Implementatie werkt! in Brabant

Implementatie werkt! in Brabant MWE Boverhof, GAM van den Broek, ECM van Eck, J de Goede , EFM van den Heuvel, SM Hogendoorn, W Jeeninga

Kernboodschappen voor implementatie beleidsadviezen

Binnenkant kaft

Hart voor Brabant

West-Brabant

Bernheze Boekel Boxmeer Boxtel Cuijk Dongen Gilze en Rijen Goirle Grave Haaren ‘s-Hertogenbosch Heusden Hilvarenbeek Landerd Lith Loon op Zand Maasdonk Mill en Sint Hubert Oisterwijk Oss Schijndel Sint Anthonis Sint-Michielsgestel Sint-Oedenrode Tilburg Uden Veghel Vught Waalwijk

Aalburg Alphen-Chaam Baarle-Nassau Bergen op Zoom Breda Drimmelen Etten-Leur Geertruidenberg Halderberge Moerdijk Oosterhout Roosendaal Rucphen Steenbergen Werkendam Woensdrecht Woudrichem Zundert

Implementatie werkt! In Brabant Kernboodschappen voor succesvolle aanpak

ECM van Eck EFM van den Heuvel MWE Boverhof GAM van den Broek SM Hogendoorn W Jeeninga J de Goede

GGD West-Brabant Postbus 3369 4800 DJ Breda T (076) 528 20 00 F (076) 521 60 62 I www.ggdwestbrabant.nl

GGD Hart voor Brabant Postbus 3166 5203 DD ‘s Hertogenbosch T 0900 463 64 43 F (073) 641 86 53 I www.ggdhvb.nl

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van ZonMW in het kader van het Programma Academische Werkplaatsen Publieke Gezondheid. Een publicatie van de GGD West-Brabant en GGD Hart voor Brabant Auteursrecht voorbehouden © GGD West-Brabant, Breda, 2008 en GGD Hart voor Brabant, Den Bosch, 2008 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD West-Brabant. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, Postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

4

VOORWOORD Implementatie kan worden omschreven als ‘de procesmatige en planmatige invoering van interventies van bewezen waarde¹’. Het doel hiervan is dat deze interventies een structurele plaats krijgen in het (beroepsmatig) handelen en het functioneren van organisaties en/ of de structuur van de gezondheidszorg. Het implementeren van beleidsadviezen door GGD-professionals is niets nieuws. Een belangrijke taak van GGD’en is namelijk het adviseren van gemeenten over de betekenis van onderzoeksresultaten voor het lokale gezondheidsbeleid. In de meeste gevallen is de implementatie een aspect dat hierbij onbewust wordt meegenomen. Het project Implementatie Kernboodschappen voor lokaal beleid is opgezet om een gerichte implementatiestrategie te ontwikkelen. Een strategie die er aan bijdraagt dat gemeenten deze adviezen ook daadwerkelijk gebruiken voor lokaal beleid. Er wordt antwoord gegeven op de vragen: “Waar moeten GGD-professionals op letten bij het implementeren van een beleidsadvies aan een gemeente?” en “Welke hulpmiddelen kun je hierbij gebruiken?” Het gaat bij implementatie niet altijd om nieuwe methoden, maar meer om het toepassen van succesvolle methoden op het juiste moment door de juiste persoon. Deze rapportage is een bundeling van ervaringen uit de praktijk, onderbouwd met een theoretische basis. De afzonderlijke ‘implementatieboodschappen’ zijn algemeen bekend. Maar juist de bundeling van implementatieboodschappen maakt deze rapportage tot een waardevol handboek voor collega’s die de taak gemeentelijke beleidsbeïnvloeding in hun pakket hebben.

Ans Hermans Manager Gezondheidsbevordering GGD Hart voor Brabant

Piet van der Smissen Manager Gezondheidsbevordering GGD West-Brabant

5

INHOUDSOPGAVE

INLEIDING

6

1. Timing is essentieel

8

2. Natuurlijke momenten benutten

9

3. Interactie is de basis

10

4. Implementeren is maatwerk

11

5. Schakel interne sleutelfiguren in

12

6. Zoek interne en externe bondgenoten

13

7. Gebruik de media

14

8. Vormgeving doet er toe

15

9. Presenteer het als samenhangend pakket

16

10. Integraal = meer impact

17

TOT SLOT

18

LITERATUUR EN BRONNEN

19

AFKORTINGEN EN DEFINITIES

20

BIJLAGE 1 Theoretisch kader

21

BIJLAGE 2 Gegevens uit de evaluatie rVTV

23

6

INLEIDING Regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning In november 2006 is de eerste regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning gepresenteerd (regionale VTV) in de regio’s Hart voor Brabant en West-Brabant (van BonMartens et al, 2008a, van Bon-Martens et al, 2008b). Deze regionale VTV geeft een overzicht van de stand van zaken op het gebied van volksgezondheid. Dit gebeurt onder andere door de vergelijking van landelijke, regionale en lokale cijfers. Daarnaast bevat de regionale VTV toekomstanalyses en een vergelijking van cijfers in de tijd. Voor de regionale VTV worden geen nieuwe onderzoeken uitgevoerd, maar wordt bestaande kennis en informatie gebundeld. Een belangrijk doel van de regionale VTV is het geven van betekenis aan de cijfers, zodat deze kunnen worden gebruikt als evidence-based bouwstenen voor het ontwikkelen van lokaal gezondheidsbeleid. De regionale VTV bestaat uit drie producten: 1. Een samenvattend rapport per regio voor de regio’s Hart voor Brabant en West-Brabant 2. Kernboodschappen voor Lokaal Beleid voor de 47 gemeenten in deze regio’s 3. Een Regionaal Kompas Volksgezondheid voor deze twee Brabantse regio’s (www.regionaalkompas.nl) Deze producten zijn te downloaden van de websites van de betreffende GGD’en.1 Kernboodschappen voor lokaal beleid Voor het product Kernboodschappen voor lokaal beleid, is een apart verspreiding- en implementatieproject (VIP) opgezet. Het bestond uit vier deelprojecten: 1. Gemeentelijke verankering. 2. Interne verankering. 3. Andere invloedrijke partijen. 4. Evaluatie. Doel van het implementatieproject is dat de 47 gemeenten van de regio Hart voor Brabant en West-Brabant de Kernboodschappen gebruiken bij de invulling en uitvoering van het gemeentelijk gezondheidsbeleid. In het voorliggend rapport worden de belangrijkste implementatielessen gepresenteerd. Het doel van deze rapportage is het delen van kennis die is opgedaan tijdens dit project. Collega’s die als taak gemeentelijke beleidsbeïnvloeding in hun takenpakket hebben, kunnen deze rapportage gebruiken bij het implementeren van hun adviezen. Theoretisch kader als basis Bij de opzet van dit implementatieproject is gebruik gemaakt van een conceptueel kader voor gebruik van epidemiologisch onderzoek bij lokale beleidsprocessen. Het kader is gebaseerd op een contextanalyse van lokaal gezondheidsbeleid in Nederland en een (inter)nationale literatuurstudie naar modellen, barrières en vormen van onderzoeksutilisatie (gebruik van onderzoeksgegevens) (de Goede, J. et al, 2008). Het conceptuele kader hanteert een aantal uitgangspunten: 1. Zowel onderzoek als beleid zijn processen die door verschillende en soms overeenkomstige actoren doorlopen worden, daarom gaat het model uit van een netwerk perspectief. 2. Uit (inter)nationale literatuurstudie is naar voren gekomen dat interactie tussen onderzoekers en gebruikers (actoren van het onderzoeks- respectievelijk beleidsproces) de belangrijkste voorwaarde is voor optimaal gebruik van onderzoekgegevens. 3. Er zijn verschillende barrières te onderscheiden die de interactie kunnen belemmeren of bevorderen: verwachtingen tussen onderzoekers en gebruikers, problemen met de overdracht, acceptatie en interpretatie van de gebruikers. 4. Onderzoeksutilisatie kan op verschillende niveaus plaats vinden: individueel gebruik van een actor en gebruik (impact) binnen een beleidsproces. In bijlage 1 wordt het theoretische kader nader toegelicht.

