blijkt dat in elk geval in de Duitse versie het motief van de illegale drankverkoop was gehandhaafd. De niet-Engelstalige versies werden in het buitenland met gemengde gevoelens ontvangen. De uitspraak van de jongens was soms zo houterig en nadrukkelijk (in het geval van de Spaans-sprekende Laurel bijvoorbeeld) dat afbreuk werd gedaan aan de inhoud van de films. Maar de accenten en versprekingen konden ook komisch werken. Toen ze in Europa op tournee gingen was het voor Luarel en Hardy een bijkomend ongemak dat ze steeds moesten uitleggen, vooral aan de Fransen, dat ze de taal absoluut niet meester waren. In hun studie 'Laurel & Hardy' schreven Raymon Borde en Charles Perrin: 'Laurel én Hardy hebben in 1930 geprobeerd zelfhun dialogen in het Frans uit te spreken. Ze hadden een afschuwelijk accent en waren zichtbaar gegeneerd. Zonder twijfel lazen ze de teksten van een bord dat buiten beeld was geplaatst, hetgeen de actie vertraagde. Maar door deze ervaring kwam men op het idee hen te doubleren met hetzelfde Engelse accent. Alle acteurs die aan de nasynchronisatie hebben gewerkt, in Hollywood of Parijs (Frank O'NeiU, Richard Oesterman, Fernand Rauzena, enz.) hebben een imitatie gegeven van deze kunstmatige dictie die de films vervalste want in de originele versie spraken Laurel en Hardy correct Engels. Het gaf aan het komische een parasitair element dat overigens niet zonder charme was. Men is zo gewend aan dat taaltje dateen nasynchronisatie zonder accent nu over zou komen als verraad.'

A.R. VOORJAAR 1991

699

REEL 1 PAGE 13

6

MCO Isebelle looks f.g.

Isebelle Boys, boys, stop thls fool1shDoss.

27 B 434

MCS sten end 0111e start to put on coets - Sten gets his em In 0111e's ooet-sleeve - 0111e pulls coet ewey - chokes Sten Sten cr1es - 0111e pushes Sten rt. Sten We are hurrying. I oan't do 1t eny qulcker then we are. I've got ••• 0111e Ghe me my coetl You elweys ••• • Isebelle (o.s.) Boys, boys, boys, boysl Stop it! Stop it! Now, sey! L1sten. Came on, now! Cut out the foo11shness end let's gat golng. 0111e Ohhhl Gat out! Isabelle (o.s.) Come on. Oh, you two!

0

us

5

MS Man and Women in swing - the Y look f. g. - wave. Man & Waman

Goodbyel MS Car s1nks lnto muddy di tch - nearly d1sappears tram slght group reaots - Stan ar1es - Isabelle end Kay yell - KBnnedy III1tters - dog barks - Kennedy, Sten, 0111e and Kay sink: belo. surface - Kay rises to the surface. (ad libs) FADC OUT

BLOTI'O pa.bI1oeert ia lIfIeveriD. lfJD de oriIiDele 'euWq eootiaait;y vaD de korte fIha 'Perfect

riii~~iiw2ïiiiiiiil

DaT (1. .), . . . . die .. ~

door de Bal Boech Stw:Uo.. Het document dat in de nummers 11, 12, 13 en 15 van dit tijdachrift in faeaimile wordt gereproduceerd (licht verkleind), is een nauwkeurige blauwdruk van de film, Die was nodig voor betvastlegen van bet copyright en ~--:-:::--:-:::-::~-:-_ _ _:--_---' k bov ndien orden gebruikt als ..., DE FOTO'S: Deze -orotl.,. on e w .. _,1111'11111 ' - ' - lilt • volgende lIP" leidraad bij nieuwe montages en voor '_IWI ••• a: a-.ltrll_IInIaI_.-.: vertalingen.

Deze achteraf gemaakte 'cutting , 'ty'. d .I_ _ 'L.._'~ cootinw 18 ua geen ............- 011 8CI8JW'ÏO. Ze bevat een korte beschrijving van elke opname afzonderl\jk, een tranecriptie van de bijbehorende dialoog en een aanduiding van ge-

luideeft'ecten. De eente verticale rij cijfers is de nummeringvandeopnamen.Detweede rij geeft oplopend de lengte in voeten aan, terwijl de derde rij de 700

'DA, GA en 21 a. ~ toto: 448. De - - . . . - - lIJn .. .,...... In • . . . . . . . . . . . . (8IaIID 12), . . . . . . . . . . In • • lDllphld.IleIn .. _ I a " " ,

:\lCC: mNlium dost· up :\lS: m('dium shot CC: dost· up :\lLS: m('dium lonl{ shot f.I{.: fOl'('I{I'ound; o,s,: off S('I'('pn; I't: ril{ht; If: Ipft

aantallen weergeeft van de afzonderlijke beelcljes
471

29B 495

get started.

12

,,-

28B

Le~'s

Sten falls into scono lf - Ollie enters Ir - climbs in car Sten sits In front soot - 011ie tr1vs Q'nrt~ Sten end 011ie tip their hots - group,in re ar seat of cor, wave. Isobello Come on, boys! Lot t s hurry, now 1 Kay He isntt golng to hurt your foot. Nbw, stop it! (unintelllgible) Voloes (o.s.) GoodbyeJ Goodbyel 0111e & Sten Goodbye. goodbyeJ ISobolle &\ Kay Goodbye, goodbyel

Goodbye!

Goodbye!

Goodbyo! Voloos (o.e.)

Goodbye!

30 B 498

7

1&3 Group in car - 0111e steps on starter - turns b.g. -rp-:-.cts -

seratches his head - Sten reaches tor choke - 0111e slaps htm pushes htm out ot cor - 0111e starts out - looks b.g. Sten We're going, now. Isabelle I hope so.. Kay

REEL 1 PAGE 13 VOORJAAR 1991

#

Come on, Olivar, step on it. /1st's gat go1ng. Goodness meI Ston { Step on lt, Ollle! 0111e 1'11 step on you in Q minute -- aod don't call me 0111e. Take your hands orf. And gat 'outl IS8be1l6 Boys, now 1et's start soon. Come on! (COnt'd.) 701

NO.

FEET

FRAMES

DESCRIPTION

REEL 1 PAGE

14

Stan

NO.