1

GGD Hart voor Brabant www.ggdhvb.nl en GGD West-Brabant www.ggdwestbrabant.nl

7

Leeswijzer Deze rapportage is opgebouwd uit tien implementatieboodschappen. De implementatieboodschap wordt in het eerste tekstblok kort toegelicht. Vervolgens worden de ervaringen beschreven die zijn opgedaan tijdens het project. In het tweede tekstblok staat ofwel een casus beschreven ofwel worden tips gegeven met betrekking tot deze implementatieboodschap. Ten slotte worden er ‘tools’ beschreven. Streven is deze tools in de toekomst toe te voegen aan de website www.toolkitvtv.nl. De toolkit regionale VTV is ontwikkeld door het RIVM in opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport. Het is een hulpmiddel voor GGD epidemiologen om de regionale en lokale gezondheidssituatie in kaart te brengen. Uitgangspunt hierbij is het maken van een regionale VTV. Vooralsnog zijn de tools te downloaden van de websites van de GGD’en Hart voor Brabant (www.ggdhvb.nl) en GGD West-Brabant (www.ggdwestbrabant.nl). De rapportages ‘Kernboodschappen voor lokaal beleid’ zullen in deze rapportage voortaan aangeduid worden met ‘Kernboodschappen’. Binnen dit project is de gemeente de ontvanger, klant en/of gebruiker. Het product dat hier geïmplementeerd is zijn de Kernboodschappen voor lokaal beleid; dit is een gemeentelijke rapportage met de belangrijkste lokale bevindingen en betekenissen voor gezondheidsbeleid. In plaats van Kernboodschappen kan hier door de lezer ook andere informatie, een ander beleidsadvies, product of instrument worden ingevuld.

8

1. Timing is essentieel Een goede timing is van groot belang voor het succes van (integraal) gezondheids-beleid. Uit onderzoek is gebleken dat de kans op en de bereidheid tot aanpassingen aanwezig zijn als het beleid nog op de tekentafel ligt (Van de Graaf, 1999, Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 3.13, 17 april 2008 © RIVM, Bilthoven). Aansluiten bij beleidscyclus lokale gezondheidsnota De gemeentelijke beleidscyclus is gedurende het hele traject leidend geweest. Begin 2007 zijn de meeste gemeenten gestart met de voorbereiding van de lokale gezondheidsnota 2008-2011. Stappen die de meeste gemeenten in dat jaar hebben gemaakt ter voorbereiding van de lokale gezondheidsnota zijn: - bouwstenen verzamelen; - interactieve fase met zorgaanbieders en bevolking; - raadsdiscussie en kaderstelling; - schrijven van de conceptnota; - interne bespreking; - inspraakfase; - vaststellen van de nota door de raad. Nieuwe lokale gezondheidsnota Het bleek een goede keuze dat voor elke gemeente de Kernboodschappen aan het begin van het proces beschikbaar waren. Deze keuze heeft geborgd dat de informatie in ieder geval gebruikt kon worden bij de voorbereiding van de nieuwe lokale gezondheidsnota. De volgorde van uitbrengen van de Kernboodschappen is bepaald aan de hand van de planning van de gemeenten. Zo is in West-Brabant begonnen met de gemeente Breda omdat deze gemeente als eerste startte met de voorbereiding van de nieuwe lokale gezondheidsnota. De Kernboodschappen kunnen in elke ontwikkelingsfase van de lokale gezondheidsnota een andere functie hebben. In de eerste fase zullen de Kernboodschappen als bouwsteen gebruikt worden en is het belangrijk om de inhoud te presenteren. In een interactieve fase kan het helpen als andere partijen ook met dezelfde boodschap bij de gemeente komen of hun boodschap onderbouwen met gegevens uit de Kernboodschappen. Als de raad kaders gaat stellen, moeten de Kernboodschappen status als inhoudelijk document krijgen. In elke fase kan de beleidsfunctionaris van de GGD sturen en gebruik maken van zijn/haar sleutelpositie. De ruimte die de beleidsfunctionaris hierin krijgt verschilt overigens per gemeente. Timing: kom op tijd in actie! Ken de data van de gemeentelijke besluitvorming zowel de formele als de informele momenten. Laat de agenda van de gemeente mede bepalend zijn voor je eigen deadlines. Tip: Maak een planning en bepaal de balans tussen het behalen van de deadline en de kwaliteit van de inhoud. Stel jezelf de volgende vragen: • Welke consequenties heeft het als ik mijn deadline uitstel? • Hoeveel invloed zullen de aanpassingen hebben die ik nog wil voorstellen? • Welke winst levert het mij op als de deadline gehaald wordt? Denk ook eens aan de timing en de aansluiting van je advies bij ontwikkelingen op aangrenzende beleidsterreinen zoals het jeugdbeleid of het milieubeleid.

Tools: - Mindmap beleidsbeïnvloeding. - Tijdlijn implementatieactiviteiten en processtappen ontwikkeling lokale gezondheidsnota 9

2. Natuurlijke momenten benutten Door natuurlijke momenten (zoals een bestaand contactmoment) te benutten voor de Kernboodschappen raakt het product verweven in de bestaande werk- en beleidsprocessen. In het 'stromenmodel' van Kingdon wordt alleen een besluit genomen als er sprake is van een erkend probleem. Tevens dient er voor het probleem een beleidsmatige oplossing te zijn die door de politiek wordt gesteund (Kingdon, JW., 1984). Naast evidence speelt hierbij ook toeval een rol. Wanneer een probleem politieke steun heeft, dan komt dit probleem op de politieke agenda. Als er op dat moment ook een acceptabele oplossing voorhanden is, ontstaat gedurende een korte tijd een 'window of opportunity': een kans dat er een besluit wordt genomen om beleid in te voeren. Voordelen Bij de implementatie van de Kernboodschappen is gebruik gemaakt van natuurlijke overlegmomenten tussen de GGD en de gemeente en van de gemeente met andere organisaties. Beleidsfunctionarissen van de GGD hebben regelmatig contact met de gemeente. Ook tijdens het proces van ontwikkeling van de nieuwe lokale gezondheidsnota is dat het geval. Door zowel gemeente als beleidsfunctionarissen is het benutten van natuurlijke contactmomenten als positief ervaren. Een risico van aparte bijeenkomsten organiseren is dat gemeenten denken dat ze iets nieuws moeten ondernemen en dit als een extra belasting ervaren. Door een nieuw product te verweven in bestaande processen wordt dit voorkomen. Een ander belangrijk voordeel is de tijdswinst. Overlegmomenten Naast de individuele overlegmomenten tussen de beleidsfunctionaris van de GGD en de gemeente, kunnen er ook nog (sub-)regionale overlegstructuren bestaan, waarbij beleidsfunctionarissen betrokken zijn. Per regio en zelfs per gemeente zullen deze structuren verschillen. Het is aan te raden om deze overlegstructuren aan het begin van het implementatieproces op een rij te zetten. Zo is na te gaan hoe deze overlegstructuren te gebruiken zijn om over de Kernboodschappen te communiceren. Voorbeelden van natuurlijke overlegmomenten zijn: - ambtelijke en bestuurlijke gesprekken over lokaal accent-/ maatwerk; - werkoverleg in het kader van de voorbereiding op de nieuwe nota; - interactieve bijeenkomsten ter voorbereiding op de nieuwe nota; - vaststellen van de bestuursopdracht in de raad(scommissie); - regionale ambtelijke gesprekken; - portefeuillehouderoverleg; - werk- en projectgroepen waarin de GGD een rol heeft; - gemeentelijke in- en externe overleggen, bijvoorbeeld een Wmo-raad afdelingsoverleg.

of

een

Bouwstenen tijdens interactief voorbereidingstraject Tijdens het ontwikkelingsproces van de nieuwe lokale gezondheidsnota bleken de Kernboodschappen een van de belangrijkste bouwstenen. Tijdens presentaties in de gemeenteraadscommissie over de nieuwe nota en beleidsprioriteiten vormden de Kernboodschappen geregeld de basis. Casus: In de regio Hart voor Brabant zijn per subregio workshops georganiseerd voor ambtenaren volksgezondheid en andere beleidsterreinen ter voorbereiding op de nieuwe lokale gezondheidsnota. Hierin werd ook uitgebreid stil gestaan bij de producten van de regionale VTV en hoe deze in te zetten zijn bij het opstellen van de nota. Tools: - Inventarisatie bestaande en relevante overlegmomenten per gemeente/ regio. - Workshop regionale VTV. - Presentaties in raad(scommissie) en andere overleggen. 10

3. Interactie is de basis Implementeren betekent interactie. Het is geen volkomen top-down noch een volkomen bottom-up aangelegenheid. Interactie tussen ontwikkelaar en (beoogde) gebruiker staat centraal (www.ZonMw.nl, 2008). Verankering in hoofden en harten Interactie is het sleutelwoord bij implementatie. De kunst is om de boodschap die wordt geimplementeerd gezamenlijk eigendom te maken. Voorwaarde daarbij is: het betrekken van de gemeente bij alle stappen die gemaakt worden tijdens het ontwikkelen van de Kernboodschappen (Van Bon-Martens et al, 2008). Als de gemeente zelf een bijdrage heeft geleverd aan de boodschap zal deze eerder overgenomen worden dan wanneer het een ‘vreemde’ boodschap van buiten betreft. Het is daarom van groot belang gemeenten aan het begin van het proces bij de ontwikkeling te betrekken. Persoonlijke gesprekken Er zijn persoonlijke gesprekken gevoerd met ambtenaren en wethouders over de inhoud en wijze van formuleren van de Kernboodschappen. Daarbij was voldoende ruimte voor discussie. In de presentaties bij de raad(scommissies) is bewust veel tijd gereserveerd voor vragen en debat. Ook is er bewust gecommuniceerd met de gemeente over de verspreiding van de Kernboodschappen onder lokale maatschappelijke organisaties en over afspraken met de pers. Dit is door gemeenten gewaardeerd (Jeeninga, W. et al, 2008). Betekenis geven aan door dialoog Door de Kernboodschappen te presenteren en over de inhoud te discussiëren, krijgen de Kernboodschappen meer betekenis. Gegevens en cijfers krijgen een lokale inkleuring doordat er casussen aan verbonden worden. Hierdoor veranderen cijfers in praktische handvatten voor lokaal gezondheidsbeleid. Bovendien beklijft de informatie beter als de doelgroep er zelf mee aan de slag gaat (Sousa, DA., 2001).

We onthouden: 10% van wat we lezen 20% van wat we horen 30% van wat we zien 50% van wat we zien en horen 70% van waar we over gediscussieerd hebben 80% van wat we persoonlijk ervaren hebben 95% van wat we uitleggen aan anderen Figuur 1: Leerpiramide. Sousa, DA. 2001

Tip: Stel vanaf het begin een denktank of beleidsadviescommissie in bestaande uit ambtenaren en/of andere invloedrijke personen waarmee je in dialoog gaat over het te ontwikkelen product. Hiermee wordt de betrokkenheid en communicatie tijdens de ontwikkeling geborgd. Tools: Voorbeeld voor een presentatie. - Samenstelling beleidsadviescommissie rVTV. - FAQ. 11

4. Implementeren is maatwerk Iedereen heeft een eigen kijk op gezondheidsproblemen en wat de meest wenselijke oplossingen zijn. Deze kijk (ook wel kader of “frame” genoemd) wordt bepaald door de positie waarin men verkeert en maatschappelijke patronen waaraan men verbonden is privé of in het werk. Door frames te kennen en te onderkennen, is het mogelijk om boodschappen dusdanig te herkaderen dat de boodschap acceptabel wordt voor een ander. ‘Reframing’ is het zodanig herkaderen van de boodschap dat hij niet verandert, maar dat hij wel beter in de situatie past (Schön D.A., et al, 1994). Reframing Door te zorgen voor een juiste toonzetting kunnen gevoeligheden toch benoemd worden. De manier van formuleren is belangrijk voor de acceptatie van de boodschap. Een methode voor het herformuleren van een boodschap zonder de inhoud te veranderen heet reframing. Bij reframing wordt aangesloten bij het denkkader en de belevingswereld van de ontvanger. De reframing van de Kernboodschappen bracht de discussie op gang over wie de inhoud van de Kernboodschappen bepaalt. Het gaat om de Kernboodschappen van de GGD, maar de gemeente moet met de Kernboodschappen gaan werken. Een goede middenweg vinden in de manier van formuleren is van groot belang, reframing is daarbij een hulpmiddel (zie ook bijlage 1). Een aantal gemeenten kon zich aanvankelijk niet vinden in de formulering van de Kernboodschappen. In enkele rapportages is de formulering zodanig aangepast dat de inhoud niet verloren is gegaan, maar de boodschap wel beter bij de manier van communiceren en de politieke invalshoek van de betreffende gemeente past. Maatwerk Elke gemeente kent een eigen fasering in het ontwikkelproces van de nieuwe lokale gezondheidsnota. Het is daarom belangrijk dat voor elke gemeente maatwerk geleverd wordt gedurende de hele ontwikkeling en implementatie van de Kernboodschappen. Zo wilde een gemeente geen gedrukt boekje. Zij werkt nu echter met een van de digitale (concept) versies van de Kernboodschappen. In tabel 3 (bijlage 2) is te zien dat elke gemeente een andere ondersteuning verwacht van de GGD bij de verspreiding en implementatie van de Kernboodschappen. Zo worden telkens de ‘standaard’ presentaties in overleg met de gemeente op maat gesneden, afhankelijk van de setting en het doel van de presentatie. Door dit na te vragen en er op aan te sluiten vergroot je de kans op een geslaagde implementatie. Casus uit de regio West-Brabant: Een van de gemeenten vond dat de toonzetting van de Kernboodschappen niet aansloot bij hun eigen uitgangspunten voor het lokale gezondheidsbeleid. Politiek gezien wilde men kansen benutten om mensen te stimuleren en te ondersteunen bij het bevorderen van gezond gedrag. ´De Kernboodschappen problematiseren in plaats van stimuleren´, stelde deze gemeente. In overleg is daarom nadrukkelijk de gemeentelijke invalshoek vermeld en een duidelijker onderscheid aangebracht tussen regionale en lokale boodschappen.

Tools: - Voorbeeld van reframing. - Presentaties. - Twee rapportages Kernboodschappen voor Lokaal Beleid: ƒ Tilburg (GGD Hart voor Brabant): ƒ Oosterhout (GGD West- Brabant).