FEE'1'

:FRAMES

011 ie

32B

600

12

Group (in oar)

011ie Wl.ks l t - sttrts te crank oer - Stan sits in front seat - presses horn button - Ollle yells - runs b.g. '- walks t.g. - starts to erank ear aBain. (ed 11bs o.s.) (SOmID: Horn) Isabelle (o.s.) Ncw, that isn't a nice way to talk at all. Kay (o.s.) Aren't you ashamed ot YOlU'selt? 011ia Ohhhh! Kay (o.s.) Oh, oome on, let's goJ

!of)

MS Sten ln our - smokG pours from under hood os explosion is board - Ollie falls otf 11'. -(yells)

34B

610

JlB

751

12

Man end Women Goodbye, goodbye! 0

MlS Group in oar - Ollie waves - motor e%p1odes - smoke pours

4DB 774

13

},f3

trom under hood - group get rut ot oar - Ollle rune f.g. starts to 11ft up hood - Stan starts b.g. (yells - ad libs) Iae.belle Gat out of here, quick! ~ryl Key Gat out of here! Do some1ilingl Kennedy lilrry up! Gat out of here! Do samething: Do S)mething! Q11dc'

MS OUie enter. l f gesturos - group in oor - CA1ERA PANS IF as Ollle walks to front of aar - camnoncos to cronk - Ston rcachos doun - pulls olutch po dal out ot oar - throws it out onto straot - Öll1B'VOlko
CE Shootlng aoross motor at Ollle looking f .'g. - water enters scene trom rt. - shoots across motor - strlkes 011ie in the face - stoam rlses from motor. (ad libe)

4313 791

9

MCS c:Al~ PANS UP as OOll1e rises tram bGhind hood - ,lower3 it water drips trom him - hE) wipes his foco - roacts. (ad libs)

44B 806

6

113 Grrup - peoplc on sidowalk in b. g. - Man enters lt - pulls Stan around - wator hits him in the face - he takes hoao ..ay trem Stan - exits lt - 011ie starts b.g. (ad libs) Van Givo me that hoso'

45 B

14

MCE Sten and 011ie - peop1e in b.g. - 0111e crosses to stan chokes htm - Stan coughs - he chQtes 011ie - Ollie pushes Sten t.g. - (ad Iibs trom poop1e in b.g.)

lly goodness I

J1B

fl.i7

12

7"5J

REEL 1 PolGE 702

2

14

MCE 0111e looks et pedal - takEls Stan's hat oft - hits Stan ovor t~ hoad with pedal - Ston rubs his hoad - slido3 over on his slde of tho seat - putfl hot on - O1lie rooches do~ inside cor - starts lt. - St311 eries.) (SOUND: Gong) Ol,.Uo ''; ' ' i Now, get ovor thoro! ':..rut koop your hande to yauraclfl MUI Qroup in oor - Ol11e walka 11' - cranks ee;r - motor starts Stan gots out of car - thoy both got in - the dog berk6 - Ston tips his hat - theyoll look f.g. (ad libs - yolls) (SOUND: Motor Noise) lsobello Why don't they stop arguiIlB l1ko toot? (o,nt'd.). BLOTTO 15

Hose lying on lawn - water runs frem it .. Stan enters r.t •• runs b.g. - picks Up hoae - starts f.g. - (ad llbs - yells o.s.) Voioos (ó.s.) Bey, what's the matter? The car'v ofirel 011ie (0. Se ) You slt thore llke a lot of bumps. MCS 011io looking under !lood - smoke pours trem oar - Sten enters 1f \1ith hoso - lifts up opposite hood. (ad Ubs - yells) Vol 00 Tbe car' s sfire! Vo1ce Better ea11 thc fire .department.

Kay

"/>B

Group (o.e.) Ooodbye!

39B 755

oar entors rt - exits l.t.g. - 01110 rises.(ad libs - screams) Vol00 (o.s.) Gct off the stroot, will you?

Isobelle

MB Man and Women in BW ing - ther wave.

Goodbye t goodbyel

MB Straat - 01110 enters r.t.g. - folls to stract - dodgos os

2

Voices (o.s.) Ooodbye, goodbY'l!

MCE Sten in front aeat ot oor - he reachefl ovor - pulls down spark lever.

2

Nbw it'a going to run. Goodbyel

olw, shut up!

3lB 573

15

Isabelle

37B - Cont' d.

Wbat' s the ldea?

REEL 1 PAGE

DESClUP'lION

822

Womnn Oh, myl REEL 1 P.AGE VOORJAAR 1991

15

Ohhhh:

He' s chot1ng h1mI Stan Ma applE) r

(Cont'd.) 703

NO. :rEET FBAMiS

REEL 1 PAGE 16

DES
45B -

Cont'd.

46B 845

6

Stop itJ

:w.s Stan falls against ear - motor starts to run - OlUe yelis Sten end 011ie cl.1mb intc ear - they wave to peop18 on s1d8Walk in b . g . - people nave. (ad lib'goodbye J to end of reel ) Ollle Don't choke me l1ke thatl Oh, it's running: 'fhe earts runningf Gat in quiekJ Woman They're all going on a pleni e. Voices Goodbye 1 Goodhye 1 Goodbye ! MIS Group in oer - they look t. g. - wave - Stan tips his hst -

people in b.g. wave - ear exits lr - people run t.g. to street wave - yel l. (ad libs - laughter) 011ia & Stan Goodbye! Goodbye 1 Vo i ces (o.s. ) Goodbyel Kay & Isabe11e Goodbye! (}roop on sidewalk Goodbyel LS Groop in oar - they wave - CAMERA P~ Oer lr errond corner -

it starts te exit lt. (ad libs ) Olile & Stan Goo dbye I Goodbye! Goodbyel Kay & Iasbelle C'toodbye l Goodbye ! C"roodbye! Voices (o.s. ) Goodbye ! Goodbye! Goodbyel

49B

881

12

MIS CAMERA P,AN:; Oer t.g. - lt drives past lc.:Lterns and s1gns

denoting elosed road - storts across muddy pool - starts to s1nlc in mud - groop in eer still looklng baek. (ad libs ) (SOUND: ~g barks ) Group Goodbye ! Ooodbyel Ooodbye 1 50B

A~

2

MS Car s1nks into JIllddy di toh - nee.rly dlsappee.rs trom slght group re.ets - Stan aries - Isabelle end Kay yel l - KBnnedy III1tters dog berks - Kennedy, Sten, 0111e and Kay sink below surtace - Kay rises to the surtace. (ad Ubs ) F.Al)B OUT

5lB 899

1

F.ADE IN

T HE

E

ruD FADZ OOT

CJ:I7

0

FINISH EN]') PART ~.~ . " PERYi:CT DAl '"

Hal Roach Comedy REEL 1 rAGE 16 704

BLOTTO 15

In h et vorige nummer van BLOTI'O k on op de valreep melding worden gemaakt van het verschijnen van twee nieuwe uitgaven. Hier volgt een uitgebreid er bespreking van deze boeken

BOEKEN ANTIHELDEN Wes D. Gehring, hoogleraar aan het Department of Communications van de Bali State University heeft met een studie over Laurel en Hardy zijn vierde bijdrage geleverd aan de reeks 'Popular Culture Bio-Bibliographies' van de Amerikaanse uitgeverij Greenwood Press. De vorige delen waren gewijd aan W.C. Fields, Charles Chaplin en de Marx Brothers. Deze bio-bibliografieën zijn pure naslagwerken, voorzien van uitgebreide indexen, jaartallen lijsten en de nodige verwijzingen en bronvermeldingen. Gehring geeft er blijk van dat hij voor zijn laatste boek veel heeft gelezen, van de bekende biografieën van McCabe, Guiles en Skretvedt en de knipsels in de archieven van het British Film Institute en de Cinémathèque Française tot de fanbladen en brieven aan de muur van het museum in UIverston. Het resultaat is o.a. een zakelijke, gedetailleerde biografie die het eerste deel vormt van dit ruim 300 bladzijden tellende werk. Enkele korte artikelen die destijds in Amedrikaanse filmbladen zijn verschenen over onmoetingen met Laurel en Hardy zijn herdrukt onder de titel 'Period Reflections'. Een ander deel bevat een kritische bespreking van een VOORJAAR 1991

groot aantal boeken en tijdschriftartikelen. Onder het hoofd: 'Stan & Ollie, the comic antiheroes' geeft Gehring zijn eigen analyse van de betekenis van Laurel en Hardy. Hij beschouwt het duo als de eerste echte antihelden van de komische film. De komisch antiheld, die in de plaats kwam van slimme types die alle tegenslagen overwonnen, 'probeert orde te scheppen in een wereld waar orde onmogelijk is', aldus Gehring. Het type ontstond in Amerika in het begin van deze eeuwen kwam in de jaren twintig tot volle bloei in het tijdschrift The New Yorker, dankzij humoristen als Robert Benchley, James Thurber en S.J. Perelman. Wes D. Gehring: 'Laurel & Hardy, A Bio-Bibliography'. Greenwood. Press, New York, Westport-Connecticut, Londen, 1990. ISBN: 0-313· 25172·X. Adres uitgever: P.O. Box 5007, Westport, U.S.A. - CT 06881. Prijs (hardcover): $49,95.

SPOT OF TROUBLE Ter gelegenheid van het honderste geboortejaar van Stan Laurel in 1990 heeft Moonstone Press 'The Comedy World of Stan Laurel' door John McCabe herdrukt en voorzien van nieuwe illustraties, een filmografie en het tot dusver ongepubliceerde script van 'A Spot of Trouble' Deze sketch hebben Laurel en Hardy opgevoerd tijdens hun Britse tournee van 1952. Het verhaaltje is gebaseerd op de korte film 'NightOwls', maar er is aanzienlijk meer tekst, vooral in de openingsscène die niet in een park, maar in de wachtkamer van een klein stationnetje speelt. In het boek is het oorspron-

kelijketyposcript(waarvan het slot overigens ontbreekt!) van deze sketch gereproduceerd. Het is aan de uitgever beschikbaar gesteld door Stan's dochter Lois Laurel Hawes, die ook voor veel van de nieuwe illustraties heeft gezorgd. Daaronder zijn foto's uit het familiearchief en filmstills en -advertenties uit Stan's begintijd die we nog nooit eerder hebben gezien. Voor het overige is het boek op twee pagina's na die opnieuw zijn gezet een 'fotografische' herdruk van de eerste editie die in 1974 verscheen. Aanvullende informatie om het boek 'up to date' te brengen wordt verschaft in de vorm van voetnoten. John McCabe: 'The Comedy World of Stan Laurel'. Moonstone Press, Beverly Hills, 1990. ISBN 0-940410-22-2. Adres uitgever: Moonstone Press, P. O. Box 142, Beverly Hills, U.S.A. - CA 90213. Prijs (paperback): $12,95

BLADEN Van t ijd tot t ijd worden in d eze 'Marktberichten ' zu st erbladen van BLOTTO besproken. Want het kan niet genoeg gezegd w orde n : zonder deze bladen zou dit blad niet zijn wat h et is: d e wiegen van d e jongens stonden nu eenmaal in Engeland en Amerika en u it deze landen komt ook d e m eeste informatie. INTRA TENT JOURNAL

Het laatste nummer van de 'Intra Tent Journal', verschenen aan het begin van de afgelopen winter, ver-

toont helaas tekenen van bloedarmoede. Op grond van teruggang in het aantal abonnee's moest goedkoper papier worden gebruikt en de steunkleur kwam te vervallen. De ITJ is het officële orgaan van de Sons of the Desert; elke afdeling of'tent' is verplicht tenminste één abonnement te nemen. De plotselinge teruggang in het aantal abonnee's heeft welllicht te maken met de overschakeling, begin vorig jaar, van tijdschriftformaat naar kranteformaat. Hoofdredacteur MacGillivray laat zich over de oorzaken niet uit, maar verwacht dat de volgende krant er weer uit zal zien als vanouds. In het lopende nummer o.a. nieuws over de inkleuring van L&H -films op video (zie ook de actuele pagina's van deze BLOTrO), de plannen voor een Oliver Hardy Center in Hardy's geboorteplaats Harlem, Georgia, de komende conventie in Las Vegas en columns van de ITJ-correspondenten die rapporteren over de activiteiten van plaatselijke'tenten. Over het Europese vasteland wordt zelden iets gemeld. Inlichtingen over abonnementen: L&H-Fonds, Postbus 870, 1200 A W Hilversum. TWO TARS JOURNAL

Toch gebeurt er ook op het vasteland van alles. In Duitsland is de TwoTars Tent van Solingen nog steeds zeer actief (een nieuwe tent is onlangs opgericht in Stuttgart), o.a. met het uitgeven van de 'Two Tars J ournal', een blad dat onregelmatig verschijnt en in enkele jaren stevig in omvang is gegroeid. Het is opgezet volgens het plakboek-principe en uitgevoerd in fraai fotocopiëerwerk. In 705

een van de laatste nummers maakt de redactie melding van contacten in het 'Oosten'. In het Westen is alles al vruchteloos doorzocht maar men hoopt in archieven in de voormalige DDR Duits-gesproken L&Hfilms terug te vinden. Verder worden enkele knappe schetsen afgedrukt, die beeldhouwer Ulrich Mader uit Düsseldorf heeft gemaakt als voorstudies voor uit hout gesneden beelden van Stan (perehout) en Ollie (lindehout). Grand Sheik Wolfgang Günther heeft in zijn huis in Solingen een klein L&Hmuseum ingericht dat na voorafgaande afspraak is te bezoeken. (Tel: 09-49 212 816109). Hetlaatste 'Scrapbooklet' van de TT-Tent is een dubbelnummer van 28 pagina's (No 4/5), gewijd aan de L&H -strips in het vroegere Britse blad 'Film Fun'. Inlichtingen: W. Günther, Bismarckstrasse 23, 5650 Solingen, Duitsland.

bij wat er aan L&H te zien is (geweest) op de Britse televisie en wat er aan beeldmateriaal nieuw op de markt verschijnt. Vooral dat laatste is interessant, omdat af en toe zelfs aan Super 8 wordt gedacht. Een nieuwigheid op videogebied: sinds kort zijn in de U.K. voor~4,99cassettes te koop onder het label Tasley Leisure metzeggeenschrijve één twee-akter per cassette. Vijf titels worden in 'The Bowler Dessert' als redelijk goed gewaardeerd. Hoofdredacteur McIntyre heeft onlangs een 'special' uitgegeven, getiteld 'The Early Years' waarin herdrukken zijn opgenomen van artikelen uit de eerste negen nummers van het blad (1976 tot 1981). De prijs is 80p. Inlichtingen: WilliamA. Mclntyre, 39 Bankhouse Avenue, Largs, Ayrshire, Schotland, KA30 9PF. MAGENTA Schetsen van Ulrich Mader (overgenomen uit de 'Two Tars Joumal')