12

5. Schakel interne sleutelfiguren in ‘Kennisbemiddelaars’ verbinden beleidsmakers (gemeente) en onderzoekers (GGD) door de interactie tussen deze partijen te stimuleren. Hierdoor leren ze van elkaars cultuur, de invloed op elkaars werk en bestaat de mogelijkheid tot het vormen van nieuwe netwerken. Het stimuleren van gebruik van onderzoeksgegevens bij het maken van evidence-based beleid is een belangrijke taak. De taak van een ‘kennisbemiddelaar’ is ook het koppelen van de juiste personen, het helpen deze relatie te onderhouden en de ondersteuning bij het oplossen van problemen (Canadian Health Services Research Foundation website 2008). Beleidsfunctionaris Bij de GGD’en Hart voor Brabant en West-Brabant zijn de beleidsfunctionarissen (beleidsadviseurs in GGD West-Brabant en functionarissen Lokaal Gezondheidsbeleid in GGD Hart voor Brabant) zeer belangrijk geweest in het proces van implementatie. Zij onderhouden contacten met de gemeenten, kennen de politiek bestuurlijke gevoeligheden in verband met acceptatie van de boodschap, ondersteunen in de beleidsvoorbereiding van de lokale gezondheidsnota en adviseren over gezondheidsbeleid. Kortom ze vervullen een sleutelrol tussen GGD en gemeente en er is sprake van onderling vertrouwen. Voor de implementatie is het belangrijk geweest dat de Kernboodschappen onderdeel ging uitmaken van het dagelijkse werk van deze beleidsfunctionaris. Daarom is bewust gekozen om de beleidsfunctionarissen redacteur te maken van de Kernboodschappen. Zij werden daarmee direct verantwoordelijk voor het proces en de inhoud voor ‘zijn‘ of ‘haar’ gemeente. Naast beleidsfunctionarissen zijn er nog meer ‘professionals’ en teamleiders binnen de GGD die veel contacten hebben met gemeenten zoals een relatiebeheerder. Via het interne implementatietraject is getracht dat ook deze professionals de Kernboodschappen als uitgangspunt gebruiken bij hun contacten met gemeenten. Extra aandacht bij personele wisselingen Gedurende het traject van de totstandkoming van de Kernboodschappen hebben er meerdere wisselingen plaatsgevonden, zowel bij de GGD-beleidsfunctionarissen als bij de ambtenaren volksgezondheid. Er waren zelfs gemeenten waar zowel van beleidsfunctionaris als van ambtenaar gewisseld is. Om de nieuwe medewerkers te betrekken bij de regionale VTV, zijn de producten van de regionale VTV (Samenvattend Rapport, Kernboodschappen voor lokaal beleid en het Regionaal Kompas Volksgezondheid) een vast onderdeel geworden van het inwerkprogramma. In beide regio’s is hier positief op gereageerd. Nieuwe medewerkers geven aan dat de Kernboodschappen een overzichtelijke rapportage is, die ze helpt de gemeente snel te leren kennen op de belangrijkste gezondheidsaspecten. Een wisseling van ambtenaar kan door de GGD als kans worden gezien. Met de nieuwe ambtenaar kan een afspraak gemaakt worden om het totale proces van de totstandkoming van de Kernboodschappen en de inhoud van de Kernboodschappen nog eens door te nemen en daarbij een slag naar de lokale gezondheidsnota te maken. Doordat de Kernboodschappen een onderdeel vormen van de regionale VTV kunnen de andere producten (Samenvattend Rapport en Regionaal Kompas Volksgezondheid) gelijktijdig besproken worden. Casus: Maak de boodschap eigen, vooral bij nieuw personeel! Het automatisme van het ‘eigen maken’ van de Kernboodschappen door het meeschrijven is bij nieuwe medewerkers niet aanwezig. In de regio Hart voor Brabant is het de regel dat nieuwe functionarissen Lokaal Gezondheidsbeleid over de regionale VTV producten vertellen aan de medewerkers uit het regioteam. Hierdoor leren de medewerkers de inhoud door het uit te leggen aan anderen en maken ze zich de boodschap eigen. Zie hiervoor de figuur van de Leerpiramide in hoofdstuk 3, (Sousa DA., 2001). Tools: - Interne implementatie tools. - Inwerkprogramma nieuwe medewerkers. 13

6. Zoek interne en externe bondgenoten Lobbyen is het informeel beïnvloeden van formele besluitvorming. Ga na wie jou kunnen helpen je boodschap over te brengen. Maar ken ook de argumenten van je tegenstanders. Bondgenootschappen heb je zowel intern als extern. Een gezamenlijk verhaal maakt meer indruk (van Venetië et al, 2006). Breng je bondgenoten in kaart Er bestaan verschillende methoden om je bondgenoten in kaart te brengen. Twee methoden die zijn gebruikt tijdens het project zijn het maken van een stakeholderanalyse en een actorenkwadrant. Een stakeholderanalyse helpt het netwerk met invloedrijke personen in kaart te brengen om na te gaan met wie je contact moet leggen of het contact moet verstevigen. Een actorenkwadrant helpt om je ‘‘bondgenoten’’ en “vijanden”in beeld te brengen en ieder een eigen benadering te geven. Het benaderen van mogelijke bondgenoten is makkelijker als wordt aangesloten bij andere projecten of samenwerkingsverbanden. Tijdens de wervingsronde van partners voor het Regionaal Kompas Volksgezondheid is daarom tegelijkertijd aandacht gevraagd voor de Kernboodschappen. Vergeet de interne bondgenoten niet Het betrekken van bondgenoten moet gericht zijn op zowel in-, als externe partners. Bij de implementatie van de Kernboodschappen is gebleken dat de interne bondgenoten snel vergeten worden. Men gaat er vanuit dat collega’s het product “kennen” en deze dus ook zullen uitdragen naar buiten. Dit bleek niet zo vanzelfsprekend te zijn. Zelfs binnen het team waarin de Kernboodschappen zijn ontwikkeld, bleek het noodzakelijk collega’s te wijzen op de meerwaarde van de Kernboodschappen. Vanuit de GGD zitten er professionals uit verschillende teams bij de gemeente aan tafel. Het uitdragen van de Kernboodschappen vanuit verschillende invalshoeken (Algemene Gezondheidszorg, Jeugdgezondheidszorg, Gezondheid Milieu & Veiligheid en Gezondheidsbevordering) benadrukt het integrale karakter en versterkt de Kernboodschappen. Landelijke partners erg waardevol Bij regionale en lokale implementatie kunnen landelijke organisaties een waardevolle bijdrage leveren. In de gemeente Breda zijn de Kernboodschappen vooraf toegezonden aan twee landelijke sprekers op een brede discussiebijeenkomst in de raad. Deze sprekers refereerden tijdens hun presentatie aan de Kernboodschappen. De Kernboodschappen kregen status doordat ook onafhankelijke professionals de boodschap verkondigden. Het verzorgen van presentaties helpt daarbij. Landelijke actoren spelen namelijk ook een rol bij lokale implementatie. Zo droeg de positieve houding van het ministerie van VWS en de Inspectie voor de Gezondheidszorg droegen duidelijk bij aan acceptatie van de regionale VTV in de regio. Tip: Bedenk bij het in kaart brengen van bondgenoten: Wie praat met wie? Op welke moment? En op welk niveau? Maak gebruik van relaties die er al zijn. De functie die iemand heeft is erg belangrijk. Bijvoorbeeld bij een presentatie van cijfers is het handig als een epidemioloog aanwezig is om uitleg te geven. Bedenk ook: ‘what’s in it for them’? Kies je argumenten zo, dat een ander hier ook voordeel bij heeft.

Tools: - Stakeholderanalyse. - Actorenkwadrant. - Positionpaper. - Lobby boodschap. - Inwerkprogramma nieuw personeel. - Tools interne implementatie. - Implementatie in diverse managementteams en op toogdag JGZ (GGD HvB) en intern op de afdeling Gezondheidsbevordering.

14

7. Gebruik de media De grote aandacht voor de Kernboodschappen was vooraf niet voorzien. Zowel GGD, als gemeenten hebben deze media-aandacht als positief ervaren. Gemeenten ervaren de media-aandacht als PR voor de gemeente zelf; het maakt duidelijk dat de gemeente zich bezighoudt met de gezondheid van haar burgers (Jeeninga, W. et al, 2008). Actief persbeleid In beide GGD regio’s is veel aandacht in de pers geweest voor de Kernboodschappen. Een van de belangrijkste momenten was de overhandiging van de Kernboodschappen door de directeur van de GGD (West-Brabant) of door de teamleider van de betreffende regio (Hart voor Brabant). Deze manier van aanbieden is door het grootste deel van de gemeenten als positief ervaren (bijlage 2, tabel 2, Jeeninga, W. et al, 2008). In de meeste gevallen verscheen er na de officiële overhandiging een krantenartikel, soms met een foto. Vaak met niets verhullende koppen:

Bijzonder als je niet drinkt

Jongeren in Zundert leven ongezond Gezondheid Osse vrouw ondermaats Boekel werkt aan gezondere inwoners

Gezondheid in de stad niet overal gelijk Fors deel van Halderbergse jeugd te dik Deze aandacht in de pers komt er niet vanzelf. In nauw overleg met de gemeente zijn er persberichten geschreven en verspreid. Indien de gemeente dit wenste, is de pers uitgenodigd bij de overhandiging van de Kernboodschappen. Journalisten bleken geïnteresseerd te zijn in cijfers. Zowel voor de pers, als voor de gemeente het is van groot belang dat de cijfers juist worden geïnterpreteerd. Een mondelinge toelichting bij de cijfers en de mogelijkheid tot het stellen van vragen is daarom aan te raden. ‘Wat in de krant staat is waar’ Uit gesprekken met beleidsfunctionarissen is gebleken dat de stukjes in de krant veel indruk hebben gemaakt. ‘Raadsleden lezen niet altijd alle onderliggende stukken, maar wel de krant!’. Bovendien geldt de kracht van herhaling. In vrijwel alle gemeenten hebben een of meer stukken in de plaatselijke krant gestaan over de Kernboodschappen. Hierdoor hebben de Kernboodschappen, maar ook ‘volksgezondheid’ herhaaldelijk politieke en maatschappelijke aandacht gekregen. Ook interne aandacht door intranet Intranet is een belangrijk communicatiemiddel binnen de GGD. Daarom is voor de interne implementatie hiervan goed gebruik gemaakt. De Kernboodschappen zijn eenvoudig door het personeel te downloaden. Daarnaast zijn er regelmatig nieuwsflitsen op intranet geplaatst, zoals de krantenartikelen uit de lokale en regionale media. Zo kon het hele personeel de impact van de rapportage zelf zien. Tip: Er valt veel uit PR te halen De publiciteit rondom de Kernboodschappen zijn door een groot deel van de gemeenten ervaren als PR voor de gemeente zelf. Door de aandacht voor volksgezondheid in de krant liet de gemeente zien dat ze zich serieus bezighoudt met de gezondheid van de burgers. Een voorbeeld hiervan is een discussie die ontstond over de Kernboodschappen op de weblog van een van de wethouders. Op dit digitale discussieforum kunnen burgers direct van gedachten wisselen met de bestuurder. Tools: - FAQ. - Persbericht. - Bericht intranet. - Themablad: Gezondheid op gemeentelijke website. 15

8. Vormgeving doet er toe De invloed van lay-out is groot. Beeld is vaak krachtiger dan woorden. De eerste indruk telt. Uit de evaluatie van de regionale VTV blijkt dat ambtenaren de vormgeving van de Kernboodschappen waarderen (Jeeninga, W. et al, 2008). Herkenbaarheid Bij de opmaak van de Kernboodschappen is specifieke aandacht besteed aan de vormgeving en lay-out. Hierbij is een aantal aspecten belangrijk geweest: - de naam van de gemeente staat in de titel genoemd; - het uiterlijk van het boekje heeft de huisstijl van de GGD; - de boekjes zijn dun gebleven, het is een “wapperboekje”; - de lay-out van de nationale VTV is in het binnenwerk herkenbaar. Een pakkende titel: Gezondheid telt! in [naam gemeente] De naam ‘Gezondheid telt!’ is een goed gekozen titel voor de rapportages. Het is kort, krachtig, denkt de lading en wordt makkelijk onthouden. Het vermelden van de naam van de gemeente in de titel van de rapportage bleek een essentieel succes. De inhoud en opbouw van de verschillende rapportages van de gemeenten in Hart voor Brabant en WestBrabant leken op elkaar. Toch heeft elke gemeente een lokaal boekje gekregen met ‘eigen’ informatie. Met de naam van de gemeente voorop de rapportage komt het stuk ook eerder door de selectie van documenten die een bestuursondersteuner of raadsgriffier maakt. Wapperboekje Een van de krachten van de Kernboodschappen is het formaat van het boekje. Het zijn dunne boekjes gebleven waardoor er mee ‘gewapperd’ kan worden. De boekjes zijn klein, licht en handzaam en daardoor gemakkelijk mee te nemen. Een van de implementatiemethoden was het (letterlijk) wapperen met het boekje door de GGD medewerker bij elk bezoek aan de gemeente. Regionale VTV in een nationaal jasje De hele regionale VTV en dus ook de Kernboodschappen hebben deels een vergelijkbare layout als de nationale VTV. Hiermee krijgt het product automatisch een deel van de verworven wetenschappelijke status van de nationale VTV mee. Dit geldt vooral voor instellingen die bekend zijn met de producten van de nationale VTV en in mindere mate voor gemeenten. Een gadget werkt Gedurende het traject is een ‘gadget’ te ontwikkeld om wederom de Kernboodschappen onder de aandacht te brengen. Dit is de leeswijzer ‘Gezondheid draait om integraal beleid’ geworden, waarop verwijzingen staan naar de verschillende producten van de regionale VTV (zie voor een voorbeeld, figuur 2 hoofdstuk 9). Deze leeswijzer, in de vorm van een draaischijf, belicht een nieuw aspect van de producten, namelijk integraal beleid. De regionale VTV producten richten zich naast volksgezondheid juist ook op integraal beleid, de koppeling met andere beleidsterreinen. Door deze leeswijzer aan te bieden aan zowel de ambtenaar volksgezondheid als aan ambtenaren van andere beleidsterreinen is er opnieuw aandacht geweest voor de Kernboodschappen. Tip: In het traject van voorbereiding op een nieuwe nota komen er bij gemeenten vele rapportages en andere informatiebronnen voorbij. Door op te vallen met een boekje in een ander formaat met een gladde gekleurde kaft en opvallende kleuren trek je de aandacht. Bij veel bijeenkomsten zijn de boekjes terug gezien door beleidsfunctionarissen van de GGD. Tools: - Leeswijzer, begeleidende brief.