THE L&H MAGAZINE

In het laatst verschenen nummer van 'The Laurel & Hardy Magazine' (Vo1.3 No 1), een uitgave van de Helpmates Tent in Londen, staat naast andere wetenswaardigheden een artikel van Ron Blyth en Rob Wright, de makers van de aflvering van de South Bank Show (London Weekend Television) die gewijd was aan Stan Laurel. Wrightis lid van de Helpmates Tent en zijn contacten met de achterban in Los Angeles hebben een voorname rol gespeeld bij de totstandkoming van de documentaire (zie ook het 'Plaboek' in dit nummer van BLOTTO). Het is ironisch dat wel een interview kon worden gemaakt met de (toen) 98-jarige Hal Roach die zich heel coöperatief opstelde, maar dat de overgrote meerderheid van diens films, als gevolg van 706

copyrightkwesties, niet beschikbaar waren voor korte illustratieve fragmenten. In plaats daarvan zijn clips gebruikt van de enige Roach-films die al sinds jaren in andere handen zijn, Bonnie Scotland, Fra Diavolo enBabes in Toyland. en van Flying Deuces. De meeste interviews, onder andere die met Lois Laurel, Hal Roach, Randy Skretvedt, Trudy Marshall, Roy Seawright zijn gefilmd tijdens de viering van Stan's honderdste geboortedag op Catalina Island. Het vraaggesprek met acteur Booth Col man werd afgenomen in Stan's vroegere appartement in het Oceana Hotel in Santa Monica .. Inlichtingen over abonnementen: Mrs. Joan Robertson, Flat 21, Tankerton Hotel, Tower HW, Whitstable, Kent, Engeland.

THE BOWLER DESSERT

Het Schotse kwartaalblad 'The Bowler Dessert' drukt in het Winternummer 1990/91 (No 39) een artikel af van de amerikaanse professor Wes D. Gehring, dat op het eerste gezicht een fragment lijkt uit diens nieuwe boek over Laurel en Hardy (zie vorige pagina onder 'Boeken'). Bij nader inzien blijkt het een uitgebreide versie te zijn van het hoofdstuk 'Encore: An Interview/ArticIe Collage'. Gehring deelt mee dat hij deze techniek van het aan elkaar weven van elders gepubliceerde interviewfragmenten in zijn colleges gebruikt om een 'eigentijdse' kijk te geven op een relatief verre historische figuur. Naast de gebruikelijke artikelen over de eeuwfeestvieringen houdt 'The Bowler Dessert' (de spelling is correct) altijd nauwkeurig

Een vreemde eend in de bijt is 'Magenta', dat met een verschijningsfrekwentie van drie maal per jaar bijna aan zijn derde nummer toe is. Dit is geen L&H-tijdschrift, maar een blad vol 'rare plaatjes' (samensteller Bert Haagsman zegt het zelf), metduidelijke teksten uitleg, In nummer 2 bijvoorbeeld veel aandacht voor oude Super 8 doosjes van CastIe Films en andere merken die nu door video verdrongen zijn. 'Jammer', vindt Magenta, 'want hoe kneuterig zo'n ratelende projector tussen de schuifdeuren ook kon zijn, je had wel het gevoel dat je naar film zat te kijken.' Wat een bespreking in BLOTTO rechtvaardigt is een blad in het blad, genaamd 'The Kitchen Cynic, periodiek eerbetoon aan Edgar "slow bum" Kennedy' De 'Kitchen Cynic' ter grootte van één pagina schenkt ons een vijftal zeldzame foto's die Edgar tonen BLono15

Wie helpt mij? Wie heeft het boek 'Laurel en Hardy Compleet' van Thomas Leeflang. Maakt niet uit of het wat beschadigd is. Zou het heel graag willen overnemen voor een goed bedrag plus verzendkosten. Tel. 013 348368 na 18.30 uur.

in zijn kwaliteit van 'komische second lead in tientallen bekende en - vaker onbekende speelfilms.' Magenta, een blad dat het zonder betaalde advertenties doet, is van plan Kennedy ook in komende nummers te eren, al dan niet door middel van 'The Kitchen Cynic'. Een abonnement kost F 20.- voor vier nummers. Inlichtingen: Magenta, Postbus 2676, 3500 GR Utrecht.

VOORJAAR 1991

L&H-verzamelaars Pau! en Freek konden zo moeilijk aan spullen komen, dat ze acht jaar geleden besloten ze zelf te gaan maken. Intussen puilt hun atelier uit van staande. liggende en zittende Stan en Ollie's, samen en apart, klein en groot, bustes en koppen in reliêf om aan de muur te bangen. Maar ook tekeningen en schilderijen zijn voorbanden. Het adres: Freek Windt, De paap 20, 9931 BWDelfzjjl, Tel, 05960-15190

'If

Wie wil mij helpen aan films en korte stukjes van Stan en Ollie op video daar ik nog een heleboel niet gezien heb, eventueel om te copiëren en tegen een redelijke vergoeding. U zou mij er erg blij mee maken. Tel.: 02297-2590 L&H-verzamelaar zoekt kontakt met medeverzamelaars om gegevens etc. uit te wisselen. H.R. van der Most, Via Farini 8, Roteglia (RE) - Italië Te koop gevraagd: Super 8 films met Laurel en Hardy. F. Schreij. Telefoon 04194 - 2618

Wanted: Hats Off(1927) and Battle OfThe Century (1927), on Super-8 or VHS-PAL video. L. Hendrickx, Abtenlaan 9, 6461 JG Kerkrade, Holland. Aangeboden: Diverse Super8mm films, o.a. That's My Wife, Leave 'Em Laughing plus div. Sennett twee-akters. Prijs: F140.per film. Telefoon 071 Te koop: het kleinste L&H-boek ter wereld: 'Dick + Doof, Stan Laurel und Oliver Hardy'. F14.Harry Hoppe, Oberkasselerstr. 84, 4000 Düsseldorf 11, Duitsland.

707

,

BIBLIOGRAFIE

DEDENKERS Stan en Ollie zijn personages in het schimmenrijk van de film. Zij hebben de gestalten van Stan Laurel en Oliver Hardy. Tot zover de feiten. Dan komen de vragen: Wie heeft Stan en Ollie bedacht? Wie bepaalde van film tot film, van scène tot scène, hun acties en de inter-actie tussen de twee? Waren daar regels voor opgesteld, of deed men zomaar wat? Hoe steken de karakters van Stan en Ollie in elkaar en waardoor wordt hun onderlinge relatie bepaald? De denkers die zich het hoofd hebben gebroken over het hoe en waarom van Stan en Ollie vinden we vooral in kringen van letterkundigen. Een samenvatting van enkele observaties en theorieën.

D

AT HET vooral schrijvers zijn die nadenken over Stan en Ollie geeft op zichzelf te denken. Komt het misschien doordat het bedenken van personages behoort tot het vak van de schrijver, voorzover hij zich op fictie toelegt? Stan en Ollie moeten hem dan wel intrigeren, want wie bedenkt nu z6iets? Zeker niet in de eerste plaats iemand die zich alleen van het gedrukte woord bedient. Deze filmpersonages krijgen hun kleur en diepte door hun acties, mimiek en spaarzame dialogen. Een gedachtenwereld waarvoor het gedrukte woord het geëigende expressiemiddel is, is bij deze filmkomieken tot op grote hoogte afwezig. Toegegeven, de medewerkers van Hal Roach Studios die de scenario's bedachten en opschreven werden soms ook 'schrijvers' genoemd (meestal 'gagmen'), maar hun eerste zorg was toch het beeld dat in 'story conferences' werd besproken. Wat ze daar later van opschreven, werd niet zelden door de komieken verscheurd zodra het filmen begon. 708

Stan Laurel wilde zich liever niet uitlaten over de achtergronden. Hij stelde zich op het standpunt dat Stan en Ollie waren ontstaan in de praktijk van het filmen, waarbij rekening werd gehouden met de reacties van het publiek bij proefprojecties. Maar een afdoende verklaringvoor het ontstaan van de personages van Stan en Ollie is dat niet. De 'trial and error' methode had evengoed kunnen leiden tot karakters die van film tot film anders waren. De vraag blijft: wie of wat zijn die wezens, die door Laurel en Hardy zelf werden aangeduid als 'ze' en 'de jongens'?

MENSENKENNER In een opstel getiteld 'Oliver Hardy als denker' geeft Kees Fens een karakterisering van Ollie als een man die een niet te ontmoedigen vertrouwen heeft "in degene die hij denkt te zijn : een heerser, een man van de wereld, verre de meerdere van Stan Laurel, een mensenkenner en zo verder." Het eigenlijke onderwerp van het essay is niet Ollie maar de letterkundige Lodewijk van Deyssel of all

people, en in het bijzonder diens verslag van een reisje naar Parijs, dat van Deyssel in 1883 maakte samen met Frank van der Goes. ('Het Ik! Heroiesch - individualistische dagboekbladen', verschenen in 1978) Professor Fens geeft en passant een aardige karakterschets van Ollie als "de gewaarschuwde man, die niet eens voor zichzelf telt." Denkt Oliver Hardy eigenlijk wel, vraagt Fens zich af, en het antwoord is: "Niet zo veel geloof ik en van dat weinige nog het meest aan zichzelf en aan degene die hij denkt te zijn. Het vermogen tot abstractie is hem in elk geval vreemd, want geen enkele gebeurtenis, hoe hard die ook kan aankomen, wordt verwerkt tot een ervaring waarvan hij leert. Hij blijft steeds door dezelfde dingen verrast. worden . De buitenwereld bestaat uit louter individu~le concreta, die hem de baas zijn door de uniekheid die ze voor hem hebben." De overeenkomst tussen Oliver Hardyen Van Deyssel is dat beiden zich gedragen als de wereldveroveraars die ze niet zijn. Het verschil: Van Deyssel is zich daarvan bewust. Hij en Van der Goes zijn "twee veroveraars, die weten dat hun zwaard van hout is" Het mislukken van hun onderneming werkt dan ook niet humoristisch zoals bij Hardy, maar "hoogstens koddig"

AMNESIE Stan Laurel komt in het betoog van Fens nauwelijks voor. Hij is de hoofdpersoon in het essay van Bernlef: 'Twee heren zonder verleden' Voortbouwende op Laurel's definitie van Stan en Ollie als 'two minds without a single thought' (een variatie op het gezegde 'two minds with a single thought1 oppert deze schrijver dat het ontbreken van het vermogen om gedachten te ontwikkelen een gevolg is van de omstandigheid dat Stan en Ollie zich niets of vrijwel niets kunnen herinneren . In die sferen van amnesie ontbreekt het verleden. Kees Fens: 'Ollver Hardy als denker en andere opstellen. Bespiegelende opstellen naar aanleiding van Nederlandse en buitenlandse b0eken.' Ouerldo's Uitgeverij BV, Amsterdam, 1982 Mullsch : 'Wenken voor de jongste dag' De Bezige BIJ, Amsterdam, 1967.

HarT)'

J . Bemlet: 'Op het noorden'. Querldo's Uitgeverij BV, Amsterdam, 1987. ISBN 90 214 5187 5 Colln WIlson : 'The laurel 10 Hardy Theory of Con.clou.ne..'. Broadslde Edillons, Robert Brlggs Assoelates, MIII Valley, C8l11omla, 1986. ISBN G-931191-04-1

BLono 15

Bernlef citeert een essay van Harry figuren beschouwen zij als gradueel: sinds Freud. Hij ziet het eerder als Mulisch uit 1953, waarin Chaplin als Stan denkt niet - Ollie denkt alleen een depöt van vitale energie dat, zo tragische figuur wordt vergeleken met aan zichzelf; Stan herinnert zich niets speculeert hij, in verbinding staat met Laurel & Hardy, bij wie tragiek ver te - Ollie herinnert zich in de verte nog de rechter hersenhelft. zoeken is. De conflicten en spannin- wel iets; Stan is dom - Ollie is iets Dit is het hoofdonderwerp van Wilgen zoals die bestaan tussen Stan en minder dom (maar in de woorden van son. Zijn theorie, die stoelt op wetenOllie zijn volgens Mulisch bij Chaplin Hardy zelf eigenlijk dommer, omdat schappelijke experimenten door an"verinnerlijkt" en dat maakt hem Ollie dénkt dat hij slim is). deren verricht, gaat over de functies menselijk (en dus tragisch, is de imDe Engelse auteur Colin Wilson van de linker en de rechter hersenplicatie), terwijl Stan en Ollie ieder beschrijft in 'The Laurel & Hardy helft, die hij vergelijkt met met de wevoor zich geen enkele ~;iäüiiiiiiäi r:::;::;;;.;:::;;;;~;:~;;;;;;il tenschapper en de kunspanning of gespleten- I stenaar. heid bezitten, maar dan ~ .Het linkerbrein is ook geen mensen zijn. analytisch, verbaal en Mulisch redeneert dan naar buiten gericht. Het verder dat zij nog het vertegenwoordigt de meest lijken op "goden voorhoede, gericht op de uit de goede oude heibuitenwereld, gereed dense tijd" (.. .) tegelijk om wilskrachtig z'n beneden- en bovenmenmannetje te staan bij selijk." praktische problemen Bernlef zoekt het in en noodsituaties. Het een andere richting. Stan rechterbrein is naar en Ollie zijn geen mensbinnen gericht en nonen, zo gaat zijn redeneverbaal. Het houdt zich bezig met de grote verring, omdat ze hun ervaringen niet verinnerlijbanden, de betekenis en ken en zich dus ook weiwaarde van de dingen. nig of niets kunnen heHoe komen Laurel en rinneren. Iedere situatie, . Hardy hier te pas? Wilook al lijkt die sterk op son roept de komieken een voorgaande, is nieuw te hulp om zijn stellinvoor hen. Zij hebben gen te verduidelijken. nooit iets van het leven Ollie - linkerbrein, begeleerd en staan daarwustheid, taalvaardigdoor weerloos tegenover is de baas. Stan - de de grillen van een onverrechterhelft, het onbeschillige buitenwereld. wuste, de zwijgzame Ook al ontwijk je een bareageert op Ollie. Als Ollie een opgewekte innaneschil, een paar passen verder kun je wordruk maakt, is Stan in den getroffen door neerI de zevende hemel. Stan vallend gesteente. zorgt voor een overDe grote vondst van "Now youw done 1tI" reactie. het duo Laurel en Hardy Volgens Wilson is een is volgens Bernlef dat slechte afstemming van deze onverschilligheid van de wereld Theory of Conciousness' een onder- de twee breinen op elkaar de oorzaak 'overslaat'opdoorLaurelenHardyop scheid dat niet gradueel, maar we- vanveleneurosis.Depersoon, het'ik', gang gebrachte acties. Als voorbeeld zenIijk is. Mulisch duidde er al op functioneert opti]Ilaal als hij erin noemt hij de kettingreactie van het toen hij beweerde dat Stan en Ollie slaagt een samenwerking te bewerktaartengevecht uit The Battle OfThe ieder voor zich geen mens zijn, maar stelligen tussen de de linker- en de Century. "Mijn onbedaarlijk lachen is samen een mens vormen, zoals Dr. rechterhelft, als een opgewekt speluiterst dubbelzinnig", schrijft Bern- Jekyll en Mr. Hyde. Hij weidt daaro- letje ping-pong tot stand komt tussen lef, "ik lach om de totaal gemechani- ver niet uit en de vergelijking kon ook stimulans en feed-back . seerde, de volstrekt onvrije mens, hul- moeilijk worden doorgetrokken want In de oude Freudiaanse opvatting peloos overgeleverd aan destructieve Jekyll en Hyde staan immers voor het is het onbewuste machtiger dan het processen die hij op geen enkele goede en het kwade in de mens? bewuste deel van de mens. Maar dan manier kan beheersen. Ik lach om We komen dichter bij Wilson als de kun je volgens Wilson net zo goed bemijn eigen, niet tegen te houden on- typering wordt uitgebreid tot Jekyll weren dat op een schip de kapitein dergang." als het bewuste, het goede nastreven- alleen maar dénkt dat hij de baas is, de deel van de mens en Hyde als het omdat het het schip nu eenmaal groBernlef en Fens gaan niet in op het duistere onbewuste. Alleen, Wilson ter en sterker is dan de kapitein. Daarmee zijn we dan toch weer bij specifieke van de relatie tussen Stan weigert dit onbewuste te beschouwen en Ollie. De verschillen tussen de als een monster, zoals gebruikelijk Ollie teruggekeerd? H.T.