16

9. Presenteer het als samenhangend pakket De kernboodschappen voor lokaal beleid zijn één onderdeel van de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) 2006. De andere onderdelen zijn het Samenvattend rapport ‘Gezondheid Telt!’ en de website ‘Regionaal Kompas Volksgezondheid’ (www.regionaalkompas.nl). Beide producten zijn in twee versies verschenen, Hart voor Brabant en West-Brabant. Het geheel is meer dan de som der delen Uit de evaluatie van de regionale VTV blijkt dat de meeste ambtenaren tevreden zijn met de drie producten van de regionale VTV (Jeeninga, W. et al, 2008). Deze meerwaarde ligt voornamelijk op gemeentelijk niveau en zit in het feit dat de regionale VTV de cijfers dichter bij de lokale bestuurders brengt. Uit de evaluatie van de regionale VTV blijkt dat de regionale VTV wordt gezien als een drie-eenheid, maar dat de samenhang nog kan verbeteren. Vooral de link tussen de Kernboodschappen voor lokaal beleid en de website Regionaal Kompas Volksgezondheid kan versterkt worden. Om de Kernboodschappen te ondersteunen met direct inzetbare interventies kan bijvoorbeeld verwezen worden naar het Regionaal Kompas Volksgezondheid. Voor meer achtergrondinformatie kan verwezen worden naar het Samenvattend Rapport. In het project Implementatie Kernboodschappen is hier goed gebruik van gemaakt toen er regionale organisaties werden geworven voor het Regionaal Kompas (onder andere Thuiszorg, GGZ en verslavingszorg). Er is toen bij deze instellingen opnieuw aandacht gevraagd voor de Kernboodschappen. ‘Gezondheid draait om integraal beleid’ Doordat er drie producten zijn die met elkaar samenhangen, kan er gebruik gemaakt worden van de mogelijkheid om de communicatie over deze producten te koppelen. Met de tool ‘Gezondheid draait om integraal beleid’, dit is een leeswijzer in de vorm van een draaischijf, is een stap gezet om meer samenhang tussen de drie producten te krijgen. Met deze leeswijzer kan per onderwerp bekeken worden op welke pagina’s in het Samenvattend Rapport en de Kernboodschappen voor lokaal beleid er informatie over te vinden is. Ook staat de website van het Regionaal Kompas Volksgezondheid genoemd. De regionale VTV heeft status Tijdens de implementatie van de Kernboodschappen is steeds duidelijk vermeld dat het een onderdeel vormt van de regionale VTV. Hierdoor kregen de Kernboodschappen een bepaalde status. De regionale VTV is een project vanuit de Academische werkplaats Openbare Gezondheidszorg. Door de betrokkenheid en samenwerking met de Universiteit van Tilburg heeft de regionale VTV een wetenschappelijk karakter. Bovendien is er betrokkenheid van het RIVM, dat al veel ervaring en vertrouwen heeft opgebouwd met het uitbrengen van de Nationale Volksgezondheid Toekomst Verkenning. Figuur 2: Leeswijzer: ‘Gezondheid draait om integraal beleid

Tools: - Voorbeeld gespreksleidraad ronde langs regionale gezondheidsinstellingen. - Leeswijzer ‘Gezondheid draait om integraal beleid’. - Leeswijzer, begeleidende brief. 17

10. Integraal = meer impact Wanneer het aspect gezondheid deel uitmaakt van beleid van andere sectoren dan de sector Volksgezondheid, is er sprake van integraal gezondheidsbeleid. Integraal gezondheidsbeleid is erop gericht verschillende factoren die van invloed zijn op gezondheid in samenhang aan te pakken. Integraal gezondheidsbeleid biedt randvoorwaarden om interventies uit te voeren en maatregelen te nemen waarmee diverse factoren die gezondheid beïnvloeden gelijktijdig en gemeenschappelijk kunnen worden aangepakt. (Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 3.13, 17 april 2008 © RIVM, Bilthoven). Integrale implementatie In de Kernboodschappen benadrukt de GGD dat een integrale aanpak van het gemeentelijk gezondheidsbeleid een meerwaarde kan hebben. Maar ook andersom geldt een meerwaarde. De sector volksgezondheid kan ook meehelpen aan het oplossen van maatschappelijke problemen in andere sectoren, zoals de aanpak van werkloosheid en het verbeteren van woon- en leefomgeving door meer groenvoorzieningen. Het is belangrijk om dit tijdens het implementatieproces te benadrukken door de ambtenaren van aangrenzende beleidsterreinen te betrekken bij de ontwikkeling en de implementatie van de Kernboodschappen. De tool ‘Gezondheid draait om integraal beleid’ heeft behalve als leeswijzer ook de functie om collega ambtenaren van aangrenzende beleidsterreinen te laten zien dat er in de producten van de regionale VTV ook informatie te vinden is voor ‘hun’ beleidsterreinen. Hiermee is een eerste stap gezet voor samenwerking. Ook intern geldt de meerwaarde van een integrale aanpak Belangrijk bij implementatie is dat de boodschap die wordt uitgedragen bij de hele organisatie bekend is. Om de juiste medewerkers op de hoogte te brengen is het maken van een stakeholderanalyse aan te bevelen. Door goed in kaart te brengen wie er bij de gemeente aan tafel zitten is beter te bepalen wie er nauw bij de implementatie betrokken moeten worden. Als zowel een onderzoeker als een GVO- functionaris, als een directielid de Kernboodschappen gebruiken in hun communicatie met gemeente zal de gemeente de boodschap eerder onthouden en gebruiken. Hiermee vergroot je ook de betrouwbaarheid van de advisering door de GGD doordat medewerkers van verschillende afdelingen dezelfde boodschap uitdragen. Betrokkenheid Voor zowel betrokkenheid, als het in contact blijven met ambtenaren van aangrenzende beleidsterreinen en met interne medewerkers van andere afdelingen, is het belangrijk om hen tussentijds op de hoogte te houden over de voortgang. Ook is het belangrijk hen te betrekken bij beslissingen die genomen moeten worden. Bijna alle ambtenaren hebben de Kernboodschappen verspreid onder collega’s binnen de eigen gemeente, of denken dit nog te gaan doen. Veel genoemde beleidsterreinen hierbij zijn Jeugd, Onderwijs, Sociale zaken en Welzijn. Daarnaast heeft een groot deel van de ambtenaren de Kernboodschappen verspreid onder andere organisaties, of is men dit nog van plan (bijlage 2, tabel 1, Jeeninga, W. et al, 2008). Betrokkenheid van de eigen medewerkers kan gestimuleerd worden door de Kernboodschappen als vast agendapunt te laten terugkomen in bestaande teamoverlegstructuren. Casus: De GGD West-Brabant adviseert de gemeenten elk jaar over de af te nemen producten voor het volgende jaar, ook wel maatwerk. Met de komst van de Kernboodschappen dienen deze voortaan als basis voor het op te stellen ‘maatwerkvoorstel’. Voor elke gemeente staan de Kernboodschappen in het voorstel verwerkt en is de keus voor een product zo veel mogelijk gebaseerd op de inhoud van de Kernboodschappen. Tools: - Stakeholderanalyse. - Interne implementatietools. - Leeswijzer ‘Gezondheid draait om integraal beleid’. 18

TOT SLOT De implementatie van de Kernboodschappen stopt niet na het beëindigen van dit project. De voorbereidingen voor de regionale VTV 2011 zijn al begonnen. Om te zorgen dat zo veel mogelijk medewerkers zich betrokken voelen bij deze tweede editie van de regionale VTV worden medewerkers tijdiger en multidisciplinair betrokken in de voorbereiding en de ontwikkeling. Bovendien wordt er momenteel gewerkt aan een training voor medewerkers van de GGD over implementatie. Deze training is bedoeld voor medewerkers die met als doel beleidsbeïnvloeding direct contact hebben met gemeenten. De tien implementatieboodschappen beschreven in deze rapportage vormen de basis van deze cursus. Een volgende fase van het implementatieproject is het landelijk presenteren van deze implementatie aanpak van de Kernboodschappen bij GGD’en. Hier is al een start mee gemaakt door presentaties op het congres Kennis Beter Delen 2008 en de miniconferentie regionale VTV, georganiseerd door de Academische Werkplaats Openbare Gezondheidszorg Tilburg in samenwerking met het RIVM en het ministerie van VWS. Voor deze miniconferentie waren toekomstige makers van regionale VTV’s uitgenodigd. Bij deze miniconferentie zijn de Brabantse ervaringen met de regionale VTV gepresenteerd en heeft het RIVM de digitale toolkit regionale VTV gelanceerd (www.toolkitvtv.nl). Het is de intentie om de tools uit het Implementatieproject Kernboodschappen voor lokaal beleid ook op deze website te plaatsen. Eind 2008 zal er een webpublicatie over de Implementatie van de Kernboodschappen voor lokaal beleid gepubliceerd worden. Deze zal te vinden zijn op www.ggdwestbrabant.nl en www.ggdhvb.nl. Naast de tools die al in de rapportage beschreven staan, zijn er voor de evaluatie ook enkele tools ontwikkeld: Tools evaluatie: - Tijdlijn implementatieactiviteiten en processtappen ontwikkeling lokale gezondheidsnota. - Vragenlijst interview beleidsfunctionaris. - Evaluatieformulier implementatieactiviteit.