..

VOORJAAR 1991

709

BIBLIOGRAFIE Aanvulling 1 De bibliografie in BLOITO 14 maakt geen melding van toneelstukken die aan Laurel & Hardy zijn gewijd. Hier volgen de gegevens van vier stukken, waaronder twee musicals, die tussen 1976 en 1984 in première zijn gegaan. David Allen:

GONE WITH HARDY Tom McGrath:

LAUREL & HARDY Dit stuk, dat beurtelings is omschreven als een 'musical play' en een 'theatrical frolic' poogt een herschepping te zijn van de kunst van Laurel en Hardy. De twee komieken komen elkaar in het hiernamaals tegen en halen oude herinneringen op die vervolgens ten tonele worden gevoerd in slapstickscènes en dansjes. Bij de Londense premère in november 1976 door Jack Hockett & Oakly Entertainment Ltd. kreeg het stuk in 'Variety' een zeer ongunstige recensie: het was een dramatisch oninteressant stuk, zo werd gezegd, met weinig ofgeen biografisch materiaal. In 1987 werd 'Laurel & Hardy' opnieuw opgevoerd, nu door het Britse reizende gezelschap Milstream Touring.

Dit stuk is zowel in Engeland als in Australië opgevoerd. Het onderwerp is de relatie tussen Stan Laurel en zijn variété- en levenspartner Mae Dahlberg, die zich Mae Laurel noemde en die Australische van geboorte was. In de versie van David Allen heeft Laurel zich op brute wijze van zijn concubine ontdaan om het hazepad te kiezen met Oliver Hardy, wat op z'n zachtst gezegd niet geheel waarheidsgetrouw is. 'Gane With Hardy' is in 1990, het honderdste geboortejaar van Stan Laurel, voor het laatst opgevoerd, en wel in het Mermaid Theatre in Londen, door de Britse toneelgroep Proteus. Arthur Whitelaw en Mike Landwehr:

BLOCK-HEADS Een musical die het in oktober en november 1984 maar enlele weken na de première in Londen uithie;ld. De Amerikaanse schrijvers hebben geprobeerd dramatische structuur aan te brengen door conflictsituaties te scheppen die in werkelijkheid nooit hebben bestaan. Ook de muziek kon geen genade vinden in de ogen van de critici. 'The Observer' sprak van een 'verpletterende showbiz-achtige banaliteit'. Ron Day en Nicky Paule:

STAN & OLLIE.

ONLY R

710

.~

T E U

Een musical die het de afgelopen jaren tot een beperkt aantal voorstellingen heeft gebracht in provinciale theaters in Groot Brittannië. De première in concertvorm was in augustus 1984 in Ulverston, de geboortestad van Laurel, toen daar een Internationale Conventie van de Sons of the Desert werd gehouden. Het verhaal en de zestien muzikale nummers zijn biografisch. Laurel en Hardy voeren in de vermomming van hun filmpersonages hun eigen levens op, waarbij Stan steeds opnieuw de boel

in de war stuurt, tot ontzetting van Oliver. Volgens 'The Bowler Dessert' waren deze voortdurende onderbrekingen na het eerste tafereel al niet grappig meerr en leidden ze alleen maar af van de serieuze inhoud van het stuk.

William K. Everson: LAUREL UNDHARDYUND IHRE FILME Citadel Bücherei. Herausgegeben von Joe Hembus, 1961 Deze Duitse uitgave van William Everson's boek verdient een vermelding apart omdat de bewerking door Joe Hembus o.a. een uitgebreide tekst bevat van de Duitse komiek Theo Lingen (het zijn televisie praatjes die Lingen als inleiding bij de L&H-films heeft gehouden), en een lijst van Duitse bioscoop- en televisietitels. Ken Owst: LAUREL AND HARDY IN HULL Highgate Publications Beverley Ltd., Beverley, 1990 Een boekje van 98 bladzijden, met een voorwoord van Bernard Delfont, die de Britse tournee's van de jongens organiseerde. Owst beschrijft de geschiedenis van Laurel en Hardyen wijdt twee grote hoofdstukken aan hun bezoeken aan Hull, respectievelijk in 1947 en 1953/54. Het boek bestaat verder uit filmstills, privéfoto's, programma's, enz. Het adres van de uitgever: 24 Wylies Road, Beverley, Great Britain, HU17 7AP. (Met dank .. n Harry Hoppe en Theo Hulzenga)

SINGLE 2

BRIEVENRUBRIEK ,

UV"; ".d

HILVERSUM POSTBUS 870

SINGLE 1 Naar aanleiding van BLOTTO 14 en de discografie die daarin is opgenomen stuur ik u nog een aanvulling op de lijst van singles. Ik bezit een zogenaamde demonstratie-single, die dus niet in de handel is, maar misschien toch van voldoende belang om in de discografie te worden opgenomen. Ik ben er in elk geval trots op! Verder kan ik nog meedelen dat in het boek 'The Gimmix Book of Records' (ISBN 3-283-00029-8) twee plat&n van de Mark 56 LP-serie zijn afgebeeld als picture discs. Dat zijn 'Babes in Toyland' Mark 56 Rec. 577/ USA 1978 en 'Original Motion Picture Soundtrack' Mark 56 Rec. 575/USA 1978. De andere vijf LP's uit deze serie zijn niet vermeld. Gerard Driesen Valkenswaard

Dank voor deze aanvulling. Dit betreft Unbited Artists UP 36107 uit 1976, warvoor gedeelten van soundtracks van Hal Roach Studios zijn gebruikt. Vandaar dat als uitvoerenden worden vermeld 'Laurel and Hardy with the Boston Barbers' Op de B-kant staat het nummer 'The Stan and Ollie Serenade'

BLOCKHEADS

lN; bed on,he l.ves of

LAUREL& HARDY

BLonolS

t;,

(.:Ii G;~"~

VOORJAAR 1991

Als verzamelaar van alles wat met Laurel & Hardy te maken heeft, was ik blij in de laatste Blotto een discografie en bibliografie aan te treffen. Opmerkelijk echter is het ontbreken, in de discografie, van de Nederlandse L&H-single 'Two minds without a single thought', nota bene uitgegeven door onder meer het L&H -Fonds, eind jaren zestig. Peter Petter Amsterdam

U hebt gelijk, ook dat plaatje had er bij moeten staan. Deze 'witte' single was een gezamenlijke uitgave van de Old Time Movie Club en van de

Amsterdamse Filmliga, beide reeds lang ter ziele, ten bate van het L&HFonds. Op de A-kant staat de sketch die Stan en Ollie in 1932 in Londen hebben opgenomen, en op de B-kant sound-track fragmenten.

MOOI Mijn complimenten voor de snelheid waarmee u zich zetwerk en opmaak per computer eigen hebt gemaakt. B1otto gaat er steeds mooier uitzien! J. Schippers Bussum

Pas op! Zodra hette mooi wordt stoppen we ermmee!

Stan en Ollie in Nederland?

STAM EN OUVER

...........

. . . __ ..c:.-Iy c.

c::-.:,._..... _--

.................. • _.Id....... . ......... ...... ................... c::!............ ......... '--1 ..

0Ia-"-"r........

.... Op . . . . . . ..

_011........,. ..

11

U •

1•.•••• 1 AVRO Hierbij stuur ik u een knipsel uit de AVRO-bode van oktober 1965, waaruit blijkt dat Laurel en Hardy toch ooit wel eens in Nederland zijn geweest. Ik vond dit omroepblad tussen een stapel oude kranten in een schuurtje dat moest worden opgeruimd .. Volgens het bijschrift is de foto in de naoorlogse jaren gemaakt in 'onze' studio. Dat moet dus de Avro-studio zijn aan de 's-Gravelandseweg in Hilversum. Nu ben ik toch benieuwd wanneer dit bezoek heeft plaatsgevonden. Waarom heb ik daar nooit iets over gelezen in het overigens puike blad Blotto ? J. Carlier Maassluis

5/

Wij geloven niet dat het bijschrift de waarheid vertelt, ook al is achter de ruggen van Stan en Ollie een affiche te zien met, gedeeltelijk zichtbaar, het woord AYRO. Wij vermoeden dat de foto opgediept is uit het archief van deze omroep en dat de betreffende redacteur op grond van dit aanplakbiljet heeft aangenomen dat de A VRO-studio de lokatie was. Stan en Ollie dragen de costuums van hun Europese tournee 1947/48. Mogelijk is de foto gemaakt in het Sportpaleis in Antwerpen, waar de komieken hebben opgetreden in een gevariëerd programma dat werd opgeluisterd door het pas opgerichte AVRO-dansorkest The Skymasters', met zang van Annie de Reuver. 711

.25 The SouIh BInk Show: Still LeInI . • 0i0ICE: A littIe late, Iinoe iI fel last NIe, TM South Show matka !he c:ent.wy ol !he l.MIcuIWe-bom JefIeI1on, who -.me !he thin half ol l.aureI end Hardy. remÓllÎeCeIlCM fn:lIn lanI', claughter, Lois, end !he 98-yew-old procb:er, HIlI RoecII, IM ~ ~ Laurel's long weit lOf

Clgarettel, Johannesburg; Serie 'Famoul Film Scenes' (Babes In Toyland) van Gallahar ltd, London. MIDDEN: Serie 'Film Stars' van Carreres Clgarettes. ONDERste rij v.l.n.r. : Serie 'Rose Stereogrephs' van Magple Clgarettes, Melbourne, Australl6; onbekende serie (Chaplln); onbekende serie (Lau rel); Serie 'Cinema Stars' van WIII'. B.R. te H. Tobacco Company.

BOVEN: Foto, versch_n In een Britse krant, waarschijnlijk In de zomer van 1988.1n dat jaar werd In Groot-Brlttannl6 een groots opgezette advertentiecampagne gehouden voor Martini Rosso en Sch_ppes Tonic Water: 'Schhh ... you can save SOp by mixing Mertlnl Rosso wlth youknowwho'.

stardom, wtic:h did CItn8 untI his late thirtiee, end hls Cf8IItiYe contributIon te !he pertnerIhip. WhiIe Hardy at end of !he day's shooting - " 011 to I*Y golf, Laurel stayed at !he studio to work on !he editing. l.aureI Mo c»Med many ol !he routines. As. gagman, sayw~, he _ iI!he ChIIpIin cIua. The Z8flIth ol Laurel end Hardy _ ~ briII. They _e happier mailing shorts !hen featIne end by !he Fortiee ~ _e Abbott end Coatello. The programme ie rich m anecdote on ana/ysis, prelerring to let !he films speek fOf

De South Bank Show, een programma van een uur van London Weekend Teievislon, was op zondagavond 6 januari 1991 gewijd aan Stan Laurel. We hebben ervan genoten op onze hotelkamerl H.V. te A. Een illustratie uit 'Het leven In de Crisisjaren 1929-1939', ontleend aan het vroegere weekblad 'Het Laven'. In dit geval betreft het editie 4 uit 1934. De dame tussen Stan en Ollver In kan moeilijk Hal Roach zijn. M.V. te S.

Komisch kwartel

Vier mensen die dagelijks miljoenen doen schateren \-an het lachen. V.J.n.l' Stan 712

BLono15

VOORJAAR 1991

Laurel, Hal Roach, Oliver Hard\' en Telma Todd, vièr grote sterren \-an het ,,,itte doek.