19

LITERATUUR EN BRONNEN Theoretisch kader: De Goede J, Putters K, Van der Grinten T, Van Oers HAM. Knowledge in process? Exploring barriers between epidemiological research and local health policy development. Submitted 2008. Regionale VTV: Van Bon-Martens MJH, De Goede J, Van de Goor L, Van Oers JAM. De regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning. Resultaten van de ontwikkeling in twee Brabantse regio’s. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen 2008a;86(5):249-260. Lokale Kernboodschappen (voorbeeld) Van Eck ECM, Boverhof MWE, Bareman RF, Van Bon-Martens MJH, Klingenberg H, Van der Smissen PJAM. Gezondheid telt! in Breda. Kernboodschappen voor lokaal beleid. Breda: GGD West-Brabant, 2007. Regionaal Kompas Volksgezondheid: • www.regionaalkompas.nl • Van Bon-Martens MJH, Van den Heuvel, EFM, Van der Lucht, F, Boverhof MWE, Van der Goor LAM, Van Oers JAM. Lokaal gezondheidsbeleid: making the evidence-based choice the easy choice. De ontwikkeling en mogelijkheden van het Regionaal Kompas Volksgezondheid. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen 2008b, in druk. Samenvattende rapporten: • Van Bon-Martens MJH, Van Eck ECM, Hogendoorn SM, Van den Hoogen PCW, Van Oers JAM, reds. Gezondheid telt! in Hart van Brabant. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2006. 's-Hertogenbosch: GGD Hart voor Brabant, 2006. • Van Bon-Martens MJH, Van Eck ECM, Hogendoorn SM, Van den Hoogen PCW, Van Oers JAM, reds. Gezondheid telt! in West-Brabant. Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2006. Breda: GGD West-Brabant, 2006. Evaluatierapport: Jeeninga W, Van Bon-Martens MJH, Boverhof MWE, Van Eck ECM, Hogendoorn SM, Klingenberg H, et al. Evaluatie ontwikkeling regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2006 Hart voor Brabant en West-Brabant. Tilburg: Tranzo, Universiteit van Tilburg, 2008. Overig: • De Hollander AEM, Hoeymans N, Melse JM, Van Oers JAM, Polder JJ. Zorg voor Gezondheid Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2006. Bilthoven 2006. • Kingdon JW. Agendas, alternatives and public policies. Boston: Little, Brown, 1984. (windows of opportunities) • Sousa, David A., How the brain learns, 2001. (Leerpyramide) • Schön D.A., Rein M., Frame Reflection. Towards the resolution of intractable policy controversies, 1994 (reframing) • Canadian Health Services Research Foundation http://www.chsrf.ca/brokering/index_e.php • Van Venetië E. Luikenaar J. Het grote lobbyboek, Zutphen, 2006. • www.nationaalkompas.nl (RIVM)

20

AFKORTINGEN EN DEFINITIES AGZ GB GGD GMV GVO JGZ KLB LGB RIVM RKV SR VGZ VTV

Algemene Gezondheidszorg Gezondheidsbevordering Gemeentelijke gezondheidsdienst Gezondheid Milieu en Veiligheid Gezondheidsvoorlichting en opvoeding Jeugdgezondheidszorg Kernboodschappen voor lokaal beleid Lokaal gezondheidsbeleid Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Regionaal Kompas Volksgezondheid Samenvattend Rapport Volksgezondheid Volksgezondheid Toekomst Verkenning

Beleidsfunctionaris De GGD West-Brabant heeft beleidsadviseurs in dienst die als voornaamste taak hebben het adviseren en ondersteunen van gemeenten op het gebied van volksgezondheid. In de regio Hart voor Brabant wordt deze functie aangeduid met functionaris Lokaal Gezondheid Beleid (LGB). Bij andere GGD’en kan de functie ook anders genoemd worden. In deze rapportage kan de functie beleidsfunctionaris breed worden geïnterpreteerd. Het gaat om professionals die gemeentelijk beleidsbeïnvloeding in hun takenpakket hebben. Dit kunnen dus ook bijvoorbeeld epidemiologen, medisch milieukundigen, artsen of GVO- functionarissen zijn. Evidence-based beleid Evidence-based beleid is afkomstig van evidence-based medicine. Evidence-based medicine is het expliciet, oordeelkundig en consciëntieus gebruik maken van het beste beschikbare bewijs bij het maken van een keuze voor de behandeling van een patiënt. Dit alles gegeven de stand van de (medische) wetenschap van dat moment.

21

BIJLAGE 1 Theoretisch kader De basis voor het project Implementatie Kernboodschappen voor lokaal beleid is het conceptuele analyse kader van onderzoeksutilisatie van GGD epidemiologisch onderzoek in beleidsprocessen voor lokaal gezondheidsbeleid (De Goede J, 2008). De resultaten van het epidemiologisch onderzoek zullen in de beleidsontwikkeling, al dan niet als hulpmiddel, gebruikt worden door actoren in het beleidsnetwerk. Dit conceptuele kader biedt handvatten voor implementatie van Kernboodschappen voor lokaal beleid.

Context lokaal

Beleids netwerk

Onderzoeks netwerk

Gebruik van onderzoek

Expectations Transfer

Acceptation

Interpretation

Figuur 1 Conceptueel model voor de analyse van het gebruik van epidemiologische gegevens voor de ontwikkeling van lokaal gezondheidsbeleid (De Goede J, 2008)

Het conceptuele kader hanteert een aantal uitgangspunten: 1. Zowel onderzoek als beleid zijn processen die door verschillende en soms overeenkomstige actoren doorlopen worden, daarom gaat het model uit van een netwerk perspectief. Dit wordt in het model weergegeven als de twee cirkels. In beide netwerken lopen werkprocessen hetzij onderzoeksprocessen, hetzij beleidsontwikkelingsprocessen. Hoe deze processen eruitzien is een empirische vraag, bepaald door aanwezige actoren en contextuele omstandigheden. 2. Uit (inter)nationale literatuurstudie is naar voren gekomen dat interactie tussen onderzoekers en gebruikers (actoren van het onderzoeks- respectievelijk beleidsproces) als belangrijkste voorwaarde verondersteld voor optimaal gebruik onderzoekgegevens. In het model is de interactie weergeven door de groene wederkerige pijlen. Indien interactie plaatsvindt, dit betekent tussen actoren van onderzoeks- en beleidsnetwerk, kun je dit zien als een “overlapping”van de cirkels. Een andere wijze van weergeven kunnen gescheiden cirkels zijn indien er geen interactie zou plaatsvinden. 3. Er zijn verschillende barrières te onderscheiden die de interactie kunnen belemmeren of bevorderen: verwachtingen tussen onderzoekers, problemen met de overdracht, acceptatie en interpretatie van de gebruikers. a. Problemen met verwachtingen Vanuit het perspectief van onderzoekers: • Onderzoekers verwachten een rationeel beleidsproces. • Onderzoekers werken vanuit zorgvuldig geformuleerde onderzoeksvragen. 22

Vanuit het perspectief van beleidsmakers: • Beleidsmakers verwachten oplossingen voor gezondheidsproblemen. • Beleidsmakers verwachten eenduidige antwoorden. • Beleidsmakers verwachten actuele stand van zaken en kortdurende onderzoeksperiodes. • Beleidsmakers hebben onderzoeksresultaten nodig die passen bij een specifieke fase van de beleidsvoorbereiding, timing is van belang. b. Problemen met overdracht van onderzoeksgegevens Er bestaan obstakels in de overdracht van GGD onderzoeksgegevens tussen onderzoekers en beleidsmakers. Zo spreken onderzoekers een andere taal met technisch onderzoeksjargon. Ook zijn de communicatielijnen tussen GGD en gemeenten niet altijd duidelijk. Wie praat met wie? Een derde communicatieprobleem kan veroorzaakt worden door de verschillende informatiestromen. Dit is informatie over hetzelfde beleidsterrein maar van andere onderzoeksbureaus, media of andere belanghebbenden. GGDonderzoekers moeten met hun onderzoeksresultaten concurreren met anderen en moeten dus ook hier oppassen dat hun resultaten niet verzanden. c. Problemen met acceptatie en interpretatie Met acceptatie wordt bedoeld dat ontvangers van de onderzoeksgegevens, deze gegevens moeten kunnen accepteren. De informatie moet niet met hun persoonlijke kennis, interesses, overtuigingen, normen en waarden in tegenspraak zijn. Overlappend met de acceptatie ligt bij problemen met interpretatie maar er is een verschil. Iedereen zal weer afhankelijk van persoonskenmerken, de cijfers op een persoonlijke manier interpreteren en er een waarde aan geven. De waarde en interpretatie van cijfers is mede afhankelijk van belangen die personen hebben. 4. Onderzoeksutilisatie kan op verschillende niveaus plaats vinden: individueel gebruik van een actor en gebruik (impact) binnen een beleidsproces. Op het individuele vlak kun je onderscheid maken tussen instrumenteel, conceptueel en symbolisch gebruik. Instrumenteel gebruik betekent dat de persoon de informatie direct gebruikt voor het ontwikkelen van (beleidsactiviteiten). De onderzoeksinformatie was daarvoor al voldoende om aan te zetten tot actie. Conceptueel gebruik betekent dat mensen er iets van geleerd hebben en mogelijkerwijs op een later moment nog activiteiten kunnen ontplooien. Symbolisch gebruik betekent dat men al bepaalde (politieke) ideeën in het hoofd heeft en de onderzoeksgegevens gebruikt om dit standpunt te onderbouwen en te verdedigen. Andersom kan ook, personen gebruiken de onderzoeksgegevens om bepaalde beleidspunten ter discussie te zetten om ze op deze manier van de agenda te krijgen. We spreken van impact als het gaat om het gebruik van onderzoeksgegevens in een beleidsproces. Hierbij kun je verschillende stappen onderscheiden, zoals verspreiding van de onderzoeksgegevens, actoren hebben gegevens gelezen en begrepen, onderzoeksgegevens hebben gediend als discussiemateriaal, onderzoeksgegevens worden door actoren actief uitgedragen als belangwekkend of dat onderzoeksgegevens de inhoud van beleidsnota’s beïnvloed hebben. De Goede J, Putters K, Van der Grinten T, Van Oers HAM. Knowledge in process? Exploring barriers between epidemiological research and local health policy development. Submitted 2008.

23

BIJLAGE 2 Gegevens uit de evaluatie rVTV Tabel 1: Gebruik KLB ambtenaren (n=21) Gebruik

% Totaal

% WB

% HvB

•

Heeft KLB al eens gebruikt

72%

67%

75%

•

Denkt de KLB te gaan gebruiken

95%

100%

92%

84% 68%

100%

75%

86%

58%

63% 53%

57%

67%

43%

58%

43%

42%

14%

58%

71%

33%

Denkt KLB te gaan gebruikten •

bij opstellen van nieuwe lokale gezondheidsnota

•

bij uitvoering gezondheidsbeleid

•

als algemeen naslagwerk

•

bij ontwikkeling van integraal beleid

•

als agendasettend document voor college/raad

•

Heeft KLB verspreid onder collega’s binnen gemeente

•

Denkt KLB te verspreiden onder collega’s binnen gemeente

42% 47%

•

Heeft KLB verspreid onder andere organisaties

16%

14%

17%

•

Denkt KLB te verspreiden onder andere organisaties

47%

29%

58%

% Totaal

% WB

% HvB

50%

25%

33%

75%

42%

Tabel 2: Communicatie KLB ambtenaren (n=21) Communicatie Heeft voldoende invloed op inhoud van de KLB door contactmomenten met GGD tijdens opstellen KLB •

mee eens

40%

•

neutraal

50%

Heb overhandiging van KLB door GGD als positief ervaren •

mee eens

74%

86%

67%

•

neutraal

21%

14%

25%

46%

50%

43%

46%

50%

43%

50%

50%

56%

50%

50%

44%

Heb presentatie van KLB in raad(scommissie) door GGD als positief ervaren •

mee eens

•

neutraal

Ben tevreden met ondersteuning GGD bij perscontacten over KLB •

mee eens

•

neutraal

24

Tabel 3: Gewenste ondersteuning ambtenaren bij verspreiding/ implementatie KLB (n=21) Implementatie 

Voorkeur gewenste ondersteuning:



presentatie in raadscommissie



workshop of informatieve bijeenkomst over inhoud/gebruik



presentatie andere gemeentelijke afdelingen



presentatie andere organisaties



opstellen verspreidingsplan



geen ondersteuning gewenst

% Totaal

% WB

% HvB

68% 26%

57%

75%

14%

33%

16% 11% 11% 21%

29%

8%

-

17%

-

17%

29%

17%

Totaal = GGD Hart voor Brabant en GGD West-Brabant samen HvB = GGD Hart voor Brabant WB = GGD West-Brabant

25

Tien kernboodschappen voor de implementatie van beleidsadviezen Tips en tools op basis van de Brabantse ervaringen met de regionale VTV Waarom een advies over implementatie? Een kerntaak van de GGD is het adviseren over het lokale gezondheidsbeleid. De kunst is om deze adviezen zo te geven dat gemeenten deze daadwerkelijk gebruiken ter bevordering van de gezondheid van de bevolking. Bewust inzetten van communicatieen implementatiestrategieën heeft een positief effect. Dit advies biedt een bundeling van succesvolle ervaringen uit de praktijk, onderbouwd met theorie.

Wat zijn de tien kernboodschappen voor implementatie? 1. Timing is essentieel 2. Natuurlijke momenten benutten 3. Interactie is de basis 4. Implementeren is maatwerk 5. Schakel interne sleutelfiguren in 6. Zoek interne en externe bondgenoten 7. Gebruik de media 8. Vormgeving doet er toe 9. Presenteer het als samenhangend pakket 10. Integraal = meer impact

Wat is de belangrijkste conclusie? Adviseren zonder te implementeren is weinig effectief. De tien kernboodschappen uit dit advies bieden handvaten, instrumenten en tips om systematisch aan implementatie te werken.

Voor wie is dit advies bedoeld? Het advies is een waardevol document voor alle GGD-medewerkers die gemeentelijke beleidsbeïnvloeding in hun takenpakket hebben.