Na het eten zei tante Alice opgewekt : "Jongens. we gaan gezellig naar de biOS. Vanmiddag draalt er een film van Laurel en Hardy." "HOI , de Dikker' JUichte Aad, want hiJ was zelf nogal mollig. " HOI, de Dunner' JUichte Ruud, want hiJ was JUiSt mager. "HOI, de Dikke en de Dunne," JUichten ze toen allebei tegelijk. Een uurtje later zaten ze al In de biOSCOOp. Eindelijk begon de film. Er ging natuurlijk van alles mis. De Dunne liep over een smalle plank over een sloot. Bijna verloor hiJ zIJn evenwicht, maar het ging net goed. Toen was de Dikke aan de beurt. " Die plank houdt het noOll," flUisterde Ruud opgewonden , terWijl hiJ Aad aanstootte. En Ja hoor. krrrrak! De Dikke ging kOPJe onder "Die plank was te dun," vond Aad . " De Dikke was te dik, zul Je bedoelen ." zei Ruud. Even later kroop de Dunne door een kelderraam . En de Dlkke 7 Die kon er natuurlijk nooit doorheen. Halverwege zat hiJ helemaal klem. Hij kon niet voor- of achteruit. Toen de Dunne aan zIJn benen trok. schoot de broek van de Dikke plotseling Ult. Daar hing hiJ In zIJn onderbroek en spartelde met zIJn dikke. witte benen . Dat was natuurlijk lachen geblazen. Aan het eind van de film werd er met gebak gegooid. De geZichten van de Dikke en de Dunne zaten vol met slagroom. De politie werd erbij gehaald, maar zelfs de agenten werden getrakteerd op vliegende taarten . Het w as een dolle vertoning. Ruud en Aad stikten bijna van de lach. Ook tante had er pleZier In. Toen ze weer thUIS waren , gingen de Jongens direct naar boven . Tante bleef beneden zitten lezen. Wat schrok ze, toen na een kwartiertje de Dikke en de Dunne zomaar de kamer In kwamen l Het waren natuurlijk Ruud en Aad. Ze hadden Zich stiekem verkleed. Aad had een kussen onder zIJn Jas gestopt, waardoor hiJ nog dikker leek dan hiJ al was. De namaak-Dikke en de namaak-Dunne gaven elkaar om de beurt een klap In het geZicht. Daama lieten ze elkaar struikelen en rollebolden over de vloer. Tante Allce sloeg Zich op de knie van het lachen. " Dat was pas een goeie filmi " lachte ze. toen de voorstelling was afgelopen. Uit het leerboek 'Taal Totaal 38' van Jacob DIjkItra's uitgeversmaatB.B. te Z. schappij BV, Groningen. Verkleinde weergave van les 3.

713

On the newspages in tbis issue of BLOTTO: the continuing story of colorization in the U.S.A.; the Exhausted RuIer's decision to retire from active work as cbief officer of the Sons of the Desert, the founding of three new tents in The Netherlands, a special handstamp in Great Britain dedicated to Stan Laurel and his birthplace Ulverston (dated March 26, 1991); confusion about 'Film 107' (it doesn't seem to exist); a promise by Mr Leslie Hardcastle of the London Museum of the Moving Image, made to the editor of BLOTl'O, to make Laurel & Hardy more visible in the MOMI, and the decision of the Sons to present Anita Garvin with a lightweight wheelchair. Also news about the first preparations in Holland for Hardy's Hundredth Birthday, early next year at the Tuschinski Theatre, Amsterdam. Free tickets will be available for persons with a weight of at least 265 pound, on presentation of a certificate issued by the Witches Weigh-

SUMMARY House in the town of Oudewater. A history of the Ford Model T and the boys' misadventures with cars begins on page 668. It is followed by two essays from the thirties about Stan and Ollie and the nature of comedy by Dutch critics Piet Kloppers and Gustav Czopp. One of the main stories in tbis issue, starting on page 676, is about another kind of colorization: newspaper reports on the marital problems of Laurel and Hardy wouIdn't have been what they were but for amused reporters, speculating in dark cinema's about the contrasts and similarities between the fiction in the films and reallüe facts. There also seems to be quite some fiction in Shulman's 1964 biography 'Harlow', where he tells about agent Arthur Landau's first meeting with

Harlow on a Laurel and Hardy filmset (page 684-686). French journalist Tachella had a meeting with Laurel and Hardy in the Lido in Paris. The interview, published in 'L'Écran Français' (november 25,1947) is presented in full on page 691· 693 in a Dutch translation. Quotations in English can be found in Wes D. Gehring's new bio-bibliography called 'Laurel & Hardy'. The story of the foreign versions is told on page 694-699. Now that several Spanish versions have been televised in Europe, an accurate comparison can be made with the originals. Cinema owners in Holland preferred the German versions but apparently none of the prints have survived.

For information about BLOTI'O write to: Perleet 'Da7 Tent P.o. Bcm870

1100 AW Hllvenum The Netherlanda

PReSt; NTI.ZQ'r =

LNJRELtN HARDY ~OTO/S, POST[;RS, BO[;K[;N, ANSI(~T~AARTtN

etc . ,

cINGMA0HOP: 7 ',f-I6 ~/LVfrz 'Oc~fEN -liaar{emmefdfjk ~4-

101b JG Am'?Jtefaam tel: oZO-!J81~lf.1 (OOK INKOOP!)

714

BLOTTO 15

NA DE BESTE FILMS NU OOK HET BESTE ETEN:

17 OCTOBRf

ASSU.\'CE~

L'ILLV"lltATION

I"·~

-

111

•••

toutes les STARS , sont CHEZ VOUS POUR 'MOINS DE 100 FRS. ( p•• mu r ,,"...ment meru,m)

vous pouvez acquérir Ie merveilleux appareil de projection "KODASCOPE" et un écran de salon. De plus, Kodak vous prêtera 18 FILMS à choisir parmi les plus grands succès. Ces prestigieux artistes : O!arlie O!aplin, LaureI et Hardy, Anll2belr., Dougl.. FairbankJ, Jean Murar, Harold Lloyd, Tramel, Pola Negri, Adolphe Menjou, etc... , ces documentlires, reportages, actualités, desSIDS animés, et Mickey lui·~me, vous verre:z tout ccb de votte fauteuil, chez vous, tanI imtallation l péciale. Maïs cc n'est pas tout. Entouré de votte filmille et de vos amis ~merveilJ6:, vous projetterez des films tournés par vous-~mc .vee Je CiiX-ccKodakU-Huit : scènes de vos voyagcs, de V05 VIC2.nCe5. "rendues" dans la fralcheur de leun couleurs natureJles, griet au Film ti Kocbchrome n Que de rires, d'~motion5, vous Illez provoquer pendant les longues soides d'hiver, les matinées du jeudi, pour une dépense vraiment insigniliante I Songez en effet que. par un premier venement de moins de francs. vous dcvenc:z possesscur imm&tiatement : JO) d'un u Kod.a.Icope" Huit, projecteur ci.né d'une scienti6que

100

pr&:ision, d'un emplol cxtrtmcmetlt simp1e.

2.0) d'un kran de salon, 10) de 18 films completa que Kodak vous prt!e, à choisir entre les centlines de films à $uccès de la Cinémathèque "Kodascope".

N'..ue pas rnerwilkwc 1 Renleignez· ""ou. done al diWl chc:z un bon marcbanclec deman·

d ez.lul aujourdthul

m f:rne "album ill~

de la

Clnimalh~ qu e

8

::~~r.;.."eu~, F:)

qutil aura Ie pl'J.~ de -.ous re.m.ettrc paaeu·

..........